H EΘNIKH TAYTOTHTA ΣTHN EΠOXH TOY EΘNIKIΣMOY

Transcript

1 H EΘNIKH TAYTOTHTA ΣTHN EΠOXH TOY EΘNIKIΣMOY του που κρίνουµε ως περισσ τερο σχετικά µε αυτ το αντικείµενο, χωρίς να υπονοο µε τι δεν υπάρχουν άλλα που να είναι σηµαντικά γενικ τερα. Στην εν τητα που ακολουθεί θα ορίσουµε τον εθνικισµ και θα αναφερθο µε στην κυριαρχία του ως ιδεολογία της νεωτερικ τητας, ώστε να ερµηνευτεί η έντονη και καθοριστική παρουσία του στη σ γχρονη εποχή. OÚÈÛÌfi ÙÔ ÂıÓÈÎÈÛÌÔ Oπως συµβαίνει συχνά µε βασικές έννοιες της Kοινωνιολογίας και της Πολιτικής Eπιστήµης, ο εθνικισµ ς ορίζεται ποικιλοτρ πως. Η ποικιλία των ορισµών οφείλεται στην πολυπλοκ τητα του φαινοµένου και των διαφ ρων εκδηλώσεών του, αλλά και στο γεγον ς τι ο κάθε ερευνητής επιλέγει συνήθως να εστιάσει σε µια συγκεκριµένη του διάσταση. Παρ λα αυτά, υπάρχει συµφωνία σε ορισµένα του στοιχεία. Ο ορισµ ς του εθνικισµο που θα προτείνω εδώ είναι το αποτέλεσµα µιας προσπάθειας να παρουσιαστο ν τα κυρι τερα στοιχεία του αλλά και αυτά που, ενώ είναι σηµαντικά για τη βαθ τερη καταν ησή του, έχουν αγνοηθεί ή παραµεληθεί. Ένα επιπλέον ζητο µενο είναι η γενικ τερη εγκυρ τητα και εφαρµοσιµ τητά του, ανεξάρτητα απ το πλαίσιο αναφοράς ή το υπ µελέτη αντικείµενο. Έτσι, αν και ο σκοπ ς δεν ήταν η συνοπτική παρουσίαση των περισσοτέρων ορισµών, ο ορισµ ς που προτείνεται περιέχει λα εκείνα τα στοιχεία που είναι απολ τως απαραίτητα για να τον ορίσουµε και να τον κατανοήσουµε. Εφ σον ο σκοπ ς του ορισµο µας είναι η καταν ηση και αποσαφήνιση της έννοιας του εθνικισµο, θεωρο µε τι σε µια πρ ταση δεν µπορο µε να την ορίσουµε. Συνεπώς, οι επ µενες παράγραφοι που ακολουθο ν σε αυτή την εν τητα αποτελο ν συνολικά τον ορισµ του εθνικισµο. Ο εθνικισµ ς είναι ιδεολογία, Λ γος, κίνηµα και συναίσθηµα. Ως ιδεολογία ο εθνικισµ ς εµφανίζεται στη νεωτερικ τητα και πρεσβε ει τι ο κ σµος είναι χωρισµένος σε διακριτά έθνη, το καθένα απ τα οποία οφείλει να βρει πολιτική έκφραση στο δικ του κυρίαρχο κράτος το έθνος-κράτος 1. Επίσης πρεσβε ει τι τα συµφέροντα των εθνών είναι πρωταρχικής ση- µασίας σε σχέση µε οποιοδήποτε άλλο συµφέρον, αξία, ή πίστη (loyalty), και ο ρ λος του κράτους είναι να τα προασπίζει. Ο εθνικισµ ς κατά την εµφάνισή 1. πως το διατυπώνει ο γνωστ ς και έγκυρος ορισµ ς του Gellner, ο εθνικισµ ς «είναι µια πολιτική αρχή που πρεσβε ει τι η πολιτική και η εθνική µονάδα πρέπει να συγκλίνουν» (Gellner 1983: 1). Επίσης, ο Hastings τον ορίζει ως πολιτική θεωρία που πρεσβε ει τι «κάθε έθνος πρέπει να έχει το δικ του κράτος» (Hastings 1997: 3). [ 89 ]

2 KEΦAΛAIO 3 του τον 18ο αιώνα περίπου συνδέθηκε στη θεωρία και την πράξη µε την αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών. µως, απ τα µέσα του 20ο αιώνα και µετά περιβάλλεται απ αρνητικές προσλήψεις που τονίζουν τις αποσχιστικές ή επεκτατικές βλέψεις κρατών και κινηµάτων, τις γενοκτονίες κλπ. Ο ορισµ ς του εθνικισµο ως ιδεολογίας είναι ο κυρι τερος και πιο συνηθισµένος 2, γιατί η ιδεολογία του εθνικισµο καθορίζει και τα υπ λοιπα στοιχεία του ορισµο (το Λ γο, το κίνηµα και το συναίσθηµα). Σ µφωνα µε την ανάλυση των Λίποβατς και εµερτζή στο οκίµιο για την Ιδεολογία (1994), η ιδεολογία είναι ένα «συστηµατοποιηµένο σ νολο προτάσεων/αποφάνσεων που συγκροτείται απ ειδικο ς φορείς στις κοινωνίες της νεωτερικ τητας και προσφέρεται ως ορθολογική εξήγηση και δικαίωση σχέσεων εξουσίας και κυριαρχίας, και του τρ που που τα υποκείµενα εντάσσονται σε αυτές» (1994: 31). Ως ιδεολογία ο εθνικισµ ς χαρακτηρίζεται απ κάποιες γενικ τερες λειτουργίες των ιδεολογιών, οι βασικ τερες εκ των οποίων αναφέρονται απ τους Λίποβατς και εµερτζή και είναι: δικαίωση-νοµιµοποίηση, κινητοποίηση και τα τιση 3. Με τη δικαίωση-νοµιµοποίηση οι ιδεολογίες γίνονται «µέσα διασφάλισης επιδιωκ µενων αποτελεσµάτων µε τη µέγιστη δυνατή συναίνεση» (1994: 94). Η νοµιµοποίηση επιτυγχάνεται µέσω της ενοποίησης, κατάτµησης και συγκάλυψης της πραγµατικ τητας: στοιχεία της που είναι διαφοροποιηµένα εµφανίζονται ως ενιαία, ή αντίστροφα τονίζονται οι διαφορές, και γίνεται παραποίηση των κοινωνικών δεδοµένων, αντιφάσεων κλπ. (1994: 96). Έτσι, ενώ οι ιδεολογίες εµφανίζονται ως εκλογικευµένες διατυπώσεις, στην πραγµατικ τητα εµποδίζουν τη λογική διαµεσολάβηση των ατ µων µε το κοινωνικ τους περιβάλλον, αφο αυτές καθορίζουν το πλαίσιο ανάπτυξης των επιχειρηµάτων Ο Gellner ορίζει τον εθνικισµ ως «πολιτική αρχή, κίνηµα και συναίσθηµα» (Gellner 1983: 1), ο Smith ως «ιδεολογία και κίνηµα» (Smith 1995α: vii ) και ο Hastings ως «πολιτική θεωρία και πράξη» (Hastings 1997: 3). Άλλοι ορισµοί τονίζουν διαφορετικά στοιχεία, πως του Breuilly που τον ορίζει ως µια µορφή πολιτικής για τη διεκδίκηση και έλεγχο της εξουσίας στα σ γχρονα κράτη, και θεωρεί τις απ ψεις περί θεωρίας, συναισθήµατος κλπ. ως διε ρυνση του ειδικο νοήµατος του εθνικισµο (Breuilly 1998: 1). 3. Αντίστοιχα, ο Breuilly αναφέρει ως βασικές λειτουργίες της ιδεολογίας τη νοµιµοποίηση, την κινητοποίηση και τον συντονισµ (Breuilly 1993: 93). 4. Ενδεικτική του νοµιµοποιητικο χαρακτήρα της εθνικιστικής ιδεολογίας µέσω της ενοποίησης, κατάτµησης και συγκάλυψης είναι η σχετική αναφορά του Πουλαντζά για το κράτος. Ενώ το αστικ κράτος, αναφέρει, αρχικά διαχωρίζει και αποµονώνει τα µέλη των τάξεων σε ατοµικά υποκείµενα µέσω του νοµικο-πολιτικο του µηχανισµο, στη συνέχεια τα ενοποιεί ξανά σε λαϊκ εθνικ κράτος. Έτσι, η εθνικιστική ιδεολογία γίνεται µέρος της ταξικής πάλης, και συγκεκριµένα της συγκάλυψής της, εφ σον µε την εξατοµίκευση και αποµ νωση των µελών κάθε τάξης και τον [ 90 ]

3 H EΘNIKH TAYTOTHTA ΣTHN EΠOXH TOY EΘNIKIΣMOY Η κινητοποίηση είναι απαραίτητη λειτουργία των πολιτικών ιδεολογιών, που επιδιώκουν είτε ν αλλάξουν την κοινωνία και την πολιτική είτε να νοµι- µοποιήσουν την επιτευχθείσα αλλαγή µέσω της ευρείας συµµετοχής και κινητοποίησης. Οι ιδεολογικές στρατηγικές κινητοποίησης είναι η καθολίκευση και η φυσικοποίηση (Λίποβατς & εµερτζής 1994: ). Με την καθολίκευση αµβλ νονται οι αντιφάσεις ανάµεσα στο γενικ και το επιµέρους, και έτσι τα ειδικά συµφέροντα εντ ς µιας κοινωνίας εµφανίζονται ως γενικά συµφέροντα ολ κληρης της κοινωνίας µηχανισµ ς παρ µοιος µε την ενοποίηση που αναφέραµε ως µέσο νοµιµοποίησης. Ο εθνικισµ ς, συγκεκριµένα, παρουσιάζει τα συµφέροντα του έθνους ως καθολικά, δίνοντάς τους έτσι γενικ τερη αξία και προτεραι τητα. Ταυτ χρονα, µε τη φυσικοποίηση το αίτηµα της κινητοποίησης εµφανίζεται χι ως πολιτικ ή κοινωνικ, αλλά ως φυσικ και δεδοµένο. Έτσι, ο κ σµος των εθνικών κρατών, που παρουσιάζει ο εθνικισµ ς, εµφανίζεται ως φυσικ ς και χι επιλεγµένος υπ δεδοµένες συνθήκες. Ουσιαστικά, η καθολίκευση και η κινητοποίηση είναι µηχανισµοί που νοµιµοποιο ν την κινητοποίηση. Η τα τιση είναι η τρίτη λειτουργία της ιδεολογίας και εξηγεί σε µεγάλο βαθ- µ γιατί γίνονται αποδεκτές οι ιδεολογίες. Μέσω της τα τισης οι ιδεολογίες εσωτερικε ονται στο ασυνείδητο των ατ µων τα οποία αποκτο ν ατοµικές και συλλογικές ταυτ τητες που λειτουργο ν συνενωτικά για την οµάδα. Ο εθνικισµ ς, συγκεκριµένα, εντείνει την τα τιση των ατ µων µε το έθνος και, στη συνέχεια, µεταξ τους, δηµιουργώντας µια συµπαγή οµάδα ατ µων που έχουν ταυτίσει τα συµφέροντά τους µε αυτά του έθνους και είναι έτοιµα να κινητοποιηθο ν για την υπεράσπισή του. Η τα τιση άλλωστε διευκολ νεται απ την καθολίκευση καθώς ενοποιεί ένα σ νολο, αποκρ βοντας τις εσωτερικές του διαφορές και διαφοροποιήσεις. Η εθνικιστική ιδεολογία προσφέρει ιδιαίτερα ισχυρές οµαδικές ταυτ τητες, τις εθνικές ταυτ τητες και για επιπλέον λ γους πέρα απ την ιδεολογική λειτουργία της τα τισης. Οι λ γοι αυτοί σχετίζονται µε τη µετάβαση στις νεωτερικές κοινωνίες και τη ρήξη µε το κοινοτικο χαρακτήρα πρ τυπο κοινωνικής οργάνωσης. Χαρακτηριστικά αναφέρει ο Breuilly τι υπάρχει στη νεωτερικ τητα µια γενικευµένη ανάγκη για ταυτ τητα που εκφράζεται ως µια γενική ανάγκη για ιδεολογίες, και επισηµαίνει τι «η εθνικιστική ιδεολογία είναι µια ιδιαιτέρως ισχυρή απάντηση σε αυτή την ανάγκη» τ σο γιατί είναι ρευστή και ακαθ ριστη σον αφορά στον τρ πο επίτευξης του εν συνεχεία επαναπροσδιορισµ τους σε ένα οµογενοποιηµένο εθνικ κράτος, συγκαλ πτει τις οικονοµικές και πολιτικές συνθήκες τ σο της πάλης σο και της λειτουργίας του ίδιου του κράτους, που εµφανίζεται ως εκφραστής εν ς εθνικο συν- λου. POULANTZAS, N. (1980), State, Power, Socialism, London: New Left Books (ελληνική έκδοση ΠΟΥΛΑΝΤΖΑΣ, Νίκος (1983), Κράτος, Εξουσία, Σοσιαλισµ ς, Αθήνα: Θεµέλιο), στο Carnoy 1984, κεφάλαιο 6. [ 91 ]

4 KEΦAΛAIO 3 σκοπο που θέτει, σο και γιατί είναι απαξιωτική απέναντι στον απρ σωπο χαρακτήρα της νεωτερικ τητας (Breuilly 1993: ) 5. Ο εθνικισµ ς είναι επίσης και ένας Λ γος (Discourse) που εκφράζει την ιδεολογία του εθνικισµο και τις βασικές του αρχές και αξιώσεις µέσω της εθνικιστικής ρητορικής. Το σηµαντικ τερο χαρακτηριστικ αυτο του Λ γου είναι τι είναι ταυτ χρονα οικουµενικ ς (ή παγκοσµιοποιηµένος, πως θα λέγαµε σήµερα) και επιµεριστικ ς. Η οικουµενικ τητά του έγκειται σε δ ο βασικά στοιχεία. Πρώτον, τι αποτελεί µια καθοριστική ρυθµιστική αρχή της νεωτερικ τητας, η οποία οριοθετεί τη διεθνή τάξη και τις σχέσεις των εθνών και των κρατών µέσα σε αυτήν αυτ εκφέρεται στο διεθνή Λ γο, στις διεθνείς συνθήκες κλπ. ε τερον, είναι ένας Λ γος που ενυπάρχει σε λα τα εθνικά κράτη και τις εθν τητες διεθνώς, ακ µη και σε αυτά που έχουν επιτ χει το σκοπ τους, δηλαδή την αυτοδιάθεσή τους. Σε αυτή την τελευταία περίπτωση που τα έθνη έχουν το δικ τους κυρίαρχο κράτος, η εθνικιστική ρητορική συντηρεί την εν τητά τους υπενθυµίζοντας στα µέλη την εθνικ τητά τους και διαχέοντας την επιθετικ τητά τους προς άλλες εθνικές οµάδες ή κράτη. Ο ταυτ χρονα επιµεριστικ ς χαρακτήρας του Λ γου του εθνικισµο εκφράζεται µε τον τρ πο που τα άτοµα αναφέρονται στο δικ τους έθνος και στην ιδέα που έχουν γι αυτ. Χαρακτηριστική είναι η αυτο-εκτίµηση του κάθε έθνους τι τα διακριτικά του γνωρίσµατα είναι µοναδικά, ενίοτε και µε µια ανώτερη αξία ή ποι τητα, σε κάθε περίπτωση πάντως ξεχωριστή. Με άλλα λ για, είναι ένας Λ γος που κολακε ει την οµάδα και ικανοποιεί το ναρκισσισµ της και τον εκφέρει για τον εαυτ του κάθε έθνος µέσα στο διεθνές σ στηµα. Μάλιστα, αυτ ς ο εθνικ ς ναρκισσισµ ς εκφράζεται εξίσου απ ακραίους εθνικιστές σο και απ µετριοπαθείς πολιτικο ς. Για παράδειγµα, είναι σ νηθες να αναφέρονται πολιτικοί αρχηγοί στο έθνος τους ως το σπουδαι τερο έθνος στον κ σµο, είτε πρ κειται για την Θάτσερ και τον Κλίντον, είτε για τον Μιλ σεβιτς 6. Αυτές οι αναφορές συνοδε ονται απ µια συνήθως υπονοο µενη, ή και εκφρασµένη, υποτιµητική διάθεση απέναντι στα άλλα έθνη. Αυτή η περιφρ νηση ή/και υποτίµηση σχετίζεται µε την αντίστοιχη υπερ-τίµηση του ίδιου του έθνους, και ερµηνε εται απ τη διαδικασία της τα τισης: πως έχει κατα- 5. Αναφορικά µε τους λ γους που καθιστο ν τον εθνικισµ µια ιδιαιτέρως ισχυρή απάντηση στην ανάγκη για ταυτ τητα θα αναφερθο µε στην αµέσως επ µενη εν τητα. 6. Ο Billig παραθέτει διάφορα παραδείγµατα επίσηµων λ γων που έχουν εκφωνήσει πολιτικοί αρχηγοί, ιδιαίτερα στις ΗΠΑ και στη Βρετανία, πως του Κλίντον µετά την νίκη του στις προεδρικές εκλογές του 1992, που εξέφραζε τη χαρά και την ευθ νη να είναι «ο αρχηγ ς αυτο, του σπουδαι τερου έθνους στην ιστορία της ανθρωπ τητας» (Billig 1995: 88). είτε στο Billig 1995, την εισαγωγή, το κεφάλαιο 5, και τις σσ [ 92 ]

5 H EΘNIKH TAYTOTHTA ΣTHN EΠOXH TOY EΘNIKIΣMOY δειχτεί, µέσω της τα τισης τα άτοµα εσωτερικε ουν τις εξωτερικές αναπαραστάσεις που τα ευχαριστο ν και εξωτερικε ουν αυτές που δεν είναι επιθυµητές. Με αυτή την έννοια, η θετική εικ να του έθνους για το ίδιο και η αρνητική για τα υπ λοιπα ειδικά τα γειτονικά και οικεία δεν είναι παρά οι δ ο πλευρές του ίδιου νοµίσµατος. Κοιν στοιχείο κάθε εθνικιστικο Λ γου είναι η αναφορά σε µια Χρυσή Εποχή. Η Χρυσή Εποχή είναι ένα χρονικ σηµείο στο παρελθ ν (συχνά στην αρχαι τητα) που το έθνος ήταν ένδοξο, ισχυρ και ικαν για µεγαλειώδη επιτε γµατα, ή η στιγµή της δηµιουργίας του. Ο Anthony Smith σε µελέτη του σχετικά µε τη Χρυσή Εποχή και την Εθνική Αναγέννηση ( The Golden Age and National Renewal, 1997) υποστηρίζει τι η χρήση της Χρυσής Εποχής (ή Ένδοξου Παρελθ ντος πως αλλιώς αναφέρεται) στον εθνικιστικ Λ γο πληροί έξι βασικές λειτουργίες: ικανοποιεί την «αναζήτηση αυθεντικ τητας», «δίνει µια αίσθηση συνέχειας», «υπενθυµίζει στα µέλη της κοιν τητας το ένδοξο παρελθ ν και άρα την εγγενή τους αξία», «προκηρ ττει την αντιστροφή της τωρινής κατάστασης», και «δείχνει προς ένα ένδοξο πεπρωµένο» (Smith 1997: 48-51). Αυτές οι λειτουργίες της Χρυσής Εποχής σχετίζονται άµεσα µε βασικά επιµεριστικά στοιχεία του εθνικισµο ως Λ γου που δείχνει προς το µέλλον έχοντας το βλέµµα στραµµένο στο παρελθ ν. Ο εθνικισµ ς τοποθετεί τις ρίζες του έθνους στο µακριν παρελθ ν και το συνδέει µε το παρ ν είτε µέσω της συνέχειας είτε µέσω της διάσπασής της, που µως οφείλεται σε εξωτερικές, κακές δυνάµεις. Σε κάθε περίπτωση, η υπ σχεση και προσδοκία της επαν ρθωσης του παρελθ ντος και της παλιν ρθωσης του µεγαλείου του είναι πάντα παρο σα. Επιπλέον, η αναζήτηση της αυθεντικ τητας αντιπροσωπε ει στην ουσία την αγωνιώδη αναζήτηση των ριζών µας, του εαυτο και των άλλων, και την απάντηση στο ερώτηµα Απ πο ερχ µαστε;. Τέλος, η ρητορική που εκφέρει η Χρυσή Εποχή είναι ιδιαίτερα σαγηνευτική, γιατί εµπεριέχει µια εικ να ναρκισσιστικής τελει τητας που υπήρχε µ νο στη βρεφική ηλικία, µια ολ τητα απ την οποία σταδιακά αποκ βεται ο καθένας καθώς µεγαλώνει. Η Χρυσή Εποχή εµπεριέχει την ασυνείδητη υπ σχεση της επαν ρθωσης για τον χαµένο παράδεισο, και απ αυτήν αντλεί τη δ ναµη και γοητεία της και χρησιµοποιείται µε επιτυχία σε κάθε εθνικιστικ Λ γο. Ο εθνικισµ ς ως κίνηµα είναι η δραστηριοποίηση των εθνών και εθνοτήτων προς την επίτευξη της πολιτικής τους έκφρασης στο δικ τους έθνος-κράτος, ώστε να αναγνωριστεί η ανεξαρτησία και αυτονοµία τους στη διεθνή πολιτική, ή προς την επέκταση του κράτους που ήδη διαθέτουν. Με την πρώτη έννοια, της επιδίωξης εθνικο κράτους, ο εθνικισµ ς ως κίνηµα είναι συνδεδεµένος µε την αρχή της αυτοδιάθεσης, που είναι παιδί του ιαφωτισµο, και συνδέεται κυρίως µε τα απελευθερωτικά κινήµατα και τους εθνικισµο ς που κυριάρχη- [ 93 ]

6 KEΦAΛAIO 3 σαν ως τις αρχές του 20ο αιώνα. Συνδέεται επίσης και µε αποσχιστικά ή διεκδικητικά κινήµατα εθνών/εθνοτήτων και µειονοτήτων που κινητοποιο νται εντ ς εγκαθιδρυµένων εθνικών κρατών και διεκδικο ν είτε το δικ τους κράτος είτε ένα καθεστώς σχετικής αυτονοµίας και αναγνώρισης µέσα στο υπάρχον κράτος. Με τη δε τερη έννοια, ο εθνικισµ ς συµπεριλαµβάνει την κινητοποίηση εθνικών κρατών προς την επέκτασή τους και, κατά συνέπεια, τη δ ξα ή τον εξωραϊσµ τους για παλαι τερες απώλειες πραγµατικές ή φαντασιακές. Αυτοί οι εθνικισµοί εµφανίζονται συνήθως µε τον επιθετικ προσδιορισµ µεγάλος στον χαρακτηρισµ και τη ρητορική τους (π.χ. Μεγάλη Ελλάδα, Μεγάλη Αλβανία, και γενικ τερα Μεγάλη Ιδέα ) και είναι στην πλειοψηφία τους µιλιταριστικοί. Η λειτουργία των ιδεολογικών µηχανισµών της κινητοποίησης, δηλαδή της καθολίκευσης και της φυσικοποίησης που είδαµε παραπάνω, έχει δώσει τεράστια ώθηση στα εθνικιστικά κινήµατα και τις αξιώσεις τους, γιατί τις δικαιολογο ν/δικαιώνουν και τις εµφανίζουν ως φυσικές. Αυτ γιατί, σε µια εποχή που κυριαρχεί η εθνικιστική ιδεολογία το έθνος-κράτος είναι το κανονιστικ πρ τυπο κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης, δηλαδή αναγνωρίζεται ως ο υπέρτατος φορέας κυριαρχίας (τουλάχιστον µέχρι πρ σφατα) 7. Σε αυτ το πλαίσιο, η επιθυµία εν ς έθνους να συµµετάσχει µε ίσους ρους στη διεθνή τάξη της νεωτερικ τητας, πως αυτή διαµορφώθηκε απ τη συνθήκη της Βεστφαλίας και µετά, δεν είναι απλά δικαιολογηµένη αλλά έχει δηµιουργηθεί απ τον ίδιο τον εθνικισµ, απ την ιδεολογία δηλαδή που έχει προβάλλει αυτ το κανονιστικ πρ τυπο. Επίσης, η σ νδεση της πορείας του έθνους µε την αρχαι τητα του δίνει µια επιπλέον αξία, καθιστά τις αξιώσεις του φυσικές και τις εµπλουτίζει µε µια ηθική διάσταση. Ο εθνικισµ ς ως συναίσθηµα είναι η αίσθηση περηφάνιας και αυτο-εκτί- µησης που νιώθουν τα άτοµα επειδή ανήκουν στο έθνος τους, το οποίο εκλαµβάνεται ως µια ανώτερη µορφή συµµετοχής, και εγείρεται απ την παρξη σηµαντικών επιτευγµάτων στο παρ ν ή στο παρελθ ν εκφράζεται συχνά ως αίσθηµα ανωτερ τητας σε σχέση µε άλλα έθνη ή/και ως περιφρ νησή τους. Ο εθνικισµ ς ως συναίσθηµα είναι επίσης η θλίψη, η ντροπή και ο θυµ ς που προκαλείται απ την ενθ µηση των κακοτυχιών και αποτυχιών του έθνους Υπάρχει µια συζήτηση και αµφισβήτηση για το ρ λο αυτ του εθνικο κράτους στο πλαίσιο της παγκοσµιοποίησης, στην οποία θα αναφερθο µε στο τρίτο µέρος του βιβλίου. 8. Ο Gellner ορίζει τον εθνικισµ ως συναίσθηµα ως «την αίσθηση θυµο που εγείρει η παραβίαση της αρχής [του εθνικισµο ] ή η αίσθηση ικανοποίησης που εγείρει η εκπλήρωσή της» (Gellner 1983: 1). Αυτ ς ο ορισµ ς, αν και σωστ ς, περιορίζει το εθνικιστικ συναίσθηµα στο θυ- µ ή την ικανοποίηση µ νο σε σχέση µε την επίτευξη του σκοπο της δηµιουργίας εθνικο κράτους, ενώ ο ορισµ ς που προτείνεται παραπάνω αναφέρεται σε οποιαδήποτε αφορµή εθνικής επι- [ 94 ]

7 H EΘNIKH TAYTOTHTA ΣTHN EΠOXH TOY EΘNIKIΣMOY Επειδή η συµµετοχή σε µια οµάδα συνεισφέρει στην ικανοποίηση και των συναισθηµατικών αναγκών των ατ µων, η θετική αξιολ γηση του έθνους στο οποίο ανήκει κανείς είναι το φυσικ συνεπακ λουθο της συµµετοχής σε αυτ. Τα σπουδαία επιτε γµατά του λειτουργο ν ως µια εκλογίκευση και δικαιολ γηση (του θετικο συναισθήµατος) που προκ πτει εκ των υστέρων. Επειδή, µως, υπάρχουν και άλλα έθνη στο διεθνές περιβάλλον, η θετική αυτο-αξιολ γηση του κάθε έθνους έρχεται συχνά και µέσα απ τη σ γκριση: σε αυτ το πλαίσιο, η υποτίµηση του Άλλου απαιτείται σχεδ ν για τη διατήρηση των συναισθηµάτων αξίας του εαυτο και αυτ ισχ ει τ σο για τα έθνη σο και για τα µεµονωµένα άτοµα. Η διαδικασία της µετάθεσης είναι σχετική µε αυτ, χι µ νο γιατί εξωτερικε ει κανείς τις ανεπιθ µητες εσωτερικές του αναπαραστάσεις, αλλά και γιατί τα δυσάρεστα γεγον τα στην ιστορία εν ς έθνους προκαλο ν επιθετικ τητα και θυµ απέναντι στους άλλους, καθώς η ευθ νη αποδίδεται στις ενέργειες εξωτερικών παραγ ντων. εν µπορο µε βέβαια να αρνηθο µε τι συχνά συµβαίνει στην πολιτική να επεµβαίνουν εξωτερικοί παράγοντες ή άλλα ισχυρά κράτη στα εσωτερικά ζητήµατα εν ς έθνους και κράτους, συνήθως µε δραµατικά αποτελέσµατα. Απ ψυχολογική άποψη, µως, η τάση µετάθεσης και ανάπτυξης αρνητικών και επιθετικών συναισθηµάτων απέναντι στους άλλους είναι ορατή, ανεξάρτητα απ την αφορµή εκδήλωσής της. Η σηµασία και η ένταση των συναισθηµάτων που αναπτ σσονται στον εθνικισµ προέρχονται απ την τα τιση µε το έθνος σε συνδυασµ µε το γεγον ς τι το έθνος θεωρείται ή προβάλλεται ως η πρωταρχική µορφή συλλογικο ανήκειν. Στο βαθµ που η τα τιση δεν είναι ίδιον του εθνικισµο, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτής καθορίζονται απ τη φ ση και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του έθνους. Είναι ενδεικτικ τι το έθνος παροµοιάζεται συχνά ως οικογένεια, που είναι ο πιο σηµαντικ ς και καθοριστικ ς δεσµ ς στη ζωή των ατ - µων. εν είναι τυχαίο το γεγον ς τι συχνά το εθνικ κράτος αναφέρεται ως Μητέρα πατρίδα ή ως πάτρια εδάφη, και οι συµπατριώτες ως αδέλφια. Ο Renan εκφράζει την ιδιαιτερ τητα του ανήκειν στο έθνος ορίζοντάς το ως «µεγάλης κλίµακας αλληλεγγ η» (Renan 1996: 53). Η τα τιση, λοιπ ν, µε το έθνος προσοµοιάζει µε οικογενειακ δεσµ, απ τον οποίο αντλεί τη δ ναµή της η εθνική ταυτ τητα: οι ασυνείδητες επιθυµίες και ταυτίσεις προβάλλονται ψυχολογικά πάνω σε αυτ. Η εν τητα αυτή αποτελεί και τον ορισµ του εθνικισµο. Στον ορισµ αυτ έγινε συχνή αναφορά στη µεγάλη επιτυχία του εθνικισµο, µε την έννοια της τυχίας ή αποτυχίας, που συµπεριλαµβάνει τον ορισµ του Gellner αλλά και τον επεκτείνει στην παρξη αντίστοιχων συναισθηµάτων σε εγκαθιδρυµένα έθνη-κράτη και σε σχέση µε την πορεία τους ανάµεσα στα άλλα έθνη. [ 95 ]

8 KEΦAΛAIO 3 κυριαρχίας της εθνικιστικής ιδεολογίας σε λη τη νεωτερικ τητα, και στη δη- µιουργία ισχυρών ταυτοτήτων. Θα αναφερθο µε λεπτοµερώς στην κυριαρχία αυτή, στις εκδηλώσεις της δηλαδή και στα αίτια που την έχουν προκαλέσει. ªÈ Î Ú Ú Ë È ÂÔÏÔÁ ÙË ÓˆÙÂÚÈÎfiÙËÙ κ σµος είναι χωρισµένος ανάµεσα σε έθνη και κράτη αν ο εθνικισµ ς εί- η ιδεολογία που διατηρεί αυτά τα έθνη-κράτη σε έθνη-κράτη, τ τε «Oναι είναι η πιο επιτυχηµένη ιδεολογία στην ανθρώπινη ιστορία» 9. Η παρατήρηση του Birch για την επιτυχία του εθνικισµο είναι σηµαντική, ειδικά αν αναλογιστο µε τι ως ιδεολογία έχει υπάρξει µ νο στη νεωτερικ τητα 10. Η επιτυχία του εθνικισµο ( που επιτυχία εννοο µε την κυριαρχία και ευρεία διάδοσή του) εκδηλώνεται έντονα µέσα απ τρεις παρατηρήσεις: πρώτον, τι το έθνος-κράτος έχει κερδίσει διεθνή αναγνώριση ως το κ ριο και νοµιµοποιηµένο σώµα άσκησης εξουσίας και αντιπροσώπευσης, δε τερον τι ο εθνικισµ ς αξιώνει και επιτυγχάνει πίστη στο έθνος και στο ιδεώδες του έθνους-κράτους, και τρίτον τι συνδυάζεται µε οποιαδήποτε άλλη ιδεολογία και πρακτική µε αποτέλεσµα να είναι συµβατ ς µε λες χωρίς αντιφάσεις. Η πρώτη παρατήρηση, αναφορικά µε τη διεθνή αναγνώριση του έθνουςκράτους και την επικράτησή του ως κανονιστικο προτ που πολιτικής οργάνωσης, σχετίζεται µε το διεθνοποιηµένο και επιµεριστικ χαρακτήρα του εθνικισµο. πως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Billig, «αν το έθνος µας πρέπει να φαντασιωθεί µέσα στην ιδιαιτερ τητά του, πρέπει να φαντασιωθεί ως ένα έθνος ανάµεσα σε άλλα έθνη» (Billig 1995: 83). Τα ανεξάρτητα και κυρίαρχα κράτη είναι αυτά που απολαµβάνουν διεθνο ς αναγνώρισης ως τέτοια, δηλαδή αναγνώριση µε ρους αµοιβαι τητας. Αυτή είναι και η πρακτική αλλά και το πρ τυπο των διεθνών σχέσεων στη νεωτερική εποχή, που τυχ ν παραβίασή της οδηγεί σε διενέξεις και συγκρο σεις BIRCH, A.H. (1989), Nationalism and National Integration, London: Unwin Hyman, σ. 3, στο Billig 1995: Γιατί, πως αναφέρουν οι Λίποβατς και εµερτζής (1994: 47), οι ιδεολογίες, και ο ρος ιδεολογία είναι δηµιουργήµατα της νεωτερικ τητας. 11. Η Kristeva, σε µια κριτική της αναφορικά µε την αναγνώριση των ανθρωπίνων δικαιωµάτων εκτ ς του πλαισίου των εθνικών κρατών, διατυπώνει την άποψη τι ένα ανθρώπινο ον είναι αυτοµάτως πολιτικ και εθνικ ον, πως προκ πτει απ τη ιακήρυξη του Ανθρώπου και του Πολίτη. Η ίδια αναρωτιέται σχετικά µε τη µοίρα των ατοµικών δικαιωµάτων αφο, ακ µη και σε µια απ τις πιο φιλελε θερες και ανθρωπιστικές διακηρ ξεις, τα δικαιώµατα των ατ µων τους αποδίδονται µ νο στο βαθµ που αποτελο ν µέρος µιας συγκεκριµένης πολιτικής οντ τητας, του εθνικο κράτους (Kristeva 1991: 148-9). [ 96 ]