LIFE NATURE 2002 «ΡΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΓΥΠΑΕΤΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ»

Transcript

1 LIFE NATURE 2002 «ΡΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΓΥΠΑΕΤΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ» CONSERVATION ACTIONS FOR GYPAETUS BARBATUS AND BIODIVERSITY IN CRETE Ref. No.: LIFE02NAT/GR/8492 REPORT ON: ΕΠΙΜΟΡΦΩΤΙΚΑ ΣΕΜΙΝΑΡΙΑ ΑΣΟΦΥΛΑΚΩΝ ΚΑΙ ΘΗΡΟΦΥΛΑΚΩΝ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΕΜΙΝΑΡΙΩΝ Επιµέλεια Πρακτικών: ρ Μιχάλης Προµπονάς, Συντονιστής ράσεων Ενηµέρωσης, Μ.Φ.Ι.Κ. Κώστας Γρίβας, Υπεύθυνος περιοχής Αστερουσίων, Μ.Φ.Ι.Κ. ΜΟΥΣΕΙΟ ΦΥΣΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΚΡΗΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΡΗΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗ /ΝΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΣΩΝ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2003

2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο πλαίσιο του προγράµµατος LIFE ΦΥΣΗ 2002 µε θέµα: «ράσεις για τη ιατήρηση Προστασία του Γυπαετού και της Βιοποικιλότητας στην Κρήτη» [LIFE02NAT/GR/8492], πραγµατοποιήθηκαν την περίοδο 30/06/ /07/2003 διήµερα επιµορφωτικά σεµινάρια, που απευθύνονταν στους δασοφύλακες και το προσωπικό των ιευθύνσεων ασών της Κρήτης, στους θηροφύλακες της Α Κυνηγετικής Οµοσπονδίας Κρήτης και ωδεκανήσου, καθώς και σε αυτούς των Κυνηγετικών Συλλόγων της Κρήτης ( ράση Α.5). Τα σεµινάρια πραγµατοποιήθηκαν στο Ηράκλειο (30/06/2003 1/07/2003, αίθουσα οµιλιών του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης, Λεωφόρος Κνωσσού 157), στον Άγιο Νικόλαο (2-3/07/2003, αίθουσα ιεύθυνσης Τοπικής Αυτοδιοίκησης & ιοίκησης, Ρ. Καπετανάκη 8), στο Ρέθυµνο (7-8/07/2003, αίθουσα Περιφέρειας Κρήτης, Κόµβος Αµαρίου - Μισίρια) και στα Χανιά (9-10/07/2003, αίθουσα της Α Κυνηγετικής Οµοσπονδίας Κρήτης και ωδεκανήσου, Πειραιώς 1-5). Η οµάδα συνεργατών του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης, που αποτελούνταν από τους Κ. Γρίβα, Γ. Ιωαννίδη, Σ. Ξηρουχάκη, Μ. Προµπονά και Γ. Γιαννάτο, ανέπτυξε µια σειρά από θέµατα, µε στόχο την καλύτερη ενηµέρωση των δασικών υπαλλήλων και των θηροφυλάκων της Κρήτης. Πιο αναλυτικά, οι ενότητες των σεµιναρίων περιλάµβαναν: Τεχνικές Πεδίου: Κατασκευή και κατηγορίες χαρτών, συστήµατα συντεταγµένων, ισοϋψείς και κλίσεις, τύποι πυξίδων και σφάλµατα, αζιµούθιο, χρήση πυξίδας και χάρτη, αλτίµετρα και χρήση τους, Σύστηµα Παγκόσµιου Προσδιορισµού Θέσης, χρήσεις και τύποι δεκτών. Εξοπλισµός Πεδίου: Αξιολόγηση και χρήση υλικών ενδυµασίας, ορειβατικών υποδηµάτων, σακιδίων, υπνόσακων και σκηνών, αναφορά απαραίτητων επιβίωσης. Μέθοδοι και Τεχνικές Επιστηµονικής Παρακολούθησης Ειδών Πανίδας: Επιστηµονική παρακολούθηση, διατύπωση σχετικών ερωτηµάτων, ανάλυση πληθυσµών / βιοκοινοτήτων και µεθοδολογία, µέγεθος πληθυσµού, ανάλυση DNA, τηλεπαρακολούθηση. Αναγνώριση Αρπακτικών: Γενική εικόνα, σχήµα, τρόπος πτήσης, συµπεριφορά, βιότοπος, κατανοµή, αφθονία, ιδιαίτερη εξέταση των χαρακτηριστικών των 11 βασικών ειδών αρπακτικών της Κρήτης. Οικολογία, Βιολογία και ιαχείριση Αρπακτικών: Εξωτερικά χαρακτηριστικά, πτήση, τροφικές συνήθειες και περιττώµατα, βιολογία αναπαραγωγής, διασπορά, µετακινήσεις, βιότοποι, κατανοµή, απειλές, µέτρα διαχείρισης και διατήρησης. Πρώτες Βοήθειες και Περίθαλψη Ειδών Πανίδας: Στάδια περίθαλψης, αναγνώριση, ακινητοποίηση, µεταφορά, φυσική εξέταση, έκτακτες περιπτώσεις, αφυδάτωση, τύποι και χορήγηση διαλυµάτων, χρήση συριγγών, κοινά φάρµακα, περίθαλψη σε περιπτώσεις σοκ, καταγµάτων, τραυµάτων, δηλητηριάσεων, γενικής αδυναµίας και αφυδάτωσης.

3 Νοµοθεσία Περιβάλλοντος: Εθνική Νοµοθεσία (Ν. 998/1979, Π.. 67/1981, Ν. 1650/1986, N. 2637/98, Ν. 2742/99), Κοινοτικές Οδηγίες 79/409 και 92/43, Σύµβαση Βέρνης και Σύµβαση του Ρίο, κυρώσεις τους από την Ελληνική Νοµοθεσία. Προστατευόµενες Περιοχές και Ορνιθοπανίδα στην Κρήτη: Ορισµοί, παραρτήµατα και οικότοποι προτεραιότητας της Κοινοτικής Οδηγίας 92/43, Σηµαντικές Περιοχές για τα Πουλιά, Κοινοτική Οδηγία 79/409, εθνική νοµοθεσία, Ζώνες Ειδικής Προστασίας στην Κρήτη και σηµαντικά είδη ορνιθοπανίδας εντός των ορίων τους, ίκτυο NATURA 2000 και δραστηριότητες εντός του ικτύου. Επιβλαβή Προβλήµατα και Αντιµετώπιση: Ορισµός και οµάδες επιβλαβών θηραµάτων, µέθοδοι καταπολέµησης, πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα των µεθόδων, κατάσταση στην Ελλάδα. Το συνοπτικό πρόγραµµα των επιµορφωτικών σεµιναρίων ήταν το ακόλουθο: 1 η Ηµέρα ( , σύνολο 5 ώρες) Τεχνικές Πεδίου (Κ. Γρίβας) Εξοπλισµός Πεδίου (Κ. Γρίβας) ΙΑΛΕΙΜΜΑ Μέθοδοι και Τεχνικές Επιστηµονικής Παρακολούθησης Ειδών Πανίδας (Γ. Ιωαννίδης) Αναγνώριση Αρπακτικών (Σ. Ξηρουχάκης). 2 η Ηµέρα ( , σύνολο 5,5 ώρες) Οικολογία, Βιολογία και ιαχείριση Αρπακτικών (Σ. Ξηρουχάκης) Πρώτες Βοήθειες και Περίθαλψη Ειδών Πανίδας (Σ. Ξηρουχάκης) ΙΑΛΕΙΜΜΑ Νοµοθεσία Περιβάλλοντος (Μ. Προµπονάς) Προστατευόµενες Περιοχές και Ορνιθοπανίδα στην Κρήτη (Σ. Ξηρουχάκης) Εισήγηση και συζήτηση µε θέµα: Επιβλαβή Προβλήµατα και Αντιµετώπιση (Γ. Γιαννάτος) Στη συνέχεια υπάρχουν τα πλήρη κείµενα των σχετικών εισηγήσεων.

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΧΑΡΤΕΣ, ΟΡΓΑΝΑ ΚΑΙ ΥΛΙΚΑ (ΚΩΣΤΑΣ ΓΡΙΒΑΣ) 1 Σελ. ΜΕΘΟ ΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΕΙ ΩΝ ΠΑΝΙ ΑΣ (ΓΙΑΝΝΗΣ ΙΩΑΝΝΙ ΗΣ) 19 ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΑΡΠΑΚΤΙΚΩΝ (ΣΤΑΥΡΟΣ ΞΗΡΟΥΧΑΚΗΣ) 26 ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΡΠΑΚΤΙΚΩΝ (ΣΤΑΥΡΟΣ ΞΗΡΟΥΧΑΚΗΣ) 47 ΠΡΩΤΕΣ ΒΟΗΘΕΙΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ ΑΡΠΑΚΤΙΚΩΝ (ΣΤΑΥΡΟΣ ΞΗΡΟΥΧΑΚΗΣ) 66 ΝΟΜΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΟΡΝΙΘΟΠΑΝΙ ΑΣ (ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΡΟΜΠΟΝΑΣ) 77 ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΚΑΙ ΟΡΝΙΘΟΠΑΝΙ Α (ΣΤΑΥΡΟΣ ΞΗΡΟΥΧΑΚΗΣ) 86 ΕΠΙΒΛΑΒΗ: ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ (ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΙΑΝΝΑΤΟΣ) 99

5 ΧΑΡΤΕΣ, ΟΡΓΑΝΑ & ΥΛΙΚΑ ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ: Κωνσταντίνος Γρίβας 1. ΧΑΡΤΕΣ Η χαρτογράφηση είναι ένα εξαιρετικά πολύπλοκο θέµα που χρειάζεται πολλές ώρες παρουσίασης για την ικανοποιητική κάλυψή του. Στο σεµινάριο αυτό θα ασχοληθούµε εν συντοµία µε τρία βασικά σηµεία: 1. Κατασκευή και κατηγορίες χαρτών. 2. Συστήµατα συντεταγµένων. 3. Ισοϋψείς και κλίσεις. 1.1 Κατασκευή και κατηγορίες χαρτών Το ζητούµενο κατά την κατασκευή ενός χάρτη είναι η κατά το δυνατόν ρεαλιστική απεικόνιση της επιφάνειας της Γης. Η σύγχρονη χαρτογραφία βασίζεται: α) στην κατασκευή ενός µοντέλου προσοµοίωσης της Γης, και β) στην απεικόνιση της επιφάνειας αυτού του µοντέλου σε επίπεδο. Υπάρχουν πολλά µοντέλα που χαρακτηρίζονται από δύο παραµέτρους: την πολική ακτίνα και την ισηµερινή ακτίνα (ellipsoidal parameters, βλ. σχήµα 1). Καθένα από αυτά χρησιµοποιεί διαφορετικά γεωδαιτικά δεδοµένα (geodetic datum), µε αποτέλεσµα σηµαντικές αποκλίσεις µεταξύ τους (βλ. σχήµα 2). Οι χάρτες της ΓΥΣ κατασκευάζονταν βάση του µοντέλου International (ισηµερινή ακτίνα = m, 1/flattening = 297) και των γεωδαιτικών δεδοµένων European Datum του 1950 (ΕD50). Από µια χρονική στιγµή και µετά καθιερώθηκε το Ελληνικό Γεωδαιτικό Σύστηµα Αναφοράς, που προτάθηκε από τον καθηγητή του Ε.Μ.Π. Γιώργο Βέη το 1987 (ΕΓΣΑ 87) και βρίσκεται πλέον ακόµη και σε απλά προγράµµατα διαχείρισης δεδοµένων GPS. Η απεικόνιση σε επίπεδη επιφάνεια µπορεί να γίνει µε πολλές µεθόδους προβολής, όπως Μερκατορική, Πολυκωνική, Αζιµουθιακή κλπ. (βλ. σχήµα 3). Οι χάρτες που χρησιµοποιούµε, ακολουθούν τον τύπο της εγκάρσιας Μερκατορικής προβολής (transverse mercator), δηλαδή η επιφάνεια του ελλειψοειδούς µοντέλου προβάλλεται σε µία παράλληλη µε τον πολικό άξονα κυλινδρική επιφάνεια, που εφάπτεται του µοντέλου στον Ισηµερινό και µε κέντρο προβολής το κέντρο της Γης. Το προφανές πρόβληµα που αντιµετωπίζει η Μερκατορική προβολή είναι η επιµήκυνση της προβολής των αντικειµένων όσο πλησιάζουµε προς τους πόλους. Επίσης, σε µεγάλες αποστάσεις οι ευθείες πάνω σε Μερκατορικό χάρτη δεν αποτελούν τις συντοµότερες διαδροµές. Από την άλλη πλευρά, το σηµαντικό πλεονέκτηµα είναι ότι µια γραµµή µεταξύ δύο σηµείων τέµνει τους Μεσηµβρινούς µε την ίδια πάντα γωνία και έτσι µπορούν να χαραχθούν πορείες και αζιµούθια µε παράλληλη µετατόπιση. 1.2 Συστήµατα συντεταγµένων Για τους περισσότερους χρήστες ενός χάρτη, το σηµαντικότερο ζητούµενο είναι ένα πρακτικό σύστηµα συντεταγµένων, ώστε να µπορούν να προσδιορίσουν µε µεγάλη ακρίβεια τη θέση στην οποία βρίσκονται και τις αποστάσεις που τους χωρίζουν από 1

6 συγκεκριµένα σηµεία. Εξαιτίας του ακανόνιστου ελλειψοειδούς σχήµατος της Γης, το σωστότερο, από γεωµετρικής πλευράς, σύστηµα είναι αυτό των καρτεσιανών συντεταγµένων µε αρχή αξόνων στο κέντρο του πλανήτη. Όµως το σύστηµα αυτό παρουσιάζει πολλά πρακτικά προβλήµατα για την εύρεση του στίγµατος, αποστάσεων, ταχύτητας κλπ. Στους χάρτες της ΓΥΣ µπορεί να αναγράφονται 4 διαφορετικά συστήµατα συντεταγµένων: α. Γεωγραφικό Μήκος και Πλάτος (Longitude, Latitude) (βλ. σχήµα 4, όρια χάρτη, σταυροί και γραµµές µαύρου χρώµατος). Πρόκειται για το γνωστό σύστηµα που χρησιµοποιείται στους ναυτικούς χάρτες της Υδρογραφικής Υπηρεσίας Ναυτικού ή ΥΥΝ (εξάλλου η µέτρηση αποστάσεων στο ναυτικό γίνεται µε το ναυτικό µίλι που είναι η µέση τιµή των γραµµικών µηκών 1 των µεσηµβρινών, δηλ ,5 m) και σε αυτούς της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού ή ΓΥΣ. Εκφράζει τις συντεταγµένες σε µοίρες, πρώτα και δεύτερα ή µοίρες, πρώτα και εκατοστά πρώτων (σε ορισµένα GPS χρησιµοποιούνται επίσης οι µοίρες και τα χιλιοστά της µοίρας). Το Γεωγραφικό Μήκος βρίσκεται στον άξονα των Χ (Ανατολικό-East ή υτικό-west) και το Γεωγραφικό Πλάτος στον άξονα των Ψ (Βόρειο, North ή Νότιο, South). Σε όλους τους χάρτες της ΓΥΣ αναγράφονται τέτοιες συντεταγµένες στα όρια και σε σταυρούς στην επιφάνεια τους (στο παράδειγµα του σχήµατος 4 µε κλίµακα 1: η µικρότερη διαβάθµιση είναι 5 ). Στους χάρτες κλίµακας 1: η µικρότερη διαβάθµιση είναι ανά 1, εποµένως το πρόβληµα ανάγεται στον υπολογισµό των υποδιαιρέσεων του πρώτου σε δεύτερα (1 = 60 ) ή εκατοστά (1 = 100 εκατοστά). Στο Γεωγραφικό Μήκος το 1 ισούται µε 29 mm και στο Γεωγραφικό Πλάτος µε 37 mm. Για τον υπολογισµό των υποδιαιρέσεων χρειάζεται να κατασκευασθεί ειδικός χάρακας ή υπολογίζονται οι τιµές (σε mm) πολλαπλασιάζοντας µε το 0,29 και 0,37 για την εύρεση εκατοστών ή µε το 29/60 = 0,483 και 37/60 = 0,616 αντίστοιχα για τα Μήκη και Πλάτη. β. Σύστηµα UΤΜ (Universal Transverse Mercator) και Στρατιωτικού Τετραγωνισµού ή ΜGRS (Military Grid Reference System) (βλ. σχήµα 5 γραµµές πορτοκαλί ή κόκκινου χρώµατος). Χρησιµοποιείται κυρίως στους χάρτες ξηράς του Στρατού (χάρτες ΓΥΣ µε ένδειξη «εµπιστευτικόν») και προσφέρει το πλεονέκτηµα του εύκολου υπολογισµού αποστάσεων χάρη στα τετράγωνα πλευράς ή m (2 cm και 10 cm στον χάρτη 1:50.000) και της άµεσης εύρεσης των υποδιαιρέσεων για τις συντεταγµένες. Το σύστηµα UΤΜ περιλαµβάνει τις περιοχές µεταξύ 84 Β και 80 Ν πλάτος, τις οποίες χωρίζει σε Ζώνες µήκους 6 και τετράγωνα πλάτους 8, βόρεια και νότια του Ισηµερινού. Υπάρχουν επίσης ειδικές Ζώνες UΤΜ µεταξύ 0 και 36 µήκος, πάνω από τις 72 πλάτος και µια ειδική Ζώνη 32 µεταξύ 56 και 64 Β πλάτος. Κάθε Ζώνη UΤΜ έχει έναν Κεντρικό Μεσηµβρινό, π.χ. η Ζώνη 14 (βλ. σχήµα 6) έχει τον Κεντρικό Μεσηµβρινό στις 99 και επεκτείνεται (κατά µήκος) από 96 ως 102 (δηλαδή έχει µήκος 6 ). Οι συντεταγµένες ενός σηµείου δίνονται σαν eastings και northings σε µέτρα. Τα eastings µετρώνται από τον Κεντρικό Μεσηµβρινό αρχίζοντας από m (false easting), ώστε να µην υπάρχουν αρνητικοί αριθµοί για τις περιοχές δυτικά του Κεντρικού Μεσηµβρινού. Τα northings µετρώνται από τον Ισηµερινό και προστίθενται m για θέσεις νότια του Ισηµερινού. Το σύστηµα ΜGRS αποτελεί προέκταση του UΤΜ και χρησιµοποιεί τον αριθµό Ζώνης UΤΜ και χαρακτηριστικά γράµµατα για το κάθε τετράγωνο. Αυτά 2

7 ακολουθούνται από τους αριθµούς eastings (άξονας Χ) και northings (άξονας Ψ). Τα γράµµατα του άξονα Χ αρχίζουν από τον Μεσηµβρινό Γκρήνουιτς (180 ) καταλαµβάνοντας 18 το καθένα από το Α ως το Ζ (εξαιρώντας τα Ι και Ο) και µετά αρχίζουν πάλι από το Α. Τα γράµµατα του άξονα Ψ αρχίζουν από τον Ισηµερινό προς το Βορρά µε τους χαρακτήρες Α ως V (πάντα εξαιρουµένων των Ι και Ο) για τετράγωνα m και επαναλαµβάνονται κάθε m. Οι χαρακτήρες αρχίζουν µε το Α στον Ισηµερινό για περιττό αριθµό Ζώνης UΤΜ. Στις Ζώνες µε ζυγό αριθµό οι χαρακτήρες northings δίνονται µε 5 γράµµατα αρχίζοντας στον Ισηµερινό από το F. Νότια του Ισηµερινού τα γράµµατα αποτελούν συνέχεια των παραπάνω. Ανωµαλίες στην αρίθµηση υπάρχουν στις ελλιψοειδείς ενώσεις (ονοµάζονται σφαιροειδείς ενώσεις στο ΜGRS), όπου απαιτείται µεταβολή 10 χαρακτήρων στα northings των m. Από πρακτικής πλευράς στο σύστηµα συντεταγµένων UΤΜ δίνονται: km συν την απόσταση στον άξονα Χ από τον Κεντρικό Μεσηµβρινό (ολόκληρος ο αριθµός). 2. η απόσταση στον άξονα Ψ από τον Ισηµερινό (ολόκληρος ο αριθµός). 3. ο αριθµός Ζώνης UΤΜ και το γράµµα τετραγώνου. π.χ m easting, m northing Ζone 14R ή σε συντοµία , , 14R (σχήµα 6). Στο σύστηµα συντεταγµένων ΜGRS δίνονται: 1. Ο αριθµός Ζώνης UΤΜ, το γράµµα τετραγώνου και δύο γράµµατα τετραγώνου πλευράς m km συν την απόσταση στον άξονα Χ από τον Κεντρικό Μεσηµβρινό (παραλείποντας τον πρώτο αριθµό) 3. Απόσταση στον άξονα Ψ από τον Ισηµερινό (παραλείποντας τους δύο πρώτους αριθµούς). ηλαδή στο προηγούµενο παράδειγµα θα είναι: 14RΡU (αντί ). Φυσικά εάν δεν απαιτείται µεγάλη ακρίβεια στρογγυλοποιούνται το ένα ή και δύο τελευταία ψηφία, δηλαδή θα είναι 14RΡU ή 14RΡU Η παράλειψη των πρώτων ψηφίων είναι εύκολη γιατί είναι τυπωµένα σε µικρότερο µέγεθος. γ. Σύστηµα Τετραγωνισµού κατά Ηatt (βλ. σχήµα 7 γραµµές µπλε χρώµατος, τετραγωνισµός πλευράς m, µε αρχή συντεταγµένων του παραδείγµατος το κέντρο φύλλου χάρτη Λάκκοι-Σφακιά 1: , φ = 35º 15 και λ = 0º 15 ). Το σύστηµα αυτό καθορίζει ένα αυθαίρετο σηµείο σαν αρχή αξόνων και φυσικά µπορεί να χρησιµοποιηθεί µόνο στη συγκεκριµένη οµάδα χαρτών όπου αναφέρεται. Επίσης είναι δυνατόν οι χάρτες της ίδιας περιοχής να έχουν διαφορετική αρχή αξόνων, π.χ. στους χάρτες της Γορτυνίας στην έκδοση 1977, η αρχή αξόνων είναι το κέντρο φύλλου χάρτη Μεγαλόπολις- Καλαµαί κλίµακας 1: µε φ= 37 15, ενώ στην έκδοση 1991 είναι το κέντρο φύλλου χάρτη ηµητσάνα 1: µε φ= Όµως ο τετραγωνισµός των ή m του συστήµατος αυτού διευκολύνει στη µέτρηση αποστάσεων. Ακόµα πιο χρήσιµο είναι το γεγονός ότι ο 3

8 Τετραγωνισµός Hatt είναι παράλληλος µε τους Γεωγραφικούς Μεσηµβρινούς και Παράλληλους. Αυτό σηµαίνει ότι µπορούµε να χρησιµοποιήσουµε τις γραµµές του για τη χάραξη αζιµούθιων, που θα δούµε πιο κάτω, χωρίς να χρειάζεται να κάνουµε χρήση οργάνων όπως το διπαράλληλο. Οι συντεταγµένες του συστήµατος είναι σε µέτρα από την αρχή των αξόνων. Τα στίγµατα (δυτικό) και Ν (νότιο) από την αρχή αξόνων έχουν αρνητικές συντεταγµένες. δ. Σύστηµα Τετραγωνισµού ΕΓΣΑ87 (βλ. σχήµα 8 γραµµές πορτοκαλί χρώµατος). Βρίσκεται σε πρόσφατες εκδόσεις χαρτών της ΓΥΣ και της εταιρείας «Ανάβαση». Πρόκειται για ένα ορθογώνιο σύστηµα συντεταγµένων, όπου ο προσδιορισµός της θέσης δίνεται σε µέτρα, όπως ακριβώς και στα δύο προηγούµενα συστήµατα, µε τη διαφορά ότι αναφέρεται αποκλειστικά στον ελληνικό χώρο και εποµένως χρησιµοποιεί ενιαίες τιµές. εν υπάρχουν δηλαδή οι ζώνες και τα τετράγωνα των συστηµάτων UTM/MGRS. Ο κάναβος του συστήµατος επιτρέπει φυσικά τον ταχύ υπολογισµό των υποδιαιρέσεων. 1.3 Κλίσεις και Υψοµετρικές Ισοϋψείς ονοµάζονται οι καµπύλες-γεωγραφικοί τόποι σηµείων µε το ίδιο υψόµετρο σχετικά µε τη µέση στάθµη της θάλασσας στον πλησιέστερο παλιρροιογράφο. Με τις καµπύλες αυτές γίνεται προσπάθεια αναπαράστασης του ανάγλυφου σε ένα χάρτη. Όµως σε µεγάλες κλίσεις οι εικόνα που δίνουν οι ισοϋψείς δεν είναι τόσο αξιόπιστη, αφού για τους ελληνικούς χάρτες η ισοδιάσταση (απόσταση µεταξύ δύο γειτονικών ισοϋψών) είναι 20 m στην καλύτερη περίπτωση. Κάποιοι από τους χάρτες της ΓΥΣ διαθέτουν ιάγραµµα Κλίσεων, που επιτρέπει τον υπολογισµό κλίσεων ως 15% ή 8,5. Μετράµε την απόσταση 2-6 συνεχόµενων ισοϋψών πάνω στο χάρτη και συγκρίνουµε στην κλίµακα (βλ. σχήµα 9). 2. ΠΥΞΙ Α ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ Παρόλο που σαν όργανο η πυξίδα κατασκευάστηκε για πρώτη φορά από Κινέζους πιθανώς κατά τον 7 ο αιώνα (είναι επίσης βέβαιη η χρήση της στη Μεσόγειο τον 12 ο αιώνα), αποτελεί ως σήµερα απαραίτητο όργανο ναυσιπλοΐας. 2.1 Σφάλµατα πυξίδας Όπως είναι ευρέως γνωστό η βελόνα µιας πυξίδας δείχνει πάντοτε τον Μαγνητικό Βορρά (ΜaΝ). Σπανίως όµως ο Μαγνητικός Βορράς ταυτίζεται ή έστω προσεγγίζει ικανοποιητικά τον Γεωγραφικό Βορρά (GeΝ). Η διαφορά των δύο αυτών κατευθύνσεων σε µοίρες ονοµάζεται «απόκλιση» (declination) και µπορεί να είναι ανατολική (θετικό πρόσηµο) ή δυτική (αρνητικό πρόσηµο). Οι τιµές της απόκλισης είναι δυνατόν να φθάσουν τις 90º µοίρες, για τις περιοχές εκείνες που βρίσκονται µεταξύ του Μαγνητικού Βορρά (Κόλπος του Hudson, Καναδάς) και του Γεωγραφικού Βορρά (Βόρειος Πόλος). Η απόκλιση στην Ελλάδα κυµαίνεται µεταξύ 2 ο - 3º και εποµένως µπορεί να θεωρηθεί αµελητέα σε µικρές αποστάσεις. Εκτός από το σφάλµα της απόκλισης, οι πυξίδες εµφανίζουν «παρεκτροπή» (deviation ή variation) που προκαλείται από άλλα ηλεκτροµαγνητικά πεδία (σκάφος επιφανείας, 4

9 ηλεκτρικά κυκλώµατα κλπ.), «παραλλαγή» (compass error) που είναι το αλγεβρικό άθροισµα της απόκλισης και της παρεκτροπής, δηλαδή η γωνία που σχηµατίζει ο Γεωγραφικός Βορράς µε τον Βορρά της πυξίδας και τέλος την «έγκλιση» (inclination), δηλαδή τη γωνία της κατακόρυφης µετατόπισης της βελόνας. 2.2 Τύποι πυξίδων Οι πυξίδες που χρησιµοποιούνται στην ξηρά χωρίζονται στους παρακάτω βασικούς τύπους: 1. Μεγεθυντικού φακού, στρατιωτικού τύπου (lensatic). 2. Πρισµατικές, στρατιωτικού τύπου (prismatic). 3. ιαφανείς χάρτου (baseplate ή protractor). 4. Πρισµατικές χάρτου (επίσης διαφανείς). 5. Ηλεκτρονικές πυξίδες (σε ρολόγια χειρός, δέκτες GPS κλπ). Από τις κατηγορίες αυτές οι πλέον χρήσιµες είναι οι πρισµατικές χάρτου γιατί συνδυάζουν τα πλεονεκτήµατα των δύο προηγούµενων κατηγοριών, δηλαδή διαθέτουν σκόπευτρο και ταυτόχρονα είναι διαφανείς και σχεδιασµένες έτσι ώστε να επιτρέπουν τη χάραξη πορείας και την εύρεση αζιµούθιου σε χάρτη. Μία σύγχρονη τέτοια πυξίδα είναι συνήθως εφοδιασµένη επίσης µε κλινόµετρο, διόρθωση απόκλισης, φθορίζοντα σηµεία για χρήση σε συνθήκες χαµηλού φωτισµού, φωτισµό που δεν επηρεάζει ηλεκτροµαγνητικά τη βελόνα, κλιµακόµετρα για διάφορες κλίµακες (π.χ. 1:25.000, 1:50.000) κλπ. Χρειάζεται να τονισθεί πως οι µαγνητικές βελόνες είναι συνήθως ισορροπηµένες για συγκεκριµένη περιοχή µαγνητικής «έγκλισης» (γωνία κατακόρυφης µετατόπισης της βελόνας), αν και κατασκευάζονται µοντέλα που διαθέτουν ισορροπηµένες βελόνες για όλες τις περιοχές του πλανήτη. 2.3 Αζιµούθιο και χάρτες Αζιµούθιο καλείται η γωνία που σχηµατίζει µια κατεύθυνση σχετικά µε ένα σηµείο αναφοράς (Μαγνητικός ή Γεωγραφικός Βορράς) και εκφράζεται σε µοίρες ή χιλιοστά (mils). Η µέτρηση σε mils έχει ορισµένα πλεονεκτήµατα για τον υπολογισµό αποστάσεων ή µεγεθών, αφού σε απόσταση m το1 mil αντιστοιχεί σε 1 m (90 = mils). Στην πράξη µπορούµε να υπολογίσουµε ένα αζιµούθιο είτε άµεσα µε τη χρήση πυξίδας, είτε έµµεσα επάνω στον χάρτη. Όµως - ειδικότερα σε µεγάλες αποστάσεις - πρέπει να λαµβάνεται επιπλέον υπόψη η απόκλιση που µεταβάλλεται ανάλογα µε την περιοχή και αυξάνεται ή ελαττώνεται µε την πάροδο του χρόνου. Στην περίπτωση που χρησιµοποιούµε το σύστηµα συντεταγµένων UΤΜ/ΜGRS, πρέπει να λαµβάνουµε υπόψη και το Βορρά Τετραγωνισµού (GiΝ). Τότε στην περίπτωση ανατολικής απόκλισης, για να µετατρέψουµε το Μαγνητικό Αζιµούθιο σε Αζιµούθιο Τετραγωνισµού (ή ιάθηµα) ΠΡΟΣΘΕΤΟΥΜΕ ΤΗ ΓΩΝΙΑ GΜ (Grid-Magnetic). Το αντίστροφο γίνεται όταν θέλουµε να µετατρέψουµε Αζιµούθιο Τετραγωνισµού σε Μαγνητικό Αζιµούθιο. Στο παράδειγµα του στρατιωτικού χάρτη (βλ. σχήµα 10) έχουµε: γωνία GM γωνία GiN = γωνία MaN, δηλαδή = Η ετήσια µεταβολή είναι 3 Χ 23 έτη = 69 = Εποµένως για το κέντρο του συγκεκριµένου χάρτη το 2003, η απόκλιση θα είναι = 3 08 ανατολική. 5

10 Βασικός Κανόνας: ΟΤΑΝ ΙΟΡΘΩΝΟΥΜΕ ΕΝ ΕΙΞΗ ΠΥΞΙ ΑΣ ΠΡΟΣΘΕΤΟΥΜΕ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΑΠΟΚΛΙΣΗ. Το αντίστροφο ισχύει όταν µετατρέπουµε αληθές αζιµούθιο από χάρτη σε ένδειξη πυξίδας. Ένας άλλος µνηµονικός κανόνας λεει ότι: ΟΤΑΝ ΘΕΛΟΥΜΕ ΝΑ ΑΦΑΙΡΕΣΟΥΜΕ ΤΟ ΣΦΑΛΜΑ ΠΡΟΣΘΕΤΟΥΜΕ ΚΑΙ ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ. Το σφάλµα εµπεριέχεται στο αζιµούθιο που υπολογίζουµε µε την πυξίδα στο πεδίο. Αντίθετα οι υπολογισµοί αζιµούθιων στο χάρτη θεωρούνται πραγµατικοί. Επίσης όταν χρησιµοποιούµε την πυξίδα πρέπει να προσέχουµε να µην βρίσκεται κοντά σε ηλεκτρικά καλώδια, µεταλλικά αντικείµενα και µηχανές, που προκαλούν στη βελόνα παρεκτροπή. Στην πράξη η πυξίδα πρέπει να βρίσκεται σε αποστάσεις πάνω από: 60 m από καλώδια υψηλής τάσης. 20 m από αυτοκίνητο ή φορτηγό. 10 m από γραµµές τηλεφώνου. 10 m από σύρµα. 2.4 Από τον χάρτη στην πυξίδα Στην περίπτωση αυτή συνήθως καθορίζεται µια πορεία προς κάποιο στόχο, η οποία µπορεί να αποτελείται από πολλά επιµέρους τµήµατα διαφορετικών αποστάσεων και αζιµούθιων (βλ. σχήµα 11). 1. Τοποθετούµε την πυξίδα πάνω στον χάρτη, έτσι ώστε κάποια από τις επιµήκεις πλευρές της να εφάπτεται µε την επιθυµητή κατεύθυνση. 2. Περιστρέφουµε το κινητό στέλεχος της πυξίδας ώστε να παραλληλιστούν οι γραµµές στη βάση του µε τους Γεωγραφικούς Μεσηµβρινούς ή τον κάναβο του Συστήµατος Hatt (ΠΡΟΣΟΧΗ: ΟΧΙ µε τον κάναβο των Συστηµάτων UTM/MGRS ή ΕΓΣΑ87). 3. ιορθώνουµε την ένδειξη της πυξίδας (για την Ελλάδα αφαιρούµε 2-3º). 4. Με επίπεδη κατά το δυνατόν πυξίδα περιστρεφόµαστε ώστε η µαγνητική βελόνα να ταυτιστεί µε το βέλος προσανατολισµού. Η πυξίδα τότε στοχεύει προς την επιθυµητή κατεύθυνση. 2.5 Από την πυξίδα στον χάρτη Υπάρχουν δύο βασικές περιπτώσεις που χρειάζεται να πάρουµε ενδείξεις µε την πυξίδα και να τις µεταφέρουµε στον χάρτη (βλ. σχήµα 12): Για τον εντοπισµό ή αναγνώριση κάποιου σηµείου (από ένα γνωστό σηµείο αν πρόκειται για κορυφή ή άλλο εύκολα αναγνωρίσιµο χαρακτηριστικό, από δύο τουλάχιστον γνωστά σηµεία σε διαφορετική περίπτωση). Για τον προσδιορισµό της θέσης που βρισκόµαστε (µε τουλάχιστον δύο γνωστά σηµεία). Εντοπισµός ή αναγνώριση κάποιου σηµείου: 6

11 1. Με επίπεδη κατά το δυνατόν πυξίδα σκοπεύουµε το σηµείο. 2. Περιστρέφουµε το κινητό στέλεχος ώστε το βέλος προσανατολισµού να ταυτιστεί µε τη µαγνητική βελόνα. 3. ιορθώνουµε την ένδειξη της πυξίδας (για την Ελλάδα προσθέτουµε 2 ο -3º). 4. Τοποθετούµε την πυξίδα πάνω στον χάρτη, έτσι ώστε κάποια από τις επιµήκεις πλευρές της να εφάπτεται στο σηµείο που βρισκόµαστε ή στο γνωστό σηµείο. Κατόπιν περιστρέφοντας ολόκληρη την πυξίδα παραλληλίζουµε τις γραµµές του κινητού στελέχους µε τους Γεωγραφικούς Μεσηµβρινούς ή τον κάναβο του Συστήµατος Hatt, προσέχοντας επίσης ο Βορράς της πυξίδας να είναι προς τον Βορρά του χάρτη. 5. Από το γνωστό σηµείο που βρισκόµαστε προεκτείνουµε µια γραµµή προς την κατεύθυνση του αζιµούθιου. 6. Αν χρειάζεται επαναλαµβάνουµε τη διαδικασία. Προσδιορισµός της θέσης που βρισκόµαστε: Ακολουθείται η ίδια διαδικασία µε τη διαφορά ότι στο 6 ο στάδιο η γραµµή προεκτείνεται από το γνωστό σηµείο προς την αντίθετη κατεύθυνση του αζιµούθιου, δηλαδή προσθέτουµε 180º στο αζιµούθιο. 3. ΑΛΤΙΜΕΤΡΟ Το αλτίµετρο είναι ουσιαστικά ένα µικρότερης ή µεγαλύτερης ακρίβειας βαρόµετρο, δηλαδή ένα όργανο που µετρά διαφορές ατµοσφαιρικής πίεσης. Το υψόµετρο υπολογίζεται βάση της καµπύλης πτώσης της ατµοσφαιρικής πίεσης, εξαιτίας της ελάττωσης της πυκνότητας της ατµόσφαιρας. Το αλτίµετρο είναι εφοδιασµένο µε δύο κλίµακες µέτρησης της πίεσης: σε µέτρα και µιλιµπάρ (mb). Το όργανο αυτό έχει δύο βασικές χρήσεις: 1. Την εύρεση του υψοµέτρου. Ένα αλτίµετρο ακριβείας παρέχει κατά κανόνα καλύτερη προσέγγιση του υψοµέτρου από την τιµή του Συστήµατος Παγκόσµιου Προσδιορισµού Θέσης (GPS, βλ. πιο κάτω), που θεωρητικά φθάνει στο 1 m (π.χ. το µοντέλο Suunto X6, ενώ ένα φθηνό µηχανικό αλτίµετρο έχει σφάλµα της τάξης των 30 m). Η γνώση του υψοµέτρου βοηθά στον προσδιορισµό θέσης, συντελεί στην αποφυγή της τάσης απώλειας υψοµέτρου κατά την πορεία σε ισοϋψή κλπ. Εξαιτίας των επιδράσεων της αλλαγής των καιρικών συνθηκών, το αλτίµετρο πρέπει να ελέγχεται και να διορθώνεται τακτικά σε σηµεία γνωστού υψοµέτρου. 2. Την πρόβλεψη καιρικών αλλαγών. Σε σταθερό υψόµετρο (καταφύγιο, bivouac κλπ.) το αλτίµετρο µπορεί να χρησιµεύσει σαν βαρόµετρο, εντοπίζοντας άνοδο ή πτώση της ατµοσφαιρικής πίεσης. ΜΕΡΙΚΟΙ ΧΡΗΣΙΜΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ για το βαρόµετρο: 1. Πτώση συνοδευόµενη από ανατολικούς ανέµους: πλησιάζει ΚΑΚΟΚΑΙΡΙΑ. 2. Άνοδος συνοδευόµενη από δυτικούς ανέµους: πλησιάζει ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΑ. 3. Σταθερή πτώση συνοδευόµενη από ανέµους Ν-ΝΑ: Καταιγίδα προσεγγίζει από -Β, το κέντρο της θα περάσει κοντά ή Ν του παρατηρητή στις επόµενες ώρες, µε ανέµους Ν Ν Β. 7

12 4. Σταθερή πτώση συνοδευόµενη από ανέµους Α-ΒΑ: Καταιγίδα προσεγγίζει από Ν-Ν, το κέντρο της θα περάσει κοντά ή Ν του παρατηρητή στις επόµενες ώρες, µε ανέµους Β Β. 5. Η ταχύτητα προσέγγισης της καταιγίδας και η ένταση της σχετίζονται µε την ταχύτητα και το µέγεθος της πτώσης του βαρόµετρου. 6. Συχνά η βαροµετρική πτώση συνοδευόµενη από αύξηση της θερµοκρασίας προαναγγέλλει βροχόπτωση. 7. Η άνοδος της βαροµετρικής πίεσης και της θερµοκρασίας προαναγγέλλουν καλοκαιρία. 8. Σταθερή και αργή άνοδος προαναγγέλλει σταθερό καιρό. 9. Σταθερή και αργή πτώση προαναγγέλλει ασταθή ή υγρό καιρό. ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΧΡΗΣΙΜΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ Βαροµετρική Πίεση Κατεύθυνση Ανέµων Θερµοκρασία Καιρός Πτώση Α ΚΑΚΟΚΑΙΡΙΑ Άνοδος ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΑ Πτώση Ν-ΝΑ ΚΑΤΑΙΓΙ Α -Β Άνοδος Α-ΒΑ ΚΑΤΑΙΓΙ Α Ν-Ν Πτώση Άνοδος ΒΡΟΧΗ Άνοδος Άνοδος ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΑ Άνοδος (σταθερή, αργή) ΣΤΑΘΕΡΟΣ Πτώση (σταθερή, αργή) ΑΣΤΑΘΗΣ ή ΥΓΡΟΣ 4. ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟΥ ΘΕΣΗΣ (GPS) 4.1 Βασικές αρχές λειτουργίας και σφάλµατα Τα πολύ γνωστά αρχικά GPS (Global Positioning System) χρησιµοποιούνται πλέον τόσο για τους δέκτες του συστήµατος, όσο και για το ίδιο το σύστηµα. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα δίκτυο 24 αµερικανικών δορυφόρων (21 ενεργών και 3 επικουρικών) που βρίσκονται σε 6 τροχιές ύψους km (4 ανά τροχιά) και ολοκληρώνουν 2 περιστροφές την ηµέρα. Οι θέσεις των δορυφόρων αυτών είναι τέτοιες ώστε κάθε χρήστης από οποιοδήποτε σηµείο του πλανήτη να έχει ασύρµατη επαφή µε 4-10 δορυφόρους. Ο πρώτος από τους δορυφόρους τέθηκε σε τροχιά το 1978 και το δίκτυο ολοκληρώθηκε το Το σύστηµα GPS περιλαµβάνει επίσης έναν αριθµό επίγειων σταθµών που έχουν σαν αποστολή την παρακολούθηση των δορυφόρων και τη διόρθωση τυχόν σφαλµάτων τροχιάς και χρόνου. Οι δέκτες GPS λαµβάνουν από κάθε δορυφόρο τον ακριβή χρόνο εκποµπής του σήµατος, τη θέση και το ύψος του. Χάρη στον µικροεπεξεργαστή που διαθέτουν υπολογίζουν την απόσταση που τους χωρίζει από κάθε δορυφόρο. Η θέση τους προσδιορίζεται σαν η τοµή τεσσάρων τουλάχιστον σφαιρών µε κέντρο τον εκάστοτε δορυφόρο και ακτίνα την απόσταση δορυφόρος-δέκτης (βλ. σχήµα 13). Το δορυφορικό σύστηµα σχεδιάσθηκε αρχικά από στις ΗΠΑ για στρατιωτική χρήση και έτσι οι εµπνευστές του προέβλεψαν την εκποµπή δύο διαφορετικών κατηγοριών 8

13 κωδικοποιηµένων σηµάτων (L1 και L2). Οι χρήστες των δεκτών πολιτικής χρήσης είχαν διαθέσιµα µόνο τα σήµατα της πρώτης κατηγορίας (Selective Availability), τα οποία και είχαν ενσωµατωµένο τυχαίο σφάλµα, ώστε να αποφεύγεται η εξαιρετική ακρίβεια των υπολογισµών του δέκτη. Όµως, αφενός η ακρίβεια των πολιτικών δεκτών GPS ήταν σαφώς ανώτερη της αναµενόµενης και αφετέρου σύντοµα εµφανίσθηκαν συστήµατα που µπορούσαν να βελτιώσουν κατά πολύ τον προσδιορισµό θέσης µε βοηθητικά σήµατα (Differential GPS) ή άλλους υπολογισµούς (Phase Carrier Survey). Επιπλέον τα σχέδια για την ανάπτυξη των διορθωτικών συστηµάτων WAAS/EGNOS/MSAS (Wide Area Augmentation System/ MTSAT Satellite based Augmentation System/ European Geostationary Navigation Overlay System), η ανάπτυξη του ανταγωνιστικού ρωσικού Glonass και η προοπτική ανάπτυξης του ευρωπαϊκού συστήµατος προσδιορισµού θέσης GNSS (Global Positioning and Navigation Satellite System), οδήγησαν πρόσφατα την αµερικανική κυβέρνηση στην απόφαση της σταδιακής µείωσης των τυχαίων σφαλµάτων, µε αποτέλεσµα την αύξηση της ακρίβειας του συστήµατος. Άλλοι παράγοντες µείωσης της ακρίβειας προσδιορισµού είναι τα σφάλµατα των ρολογιών δορυφόρου και δέκτη, ανακρίβειες στις θέσεις των δορυφόρων, οι αλληλεπιδράσεις των ηλεκτροµαγνητικών εκποµπών µε ηλεκτρόνια της Ιονόσφαιρας και Τροπόσφαιρας, διάφορες αντανακλάσεις στην επιφάνεια της Γης και η πιθανή δυσµενής διάταξη των δορυφόρων. Σήµερα, από πρακτικής πλευράς, ένας φορητός δέκτης πολιτικής χρήσης φαίνεται να προσφέρει µέση ακρίβεια εντοπισµού θέσης 5-20 m, απόδοση ιδιαίτερα ικανοποιητική για πολλές πολιτικές χρήσεις, αφού σε χάρτη κλίµακας 1: τα 25 m αντιστοιχούν σε 0,1 mm. Πάντως µέσα στο 2003 αναµένεται η έναρξη της λειτουργίας του EGNOS για την Ευρώπη, το οποίο υπολογίζεται να επιτύχει µέση ακρίβεια της τάξης των 3 m. Με την προϋπόθεση ότι λαµβάνει σήµατα από τουλάχιστον 4 δορυφόρους, ο δέκτης GPS παρέχει εκτός από τις συντεταγµένες µιας θέσης και υπολογισµό του υψόµετρου, µε σφάλµα κατά µέσο όρο 1,5 φορές µεγαλύτερο από το σφάλµα του προσδιορισµού της θέσης. Η τιµή αυτή υπολογίζεται µε βάση κάποιο ελλειψοειδές (π.χ. του WGS84) και αποκλίνει από τις τιµές της ΓΥΣ ως 30 m. Όπως έχουµε ήδη αναφέρει, τα αλτίµετρα υψηλής ακρίβειας επιτυγχάνουν συνήθως καλύτερες προσεγγίσεις. 4.2 Τύποι δεκτών GPS Σήµερα υπάρχουν ουσιαστικά στην αγορά µόνο µοντέλα 12 καναλιών (ως 12 ταυτόχρονες λήψεις από διαφορετικούς δορυφόρους). Ο ανταγωνισµός µεταξύ των εταιρειών εντοπίζεται κυρίως στην προσφορά µεγαλύτερων δυνατοτήτων µνήµης (για την αποθήκευση ψηφιακών χαρτών) και επεξεργασίας στοιχείων, καθώς και στη δυνατότητα λήψης των εκποµπών από τα συστήµατα WAAS/EGNOS/MSAS. 5. ΕΝ ΥΜΑΣΙΑ Η µέθοδος ενδυµασίας που χρησιµοποιείται εδώ και πολλές δεκαετίες από τους ορειβάτες είναι γνωστή σαν «σύστηµα κρεµµύδι». Σύµφωνα µε τη µέθοδο αυτή υπάρχουν τρία στρώµατα ενδυµασίας: 1. Εξωτερικό στρώµα (π.χ. Gore-Tex, Triple Point). Είναι αδιάβροχο και αντιανεµικό, συγκρατεί τη θερµότητα που ακτινοβολεί το σώµα, αλλά επιτρέπει 9

14 την έξοδο των υδρατµών του. Αυτό επιτυγχάνεται χάρη στη δοµή των συγκεκριµένων συνθετικών µεµβρανών. Αποτελούνται από πόρους σε σχήµα κόλουρου κώνου, µε την οπή µικρής διαµέτρου να βρίσκεται προς την εξωτερική πλευρά. 2. Μονωτικό στρώµα (π.χ. fleece, Primaloft, πούπουλα). Έχει σαν βασική αποστολή τη θερµοµόνωση του ανθρώπινου σώµατος. Τα διάφορα υλικά που χρησιµοποιούνται διαφέρουν ως προς την ποσότητα θερµότητας που επιτρέπουν να διαφύγει προς τα έξω. 3. Ισοθερµικό στρώµα (π.χ. Dryflo, Trevira, DriClime). ιοχετεύει τον ιδρώτα προς την εξωτερική στοιβάδα του υφάσµατος, µακριά από την επιφάνεια του δέρµατος. 6. ΟΡΕΙΒΑΤΙΚΑ ΥΠΟ ΗΜΑΤΑ Τα βασικά σηµεία που εξετάζονται στα ορειβατικά υποδήµατα είναι: 1. Τα υλικά κατασκευής, κυρίως στο εξωτερικό στρώµα (πλαστικό, δέρµα). 2. Η ευκαµψία (άκαµπτα, ηµιάκαµπτα, εύκαµπτα). Εξαρτώνται από το πεδίο που θα κινηθεί ο ορειβάτης, τον φόρτο που θα µεταφέρει (δηλαδή από τη χρονική διάρκεια της αποστολής), αλλά και από τη νοοτροπία (π.χ. η γερµανική σχολή χρησιµοποιούσε εξαρχής πιο άκαµπτα άρβυλα). 3. Η αδιαβροχοποίηση (πλαστικό, 3+ mm Prewanger, Gore-Tex). Τα υλικά που χρησιµοποιούνται έχουν διαφορετικούς βαθµούς αναπνοής. Φυσικά σε θερµά και ξηρά πεδία δεν ενδείκνυται η χρήση τέτοιων τύπων µπότας (π.χ. καλοκαιρινή ορειβασία στην Κρήτη). 4. Τα σχεδιαστικά χαρακτηριστικά (ύψος, γωνία πτέρνας, θερµοµόνωση, δυνατότητα τοποθέτησης κραµπόν κλπ.). Αυτά εξαρτώνται σε µεγάλο βαθµό από το πεδίο που θα κινηθεί ο ορειβάτης (γωνία πτέρνας, κραµπόν) και από τον φόρτο που µεταφέρει (ύψος). 5. Το βάρος. Το βάρος αποτελεί σηµαντικό παράγοντα σε όλα τα υλικά που χρησιµοποιούνται στο βουνό, πόσο µάλλον στα υποδήµατα. Η διαφορά βάρους µεταξύ µοντέλων µπορεί να ανέρχεται σε gr/ζευγάρι ή και περισσότερο. 6. Η ανασόλωση. Η δυνατότητα εύκολης ανασόλωσης είναι σηµαντική για τη µεγαλύτερη διάρκεια ζωής των υποδηµάτων, καθότι η σόλα τους είναι η κύρια περιοχή φθοράς. 7. ΣΑΚΙ ΙΑ Οι βασικοί παράγοντες που εξετάζονται στα ορειβατικά σακίδια είναι: 1. Ο ρόλος του σακιδίου. Η χρήση για την οποία προορίζεται επηρεάζει τον όγκο και τα σχεδιαστικά χαρακτηριστικά. Σύµφωνα µε τον όγκο τους τα σακίδια µπορούν να διακριθούν σε ηµερήσια µικρού όγκου (<40 lt), µεσαίου όγκου (40-60 lt) και µεγάλου όγκου (>60 lt). 2. Η κατασκευή του σακιδίου. Τα σακίδια µπορούν να διακριθούν σε εξωτερικού και εσωτερικού σκελετού. Τα πρώτα έχουν πάψει πλέον να χρησιµοποιούνται σαν ορειβατικά σακίδια, εκτός από την περίπτωση των πλαισίων µεταφοράς, όπου µπορούν να προσαρµοσθούν υλικά που µεταφέρονται δύσκολα µε άλλους τύπους 10

15 σακιδίων. Ο εσωτερικός σκελετός κατασκευάζεται συνήθως από κράµατα αλουµινίου ή τιτανίου και έχει ανατοµική σχεδίαση. 3. Η καλή προσαρµογή. Μεγάλο ποσοστό του βάρους του σακιδίου πρέπει να στηρίζεται στα οστά της λεκάνης. εν πρέπει να υφίστανται ενοχλητικές πιέσεις σε άλλα σηµεία ή να υπάρχουν κενά µεταξύ της πλάτης και του σακιδίου. Επίσης το σακίδιο δεν πρέπει να ταλαντεύεται ανεξάρτητα από το σώµα ή να παρεµποδίζει την κίνηση των µηρών. 4. Η σωστή κατανοµή του φόρτου. Ο υπνόσακος πρέπει να τοποθετείται στον πάτο. Πάνω από αυτόν τοποθετούνται υλικά µεσαίου βάρους. Ο βαρύτερος εξοπλισµός πρέπει να βρίσκεται υψηλότερα και κοντά στην πλάτη ως το ύψος των ώµων. Τελευταία πάνω από το ύψος αυτό, τοποθετούνται τα ελαφρύτερα υλικά. 8. ΥΠΝΟΣΑΚΟΙ Βασικά σηµεία: 1. Μονωτικό υλικό (είδος και ποσότητα). a. Πούπουλα και µικρά φτερά. Συνήθως χρησιµοποιούνται σε αναλογίες 70/30 ως 95/5. Τα µικρά φτερά υστερούν από πλευράς θερµοµόνωσης, αλλά λειτουργούν σαν σκελετός. Επίσης είναι σηµαντική η τελική ικανότητα πλήρωσης ελεύθερου χώρου (fill power), που κυµαίνεται µεταξύ 500 και 750 κυβ. ιντσών. Ο αριθµός αυτός δίνει τον όγκο σε κυβικές ίντσες που καταλαµβάνουν 30 gr µίγµατος σε ειδικό ογκοµετρικό σωλήνα. Τα πλεονεκτήµατα των πούπουλων είναι η καλύτερη θερµοµόνωση για το ίδιο βάρος, το µικρότερο βάρος και όγκος, καθώς και η µεγαλύτερη διάρκεια ζωής. Τα πούπουλα όµως είναι πιο ευαίσθητα σε υγρές συνθήκες (στεγνώνουν πιο δύσκολα και προσβάλλονται ευκολότερα από µύκητες) και έχουν σηµαντικά υψηλότερο κόστος. b. Συνθετική µόνωση (π.χ. Polarguard 3D, Hollofiber, Quallofil). Οι διάφορες συνθετικές µονώσεις απορροφούν δυσκολότερα την υγρασία, διατηρούν τις µονωτικές τους ιδιότητες ακόµα και όταν βραχούν, ενώ και στεγνώνουν ευκολότερα, χρειάζονται λιγότερη προσοχή και συντήρηση, και έχουν τέλος χαµηλότερο κόστος. Παρόλα αυτά έχουν µεγαλύτερο βάρος και όγκο, µειονεκτήµατα που συνήθως είναι ζωτικής σηµασίας για ορειβατικές αποστολές. Οι ορειβατικοί υπνόσακοι φέρουν ειδική ετικέτα όπου αναγράφεται η θερµοκρασία άνεσης (comfort). Η θερµοκρασία αυτή ορίζεται σαν η µικρότερη θερµοκρασία στην οποία µπορεί να κοιµηθεί µε άνεση ένας ενήλικος κανονικής σωµατικής διάπλασης, µέσα σε σκηνή, φορώντας ισοθερµικά εσώρουχα, βρίσκεται σε καλή φυσική κατάσταση, έχει τραφεί κανονικά, δεν είναι αφυδατωµένος ή εξαντληµένος. Πρέπει επίσης να έχει κλείσει καλά τον υπνόσακο και να µην κινείται πολύ. 2. οµή κατασκευής. ιαφέρει αναλόγως του µονωτικού υλικού και της τελικής ικανότητας πλήρωσης χώρου. Τα απλούστερα σχέδια παρουσιάζουν προβλήµατα µετατόπισης του υλικού, κυρίως στους πουπουλένιους υπνόσακους. 3. Βάρος και όγκος µετά τη συµπίεση. Οι πουπουλένιοι υπνόσακοι πλεονεκτούν από πλευράς βάρους και όγκου. 11

16 9. ΣΚΗΝΕΣ Βασικά σηµεία: 1. Σχέδιο (Άλφα, Logan, Igloo/γεωδαιτικές). Οι σκηνές τύπου igloo έχουν κυριαρχήσει πλέον χάρη στα πολλά πλεονεκτήµατα τους (αντοχή, εύκολο στήσιµο κλπ.). 2. Μέγεθος (ατοµική ως χωρητικότητας 8 ατόµων). Σχετίζεται άµεσα µε το βάρος και τον όγκο της σκηνής. Το ζητούµενο µέγεθος της σκηνής εξαρτάται από το είδος της αποστολής (ορειβάτης που κάνει γρήγορη διάσχιση ή πολυµελής αποστολής µεγάλου υψοµέτρου). 3. Ανθεκτικότητα σε καιρικές συνθήκες (αδιαβροχοποίηση, σταθερότητα). Οι περισσότερες σκηνές δύο ατόµων και άνω χρησιµοποιούν το αντίσκηνο για την αδιαβροχοποίηση τους. 4. Θερµοµόνωση (3 εποχών, 4 εποχών). Οι ορειβατικές σκηνές ανήκουν βασικά σε αυτές τις δύο κατηγορίες. Κατασκευαστικά οι διαφορές εντοπίζονται στα ανοίγµατα που έχουν οι πρώτες και τα ελαφρύτερα υλικά κατασκευής. Ορισµένες εταιρείες προσφέρουν σκηνές που µετατρέπονται από 4 εποχών σε 3 εποχών µε την αφαίρεση κάποιων επιφανειών. 5. Βάρος. Όπως και στα υπόλοιπα υλικά είναι εξέχουσας σηµασίας και εποµένως δεν πρέπει κανείς να φέρει βαρύτερες σκηνές από αυτές που είναι απαραίτητες για τις συγκεκριµένες καιρικές συνθήκες. 10. ΤΑ «10 ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΑ ΥΛΙΚΑ» Η αρχική λίστα των «10 Απαραίτητων Υλικών» (10 Essentials) εµφανίστηκε στην ορειβατική φιλολογία ήδη από τη δεκαετία του Από τότε ως σήµερα έχουν προστεθεί κάποια επιπλέον υλικά, κυρίως εξαιτίας της µεταβολής των καιρικών συνθηκών (αντηλιακό και φίλτρο νερού) και της εξέλιξης της τεχνολογίας (δέκτης Παγκόσµιου Συστήµατος Προσδιορισµού Θέσης). Σήµερα συνιστάται ο ορειβάτης, αλλά και ο απλός ταξιδιώτης σε αποµακρυσµένες περιοχές να φέρει µαζί του: 1. Χάρτη (σε αδιάβροχη συσκευασία). 2. Πυξίδα (προαιρετικά και δέκτη GPS). 3. Εφεδρικά ρούχα. 4. Πρόσθετα τρόφιµα και νερό. 5. Κιτ Πρώτων Βοηθειών. 6. Φακό κεφαλής (µε εφεδρικές µπαταρίες, λάµπα). 7. Σπίρτα (αδιάβροχα θυέλλης ή σε αδιάβροχη θήκη). 8. Προσάναµµα. 9. Σουγιά (ή πολυεργαλείο). 10. Γυαλιά ηλίου. 11. Αντηλιακό. 12. Φίλτρο νερού (ή άλλη µέθοδο καθαρισµού). 13. Σφυρίχτρα. 12

17 Όσον αφορά στα τρόφιµα, προτιµούνται τροφές υψηλής απόδοσης σε ενέργεια που δεν χρειάζονται µαγείρεµα. Πάντως πρέπει να καλύπτουν τις ενεργειακές ανάγκες του ορειβάτη για τουλάχιστον µία ηµέρα. Οι φακοί κεφαλής προσφέρουν το πλεονέκτηµα ότι αφήνουν ελεύθερα τα χέρια. Γενικά ο φακός πρέπει να τοποθετείται σε ένα σηµείο του σακιδίου ώστε να είναι εύκολα προσβάσιµος. Κατά την τοποθέτηση είναι χρήσιµο να αφαιρείται µια µπαταρία από τον φακό ή ακόµη καλύτερα να τοποθετείται ανάποδα, ώστε εάν ανοίξει κατά λάθος ο φακός να µην υπάρχει περίπτωση κατανάλωσης των µπαταριών. Τα σπίρτα που χρησιµοποιούνται πρέπει να είναι αδιαβροχοποιηµένα ή να βρίσκονται σε αδιάβροχη θήκη. Μια εύκολη µέθοδος αδιαβροχοποίησης απλών σπίρτων είναι η βύθιση της κεφαλής τους σε λιωµένο κερί. Ο κατάλογος αυτός είναι διεθνής και κανονικά περιλαµβάνει επιπρόσθετα αεροστεγείς θήκες τροφίµων που έχουν πλέον καθιερωθεί σαν απαραίτητος εξοπλισµός σε πολλά Εθνικά Πάρκα των ΗΠΑ και της Νοτίου Αφρικής, ώστε να αποφεύγεται η προσέλευση επικίνδυνων ζώων από τις οσµές. 13

18 ΣΧΕ ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ Σχήµα 1. Ελλειψοειδείς παράµετροι. Σχήµα 2. Αποκλίσεις µεταξύ διαφορετικών µοντέλων. Στο κέντρο βρίσκεται το WGS84. 14

19 Σχήµα 3. Παραδείγµατα κυλινδρικής, κωνικής και αζιµουθιακής προβολής. Σχήµα 4. είγµα χάρτη ΓΥΣ µε Γεωγραφικό Μήκος και Πλάτος. Σχήµα 5. είγµα χάρτη ΓΥΣ µε σύστηµα συντεταγµένων UTM/MGRS. 15

20 Σχήµα 6. Παράδειγµα συντεταγµένων συστήµατος UTM. Σχήµα 7. Παράδειγµα χάρτη ΓΥΣ µε Τετραγωνισµό Hatt. Σχήµα 8. Παράδειγµα χάρτη εταιρείας «Ανάβαση» µε Τετραγωνισµό ΕΓΣΑ87. 16

21 Σχήµα 9. ιάγραµµα κλίσεων από χάρτη ΓΥΣ. Σχήµα 10. Απόκλιση πυξίδας και διάθηµα. Σχήµα 11. Σχηµατική παράσταση µεταφοράς αζιµούθιου από τον χάρτη στην πυξίδα. 17

22 Σχήµα 12. Σχηµατική παράσταση µεταφοράς αζιµούθιου από την πυξίδα στον χάρτη. Σχήµα 13. Υπολογισµός θέσης από δέκτη συστήµατος GPS. 18

23 ΜΕΘΟ ΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΕΙ ΩΝ ΠΑΝΙ ΑΣ ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ: Γιάννης Ιωαννίδης 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Λόγω των ανθρωπογενών µεταβολών σε παγκόσµιο επίπεδο αντιµετωπίζουµε σήµερα το χειρότερο επεισόδιο µαζικής εξαφάνισης ειδών που έχει συµβεί στον πλανήτη από την εποχή της εξαφάνισης των δεινοσαύρων. Ένα από τα αποτελέσµατα αυτής της κρίσης της βιοποικιλότητας ήταν και η ανάπτυξη του τοµέα της βιολογίας διατήρησης (conservation biology), σε µια προσπάθεια εξεύρεσης λύσεων στα σύνθετα προβλήµατα των περιβαλλοντικών µεταβολών. Είναι ένας καινούργιος τοµέας που άρχισε να εµφανίζεται πριν από είκοσι περίπου χρόνια αν και οι ρίζες του βρίσκονται µερικούς αιώνες πίσω. Το κυριότερο χαρακτηριστικό του είναι η διεπιστηµονικότητα καθώς προϋποθέτει τη συνεργασία µιας σειράς εξειδικευµένων κατευθύνσεων όπως η οικολογία, η βιογεωγραφία, η γενετική πληθυσµών, η οικονοµολογία, η κοινωνιολογία, η ανθρωπολογία, η φιλοσοφία κλπ. Αποτελεί ένα τοµέα που συνθέτει και ενοποιεί παραδοσιακά ακαδηµαϊκές κατευθύνσεις όπως η βιολογία πληθυσµών και η γενετική, µε εφαρµοσµένες όπως η θηραµατοπονία και η δασική διαχείριση. Κατ αυτό τον τρόπο η ατυχής και λανθασµένη διχοτόµηση µεταξύ «βασικής» και «εφαρµοσµένης» έρευνας φτάνει στο τέλος της καθώς ο «ακαδηµαϊκός ερευνητής» και ο «υπεύθυνος διαχείρισης» τείνουν να έχουν κοινό στόχο, ενιαίο κώδικα επικοινωνίας και υπόβαθρο, συχνά ακόµα και κοινή επαγγελµατική εµπειρία. Επιστηµονική παρακολούθηση (monitoring) Με τον όρο «επιστηµονική παρακολούθηση» νοείται η περιοδική διεξαγωγή µιας σειράς µετρήσεων που γίνονται για να διαπιστωθεί κατά πόσο η διακύµανση κάποιων παραµέτρων συµφωνεί µε προαποφασισµένα στάνταρ ή ο βαθµός απόκλισης από µια αναµενόµενη ή επιθυµητή διακύµανση. Τα στάνταρ προέρχονται από προϋπάρχοντα στοιχεία και µετρήσεις. Η διεξαγωγή της παρακολούθησης είναι απαραίτητη καθώς προσφέρει µια αντικειµενική περιγραφή της πραγµατικότητας και των τάσεων αλλαγής των διαφόρων παραµέτρων, στοιχεία απαραίτητα για την λήψη των κατάλληλων διαχειριστικών αποφάσεων και την έγκαιρη αντιµετώπιση πιθανών προβληµάτων. Επιπλέον είναι µια καίρια συνιστώσα των δράσεων και των έργων προστασίας, καθώς αποτελεί τον µόνο τρόπο αξιολόγησης της αποτελεσµατικότητας τους. Σκοπός αυτού του κειµένου είναι µια πρώτη εισαγωγή στη µεθοδολογία της επιστηµονικής παρακολούθησης στοιχείων της βιολογίας πληθυσµών, µε κεντρικό πυρήνα τα χερσαία σπονδυλόζωα. 19

24 2. ΠΡΩΤΟ ΣΤΑ ΙΟ 2.1 Ερωτήµατα Πριν από τον σχεδιασµό οποιασδήποτε ερευνητικής δραστηριότητας είναι απαραίτητη η σαφής διατύπωση των ερωτηµάτων στα οποία απαιτούνται απαντήσεις. Όσο και αν φαίνεται να είναι το απλούστερο στάδιο, η διατύπωση των ερωτηµάτων χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή και ακρίβεια ώστε να ανταποκρίνεται στις υπάρχουσες ανάγκες. Η παράβλεψη ερωτηµάτων θα οδηγήσει σε ελλιπή στοιχεία και θα έχει σαν αποτέλεσµα την έλλειψη πληρότητας στις απαντήσεις. Η υπερβολική για τις πραγµατικές ανάγκες αύξηση του όγκου των ερωτηµάτων θα έχει ως αποτέλεσµα, στην καλύτερη περίπτωση τη σπατάλη πόρων ενώ µπορεί να οδηγήσει και σε αποπροσανατολισµό και περιορισµένη αποτελεσµατικότητα της έρευνας (ιδίως σε περιπτώσεις ανεπάρκειας πόρων). Ανάλογα µε τα ερωτήµατα που πρέπει να απαντηθούν καθορίζονται και οι παράγοντες προς παρακολούθηση. Σε κάθε περίπτωση, όταν τα ερωτήµατα αγγίζουν τη βιολογία πληθυσµών, η εξάπλωση και η αφθονία αποτελούν βασικούς παράγοντες. 2.2 Βιβλιογραφία Μετά τη διατύπωση των ερωτήσεων είναι απαραίτητη η βιβλιογραφική έρευνα. Συχνά οι απαντήσεις που ζητούνται έχουν ήδη δοθεί από άλλους ερευνητές. Σε κάθε περίπτωση πάντως πρέπει τα στοιχεία που αντλούνται από τη βιβλιογραφία να ανταποκρίνονται στην υφιστάµενη κατάσταση και να αποφεύγεται η λήψη αποφάσεων µε βάση γενικές αρχές ή συµπεράσµατα, χωρίς τη µελέτη του συγκεκριµένου ειδικού προβλήµατος. 2.3 Ερωτηµατολόγια Σε ορισµένες περιπτώσεις πριν από την έρευνα πεδίου παρεµβάλλεται ένα στάδιο έρευνας µε ερωτηµατολόγια και άντληση πληροφοριών. Αυτό το στάδιο είναι χρήσιµο για να δώσει ορισµένες αρχικές κατευθύνσεις σε λιγότερο πολύπλοκα θέµατα, όπως για παράδειγµα αυτά που σχετίζονται µε την περιοχή εξάπλωσης ενός είδους και πάντα υπό την προϋπόθεση ότι πρόκειται για ένα είδος γενικά γνωστό, που δεν συγχέεται µε άλλα παρόµοια. Τα ερωτηµατολόγια µπορεί να είναι από πολύ απλά (π.χ. «υπάρχει το είδος x στην περιοχή σας και που;») έως πολύπλοκες πολυσέλιδες έρευνες που αντλούν στοιχεία για το είδος, χρησιµοποιούν ερωτήσεις επιβεβαίωσης και προχωρούν στη διερεύνηση της στάσης των ερωτούµενων ως προς την προστασία του, τα πιθανά προβλήµατα και σε ορισµένες περιπτώσεις κατευθύνονται ακόµα και στη συγκέντρωση πολύπλοκων κοινωνιολογικών δεδοµένων. Αν και τα πλήρη ερωτηµατολόγια δίνουν σαφώς µεγαλύτερο όγκο, συχνά πολύτιµου υλικού και προσφέρουν πληρέστερη κάλυψη του θέµατος, η συµπλήρωση τους απαιτεί πολύ περισσότερο χρόνο και επιτόπια παρουσία, ενώ η διατύπωση των ερωτήσεων χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή και πρέπει να γίνεται από ειδικούς σε έρευνες αυτής της µορφής. 20

25 3. ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΒΙΟΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ / ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ Ο πληθυσµός, µια συνάθροιση δηλαδή ατόµων ενός είδους που βρίσκονται σε µια δεδοµένη περιοχή, αποτελεί τη βασική µονάδα οργάνωσης. Η δοµή (πυραµίδα ηλικιών, χρήση χώρου κλπ) και η δυναµική (θνησιµότητα, τάσεις κλπ) του πληθυσµού, αποτελούν συχνά τα βασικά στοιχεία προς τα οποία κατευθύνεται η έρευνα. Μια βιοκοινότητα αποτελεί τη συνάθροιση αλληλεπιδρώντων πληθυσµών. Στο επίπεδο αυτό το µέγεθος που συνήθως µετράται είναι η ποικιλότητα ειδών και η σύνθεση των υποκοινοτήτων. Καµία µέθοδος δεν είναι από µόνη της αρκετή για να επιτευχθεί ικανοποιητική δειγµατοληψία του συνόλου των ειδών που βρίσκονται σε µια περιοχή. Λόγω των διαφορών στη συµπεριφορά και τη χρήση του χώρου και του χρόνου που παρουσιάζουν τα είδη, έχουν αναπτυχθεί διαφορετικές µέθοδοι ανάλυσης των πληθυσµών. Παρά τις διαφορές τους, αρκετές από αυτές τις µεθόδους µπορούν να ενταχθούν σε ευρύτερες κατηγορίες. 3.1 Καταµετρήσεις σηµείου (Point counts) Στη βασική της µορφή η µέθοδος αυτή χρησιµοποιείται κυρίως για καταµετρήσεις πουλιών. Σύµφωνα µε αυτή εγκαθίστανται σηµεία παρατήρησης κατά µήκος του οδικού δικτύου, στις όχθες υγροτόπων, σε υψώµατα και γενικά σε κατάλληλα σηµεία ώστε να επιτυγχάνεται η βέλτιστη ορατότητα στον βιότοπο. Για χρονικό διάστηµα που κυµαίνεται από 15 λεπτά έως µια ώρα καταγράφονται όλα τα άτοµα που παρατηρούνται στην περιοχή. Η µέθοδος καταµέτρησης σηµείου έχει καλύτερα αποτελέσµατα στις περιπτώσεις ζώων που περνάνε από µια περιοχή (π.χ. µεταναστευτικά πουλιά), καθώς οι µόνιµοι κάτοικοι είναι πολύ πιθανό να καταγραφούν περισσότερες από µια φορές. Μια παραλλαγή αυτής της µεθόδου εκµεταλλεύεται ακουστικά ερεθίσµατα. Αρκετά ζώα απαντούν αν χρησιµοποιηθεί η φωνή τους για κάλεσµα. Σε αυτή την περίπτωση είναι δυνατός ο εντοπισµός σχεδόν του συνόλου των ατόµων, σε είδη που γενικά είναι δύσκολη η παρατήρηση τους. Η µέθοδος αυτή έχει εφαρµοσθεί µε επιτυχία στο Τσακάλι (Canis aureus) και αρκετά είδη νυκτόβιων αρπακτικών, όπου µε τη βοήθεια των καλεσµάτων µπορούν να εντοπιστούν σχεδόν όλες οι οµάδες που βρίσκονται σε µια περιοχή. Μια ακόµα µορφή σηµειακής καταµέτρησης κατάλληλη κυρίως για τα µεγάλα θηλαστικά αποτελεί η χρήση αυτόµατης φωτογραφικής µηχανής ή κάµερας σε περάσµατα. Η φωτογραφική µηχανή ενεργοποιείται µε διακόπτη πίεσης, υπέρυθρου ή θερµότητας ανάλογα µε το σηµείο τοποθέτησης και το προς µελέτη είδος. Σε ορισµένες περιπτώσεις επίσης να χρησιµοποιηθεί δόλωµα στις θέσεις φωτογράφησης. Η δηµιουργία αρχείου φωτογραφιών επιτρέπει την αναγνώριση ατόµων και σε µακροχρόνια εφαρµογή της µεθόδου είναι πιθανό να φωτογραφηθεί µεγάλο ποσοστό των ατόµων που χρησιµοποιούν µια περιοχή. Σε κάθε περίπτωση πάντως η σηµαντικότερη παράµετρος στην εφαρµογή κάποιας από τις µεθόδους καταµέτρησης σηµείου είναι η επιλογή του κατάλληλου σηµείου παρατήρησης. 21

26 3.2 ιαδροµές (Transects) Στη βασική µορφή αυτής της µεθόδου ο παρατηρητής διασχίζει περπατώντας µια περιοχή και καταµετρά τον αριθµό των προς µελέτη ζώων που αποµακρύνονται καθώς πλησιάζει, ενώ υπολογίζει την απόσταση κάθε ατόµου από τη γραµµική διαδροµή. Τα αποτελέσµατα µπορούν να αναχθούν σε πυκνότητα πληθυσµών µε την κατάλληλη στατιστική επεξεργασία. Χρησιµοποιούνται τουλάχιστον 10 διαφορετικές στατιστικές µέθοδοι. ιακρίνονται τρεις βασικοί τύποι διαδροµών: Κάλυψη ζώνης. Τα στοιχεία συλλέγονται από µια περιοχή σταθερού πλάτους που εκτείνεται εκατέρωθεν της διαδροµής. Γραµµικές διαδροµές. Για κάθε ζώο που παρατηρείται καταγράφεται η απόσταση και η γωνιά από το νοητό άξονα της διαδροµής. Τα αποτελέσµατα δεν επηρεάζονται σηµαντικά ακόµα και όταν υπάρχει αδυναµία παρατήρησης ορισµένων ατόµων. Κάλυψη σηµείων. Μέθοδος αντίστοιχη των καταµετρήσεων σηµείου, µε τη διαφορά ότι όλα τα σηµεία βρίσκονται πάνω σε µια συνεχόµενη διαδροµή. Μια παραλλαγή της µεθόδου των διαδροµών αφορά µετρήσεις κατά µήκος των δρόµων µε τη χρήση οχήµατος. Με αυτόν τον τρόπο είναι εφικτή η ταχεία κάλυψη µεγάλων περιοχών χρησιµοποιώντας µόνο δύο άτοµα και ένα όχηµα. Η χρήση οχήµατος είναι ιδιαίτερα αποτελεσµατική και στις καταµετρήσεις ειδών µε χρήση προβολέα, σε είδη όπου είναι δύσκολη η συγκέντρωση στοιχείων σχετικής αφθονίας, όπως τα νυκτόβια θηλαστικά (Λαγοί κλπ.). Συνήθως η µέθοδος αυτή δίνει µόνο έναν δείκτη αφθονίας στις περιπτώσεις µετρήσεων µεγάλων θηλαστικών, αλλά αποτελεί µία από τις βασικές µεθόδους µέτρησης πυκνότητας πληθυσµών για τα αρπακτικά πουλιά. Ορισµένα είδη των οποίων η άµεση παρατήρηση είναι δύσκολη αφήνουν ευδιάκριτα ίχνη. Σε αυτές τις περιπτώσεις µπορούν να πραγµατοποιηθούν γραµµικές διαδροµές σε περιοχές µε κατάλληλο υπόστρωµα για αποτύπωση ιχνών (λάσπη, χιόνι κλπ.). Η πυκνότητα των ιχνών αποτελεί µόνον έναν σχετικό δείκτη αφθονίας και έτσι η εξαγωγή συµπερασµάτων που βασίζεται µόνο σε τέτοια στοιχεία απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή. Η χρήση παγίδων τοποθετηµένων σε γραµµική διάταξη για τη µελέτη µικροθηλαστικών (συνήθως τρωκτικών και εντοµοφάγων), µπορεί να θεωρηθεί ότι στηρίζεται επίσης στη λογική της δειγµατοληψίας των γραµµικών διαδροµών. Όταν το ζητούµενο είναι η πυκνότητα των πληθυσµών, οι γραµµικές διαδροµές δίνουν συνήθως λιγότερο ακριβή αποτελέσµατα από άλλες µεθόδους. Εντούτοις αποτελεί σχετικά ταχεία και οικονοµική µέθοδο, που παρέχει συγκρίσιµα αποτελέσµατα και πρόσθετα στοιχεία σχετικά µε τη χρήση του χώρου, τους χρόνους δραστηριοποίησης κλπ. Για να βελτιωθεί η αποτελεσµατικότητα της µεθόδου συνιστάται η πολλαπλή επανάληψη των διαδροµών και η χρήση του µέσου όρου ή του µέγιστου των µετρήσεων, ανάλογα µε το υπό µελέτη είδος. 22

27 3.3 Κάναβος (Grid or spot mapping) Βασίζεται στο χωρισµό της υπό µελέτη περιοχής σε εικονικά τετράγωνα και στην πραγµατοποίηση δειγµατοληψιών µέσα σε κάθε τετράγωνο χωριστά. Η πλευρά του τετραγώνου ποικίλει. Συνήθως για µελέτες σε εθνικό επίπεδο χρησιµοποιούνται τετράγωνα 10 x 10 km, ενώ σε κάποιες ειδικές περιπτώσεις όπως στη µελέτη τρωκτικών µε παγίδες µπορεί να φτάσει στα 10 x 10 m ή ακόµα µικρότερη. Η καταγραφή πραγµατοποιείται είτε µε κάποια από τις προαναφερθείσες µεθόδους των διαδροµών είτε µε πιο εξειδικευµένη έρευνα που σχετίζεται µε τη συµπεριφορά των προς µελέτη ειδών. 3.4 Μέγεθος πληθυσµού µα πόσα είναι τέλος πάντων; Το µέγεθος του πληθυσµού αποτελεί µια από τις πρώτες βασικές ερωτήσεις που υποβάλλονται συχνά, αλλά και µια από τις πλέον δύσκολες να απαντηθούν. Για παράδειγµα τι ακριβώς σηµαίνει η πρόταση «στην Ελλάδα υπάρχουν 500 Τσακάλια»; Στην πράξη λίγα πράγµατα, αν δεν συνοδεύεται από ένα πλήθος διευκρινήσεων. Ο αριθµός αυτός αφορά ενήλικα µόνο άτοµα ή και νεαρά; Στην περίπτωση που συµπεριλαµβάνει τα νεαρά, σε πια χρονική στιγµή αναφέρεται; Αµέσως µετά τη γέννηση των νεαρών ο πληθυσµός µπορεί να είναι ακόµα και διπλάσιος από ότι επτά ή οκτώ µήνες αργότερα. Ή µήπως αφορά µόνο άτοµα που θα αναπαραχθούν, δηλαδή ένα υποσύνολο των ενηλίκων; Και πως πραγµατοποιήθηκαν όλες αυτές οι µετρήσεις; Στις περισσότερες περιπτώσεις η µέτρηση της αφθονίας (Ν), δηλαδή του συνολικού αριθµού ατόµων ενός είδους σε µια δεδοµένη περιοχή δεν είναι δυνατόν να γίνει άµεσα. Συνήθως αυτό που µετράται είναι η πυκνότητα (D), δηλαδή ο αριθµός των ατόµων ανά µονάδα επιφανείας και κατά προτίµηση ανά µονάδα επιφανείας κατάλληλου βιοτόπου. Το µέγεθος αυτό είναι δυνατόν να αναχθεί σε συνολικό πληθυσµό εάν είναι γνωστή η εξάπλωση του είδους και η συνολική επιφάνεια του κατάλληλου βιοτόπου. Η καλύτερη µέθοδος µέτρησης της αφθονίας είναι η καταµέτρηση του συνολικού αριθµού ατόµων σε µία περιοχή. Χαρακτηριστικό παράδειγµα είναι οι εναέριες µετρήσεις ελεφάντων σε ανοικτές περιοχές της Αφρικής. υστυχώς η µέθοδος αυτή δεν είναι δυνατόν να εφαρµοστεί για τα περισσότερα είδη της Ελλάδας, εκτός ίσως από τις καταµετρήσεις ορισµένων ειδών πουλιών σε υγροτόπους, όπου χρησιµοποιούνται παρόµοιες µέθοδοι. Από τη στιγµή που δεν είναι δυνατόν να µετρηθεί το σύνολο ενός πληθυσµού µε µια δειγµατοληψία πρέπει να εφαρµοσθεί κάποια στατιστική ανάλυση στα αποτελέσµατα των δειγµατοληψιών για να υπολογιστεί η αφθονία. Συνήθως η µέθοδος που εφαρµόζεται στηρίζεται στη συλλογή, σήµανση και επανασυλλογή. Για την επιτυχή εφαρµογή αυτής της µεθόδου είναι απαραίτητη η τήρηση κάποιων προϋποθέσεων, που βασίζονται στην επαρκή γνώση της συµπεριφοράς του υπό µελέτη είδους. Οι βασικές αυτές προϋποθέσεις περιλαµβάνουν την: Ίση και ανεξάρτητη πιθανότητα σύλληψης όλων των ατόµων του πληθυσµού. ιατήρηση αναλογίας σηµαδεµένων και µη σηµαδεµένων ατόµων, χωρίς µεταβολές εξαιτίας επιλεκτικής θνησιµότητας, γέννησης ή διασποράς. Οµογενή κατανοµή σηµαδεµένων στο σύνολο του πληθυσµού. 23