Uzviylashtirilgan Davlat ta lim standarti va o quv dasturi Matematika Fizika Informatika va hisoblash texnikasi asoslari (5 9 -sinflar)

Transcript

1 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA LIMI VAZIRLIGI RESPUBLIKA TA LIM MARKAZI Uzviylashtirilgan Davlat ta lim standarti va o quv dasturi Matematika Fizika Informatika va hisoblash texnikasi asoslari (5 9 -sinflar) TOSHKENT -2010

2 2 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI XALQ TA LIMI VAZIRLIGINING QO SHMA HAY AT MAJLISI QARORI 2010 yil 1 iyul ¹ 6/2 / 4/1 Toshkent sh. Umumiy o rta, o rta maxsus, kasb-hunar ta limi muassasalarida o qitiladigan umumta lim fanlari hamda oliy ta limda davom ettiriladigan fanlar dasturlari uzviyligi va uzluksizligini ta minlash to g risida Barkamol avlod yili Davlat dasturi hamda O zbekiston Respublikasi Prezidenti Davlat maslahatchisi xizmati va Vazirlar Mahkamasi Ta lim, sog liqni saqlash, ijtimoiy muhofaza, axborot tizimlari va telekommunikatsiyalar kompleksining 2010 yil 17 martdagi qo shma yig ilish bayonida belgilangan vazifalar ijrosini ta minlash maqsadida Oliy va o rta maxsus hamda Xalq ta limi vazirliklarining 134- va 62-sonli qo shma buyruqlariga asosan umumta lim fanlarining barcha yo nalishlari bo yicha umumta lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari hamda oliy ta lim muassasalarining yuqori pedagogik mahorat va tajribaga ega amaliyotchi o qituvchilari, yetakchi olim, metodist va mutaxassislarni jalb etgan holda 31 ta ishchi guruhlari tuzildi. Mazkur ishchi guruhlar tomonidan umumiy o rta, o rta maxsus kasb-hunar ta limining Davlat ta lim standartlarining sharhlari, o quv dasturlari va darsliklari uzviylik, uzluksizlik hamda o quvchilarning yoshi va psixofiziologik xususiyatlariga mosligi jihatidan tahlil qilinib, tegishli xulosa va takliflar tayyorlandi. Tahlillar asosida o quvchilarning yoshi imkoniyatlari va psixofiziologik xususiyatlariga asoslanmasdan umumta lim fanlari o quv dasturlariga kiritilgan yoki 12 yillik majburiy ta limga o tish davrida quyi bosqichlarga o tkazilgan, sinflar, ta lim bosqichlari (umumiy o rta va o rta maxsus

3 kasb hunar ta limi) mazmunida takrorlangan, izchilligi ta minlanmagan jami 813 soat hajmdagi mavzular aniqlanib, optimallashtirildi. Shundan, 247 soat hajmdagi mavzular umumiy o rta ta lim o quv dasturlaridan chiqarilib, o rta maxsus, kasb-hunar ta limiga, 327 soat hajmdagi mavzular esa sinfdan-sinfga o tkazildi, 239 soat hajmdagi mavzular sinflarda takrorlanganligi uchun qisqartirilib, maqbullashtirildi. O rta maxsus, kasb-hunar ta limiga o tkazilgan va sinflar kesimida maqbullashtirilgan soatlar hisobidan amaliy mashg ulotlar uchun qo shimcha 240 soat, murakkab mavzularni kengaytirib o qitish uchun 359 soat, yangi mavzular uchun 214 soat ajratildi. O rta maxsus, kasb-hunar ta limida 413 soat hajmdagi mavzular optimallashtirilib, 333 soat hajmdagi mavzularga qo shimchalar kiritilib to ldirildi va qolgan 80 soati mavjud mavzular tarkibiga singdirildi. Natijada, umumiy o rta ta lim davlat standartlarining sharhlari va umumta lim maktablari, akademik litseylar va kasb hunar kollejlarida o qitiladigan 18 ta umumta lim fanlari bo yicha o quv dasturlari qayta ishlandi hamda Respublika ta lim markazi huzuridagi fanlar bo yicha Ilmiy-metodik kengashlar hamda Oliy va o rta maxsus, kasb-hunar ta limi yo nalishlari bo yicha o quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi kengashning fan komissiyalarida muhokama etilib va tasdiqlandi. Bundan tashqari, barcha umumta lim fanlari bo yicha o qituvchilar uchun taqvim-mavzu rejalarining namunalari ishlab chiqildi hamda optimallashtirilgan o quv dasturlarini amaliyotga joriy etish bo yicha metodik tavsiyalar tayyorlandi. Shu asosda umumiy o rta ta limda foydalanib kelinayotgan darsliklar mazmuniga ham tegishli o zgartirishlar kiritildi, masalan, 8-sinf iqtisodiy bilim asoslari fanidan 6,3%, geografiya fanidan 3,5%, 9-sinf biologiya fanidan (sitologiya va genetika asoslari) 6,2% o zgarishlar darsliklar mazmuniga singdirildi. Shuningdek, umumiy o rta, o rta maxsus, kasb-hunar ta limidagi umumta lim fanlari hamda oliy ta limda davom ettiriladigan fanlar dasturlari uzviyligi va uzluksizligini ta minlash maqsadida oliy ta limning o quv dasturlari qayta ishlanib, ularning takomillashtirilgan loyihalari tayyorlandi. Oliy ta lim tizimidagi bakalavriat yo nalishlari va magistratura mutaxassisliklarining uzluksizligi va uzviyligi, fanlar mazmunidagi takrorlanishlarni bartaraf etish va o quv reja hamda dasturlarni 3

4 optimallashtirish, shuningdek ta lim sifatini oshirish maqsadida Oliy ta lim yo nalishlari va mutaxassisliklari Klassifikatoriga mos holda sakkizta bilim sohasi bo yicha tashkil etilgan Ishchi guruhlari tomonidan tanlangan bakalavriat yo nalishlari va magistratura mutaxassisliklarining uzluksizligi va uzviyligi tanqidiy tahlil qilindi. Ishchi guruhlar tomonidan tanlangan bakalavriat ta lim yo nalishlari va ushbu yo nalishlarga mos keluvchi magistratura mutaxassisliklari o quv rejalari, o quv soatlarini solishtirish, o quv dasturlari va ularning mazmunini taqqoslab chiqish, fanlar bo yicha tavsiya etilgan o quv adabiyotlari (darslik va o quv qo llanmalari)ni tanqidiy tahlil qilish asosida o quv reja va dasturlarini optimallashtirish hamda ta limning uzluksizligi va uzviyligini ta minlash bo yicha tavsiyalar ishlab chiqildi. Oliy ta lim yo nalishlari va mutaxassisliklarini unifikatsiyalash, iqtisodiyot tarmoqlari, boshqaruv va xo jalik yuritish sub ektlari uchun chuqur va fundamental, ayniqsa yuqori va innovatsion texnologiyalar bo yicha bilimlarga ega bo lgan kadrlar tayyorlashni yo lga qo yish maqsadida Oliy ta lim yo nalishlari va mutaxassisliklari Klassifikatorining yangi tahriri tayyorlanib, Vazirlar Mahkamasi bilan kelishilgan holda tasdiqlandi. Klassifikatorga yangidan kiritilgan 4 ta bakalavriat yo nalishlari va 128 ta magistratura mutaxassisliklari, birlashtirilgan 25 ta bakalavriat yo nalishlari va 275 ta magistratura mutaxassisliklari, shuningdek nomi va shifri o zgartirilgan ta lim yo nalishlari va mutaxassisliklarining davlat ta lim standartlari rivojlangan xorijiy davlatlar va respublikada to plangan ilg or tajribalar asosida yaratildi hamda ish beruvchi yirik korxona va tashkilotlar, Fanlar Akademiyasining tarmoq institutlari va turdosh oliy ta lim muassasalari bilan kelishildi. Bugungi kunda Yozstandart agentligiga topshirilgan 1258 ta Davlat ta lim standartlaridan 583 tasi ro yxatdan o tkazildi va bu jarayon davom etmoqda. Kun tartibidagi masalani har tomonlama muhokama qilgan holda, umumiy o rta, o rta maxsus, kasb-hunar ta limi muassasalari umumta lim fanlari hamda oliy ta limda davom ettiriladigan fanlar dasturlari uzviyligi va uzluksizligini ta minlash maqsadida, qo shma Hay at majlisi QAROR QILADI: 1. Umumiy o rta, o rta maxsus, kasb-hunar ta limi muassasalarida o qitiladigan umumta lim fanlari hamda oliy ta limda davom ettiriladigan fanlar dasturlari uzviyligi va uzluksizligini ta minlash yuzasidan amalga oshirilgan ishlar to g risidagi axborot ma lumot uchun qabul qilinsin. 4

5 2. Respublika ta lim markazi huzuridagi fanlar bo yicha Ilmiy-metodik kengashlar hamda Oliy va o rta maxsus, kasb-hunar ta limi yo nalishlari bo yicha o quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi kengashning fan komissiyalarining qo shma qarorlari bilan tavsiya etilgan umumiy o rta, o rta maxsus kasb-hunar ta limining umumta lim fanlari bo yicha uzviylashtirilgan o quv dasturlari 1-ilovaga asosan tasdiqlansin va o quv yilidan amaliyotga joriy etilsin. 3. Umumta lim fanlari bo yicha uzviylashtirilgan o quv dasturlarini ta lim jarayoniga joriy etish bo yicha monitoring guruhi 2-ilovada berilgan tarkibda tasdiqlansin. 4. O qituvchilar uchun ishlab chiqilgan taqvim-mavzu rejalarining namunalari hamda uzviylashtirilgan o quv dasturlarini amaliyotga joriy etish bo yicha metodik tavsiyalar 3-ilovaga muvofiq ma qullansin. 5. Uzviylashtirilgan davlat ta lim standartlarining sharhlari, o quv dasturlarining mazmun-mohiyatini o rganish bo yicha umumta lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o qituvchilarining o quv-seminarlarini o tkazish tartibi 4-ilovaga va o quv-mavzu rejasi 5-ilovaga muvofiq tasdiqlansin. 6. Umumta lim maktablarida o quv-tarbiya jarayonini rivojlantirish bosh boshqarmasi (Y.Asadov), Ta lim muassasalari faoliyatini tashkil etish bosh boshqarmasi (F.Ahmedov), Respublika ta lim markazi (I.Zokirov), O rta maxsus kasb-hunar ta limi markazi Ta lim standartlari va o quv adabiyotlarini takomillashtirish boshqarmasi (R.Nimatov), Oliy va o rta maxsus kasb-hunar ta limini rivojlantirish markazi (B.Raximov)ga: umumta lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o qituvchilari uchun o tkaziladigan o quv-seminarlarini belgilangan muddatlarda yuqori saviyada o tkazilishini ta minlash; pedagog xodimlarning avgust kengashlarida umumta lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o qituvchilarining umumta lim fanlari bo yicha sho ba ishlarini birgalikda tashkil etish; joriy yilning 15 avgustiga qadar uzviylashtirilgan davlat ta lim standartlarining sharhlari, o quv dasturlarini Xalq ta limi va Oliy va o rta maxsus ta lim vazirliklarining ta lim partallariga joylashtirish vazifalari yuklatilsin. 7. Xalq ta limi vazirligi Moliyalashtirish, buxgalteriya hisobi va hisoboti boshqarmasi (U.Daulanov), Respublika ta lim markazi (I.Zokirov), Qoraqalpog iston Respublikasi Xalq ta limi vazirligi (A.Narimbetov), O rta maxsus kasb-hunar ta limi markazi buxgalteriya hisobi va hisoboti boshqarmasi (E.Ermatov)ga: 5

6 ichki imkoniyatlar doirasida hamda homiylarni jalb etgan holda barcha umumta lim fanlari bo yicha uzviylashtirilgan o quv dasturlarini amaliyotga joriy etish bo yicha metodik tavsiyalar va taqvim-mavzu rejalar namunalarini chop ettirish uchun mablag larni izlab topish; umumta lim fanlari bo yicha uzviylashtirilgan davlat ta lim standartlarining sharhlari va o quv dasturlarini bosqichma-bosqich o qitish tillari (rus, qoraqalpoq va boshq.)ga tarjima qilish; umumta lim fanlari bo yicha uzviylashtirilgan davlat ta lim standartlarining sharhlari va o quv dasturlari, ularni o quv jarayoniga joriy etish bo yicha tayyorlangan metodik tavsiyalar, taqvim-mavzu rejalar namunalarini har bir ta lim muassasasiga yetkazish vazifalari yuklatilsin. 8. Xalq ta limi vazirligi Ta lim muassasalari faoliyatini tashkil etish bosh boshqarmasi (F.Ahmedov), A.Avloniy nomidagi xalq ta limi xodimlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish markaziy instituti (M.Aliyev), Oliy va o rta maxsus kasb-hunar ta limini rivojlantirish markazi (B.Raximov), O rta maxsus, kasb-hunar ta limi xodimlarining malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash instituti (X.Rashidov) va hududiy pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish institutlariga: umumta lim fanlari o qituvchilarining malakasini oshirish kurslari o quv rejalarini uzviylashtirilgan davlat ta lim standartlarining sharhlari hamda o quv dasturlari mazmunidan kelib chiqqan holda qayta ko rib chiqish; umumiy o rta, o rta maxsus, kasb-hunar ta lim muassasalariga uzviylashtirilgan o quv dasturlarini ta lim jarayoniga joriy etish bo yicha amaliy-metodik yordam ko rsatish vazifalari yuklatilsin. 9. Oliy va o rta maxsus ta lim vazirining birinchi o rinbosari (U.Tashkenbayev) umumiy o rta, o rta maxsus, kasb-hunar ta limdagi umumta lim fanlari hamda oliy ta limda davom ettiriladigan fanlar dasturlari uzviyligi va uzluksizligini ta minlash maqsadida qayta ishlangan va takomillashtirilgan oliy ta limning o quv dasturlari loyihalarini Oliy va o rta maxsus kasb-hunar ta limi yo nalishlari bo yicha o quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi kengash muhokamasidan o tkazish, kelishish va o rnatilgan tartibda tasdiqlatish hamda o quv yilidan amaliyotga joriy etish yuzasidan tashkiliy-amaliy choratadbirlarini ko rsin. 10. Qoraqalpog iston Respublikasi xalq ta limi vazirligi, Toshkent shahri, barcha viloyatlar xalq ta limi va o rta maxsus kasb-hunar ta limi boshqarmalariga: 6

7 o quv yilidan umumta lim fanlaridan uzviylashtirilgan o quv dasturlarini ta lim jarayoniga joriy etish bo yicha aniq tashkiliypedagogik chora- tadbirlarni belgilab, amalga oshirish; umumta lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o qituvchilari uchun o tkaziladigan o quv-seminarlarining muddatida, tegishli mutaxassislarni to liq jalb etgan holda, yuqori saviyada o tkazilishini ta minlash; har bir ta lim muassasasini o quv dasturlari, taqvim -mavzu rejalari namunalari va ularni ta lim jarayoniga joriy etish bo yicha metodik tavsiyalar bilan ta minlash; pedagog xodimlarning avgust kengashlarida umumta lim fanlari bo yicha sho balar ishini, umumta lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o qituvchilarini jalb etgan holda, birgalikda o tishini ta minlash; umumta lim fanlaridan uzviylashtirilgan o quv dasturlarini ta lim jarayoniga joriy etish ishlarining monitoringini olib borish va har chorak yakuni bilan Xalq ta limi vazirligi va O rta maxsus kasb-hunar ta limi markazi monitoring guruhiga taqdim etib borish vazifalari yuklatilsin. Belgilab qo yilsinki, umumta lim fanlaridan uzviylashtirilgan o quv dasturlarini ta lim jarayoniga joriy etish, uning monitoringini olib borish, natijalarni tahlil etib, hisobotlar tayyorlash ishlarini tashkil etishga ta limning hududiy boshqaruv idoralari va ta lim muassasalari rahbarlari shaxsan mas uldirlar. 11. Ushbu qo shma qaror qabul qilinishi munosabati bilan Xalq ta limi vazirligining 2009 yil 26 iyundagi 6/4-sonli qarori, O rta maxsus, kasb-hunar ta limi markazi va Xalq ta limi vazirligining 2009 yil 6 oktyabrdagi 41QB/273-sonli, Oliy va o rta maxsus hamda Xalq ta limi vazirliklarining 31 martdagi 134- va 62-sonli qo shma buyruqlari o z kuchini yo qotgan deb hisoblansin. 12. Mazkur qaror ijrosinining nazorati Oliy va o rta maxsus ta lim vazirining birinchi o rinbosarlari U.Toshkenbayev, Sh.Javlonov va Xalq ta limi vazirining birinchi o rinbosari B.Daniyarov zimmalariga yuklatilsin. O zbekiston Respublikasi Oliy va o rta maxsus ta lim vaziri B.Xodiev O zbekiston Respublikasi Xalq ta limi vaziri A.Maraximov 7

8 8

9 Davlat ta lim standartiga sharh Matematika fanidan umumiy o rta ta limning Davlat ta lim standarti O quvchilarning yosh xususiyatlari, ehtiyoj va imkoniyatlarini hisobga olgan holda, har bir sinf yakunida matematika fanining asosiy mazmuniy yo nalishlari bo yicha o quvchilarning bilim, ko nikma va malakalariga qo yiladigan talablar aniqlanadi. O quvchilar matematikaga oid quyidagi bilim, ko nikma va malakalarni egallashlari shart: - natural, butun, ratsional va haqiqiy sonlar yuzasidan tushunchaga ega bo lish va ularga oid hisoblashlarni bajara olish; - sonlarning o rta arifmetigi, nisbati, proporsiya va foizlarni bilish, ularni qo llay olish; - sonli va harfiy ifodalar haqida tushunchalarga ega bo lish; - buyuk allomalarimiz va ularning matematika rivojiga qo shgan hissalari haqida tasavvurga ega bo lish; - formulalar yordamida hisoblashlarni bajara olish; - tenglama, uning ildizi tushunchalarining ma nosini bilish; - chiziqli va kvadrat tenglamalar, ikki noma lumli tenglamalar sistemasini yecha olish; - ikki nuqta orasidagi masofani topa olish; - grafik va diagrammalar chiza olish; - algebraik ifodalarning son qiymatini topa olish; - ko phadlar ustida arifmetik amallarni bajara olish va ularni standart ko rinishga keltira olish; - qisqa ko paytirish ayniyatlarini bilish va qo llay olish; - daraja qatnashgan kasr va ifodalar ustida amallarni bajara olish; - bir noma lumli tengsizliklarni yecha olish; - arifmetik va geometrik progressiyalarni bilish, ularning istalgan hadini va hadlar yig indisini hisoblay olish; - asosiy trigonometrik ayniyatlarni bilish va qo llash; - algebraik formulalar va hisoblashlarga oid masalalarni yecha olish; - asosiy geometrik figuralarga oid tushuncha va atamalarni bilish; - chizmachilik asboblari yordamida geometrik figuralarni tekislikda tasvirlay olish; 9

10 Davlat ta lim standartiga sharh - yassi geometrik figuralar va geometrik munosabatlar haqidagi tartibga solingan ma lumotga ega bo lish; - geometrik masalalarni yecha olish; - geometriya kursidan olingan bilimlarni ijtimoiy hayotda qo llay olish. Maktabda matematika ta limidan ko zda tutilgan asosiy maqsadlar: - o quvchilarning hayotiy tasavvurlari bilan amaliy faoliyatlarini umumlashtirib borib, matematik tushuncha va munosabatlarni ular tomonidan ongli o zlashtirilishiga hamda hayotga tatbiq eta olishiga erishish; - o quvchilarda izchil mantiqiy fikrlashni shakllantirib borish natijasida ularning aql-zakovat rivojiga, tabiat va jamiyatdagi muammolarni hal etishning qulay yo llarini topa olishlariga ko maklashish; - insoniyat kamoloti, hayotning rivoji, texnika va texnologiyaning takomillashib borishi asosida fanlarning o qitilishiga bo lgan talablarni hisobga olgan holda maktab matematika kursini ularning zamonaviy rivoji bilan uyg unlashtirish; -matematika rivojiga qomusiy olimlarimiz qo shgan ulkan hissalaridan o quvchilarni xabardor qilish va ularda vatanparvarlik, milliy g ururni tarkib toptirish hamda rivojlantirish; - jamiyat taraqqiyotida matematikaning ahamiyatini his qilgan holda umuminsoniy madaniyatning tarkibiy qismi sifatida matematika to g risidagi tasavvurlarni shakllantirish; - o quvchilarda ko nikmalarni shakllantirish, mustaqil faoliyatlarini rivojlantirish orqali o quv jarayonini demokratiyalashtirish, gumanitarlashtirishga erishish. Umumiy o rta ta lim maktablarida matematika ta limining vazifalari: son haqidagi tasavvurlarini rivojlantirish va hisoblashning inson hayotidagi amaliy ko nikmalarini va hisoblash madaniyatini shakllantirish; algebraik amallarni bajarish ko nikmalarini shakllantirish, ularni matematika va boshqa sohadagi masalalarni yechishda qo llash; o rganilayotgan funksiya xossalari, grafiklarni bilish va ulardan tabiatdagi mavjud munosabatlarini tahlil qilish hamda bayon qilishda foydalanish; planimetriyaning metodlari va asosiy omillarini o zlashtirish; 10

11 Davlat ta lim standartiga sharh o rganilayotgan tushuncha va uslublar hayotda va tabiatda ro y berayotgan hodisalarni matematik modellashtirish vositasi ekanligi to g risida tasavvurlarni shakllantirish. Umumiy o rta ta lim maktablarida matematika fani mazmuni Son va hisoblashlar Natural sonlar va nol. Natural sonlar ustida arifmetik amallar. Arifmetik amallar bo ysunadigan qonunlar. Sonning bo luvchilari va karralilari. Bo linish belgilari. Tub va murakkab sonlar. Sonni tub ko paytuvchilarga ajratish. EKUB va EKUK. Qoldiqli bo lish. Oddiy kasrlar. Kasrning asosiy xossasi. Kasrlarni qisqartirish. Kasrlarni taqqoslash. Kasrlarni umumiy maxrajga keltirish. Oddiy kasrlar ustida arifmetik amallar. O zaro teskari sonlar. O rta arifmetik qiymat. Nisbat va proporsiyalar. Proporsiyaning asosiy xossasi. To g ri va teskari proporsional miqdorlar. O nli kasrlar. O nli kasrlarni taqqoslash. O nli kasrlar ustida arifmetik amallar. Oddiy kasrni o nli kasrga aylantirish. Davriy kasrlar haqida tushuncha. Foizlar. Foizga doir asosiy masalalar. Matnli masalalar. Matnli masalalarni arifmetik amallarni qo llagan holda yechish. Musbat va manfiy sonlar. Qarama-qarshi sonlar. Sonning moduli. Butun sonlar, ularni taqqoslash. Butun sonlar ustida arifmetik amallar, ularning qonunlari. Ratsional sonlar. Ratsional sonlar ustida amallar. Ratsional sonlarni sonlar o qida tasvirlash. Nuqtaning koordinatasi. Haqiqiy sonlar. Taqribiy qiymatlar. Sonlarni yaxlitlash. Natural ko rsatkichli daraja. Butun ko rsatkichli daraja. Sonning standart shakli. Kvadrat ildiz. Ifodalarni aynan almashtirish Harfiy ifoda. Ifodalarni yozishda harflardan foydalanish. Harfiy ifodaning son qiymati. Formulalar bo yicha hisoblash. Arifmetik amallarga oid qonunlarning harfiy yozuvi. Qavslarni ochish, o xshash hadlarni ixchamlash. Natural ko rsatkichli darajaning xossalari. Birhadlar. Ko phadlar. Ko phadlarni qo shish, ayirish va ko paytirish. Birhad va ko phadni 11

12 Davlat ta lim standartiga sharh birhadga bo lish. Qisqa ko paytirish formulalari. Ko phadni ko paytuvchilarga ajratishda qisqa ko paytirish formulalaridan foydalanish. Algebraik kasr. Algebraik kasrning asosiy xossasi. Algebraik kasrlarni qisqartirish. Algebraik kasrlarni qo shish, ayirish, ko paytirish va bo lish. Ratsional ifodalarni aynan almashtirish. Butun ko rsatkichli darajaning xossalari. Arifmetik kvadrat ildizning xossasi. Kvadrat ildiz qatnashgan ifodalarni shakl almashtirish. Kvadrat uchhadlarni to la kvadratlarga ajratish. Arifmetik va geometrik progressiya. Progressiyaning n - hadi va dastlabki n ta hadlari yig indisi formulalari. Cheksiz kamayuvchi geometrik progressiya. Burchakning radian o lchovi. Burchakning sinusi, kosinusi, tangensi va kotangensi. Asosiy trigonometrik ayniyatlar, keltirish formulalari. n- darajali ildiz va uning xossalari. Ratsional ko rsatkichli daraja va uning xossalari. Irratsional ko rsatkichli daraja haqida tushuncha. Daraja va ildiz qatnashgan ifodalarni shakl almashtirish. Tenglamalar va tengsizliklar Bir noma lumli tenglama va uning ildizlari. Chiziqli tenglama. Kvadrat tenglama. Kvadrat tenglama ildizlarini topish formulasi. Viet teoremasi. Tenglamalar sistemasi. Ikki noma lumli ikkita chiziqli tenglamalar sistemasini yechish. Ikkinchi darajali tenglama qatnashgan sistemalarni yechish. Matnli masalalarni tenglama tuzish usuli bilan yechish. Daraja qatnashgan sodda tenglamalarni yechish. Bir noma lumli chiziqli tengsizlik. Bir noma lumli chiziqli tengsizliklar sistemasi. Kvadrat tengsizlikni yechish. Tengsizliklarni oraliqlar usuli bilan yechish. Daraja qatnashgan sodda tengsizliklarni yechish. Modulli tenglama va tengsizliklar. Funksiyalar Tekislikda to g ri burchakli koordinatalar sistemasi. Funksiya. Funksiyaning aniqlanish sohasi. Funksiya grafigi. Funksiyaning o sishi, kamayishi va berilgan oraliqda ishora saqlashi. Funksiyaning juft va toqligi. 12

13 Davlat ta lim standartiga sharh y=kx, y=kx+b, k y =, x 2 y = x, y = x funksiyalarining xossalari va grafigi. Diagrammalar va jadvallar. Darajali funksiya. 3 2 y = x, y = ax + bx + c Geometrik shakllar va kattaliklar Geometriyaning boshlang ich tushunchalari va geometrik shakllar haqida tasavvurlar. Shakllarning tengligi. Kesma. Kesma uzunligi va uning xossasi. Ikki nuqta orasidagi masofa. Burchak. Burchak turlari. Qo shni va vertikal burchaklar, ularning xossalari. Burchak bissektrissasi va uning xossalari. Burchakning gradus va radian o lchovi. Parallel va kesishuvchi to g ri chiziqlar. Perpendikular to g ri chiziqlar. Parallel va perpendikular to g ri chiziqlar haqida teoremalar. Kesmaga o tkazilgan o rta perpendikularning xossasi. Nuqtadan to g ri chiziqqacha bo lgan masofa. Parallel to g ri chiziqlar orasidagi masofa. Uchburchak va uning elementlari. Uchburchaklarning tenglik alomatlari. Teng yonli uchburchakning va teng tomonli uchburchakning xossasi. Uchburchak burchaklarining yig indisi. Fales teoremasi. Uchburchakning o rta chizig i va uning xossasi. Uchburchak tengsizligi. 0 o dan 180 o gacha bo lgan burchak sinusi, kosinusi, tangensi, kotangensi. To g ri burchakli uchburchak. Pifagor teoremasi. To g ri burchakli uchburchaklarni yechish. Uchburchakning burchaklari va tomonlari orasidagi munosabatlar. Sinuslar teoremasi. Kosinuslar teoremasi. Ko pburchak. To rtburchaklar. Parallelogramm. To g ri to rtburchak, romb, kvadrat. Trapetsiya. Trapetsiyaning o rta chizig i va uning xossasi. Aylana va doira. Aylanaga o tkazilgan urinma va uning xossasi. Markaziy va ichki chizilgan burchaklar. Uchburchakka tashqi va ichki chizilgan aylana. Aylanadagi kesishuvchi vatarlar. Sirkul va chizg ich yordamida yasashga doir masalalar yechish. O qqa nisbatan simmetriya va markaziy simmetriya. Aylana uzunligi. Yuz haqida tushuncha. Doiraning yuzi. Uchburchak, to rtburchak, parallelogramm, trapetsiya va ko pburchaklarning yuzlari., 13

14 Davlat ta lim standartiga sharh Muntazam ko pburchakka tashqi va ichki aylanalar chizish. Muntazam ko pburchakning tomoni bilan unga tashqi va ichki chizilgan aylanalar radiusi orasidagi bog lanish. Muntazam ko pburchaklar. Qavariq ko pburchak ichki va tashqi burchaklarining yig indisi. Vektor. Vektorning uzunligi va yo nalishi. Vektorlarni qo shish va ayirish. Vektorni songa ko paytirish. Vektorning koordinatalari. Vektorlarni skalyar ko paytirish. Vektorlar orasidagi burchak. 5 sinf Matematika O quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo yiladigan zaruriy talablar Son va hisoblashlar. Bilimlar: - o nli sanoq sistemasi; - natural sonlar, bir xil maxrajli oddiy kasrlar va o nli kasrlar ustida bajariladigan amallarni; - to g ri, noto g ri kasr nimaligini; - o nli kasrlar haqida tushunchaga ega bo lish; - o nli kasrlarning xona birliklarini farqlay olish; - o nli kasrlar ustida bajariladigan amallarni bajara olish; - o rta arifmetik qiymatning ma nosini anglay bilish; - foiz ta rifini, foizni songa, sonni foizga aylantirishni bilish; - dastur doirasida allomalarimizning matematikaga qo shgan hissalari haqida ma lumotga ega bo lish; - ifodalarni soddalashtirish, almashtirish; - arifmetik amallar bo ysinadigan qonunlarning harfiy yozuvi; - sonli va harfiy ifodalar haqida tushunchaga ega bo lish. Geometrik shakllar. Geometrik kattaliklarni o lchash - kesma, nur, to g ri chiziq, son nuri; burchak va uning turlari; to g ri to rtburchak; kvadrat, to g ri burchakli parallelepi ped va kub haqida tushunchaga ega bo lish. Ko nikmalar: - ikki xonali sonlarni qo shish va ayirishni og zaki bajara olish; - ikki xonali sonlarni bir xonali sonlarga ko paytirish va bo lish amallarini og zaki bajara olish; 14

15 Davlat ta lim standartiga sharh - ko p xonali bo lgan natural sonlarni qo shish, ayirish, ko paytirish va bo lishni erkin bajara olish; - sodda hollarda sonli va harfiy ifodalarni tuzish; arifmetik amalli matnli masalalarni savollar tuzib yecha olish. - to g ri, noto g ri kasr nimaligini; - o nli kasrlar haqida tushunchaga ega bo lish; - o nli kasrlarning xona birliklarini farqlay olish; - o nli kasrlar ustida bajariladigan amallarni bajara olish; - foiz haqida tushunchaga ega bo lish; foizni songa, sonni foizga aylantirishni bilish; - diagrammalar haqida tasavvurga ega bo lish va sodda diagrammalarni yasay olish. Geometrik shakllar va geometrik kattaliklar: - kesma va siniq chiziqning uzunligini o lchash; - berilgan uzunlikdagi kesmalarni yasay olish; - burchaklarni transportirdan foydalanib o lchash va gradus o lchovlari berilgan burchaklarni yasay olish; - aylana va doirani bir biridan farqlay olish; - berilgan formula va ma lumotlarga ko ra kvadrat, to g ri to rtburchak, kub, to g ri burchakli parallelepipedning sonli xarakteristikalari (tomoni uzunligi, perimetri, yuzi, hajmi)ni hisoblay olish. Malakalar: Son va hisoblashlar: - olingan bilimlarni kundalik hayotda qo llay olish; - natural sonlar ustida to rt amalni (qo shish, ayirish, ko paytirish va bo lish) bajarishning qonun va xossalaridan, hisoblashning qulay usullaridan foydalanish; - mashqlarni bajarish jarayonida to rt amalni qo llash usullarini bilish; - natural sonlarni yaxlitlashga oid qoidalarni qo llash; - to g ri, noto g ri kasr nimaligini bilish; - o nli kasrlar haqida tushunchaga ega bo lish; - o nli kasrlarning xona birliklarini farqlay olish; 15

16 16 Davlat ta lim standartiga sharh - o nli kasrlar ustida bajariladigan amallarni bajara olish; - o rta arifmetik qiymatning ma nosini anglay bilish; - kvadratga ko tarishga oid masalalar yechish; - tenglamalarni yechishda olgan bilimlarini masalalarga qo llash; - harakatga oid masalalar yechish malakalariga ega bo lish. Geometrik shakllar va geometrik kattaliklar: - to g ri to rtburchak, kvadratlarning perimetrlarini, yuzini topishga oid masalalarni, amaliy masalalarni yechish. 6 sinf Matematika Bilimlar. Son va hisoblashlar: - sonlarning 10 ga, 5 ga, 2 ga, 9 ga va 3 ga bo linish belgilarini; - tub va murakkab sonlarni; - sonlarni tub ko paytuvchilarga ajratishni; - sonlarning EKUB va EKUKini; - kasrning asosiy xossasini; - kasrlarni qisqartirish; - kasrlarni umumiy maxrajga keltirish; - kasrlarni taqqoslash; - har xil maxrajli kasrlarni qo shish va ayirish; - kasrlarni ko paytirish va bo lish; - nisbat va proporsiya tushunchalari hamda uning asosiy xossalarini bilish; - musbat, manfiy sonlarni, nolni farqlay olish; - ratsional sonlar va ular ustida amallarni bajarish; Ifodalarni aynan almashtirish: - harfiy ifodalar haqida tushunchaga ega bo lish; - ifodalarni yozishda harflardan foydalanishni bilish; - harfiy ifodaning son qiymatlari haqida tushunchaga ega bo lish; - hisoblash formulalarini bilish; - arifmetik amallarga oid qonunlarni harflar bilan ifodalashni bilish; - qavslarni ochishni va o xshash hadlarni ixchamlash haqida

17 Davlat ta lim standartiga sharh ma lumotga ega bo lish; - ratsional sonlarni qo shish va ko paytirish qonunlarini misollar yechishda qo llay olishni bilish. Tenglama va tengsizliklar: - bir noma lumli tenglama va uning ildizlari haqida tushunchaga ega bo lish; - matnli masalalarni tenglama tuzish usuli bilan yechishni bilish. Funksiya: - to g ri va teskari proporsionallik hamda masshtab tushunchasiga ega bo lish; - tekislikda to g ri burchakli koordinatalar sistemasi haqida tushunchaga ega bo lish; - koordinata tekisligi, grafiklar haqida boshlang ich tushunchaga ega bo lish; Geometrik shakllar va geometrik kattaliklar: - aylana uzunligi va doira yuzini formula bo yicha hisoblay olish haqida tushunchaga ega bo lish; - perpendikular va parallel to g ri chiziqlar haqida tushunchaga ega bo lish. Ko nikmalar. Son va hisoblashlar: - sonlarning bo linish belgilarini (10 ga, 5ga, 2 ga, 9 va 3 ga) qo llay olish; - tub va murakkab sonlarni bilish; - sonlarni tub ko paytuvchilarga ajratishni bilish; - sonlarning EKUB va EKUK ini topish; - sonning qismini va qismi bo yicha sonning o zini topa olish; - kasrning asosiy xossasini; - kasrlarni qisqartirish; - kasrlarni umumiy maxrajga keltirish; - kasrlarni taqqoslash; 17

18 18 Davlat ta lim standartiga sharh - har xil maxrajli kasrlarni qo shish va ayirish; - kasrlarni ko paytirish va bo lish; - oddiy kasrlar ustida to rt amalni erkin bajara olish; - aralash sonni oddiy kasrga aylantirish; - qo shish va ko paytirish amallarining qonunlarini misollar ishlashda qo llash; - oddiy kasrlar ustida to rt amalga doir sodda misol va masalalarni yecha olish; - nisbat va proporsiyalar tuzish hamda ularga oid masalalarni yecha olish; - musbat, manfiy sonlarni va nolni farqlash; - berilgan songa qarama-qarshi sonni topa olish va yoza bilish; - butun sonlar ustida amallarni erkin bajara olish; - ratsional sonlar va ularni taqqoslay olish; - berilgan sonning modulini topa olish; - ratsional sonlarni qo shish va ayirish; ko paytirish va bo lishni bajara olish; - ratsional sonlar ustida to rt amalga doir mashqlarni bajara olish; - matnli masalalarni arifmetik usulda va ayrim hollarda tenglamalar tuzib yecha olish. Ifodalarni aynan almashtirish: - harfiy ifodani; - ifodalarni yozishda harflardan foydalanishni; - harfiy ifodaning son qiymatini; - formulalar bo yicha hisoblashni; - arifmetik amallarga oid qonunlarni harflar bilan ifodalashni; - qavslarni ochishni va o xshash hadlarni ixchamlashni bilish; - ratsional sonlarni qo shish va ko paytirish qonunlarini misollar yechishda qo llay olish. Tenglama va tengsizliklar: - bir noma lumli tenglama va uning ildizlarini bilish; - matnli masalalarni tenglama tuzish usuli bilan yechish. Funksiya: - to g ri va teskari proporsional miqdorlar, masshtabga oid ti pik

19 Davlat ta lim standartiga sharh masalalarni yecha olish; - tekislikda to g ri burchakli koordinatalar sistemasi haqida tushunchaga ega bo lish; - koordinatalar tekisligida sodda grafiklarni yasay bilish; - diagrammalar haqida tasavvurga ega bo lish va sodda diagrammalarni yasay olish. Geometrik shakllar va geometrik kattaliklar: - uchburchak va uning turlarini tasvirlay olish va ajrata bilish, perimetrini hisoblay olish; - aylana uzunligi va doira yuzini formula bo yicha hisoblay olish; - perpendikular va parallel to g ri chiziqlar haqida tushunchaga ega bo lish. Malakalar: Son va hisoblashlar: - masalalar yechishda sonlarning 2 ga va 3 ga, 5 ga va 9 ga bo linish belgilarini qo llay olish; - tub va murakkab sonlarni farqlash; - sonlarni tub ko paytuvchilarga ajratish; - sonlarning EKUB va EKUKini topish; - kasrning asosiy xossasini qo llash ; - kasrlarni qisqartirish; - kasrlarni umumiy maxrajga keltirish; - kasrlarni taqqoslash; - har xil maxrajli kasrlarni qo shish va ayirish; - kasrlarni ko paytirish va bo lish; - nisbat va proporsiya tushunchalari hamda uning asosiy xossalarini qo llash - musbat, manfiy sonlarni, nolni farqlash; - ratsional sonlar va ular ustida amallarni bajarish; Ifodalarni aynan almashtirish: - qavslarni ochish qoidasiga oid misollarni yechish; - o xshash hadlarni ixchamlay olish; - ratsional sonlarni qo shish va ko paytirish qonunlariga oid misollar yechish; - qavslarni ochish qoidasiga tegishli misollarni yechish; 19

20 Davlat ta lim standartiga sharh - koeffitsientga doir misollarni yechish; - o xshash hadlarni ixchamlashga oid tushunchalarga ega bo lish. Tenglama va tengsizliklar: - kundalik hayotiy masalalarni yechishda noma lum sonlarni topish. Funksiya: - to g ri va teskari proporsional miqdorlar, masshtabga oid ti pik masalalarni yechish; - tekislikda to g ri burchakli koordinatalar sistemasiga oid masalalar yechish; - koordinatalar tekisligida sodda grafiklarni yasashni bilish; - diagrammalar va sodda diagrammalarni yasay olish. Geometrik shakllar va geometrik kattaliklar: - uchburchakning perimetrini hisoblashga oid masalalar yechish; - aylananing uzunligi va yuzasini topishga oid masalalar yechish. 7 sinf Algebra Bilimlar. Son va hisoblashlar: - berilgan son tenglamaning ildizi bo lishi yoki bo lmasligini tekshirishni bilish. Ifodalarni aynan almashtirish: - sonli va harfiy ifodalar haqida tushunchaga ega bo lish; - murakkab bo lmagan harfiy ifodalarning yig indisi, ayirmasi, ko paytmasi va bo linmasini yoza bilish; - arifmetik amallarning xossalarini bilish; - qavsni ochish va qavsga olish qoidalarini bilish; - natural ko rsatkichli daraja va uning asosiy xossalarini bilish; - birhad va uning standart shakli haqida tushunchaga ega bo lish; - umumiy ko paytuvchini qavsdan tashqari chiqarishni bilish; 20

21 Davlat ta lim standartiga sharh - qisqa ko paytirish formulalarini bilish; - ko phadlarni ko paytuvchilarga ajratishning barcha usullarini egallash; - algebraik kasrlarni boshqa harfiy ifodalar ichidan ajratishni bilish; - kasrlarni qisqartirishda kasrning asosiy xossalarini qo llay bilish; - allomalarimizning fanga qo shgan hissalarini dastur doirasida bilish. Tenglama va tengsizliklar: - tenglamalar yechishga oid (tenglama, tenglamaning ildizi, tenglamani yechish kabi) atamalarning ma nosini tushunish; - chiziqli tenglama va uning ildizi nimaligini bilish. Ko nikmalar: Son va hisoblashlar: - berilgan son qiymatini o rniga qo yib ifodaning son qiymatini - hisoblay olish; - miqdorlarning qiymatini unga mos formulalar yordamida hisoblay olish; - algebraik ifoda tarkibiga kirgan harflar o rniga ularning berilgan son qiymatini qo yib va ko rsatilgan amallarni bajarib, ifodaning son qiymatini hisoblay olish. Ifodalarni aynan almashtirish: - harfiy tengliklarga misollar keltira olish; - harfiy ifodalarda o xshash qo shiluvchilarni ixchamlay olish; - sonli va harfiy ifodalarda qavslarni ocha olish; - natural ko rsatkichli darajaning xossalarini birhadlar ustida amallar bajarishda qo llay olish; - berilgan ko phadning darajasini topa olish; - birhad va ko phadni standart shakliga keltira olish; - birhadlar va ko phadlar ustida arifmetik amallarni hamda shakl almashtirishlarni bajara olish; - ko phadlarni ko paytirish uchun kvadratlar ayirmasi, yig indining kvadrati; - ayirmaning kvadrati formulalaridan foydalana olish; - ikki algebraik kasrning yig indisini, ayirmasini topa olish; - tarkibida ko phadlar va algebraik kasrlar bo lgan, nisbatan soddaroq algebraik ifodalarni ko paytirish, mos shakl almashtirishlarni bajara olish. 21

22 Davlat ta lim standartiga sharh Tenglama va tengsizliklar: - bir noma lumli tenglamalarni yecha olish; - matnli masalalarni tenglamalar tuzish usuli bilan yecha olish. Malakalar: Son va hisoblashlar: - arifmetik amallar ustida ishlashda oddiy va qulay usullardan - foydalanish; - mashqlarni yechish jarayonida natural sonlarni ko paytirish amallarini bajarish; - mashqlarni yechish jarayonida natural sonlarni ko paytirish amallarini bajarish. Ifodalarni aynan almashtirish: - sonli va harfiy ifodalarga oid amaliy masalalar yecha olish; - murakkab bo lmagan harfiy ifodalarning yig indisi, ayirmasi, ko paytmasi va bo linmasini yoza olish; - arifmetik amallarning xossalariga doir masalalar yecha olish; - qavsni ochish va qavsga olish qoidalarini bilish; - natural ko rsatkichli daraja va uning asosiy xossalarini bilish; - birhad va uning standart shakli haqida tushunchaga ega bo lish; - umumiy ko paytuvchini qavsdan tashqari chiqarishga oid masalalar yechish; - qisqa ko paytirish formulalariga oid misol va masalalar yechish; - ko phadlarni ko paytuvchilarga ajratishning barcha usullarini bilish; - algebraik kasrlarni boshqa harfiy ifodalar ichidan ajratishga oid misollar yechish; - kasrlarni qisqartirishda kasrning asosiy xossalarini qo llay olish; - allomalarimizning fanga qo shgan hissalarini dastur doirasida bilish. Tenglama va tengsizliklar: - tenglamalar yechishga oid (tenglama, tenglamaning ildizi, tenglamani yechish kabi) atamalarning ma nosini tushunish; 22

23 Davlat ta lim standartiga sharh - chiziqli tenglama va uning ildizi nimaligini bilish; - amaliy mashg ulotlarda bir noma lumli tenglamalarni yechish; - matnli masalalarni yechishda turli usullardan foydalanish; - tenglamalar tuzishga oid masalalar yechish. 7- sinf Geometriya Bilimlar. Geometrik shakllar. Geometrik kattaliklarni o lchash: - nuqta, to g ri chiziq, tekislik haqida tasavvurga ega bo lish; - kesmaning xossalarini bilish; - burchak va uning turlarini bilish; - vertikal va qo shni burchaklarning xossalarini bilish; - perpendikular va parallel to g ri chiziqlar haqida tushunchaga ega bo lish; - uchburchakning asosiy elementlarini bilish; - uchburchak va ularning turlarini bilish; - uchburchaklarning tenglik alomatlarini bilish; - kesma o rtasidan o tkazilgan perpendikularning xossasini bilish; - teng yonli uchburchak bissektrisasining xossasini bilish; - ikki to g ri chiziqni uchinchi to g ri chiziq kesganda hosil bo ladigan burchaklarni farqlay olish; - ikki parallel to g ri chiziqni uchinchi to g ri chiziq kesganda hosil bo ladigan burchaklarning xossalarini bilish; - uchburchak burchaklarining yig indisi haqidagi teoremani bilish; - uchburchak tashqi burchagining xossasini bilish; - burchak bissektrisasining xossasi; - uchburchak tengsizligi; Ko nikmalar. Geometrik shakllar. Geometrik kattaliklarni o lchash: - chizmada, modelda geometrik shakllar (berilgan nuqta, kesma, to g ri chiziq, burchak turlari, aylana, uchburchak)ni ko rsata olish va ularni tasvirlay olish; - chizmada ko rsatilgan shakllarni belgilay olish va o qiy olish; - teorema va masala shartiga mos keluvchi chizmani chiza olish; - hisoblashga va isbotlashga oid masalalarni yechishda asosiy shaklni tanlash hamda qo shimcha yasashlarni bajara olish; 23

24 Davlat ta lim standartiga sharh - kesmalarning uzunligini topa olish va ikki nuqta orasidagi masofani bevosita o lchay olish; - berilgan uzunlikdagi kesmani berilgan nurda qo ya olish; - sirkul yordamida ma lum radiusli aylanani chiza olish; - burchakni tashkil etuvchi tomonlarni va uchini aniqlay olish; - burchakni to g ri o qiy olish va yoza olish; - transportirdan foydalanib gradus o lchovi berilgan burchakni yasay olish; - burchak va uning turlarini tasvir eta olish hamda farqlay bilish; - chizmadan vertikal va qo shni burchaklarni topa olish; - vertikal va qo shni burchaklardan birining gradus o lchoviga ko ra qolganlarining gradus o lchovlarini topa olish; - berilgan burchakning bissektrisasini yasay olish; - uchburchak va uning turlarini tasvirlay olish; - teng uchburchaklardan mos elementlarni topa olish; - uchburchakning tenglik alomatlarini uchburchakning tengligini isbotlashga qo llay olish; - uchburchaklarning tomonlari va burchaklari orasidagi munosabatlarni masalalar yechishda qo llay olish; - sirkul va chizg ich yordamida eng sodda geometrik yasashlarni bajara olish; - o rganilgan xossa va formulalarni qo llab, geometrik kattaliklar (uzunlik, burchak)ni topishga oid masalalarni yechish. Malakalar: Geometrik shakllar. Geometrik kattaliklarni o lchash: - uzunliklarni o lchov birliklari yordamida ifodalash va bir birlikdan boshqa birlikka o tish; - transportir yordamida berilgan burchakni gradusi bilan yasashni bilish; - uchburchak va uning turlariga taalluqli masalalar yechish; - uchburchaklarning medianasi, bissektrisasi va balandligiga taalluqli masalalar yechish; - amaliy mashg ulotlarda teng tomonli uchburchaklarning xossalariga oid masalalar yechish; - kesmaning o rta perpendikularining xossasi va undan masalalar yechishda foydalanish; 24

25 Davlat ta lim standartiga sharh - sirkul yordamida berilgan radiusli aylana chizish; - burchak bissektrisasi yasash; - uchta tomoni bo yicha uchburchak yasash; - uchburchakning noma lum burchaklarini amalda topish; - tashqi burchak xossasi va uni amaliy masalalar yechishda qo llash malakalariga ega bo lish. - shaklni tasvirlash uchun burchak kattaligini va kesmalarning uzunligini o lchash, geometrik asboblardan foydalanish malakalariga ega bo lish; 8- sinf Algebra Bilimlar. Son va hisoblashlar: - noma lumlarning ikki berilgan qiymati (sonlar jufti) ikki noma lumli tenglamaning yechimi bo lishi yoki bo lmasligini tekshirish uchun o rniga qo yishdan foydalana bilish; - arifmetik kvadrat ildiz ta rifini va uning xossalarini bilish; - miqdorlarning taqribiy qiymati haqida tasavvurga ega bo lish; - sonlarni yaxlitlash qoidasini bilish; - sonning standart shaklini yoza bilish; - allomalarimizning algebraning vujudga kelishi va rivojiga qo shgan hissalari haqida tasavvurga ega bo lish. Ifodalarni aynan shakl almashtirish: - arifmetik kvadrat ildizning xossalarini; - kvadrat ildiz qatnashgan ifodalarni shakl almashtirishni; - kvadrat uchhadni to la kvadratga ajratishni; - kvadrat tenglama ildizlarini topish formulasini bilish. Tenglama va tengsizliklar: - berilgan tengsizlikning ikkala qismiga son qo shish natijasida hosil bo lgan tengsizlikni yozishni bilish; - berilgan tengsizlikning ikkala qismini musbat yoki manfiy songa ko paytirishdan hosil bo lgan tengsizlikni yozishni bilish; 25

26 26 Davlat ta lim standartiga sharh - tengsizlikning ta rifini va ularning asosiy xossalarini bilish; - qat iy va noqat iy tengsizliklarni bir-biridan farqini bilish; - bir noma lumli tengsizliklar va ularning sistemalari haqida tushunchaga ega bo lish; - sonli oraliqlar haqida tushunchaga ega bo lish; - son (koordinata) to g ri chizig ida berilgan oraliq (chekli yoki cheksiz)ni tengsizlik ko rinishida yoza bilish; - chiziqli tengsizliklar va ularning sistemalarini yechishda oraliqlar usulini qo llashni bilish; - modul qatnashgan sodda tenglama va tengsizliklar haqida dastlabki ma lumotlarga ega bo lish; - «tenglamalar sistemasini yeching» degan talabning ma nosini bilish. Funksiya: - tekislikda to g ri burchakli koordinatalar sistemasi haqida tushunchaga ega bo lish; - koordinatalar tekisligida berilgan nuqtaning koordinatalarini topa bilish; - aniqlanish va qiymatlar sohasini bilish va ulardan to g ri foydalanish; - funksiya tushunchasiga oid atamalar (argument, funksiyaning qiymati, grafigini bilish; - grafik yordamida chiziqli funksiyaning o sish va kamayish oraliqlari haqida tushunchaga ega bo lish; - y=kx, y=kx+b funksiyalarining xossalari va grafigini bilish. Ko nikmalar. Son va hisoblashlar: - noma lumlarning ikki berilgan qiymati (sonlar jufti) ikki noma lumli tenglamaning yechimi bo lishi yoki bo lmasligini tekshirish uchun o rniga qo yishni; - arifmetik kvadrat ildiz ta rifini va uning xossalarini; - miqdorlarning taqribiy qiymatlarini; - sonlarni yaxlitlash qoidasini;

27 Davlat ta lim standartiga sharh - sonning standart shaklini yozishni; - allomalarimizning algebraning vujudga kelishi va rivojiga qo shgan hissalarini bilish. Ifodalarni aynan shakl almashtirish: - arifmetik kvadrat ildizning xossalariga doir misol va masalalar yechish; - kvadrat ildiz qatnashgan ifodalarni shakl almashtirishni; - kvadrat uchhadni to la kvadratga ajratish formulalarni; - kvadrat tenglama ildizlarini topish formulasiga doir tushunchalarga ega bo lish. Tenglama va tengsizliklar: - chiziqli tengsizlikni yechish va ularga oid atamalarni (tengsizlik, tengsizlikni yechish, tengsizlik yechimi) to g ri qo llash va ularning ma nosini tushunish; - modul qatnashgan sodda tenglama va tengsizliklarni yecha olish; - ikki noma lumli ikkita chiziqli tenglamalar sistemasini o rniga qo yish va qo shish usullari orqali yecha olish; - murakkab bo lmagan matnli masalalarni ikki noma lumli chiziqli tenglamalar sistemasini tuzish usuli bilan yecha bilish; - kvadrat ildiz qatnashgan sonli ifodalarda algebraik shakl almashtirishlarni bajara olish; - kvadrat tenglamaning xususiy hollarini, Viet teoremasi va unga teskari teoremani misollar yechishda qo llay olish. Funksiya: - son to g ri chizig ida oddiy yoki qo sh tengsizlik ko rinishida berilgan oraliqni tasvirlay olish; - bir noma lumli chiziqli tengsizliklar sistemasini yechish; tengsizlik yechimini son o qida tasvirlay olish; - koordinatalar tekisligida koordinatalari berilgan nuqtani yasash hamda tekislikda berilgan nuqtaning koordinatalarini topa olish; - funksiya va uning grafigi haqida tasavvurga ega bo lish; - chiziqli funksiyaning grafigini yasay olish ( y = kx + b); - murakkab bo lmagan formula, jadvallar va grafiklar bilan berilgan funksiyaning qiymatini topa olish; 27

28 Davlat ta lim standartiga sharh - funksiyaning qiymati bo yicha argumentning qiymatini topa olish; - chiziqli funksiyaning nolini va o zgarmas ishora oraliqlarini topa olish; - y=kx funksiya misolida kattaliklar orasidagi funksional bog lanishlarni tushunish va bu funksiya grafigini yasay olish. Malakalar: Son va hisoblashlar: - noma lumlarning ikki berilgan qiymati (sonlar jufti) ikki noma lumli tenglamaning yechimi bo lishi yoki bo lmasligini tekshirish uchun o rniga qo yishga oid masala va misollar yechish; - arifmetik kvadrat ildiz ta rifini bilish va uning xossalariga oid masalalarni yechish; - haqiqiy sonlarga oid masalalar yechish; - miqdorlarning taqribiy qiymatini; - sonlarni yaxlitlash qoidasini; - sonning standart shaklini bilish. Ifodalarni aynan shakl almashtirish: - arifmetik kvadrat ildizning xossalariga tegishli amaliy masalalarni yecha olish; - kvadrat ildiz qatnashgan ifodalarni shakl almashtirish qoidalarini qo llash; - kvadrat uchhadni to la kvadratga ajratishga doir misollar yecha olish; - kvadrat tenglama ildizlarini topish formulasiga oid masalalarni yecha olish. Tenglama va tengsizliklar: - kvadrat tenglama ildizlarini topish formulasiga oid masalalar yechish; - chiziqli tengsizliklar va ularning sistemalarini yechishda oraliqlar usulini qo llashni bilish; - ikki noma lumli ikkita chiziqli tenglamalar sistemasini o rniga qo yish va qo shish usullari orqali yecha olish; - chiziqli tengsizlikni yechish va ularga oid atamalarni (tengsizlik, tengsizlikni yechish, tengsizlik yechimi) to g ri qo llash va ularning ma nosini tushunish; 28

29 Davlat ta lim standartiga sharh - kvadrat tenglamaning xususiy hollarini, Viet teoremasi va unga teskari teoremani misollar yechishda qo llay olish. Funksiya: - koordinatalar tekisligida koordinatalari berilgan nuqtani yasash hamda tekislikda berilgan nuqtaning koordinatalarini topa olish; - chiziqli funksiyaning grafigini yasay olish ( y = kx + b); - y=kx funksiya misolida kattaliklar orasidagi funksional bog lanishlarni tushunish va bu funksiya grafigini yasay olish malakalariga ega bo lish. 8-sinf Geometriya Bilimlar. Geometrik shakllar va geometrik kattaliklar: - parallelogramm, to g ri to rtburchak, kvadrat, romb, trapetsiyalarni bir-biridan farqlay olish va asosiy elementlarini bilish; - parallelogramm va uning turlariga oid xossalarni bilish; - trapetsiya va uning turlarini farqlay olish, asosiy elementlarini bilish; - ko pburchak ichki va tashqi burchaklarining xossasini bilish; - Fales teoremasi haqida tushunchaga ega bo lish; - uchburchak va trapetsiya o rta chiziqlari ta riflarini hamda ularning xossalarini bilish; - simmetriya haqida tushunchaga ega bo lish; - o qqa nisbatan va markaziy simmetriya xossalarini bilish; - shaklning yuzini topishning ma nosini bilish; - tengdosh shakllar haqida tushunchaga ega bo lish; - to g ri to rtburchak, parallelogramm, uchburchak va trapetsiya, ko pburchakning yuzlarini topish formulalarini bilish; - Pifagor teoremasi haqida tushunchaga ega bo lish; - aylana vatari va diametrining xossalarini; - aylanaga urinma ta rifini va xossasini; - markaziy burchak va uning xossasini; - aylanaga ichki chizilgan burchak ta rifini va xossasini; 29

30 Davlat ta lim standartiga sharh - uchburchakka tashqi va ichki chizilgan aylanalar ta rifini va xossalarini; - aylanani kesuvchi to g ri chiziqlardan hosil bo lgan burchaklarni o lchashga doir xossalarni; - vektor haqida tushunchaga ega bo lish; - vektor, uning uzunligi va belgilanishini; - ikki vektorning tenglik shartini; - vektorlarni qo shishning «Uchburchak va parallelogramm qoidalari»ni; - vektorlarning qo shish qonunlarini; - vektorlarni ayirishni; - vektorlarni songa ko paytirishning ta rifini; - vektorlar orasidagi burchak tushunchasini; - vektorni koordinatlardagi ifodasini; - ikki vektor skalyar ko paytmasining ta rifi va koordinatalardagi ifodasini bilish. Ko nikmalar Geometrik shakllar va geometrik kattaliklar: - chizmadan parallelogramm, to g ri to rtburchak, kvadrat, romb, trapetsiyalarni topa olish; - chizmadan to rtburchaklarning tomonlarini, uchlarini va burchaklarini topa olish; - chizmada parallelogramm, to g ri to rtburchak, kvadrat, romb, trapetsiyaning berilgan elementlariga ko ra tasvir eta olish; - parallelogramm va uning turlariga oid xossalaridan masalalar yechishda foydalana olish; - proporsional kesmalarni yasay olish; - Fales teoremasi va uning natijalarini bilish, proporsional kesmalarning xossalaridan foydalanib masalalar yecha olish; - o qqa nisbatan va markaziy simmetriyaga oid misollarni atrofmuhitdan keltira olish; - berilgan nuqta va kesmaga simmetrik bo lgan nuqta va kesmani yasay olish; - uchburchakning yuzini, tomoni va unga tushirilgan balandlik bo yicha hisoblay olish; 30