ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ, ΡΩΜΑΪΚΗΣ, ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΟΥ ΕΞΑΚΤΟΡΟΣ ΣΟΛΩΜΟΥ ΙΩΑΝΝΑ ΑΕΜ:885 ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013 ΕΠΟΠΤΡΙΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: Π. ΚΑΤΣΩΝΗ 1

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αντικείμενο της παρούσας μελέτης είναι το αξίωμα του εξάκτορος από την πρώιμη μέχρι και την ύστερη βυζαντινή περίοδο. Η διερεύνηση του συγκεκριμένου αξιώματος αποτελεί μια πρόκληση για κάθε μελετητή, κατά κύριο λόγο επειδή ο εξάκτωρ εμφανίζεται από τον τέταρτο αιώνα στην Αίγυπτο και συνεπώς δίνεται η ευκαιρία για τη μελέτη της διοίκησης της Αιγύπτου. Κατά δεύτερο λόγο επειδή γίνεται μια γνωριμία με το αξίωμα του εξάκτορος και τις αρμοδιότητές του από την πρώιμη μέχρι τη μέση και ύστερη βυζαντινή περίοδο. Είναι γεγονός πως η επαφή με ένα αξίωμα προϋποθέτει την προσπάθεια για πολύπλευρη διαφώτισή του. Η προσπάθεια αυτή δεν ολοκληρώνεται ποτέ διότι πάντοτε υπάρχουν στοιχεία που μπορούν να μελετηθούν βαθύτερα από ό,τι σε μια μεταπτυχιακή εργασία. Η προσπάθειά μου καλύπτει τη μελέτη και την καταγραφή των πηγών για το συγκεκριμένο αξιωματούχο καθώς και τον αγώνα να τεθούν κάποια βασικά ερωτήματα που απασχόλησαν την έρευνα. Η έρευνα στηρίχθηκε στη μελέτη των αφηγηματικών ιστορικών πηγών, νομικών κειμένων, παπύρων, σφραγίδων και φιλολογικών έργων. Επιχειρήθηκε η ερμηνεία των απόψεων των μελετητών για το συγκεκριμένο αξίωμα και παρουσιάστηκαν όλοι οι προβληματισμοί τους. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω την καθηγήτριά μου κυρία Π. Κατσώνη για το χρόνο που αφειδώς διέθεσε να διορθώσει και να επιβλέψει την εργασία μου. Η βοήθειά της υπήρξε καθοριστική για την κατανόηση του αξιώματος και την ολοκλήρωση της εργασίας. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κύριο Γ. Παράσογλου και τον κύριο Α. Γκουτζιουκώστα για τα άρθρα που μου προμήθευσαν σχετικά με το αξίωμα του εξάκτορος. Τέλος ευχαριστώ θερμά τους εργαζόμενους του σπουδαστηρίου βυζαντινής ιστορίας για τη βοήθεια που μου προσέφεραν στην αναζήτηση των πηγών. 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος..2. Βιβλιογραφία Εισαγωγή: Η οργάνωση της διοίκησης της Αιγύπτου κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο Μέρος Α Το αξίωμα του εξάκτορος στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο. 1. Το αξίωμα του εξάκτορος και οι θεωρίες σύνδεσής του με το αξίωμα του στρατηγού Το αξίωμα του εξάκτορος από τον τέταρτο έως τον έκτο αιώνα Μέρος Β Οι αρμοδιότητες του αξιώματος του εξάκτορος κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο. 1. Οι οικονομικές αρμοδιότητες του εξάκτορος Οι δικαστικές και αστυνομικές αρμοδιότητες του εξάκτορος Οι διοικητικές αρμοδιότητες του εξάκτορος Μέρος Γ Το αξίωμα του εξάκτορος κατά τη μέση και ύστερη βυζαντινή περίοδο Συμπεράσματα Χάρτες

4 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ Aegyptus..Aegyptus. Rivista italiana di egittologia e di papirologia, Milano 1920 κ.ε. ΑΕΜ...Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών, Αθήνα 1936 κ.ε. Am.Stud.Pap...American Studies in Papyrology, New Haven, Toronto, Las Palmas, Missula, Chico, Decatur, Atlanta και Oakville 1966 κ.ε. ANRW.Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, Berlin-New York 1972 κ.ε. APF..Archiv für Papyrusforschung und verwandte Gebiete, Leipzig, Teubner 1901 κ.ε. BASP...The Bulletin of the American Society of Papyrologists, New York, Columbia University 1963 κ.ε. Bsl Byzantinoslavica, Prague 1929 κ.ε. Bυζαντινά Βυζαντινά, Επιστημονικόν όργανον του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1969 κ.ε. ΒΚΜ Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται. Δημοσιεύματα Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης εκδιδόμενα ως παράρτημα των Βυζαντινών, 1969 κ.ε. Byz...Byzantion, Revue Internationale des Études Byzantines, Paris-Liége

5 1929, Paris-Bruxelles 1930, Bruxelles 1931 κ.ε. BZ.Byzantinische Zeitschrift, Leipzig 1892 κ.ε., München , Stuttgart und Leipzig , München und Leipzig 1999 κ.ε. CAH.The Cambridge Ancient History, τ. 1-14, Cambridge 1970 κ.ε., τ. XX, The Augustan Empire 43 B.C.-A.D. 69, (επιμ.έκδ.) Α. Κ. Bowman, E. Champlin, A. Lintott, Cambridge 1996, τ. XII, The Crisis of Empire A.D , (επιμ.έκδ.) Α. Κ. Bowman, P. Garnsey, Averil Cameron, Cambridge CE.Chronique d' Égypte, Fondation Égyptologique Reine Élisabeth, Bruxelles 1925 κ.ε. CFHB Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Washington - Berlin Wien Bruxelles- Roma Thessalonique 1967 κ.ε. Δίπτυχα.Δίπτυχα Εταιρείας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μελετών, Αθήνα 1979 κ.ε. JEA...Journal of Egyptian Archeology, The Egypt Exploration Society, London 1914 κ.ε. JJP The Journal of Juristic Papyrology, Society of Sciences & Letters, Warszawa 1946 κ.ε. JGR...Jus Graecoromanum, τ. I-VIII, έκδ. Ι. και Π. Ζέποι, Αθήνα 1931 (ανατύπωση Aalen 1962). JRS Journal of Roman Studies, London 1910 κ.ε. 5

6 Mnemosyne..Mnemosyne, Βibliotheca Classica Batava, Leiden, Brill 1934 κ.ε. Pap.Flor...Papyrologica Florentina, Firenze 1976 κ.ε. RE.Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, έκδ. Pauly- Wissova, Stuttgart REB..Revue des Études Byzantines, Ιnstitut Français d Études Byzantines, Βucarest 1943 κ.ε., Paris 1949 κ.ε. St.Balc...Studi Βalcanica, Sofia 1975 κ.ε. TIB Tabula Imperii Byzantini, έκδ. H. Hunger, J. Koder (Österreichische Akademie der Wissenschaften, Philosoph. Hist. Klasse. Denkschriften), Wien 1976 κ.ε. TM.Travaux et Mémoires. Centre de Recherches d histoire et de civilization byzantines, Paris 1965 κ.ε. YClS..Yale Classical Studies, New Haven 1928 κ.ε. ŽAnt...Živa Antika. Antiquité Vivante. (Articles in English, French, German, Italian, Macedonian or Serbocroatian. With Summaries in One of These Languages of Certain Contributions). Sémin. de Philol. classique, Skopje 1951 κ.ε. ZPE Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik, Bonn 1967 κ.ε. 6

7 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΓΕΣ 1. ΠΑΠΥΡΟΙ P.Αbinn...The Abinnaeus Archive: Papers of a Roman Officer in the Reign of Constantius II, έκδ. H. I. Bell, V. Martin, E. G. Turner, D.van Berchem, Oxford P.Αmh.The Amherst Papyri. Being an Account of the Greek Papyri in the Collection of the Right Hon. Lord Amherst of Hackney, F. S. A. at Didlington Hall, Norfolk, London 1900 κ.ε., τ.ιι, Classical Fragments and Documents of the Ptolemaic, Roman and Byzantine Periods, έκδ. B. P. Grenfell, A. S. Hunt, London P.Amst.Studia Amstelodamensia ad epigraphicam, ius antiquum et papyrologicam pertinentia XIV, Die Amsterdamer Papyri I, έκδ. R. P. Salomons, P. J. Sijpesteijn, K. A. Worp, Zutphen P.Ant...The Antinoopolis Papyri, London 1950 κ.ε., τ. I, (Egypt Exploration Society, Graeco-Roman Memoirs 28), έκδ. C. H. Roberts, London B.G.U..Aegyptische Urkunden aus den Königlichen Museen zu Berlin, Berlin 1895 κ.ε., τ. I Griechische Urkunden I, Berlin 1895, τ. IV Griechische Urkunden IV, Berlin P.Cair.Preis...Griechische Urkunden des Ägyptischen Museums zu Kairo, έκδ. F. Preisigke, Strassburg P.Charite..Studia Amstelodamensia ad epigraphicam 7

8 ius antiquum et papyrologicam pertinentia XII, Das Aurelia Charite Archiv, έκδ. K. A. Worp, Zutphen Ch.L.A Chartae Latinae Antiquiores. Facsimile- Edition of the Latin Charters prior to the Ninth Century, Basel, Dietikon-Zurich 1954 κ.ε., τ. X, έκδ. A. Bruckner, R. Marichal, Germany C.P.R...Corpus Papyrorum Raineri Archiducis Austriae, Wien 1895 κ.ε., τ. I, Griechische Texte I, έκδ. C. Wessely, Wien 1895, τ.v, Griechische Texte II, έκδ. J. R. Rea und P. J. Sijpesteijn, Wien 1976, τ. VIII, Griechische Texte V, έκδ. P. J. Sijpesteijn, Klaas A. Worp, Wien 1983, τ. XVII Α, Griechische Texte XIIA, Die Archive der Aurelii Adelphios und Asklepiades, έκδ. K. A. Worp, Wien P.Flor...Papiri greco-egizii. Papiri Fiorentini, publ. dalla R. Acad. Dei Lincei, Milano 1906 κ.ε., τ. I, Documenti pubblici e privati dell età romana e bizantina, έκδ. G. Vitelli, Milano P.Fuad.Univ...Fuad I University Papyri, έκδ. D. S. Crawford, Alexandria P.Haun.Papyri Graecae Haunienses, Copenhagen 1942 κ.ε., τ. III, έκδ. T. Larsen, A. Bülow- Jacobsen, Bonn P.Heid..Veröffentlichungen aus der Heidelberger Papyrussammlung, Heidelberg 1956 κ.ε., τ. IV, Griechische Texte der Heidelberger Papyrussammlung, έκδ. B. Kramer, D. Hagedorn, Heidelberg P.Herm.Landl...Zwei Landlisten aus dem Hermupolites, 8

9 έκδ. P. J. Sijpesteijn, K. A. Worp, Zutphen P.Lips..Griechische Urkunden der Papyrussammlung zu Leipzig, Leipzig-München 1906 κ.ε., τ. I, έκδ. L. Mitteis, Leipzig P.Lond..Greek Papyri in the British Museum, London 1893 κ.ε., τ. III, έκδ. F. G. Kenyon, H. I. Bell, London 1907, τ. V, έκδ. H. I. Bell, London P.Merton...A Descriptive Catalogue of the Greek Papyri in the Collection of Wilfred Merton, London 1948 κ.ε., τ. II, έκδ. B. R. Rees, H. I. Bell, J. W. B. Barns, Dublin P.Mich....Papyri in the University of Michigan Collection, Αnn Arbor 1931 κ.ε., τ. XV, έκδ. P. J. Sijpesteijn, Zutphen P.Michael...Papyri Michaelidae, Being a Cataloque of the Greek and Latin Papyri, Tablets and Ostraca in the Library of Mr. G. A. Michailidis of Cairo, έκδ. D. S. Crawford, Aberdeen P.Μil Papiri Milanesi II, έκδ. S. Daris, Milano P.Μünch......Die Papyri der Bayerischen Staatsbibliothek München, Stuttgart 1986, τ. III, μέρος 1, Griechische Urkundenpapyri der Bayerischen Staatsbibliothek München, έκδ. Ursula Hagedorn, D. Hagedorn, R. Hübner, J. C. Shelton, Stuttgart P.Oxy...The Oxyrhynchus Papyri. Published by the Egypt Exploration Society in Graeco- Roman Memoirs, London 1898 κ.ε., τ. I 9

10 και XII, έκδ. B. P. Grenfell, A. S. Hunt, London 1898 και 1916, τ. XVI, έκδ. B. P. Grenfell, A. S. Hunt, H. I. Bell, London 1924, τ. XVII, έκδ. A. S. Hunt, London 1927, τ. XXIV, έκδ. Ε. Lobel, C. H. Roberts, E. G. Turner, J. W. B. Barns, London 1957, τ. XXXVI, έκδ. R. A. Coles, D. Foraboschi, A. H. Soliman el- Mosallamy, J. R. Rea, U. Schlag et al. London 1970, τ. XLIII, έκδ. J. R. Rea, N. Bartoli, G. Bastianini, L. Brachi, U. Buske, E. Citernesi, M. Duregon, A. Fera, J. Lidov, G. Messeri, F. Michelazzo, S. Monti, A. Moscadi, M. Naldini, G. Pandolfo, R. Pintaudi, P. Pruneti, M. Rolih, S. Romualdi, R. Stefanelli, London 1975, τ. L, έκδ. A. K. Bowman, R. A. Coles, E. Lobel, T. S. Pattie, J. L. Rowlandson, E. G. Turner, H. M. Cockle, E. W. Handley, H. Maehler, J. R. Rea, T. C. Skeat, J. E. G. Whitehorne, W. E. H. Cockle, M. W. Haslam, P. J. Parsons, C. H. Roberts, J. D. Thomas, London 1983, τ. LV και LXIII, έκδ. J. R. Rea, London 1988 και 1996, τ. LXXII, έκδ. Ν. Gonis, D. Colomo, London P.Panop Urkunden aus Panopolis, έκδ. L.C. Youtie, D. Hagedorn, H. C. Youtie, Bonn P.Prag...Papyri Graecae Wessely Pragenses, Papyrologica Florentina, τ. XVI, έκδ. R. Pintaudi, Ružena Dostálová, L. Vidman, Firenze P.Princ..Papyri in the Princeton University Collections, Baltimore 1931 κ.ε., τ. III, 10

11 έκδ. A. C. Johnson, Sidney Pullman Goodrich, Princeton P.Ross.-Georg..Papyri russischer und georgischer Sammlungen, Tiflis 1925 κ.ε., τ. V, έκδ. G. Zereteli, P. Jernstedt, Tiflis P.Sakaon...The Αrchive of Aurelius Sakaon. Papers of an Egyptian Farmer in the Last Century of Theadelphia, έκδ. G. M. Parássoglou, Bonn P.Select Papyri Selectae, έκδ. E. Boswinkel, P. W. Pestman, P. J. Sijpesteijn, Leiden P.S.I....Papiri greci e latini. Pubblicazioni della Società Italiana per la ricerca dei papiri greci e latini in Egitto, Firenze 1912 κ.ε., τ. IV και VI, έκδ. G. Vitelli, M. Norsa, Firenze 1917 και P.S.I Congr..Papiri greci e latini. Pubblicazioni della Società Italiana per la ricerca dei papiri greci e latini in Egitto, Firenze 1912 κ.ε., Trenta testi greci da papiri letterari e documentari editi in occasione del XVII Congresso Internazionale di Papirologia Napoli Maggio 1983 a cura di Manfredo Manfredi, Firenze P.Strassb..Griechische Papyri der Kaiserlichen Universitäts- und Landesbibliothek zu Strassburg im Elsass, έκδ. F. Preisigke, Strassburg- Leipzig 1906 κ.ε., τ. IV και V, έκδ. J. Schwartz et ses élèves, Strassburg 1963 και SΒ Sammelbuch griechischer Urkunden aus Aegypten, Strassburg και Berlin κ.ε., τ. XIV, έκδ. H.-A. Rupprecht, 11

12 Wiesbaden , τ. XVI, , τ. XVIII, 1993, τ. XX, 1997, τ. XXII, 2001, τ. XXIV, Stud.Pal...Studien zur Palaeographie und Papyruskunde, Leipzig 1901 κ.ε., τ. III, Griechische Papyrusurkunden kleineren Formats, 1[=P. kl. Form. I ], έκδ. C. Wessely, Leipzig P.Théad Papyrus de Théadelphie, έκδ. P. Jouguet, Paris P.Turner...Papyri Greek and Egyptian Edited by Various Hands in Honour of Eric Gardner Turner on the Occasion of his Seventieth Birthday, έκδ. P. J. Parsons, J. R. Rea, London P.Vindob.Bosw Einige Wiener Papyri, έκδ. E. Boswinkel, Leiden P.Vindob.Tandem Fünfunddreissig Wiener Papyri, Studia Amstelodamensia ad epigraphicam, ius antiquum et papyrologicam pertinentia VI, έκδ. P. J. Sijpesteijn, K. A. Worp, Zutphen P.Warren...The Warren Papyri, έκδ. M. David, B. A. van Groningen, J. C. van Oven, Leiden Wilcken.Chrest...L. Mitteis-U. Wilcken, Grundzüge und Chrestomathie der Papyrusurkunde I/2: Chrestomathie, Hildesheim P. Collinet-P. Jouguet, Papyrus bilingue.p. Collinet-P. Jouguet, Papyrus bilingue du Museé du Caire, APF 3 (1906) T. Gagos-P. J. Sijpesteijn, Receipt...T. Gagos-P. J. Sijpesteijn, Receipt for Tax-money, with Some New Officials, BASP 30 (1993)

13 L. Margetic, PSI VI, 684.L. Margetic, Proposta per una nuova interpretazione del PSI VI, 684, ŽAnt 35 (1985) P. J. Sijpesteijn, Five Papyri...P. J. Sijpesteijn, Five Byzantine Papyri from the Michigan Collection, ZPE 62 (1986) K.A.Worp, P.Cair.inv K. A.Worp: P.Cair.inv : Ein Neuer Asklepiades-Papyrus?, ZPE 123 (1998) K. A.Worp, Unpublished papyri.k. A.Worp, Two unpublished papyri, Mnemosyne 28/2, (1975) ΟΣΤΡΑΚΑ O.Bodl..Greek Ostraka in the Bodleian Library at Oxford and Various Other Collections, London 1930 κ.ε., τ. II, Ostraca of the Roman and Byzantine Periods, έκδ. J. G. Tait, Claire Préaux, London O.Leid...Greek Ostraka, a Catalogue of the Greek Ostraka in the National Museum of Antiquities at Leiden, with a Chapter on the Greek Ostraka in the Papyrological Institute of the University of Leiden, έκδ. R. S. Bagnall, P. J. Sijpesteijn, K. A. Worp, Zutphen O.Strassb...Griechische und griechisch demotische Ostraka der Universitäts- und Landesbibliothek zu Strassburg in Elsass I, έκδ. P. Viereck, Berlin ΣΦΡΑΓΙΔΕΣ, ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ J. C. Cheynet, Les sceaux J. C. Cheynet, Les Sceaux Byzantins du Musée de Manişa, REB 56 (1998)

14 J. C. Cheynet-D. Theodoridis, Sceaux J. C. Cheynet-D. Theodoridis, Sceaux Byzantins de la collection D. Theodoridis, Les sceaux patronymiques, Collège de France-CNRS, Centre de recherche d Histoire et civilization de Byzance, Monographies 33, Paris I. Jordanov, Corpus...I. Jordanov, Corpus of Byzantine Seals from Bulgaria, τ. II, Byzantine Seals with Family Names, Sofia IGLThèbes...J. Baillet, Inscriptions grecques et latines des tombeaux des rois ou syringes à Thèbes, Mémoires publiés par les members de l Institut Français d Archéologie Orientale du Caire 42, Caire Κ. Κωνσταντόπουλος, Μολυβδόβουλλα..Κ. Μ. Κωνσταντόπουλος, Βυζαντιακά Μολυβδόβουλλα του εν Αθήναις Εθνικού Νομισματικού Μουσείου, Αθήνα V. Laurent, Corpus...V.Laurent, Le corpus des sceaux de l empire byzantin, τ. ΙΙ, L administration centrale, Paris V. Laurent, Kamatéros...V. Laurent, Un Sceau inédit du protonotaire Basile Kamatéros, Βyz. 6 (1931) V. Laurent, Sceaux...V. Laurent, Sceaux byzantins inédits, BZ 33 (1933) Ι. Γ. Λεοντιάδης, Μολυβδόβουλλα..Ι. Γ. Λεοντιάδης, Μολυβδόβουλλα του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης, (Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 40, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών), Θεσσαλονίκη J. Nesbitt- N. Oikonomides, Byzantine...J. Nesbitt and N. Oikonomides, Catalogue Seals of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks 14

15 and in the Fogg Museum of Art, τ. I, Washington 1991, τ. III, Washington 1996, τ. IV, έκδ. J. Nesbitt, N. Oikonomides, E. McGeer, Washington J. Nesbitt, Seals...J. Nesbitt, Overstruck Seals in the Dumbarton Oaks Collection, Studies in Byzantine Sigillography II, έκδ. N. Oikonomides, Washington J. Nesbitt, Orphanotrophos.J. Nesbitt, The Orphanotrophos: Some Observations on the History of the Office in light of Seals, Studies in Byzantine Sigillography VIII, έκδ. J. C. Cheynet and Claudia Sode, München-Leipzig N. Oikonomides, Seals...N. Oikonomides, Byzantine Seals Published between 1986 and 1991/92, Studies in Byzantine Sigillography III, έκδ. N. Oikonomides, Washington V. Pennas, Seals...Vasso Pennas, Byzantine Lead Seals from Chios and Lesbos, Studies in Byzantine Sigillography II, έκδ. N. Oikonomides, Washington W. Seibt, Βleisiegel...W. Seibt, Die byzantinischen Bleisiegel in Österreich, Teil I: Kaiserhof, (Österreichische Akademie der Wissenschaften.Veröffentlichungen der Kommision für Byzantinistik II/1), Wien W. Seibt- Marie Luise Zarnitz...W. Seibt-Marie Luise Zarnitz, Das Βleisiegel byzantinische Βleisiegel als Kunstwerk. Katalog zur Ausstellung, Wien C. Stavrakos, Bleisiegel..C. Stavrakos, Die byzantinischen 15

16 Bleisiegel mit Familiennamen aus der Sammlung des Numismatischen Museums Athen, (Mainzer Veröffentlichungen zur Byzantinistik 4) Wiesbaden E. Stepanova, Image of St. Nicholas.Elena Stepanova, The Image of St. Nicholas on Byzantine Seals, Studies in Byzantine Sigillography IX, έκδ. J. C. Cheynet and Claudia Sode, Μünchen-Leipzig A. K. Wassiliou-W. Seibt, Bleisiegel Alexandra-Kyriaki Wassiliou W. Seibt, Die byzantinischen Bleisiegel in Österreich, Teil II: Zentral- und Provinzialverwaltung, (Österreichische Akademie der Wissenschaften. Veröffentlichungen der Kommision für Byzantinistik II/2), Wien A. K. Wassiliou-W. Seibt, Familie Alexandra- Kyriaki Wassiliou- W. Seibt, Xiphilinos Die Familie Xiphilinos im 11. Jahrhundert: der Beitrag der Siegel, Les Réseaux Familiaux Antiquité Tardive et Moyen Âge, in memoriam A. Laiou et É. Patlagean, έκδ. Béatrice Caseau, (Collège de France CNRS, Centre de Recherche d Histoire et Civilisation de Byzance) Monographies 37, Paris G. Zacos, Seals..G. Zacos, Byzantine Lead Seals, (Compiled and Edited by J. W. Nesbitt), [ Τετράδια Αρχαιολογίας και Τέχνης 3], τ. II, Berne ΕΓΓΡΑΦΑ, ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ, ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ κ.ά. A. Chil...Actes de Chilandar, έκδ. L. Petit-B. Korablev, (Actes de l Athos V), 1 ère partie: actes grecs, VV 17 (1911), 16

17 Παράρτημα αρ.1, ανατύπωση Amsterdam A. Doch..Actes de Docheiariou, έκδ. N. Oikonomidès, (Αrchives de l Athos XIII), Paris A. Iviron Actes d Iviron, τ. II (Du milieu du XI e siècle à 1204), έκδ. J. Lefort, N. Oikonomidès, Denise Papachryssanthou, avec la collaboration de Vassiliki Kravari et d Hélène Métrévéli, (Αrchives de l Athos XVI), Paris CJ....Codex Justinianus, έκδ. P. Krueger, Corpus Juris Civilis II, Berlin 1877 (ανατύπωση Dublin-Zürich 1970, Hildesheim 1997). CIL...Corpus Inscriptionum Latinarum, Inscriptiones Urbis Romae Latinae, τ. I- XVIII, Berlin , τ. ΙΙΙ, μέρος Ι, έκδ. T. Mommsen, Berlin 1958, τ. VI, μέρος II, έκδ. E. Bormann, G. Henzen, C. Hvelsen, Berlin 1959, τ. VIII, μέρος I, έκδ. C. Wilmanns, Berlin 1959, τ. XII, έκδ. O. Hirschfeld, Berlin C.Th...Codex Theodosianus, τ. Ι και ΙΙ, έκδ. Th. Mommsen-P. M. Meyer, Dublin- Zürich J. Darrouzès-N. Wilson.J. Darrouzès-N Wilson, Restes du cartulaire Hiéra Xerochoraphion de Hiéra Xérochoraphion, REB 26 (1968) Έγγραφα Πάτμου Α...Βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου, Α - Αυτοκρατορικά έγγραφα, [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών], έκδ. Έρα Λ. Βρανούση, Αθήνα Έγγραφα Πάτμου Β..Βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου, Β - 17

18 Δημοσίων λειτουργών, [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών], έκδ. Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Αθήνα Euthymios Tornikès, Discourse...Les discourse d Euthyme Tornikès ( ), έκδ. J. Darrouzès, REB 26 (1968) Ησύχιος, Λεξικό...Hesychii Alexandrini Lexicon, τ. II, έκδ. K. Latte, Danemark 1966, τ. IV, έκδ. M. Schmidt, Amsterdam Johannis Euchaitorum...Johannis Euchaitorum Metropolitae quae in Codice Vaticano Graeco 676 supersunt, έκδ. P. De Lagarde, Amsterdam Ιω. Τζέτζης, Χιλιάδες.Iωάννης Τζέτζης, Historiarum variorum Chiliades, έκδ. Th. Kiessling, Leipzig 1826 (ανατύπωση Hildesheim 1963). Ιω. Τζέτζης, Επιστολαί Ιωάννης Τζέτζης, Επιστολαί, έκδ. P. A. M. Leone, Ioannis Tzetzae Epistulae, Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum teubneriana, Leipzig Μιχ. Ατταλειάτης, Διάταξις, έκδ. P. Gautier, La Diataxis de Michel Attaliate, REB 39 (1981) Mιχ. Δούκας, Ιστορία..Μιχαήλ Δούκας, Ιστορία, έκδ. V. Grecu, Ducas, Historia TurcoBizantină ( ), [Scriptores Byzantini 1], Bucareşti Mιχ. Ψελλός, Λόγοι.Mιχαήλ Ψελλός, Λόγοι, έκδ. G. T. Dennis, Michaelis Pselli, Orationes, Forenses et Acta, Stuttgart- Leipzig Nικ. Βρυέννιος, Ιστορία...Νικηφόρος Βρυέννιος, Ιστορία, έκδ. P. Gautier, Nicephore Bryennios, Histoire 18

19 (CFHB 9) Bruxelles NJ Novellae Justiniani, έκδ. R. Schoell, G. Kroll, Corpus Juris Civilis III, Berlin 1895 (ανατύπωση Dublin-Zürich 1972, Hildesheim 1993). Not. Dign.Notitia Dignitatum, accedunt Notitia Urbis Constantinopolitanae et Latercula Provinciarum, έκδ. O. Seeck, Frankfurt am Main 1962 (νέα έκδοση,concepción Neira Faleira, Madrid 2005). Πείρα...Πεῖρα ἤγουν διδασκαλία ἐκ τῶν πράξεων τοῦ μεγάλου κυροῦ Εὐσταθίου τοῦ Ῥωμαίου, JGR 4, σ Ψευδο-Κωδινός......Ψευδο-Κωδινός, Περί των Οφφικιαλίων του παλατίου της Κωνσταντινουπόλεως, έκδ. Jean Verpeaux, Pseudo-Kodinos, Traité des offices, Paris Συν. Θεοφ....Συνεχισταί Θεοφάνους, έκδ. I. Bekker, Theophanes Continuatus, CB, Bonnae 1838, σ Tακτικόν Escurial...Le Taktikon du cod. Scorialensis Gr. R- II-11, έκδ. N. Oikonomidès, Les listes de préséance Byzantines des IXe et Xe siècles, Paris 1972, σ Θεοφ. Χρονογραφία...Θεοφάνης Ομολογητής, Χρονογραφία, έκδ. C. de Boor, Theophanis Chronographia, τ. I-II, Lipsiae , (ανατύπωση Hildesheim 1963). Θεόφραστος, Περί φυτών Ιστορίας...Θεόφραστος, Enquiry into plants and minor works on odours and weather signs, έκδ. A. Hort, τ. I, London

20 ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ ALD.A Latin Dictionary founded on Andrews Edition of Freund s Latin Dictionary, έκδ. C. T. Lewis, C. Short, Oxford 1879 (ανατύπωση Oxford 1975). Α. Αναγνώστου, Αρχεία..Α. Αναγνώστου, Τα δημόσια αρχεία στη ρωμαϊκή Αίγυπτο, Διδακτορική διατριβή, Σύλλογος προς διάδοσιν ωφέλιμων βιβλίων, Αθήνα H. Badawy, Διοικητική οργάνωση H. Badawy, Διοικητική οργάνωση της Αιγύπτου μετά την Αραβική κατάκτηση. Ομοιότητες και διαφορές από το βυζαντινό πρότυπο, έκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη R. S. Bagnall, Late Antiquity..R. S. Bagnall, Egypt in the Late Antiquity, Princeton University Press, New Jersey R. S. Bagnall, Notes...R. S. Bagnall, Notes on Roman and Byzantine documents, CΕ 66 (1991) G. Bastianini-J.Whitehorne, Strategi...G. Bastianini-J. Whitehorne, Strategi and royal scribes of Roman Egypt, Pap.Flor. XV (1987) H. I. Bell, Administration H. I. Bell, The administration of Egypt under the Ymayyad khalifs, BZ 28 (1928) H. I. Bell, Egypt..H. I. Bell, Egypt from Alexander the Great to the Arab conquest, Oxford 1948 (ανατύπωση Oxford 1966). A. E. R. Boak, Tax collecting..a. E. R. Boak, Tax collecting in Byzantine Egypt, JRS 37 (1947) A. K. Bowman, Egypt XX..The Cambridge Ancient History, τ. XX, The Augustan Empire 43 B.C.-A.D. 69, 20

21 (επιμ.έκδ.) Α. Κ. Bowman, E. Champlin, A. Lintott, Cambridge 1996, σ A. K. Bowman, Egypt A. K. Bowman, Egypt after the Pharaohs 332 B.C-A.D 642: From Alexander to the Arab Conquest, London A. K. Bowman, Egypt The Cambridge Ancient History, from Septimius Severus τ. XII, The Crisis of Empire A.D , (επιμ.έκδ.) Α. Κ. Bowman, P. Garnsey, Averil Cameron, Cambridge 2005, σ A. K. Bowman, Town councils...a. K. Bowman, The town councils of Roman Egypt, Am.Stud.Pap. 11 (1971) J. B. Bury, System...J. B. Bury, The Imperial Administrative System in the Ninth Century. With a Revised Text of the Kletorologion of Philotheos, (The British Academy Supplemental Papers I), London 1911 (ανατύπωση New York 1958). A. J. Butler, Egypt...A. J. Butler, The Arab Conquest of Egypt and the Last Thirty Years of the Roman Dominion, έκδ. P. M. Fraser, Oxford Στ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος.Σταυρούλα Χονδρίδου, Ο Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος Θ Μονομάχος και η εποχή του, ενδέκατος αιώνας μ.χ, Αθήνα Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Δικαστήρια...Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Τα βυζαντινά δικαστήρια κατά τους αιώνες Ι -ΙΑ, Δίπτυχα 4 ( ) Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία...Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, τ. Β 1 ( ), Θεσσαλονίκη 1998, τ. Β 2 ( ), Θεσσαλονίκη 1997, τ. Γ 1 ( ), Θεσσαλονίκη

22 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Πολίτευμα...Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Το πολίτευμα και οι θεσμοί της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας , Αθήνα A. Déléage, Capitation...A. Déléage, La Capitation du Bas-Empire, Macon 1945 (ανατύπωση New York 1975). F. Dölger, Beiträge...F. Dölger, Beiträge zur Geschichte der byzantinischen Finanzverwaltung, besonders des 10. und 11. Jahrhunderts, (Byzantinisches Archiv, 9), Leipsig- Berlin 1927 (ανατύπωση Hildesheim 1960). F. Dölger, Kodikellos...F. Dölger, Der Kodikellos des Christodulos in Palermo. Ein bisher unerkannter Typus der byzantinischen Kaiserurkunde, Archiv für Urkundenforschung 11 (1929). (Byzantinische Diplomatik. 20. Aufsätze zum Urkundenwesen der Byzantiner, Ettal 1956, σ. 1-74). J. Durliat, Rentiers..J. Durliat, Les rentiers de l impôt. Recherches sur les finances municipales dans la Pars Orientis au IV e siècle, Byzantina Vindobonensia XXI, Wien W. Fischer, Studien.W. Fischer, Studien zur Byzantinischen Geschichte des Elften Jahrhunderts, Wissenschaftliche Beilage zum Programm der Gymnasial-und Realschul-Anstalt zu Plauen i. V, Neupert J. Gascou, Domaines...J. Gascou, Les grands domaines, la cité et l État en Égypte Byzantine (Recherches d histoire agraire, fiscale et administrative), TM 9 (1985)

23 J. Gascou, Pagarchique...J. Gascou, La détention collégiale de l autorité pagarchique dans l Égypte Byzantine, Byz. 42 (1972) P. Gautier, Tzetzès...P. Gautier, La curieuse ascendance de Jean Tzetzès, REB 28 (1970) M. Gelzer, Verwaltungsmisere...M. Gelzer, Αltes und Neues aus der byzantinisch-ägyptischen Verwaltungsmisere vornehmlich im Zeitalter Justinians, APF 5 (1913) M. Gelzer, Studien M. Gelzer, Studien zur byzantinischen Verwaltung Ägyptens (Leipziger Historische Abhandlungen, Heft XII), Liepzig V. Gerasimova-Tomova, Localité Vasilka Gerasimova-Tomova, Apports épigraphiques et archéologiques sur une localité disparue (Recherches de géographie historique), St.Balc.10 (1975) Α. Γκουτζιουκώστας, Απονομή...Α. Γκουτζιουκώστας, Η απονομή δικαιοσύνης δικαιοσύνης στο Βυζάντιο (9 ος 12 ος αι.). Τα κοσμικά δικαιοδοτικά όργανα και δικαστήρια της πρωτεύουσας, (Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 37), Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη Α. Γκουτζιουκώστας, Ασηκρήτις.Α. Γκουτζιουκώστας, Η εξέλιξη του θεσμού των ασηκρήτις και του πρωτοασηκρήτις στο πλαίσιο της αυτοκρατορικής γραμματείας, Βυζαντινά 23 ( ) Α. Γκουτζιουκώστας, Κοιαίστωρ.Α. Γκουτζιουκώστας, Ο θεσμός του κοιαίστωρα του ιερού παλατίου: Η γένεση, οι αρμοδιότητες και η εξέλιξή 23

24 του, Εταιρεία Βυζαντινών Ερευνών 18, Θεσσαλονίκη Α. Γκουτζιουκώστας, Μυστικός...Α. Γκουτζιουκώστας, Το αξίωμα του Μυστικού, θεσμικά και προσωπογραφικά προβλήματα, Θεσσαλονίκη A. Gkoutzioukostas, Seals.. A. Gkoutzioukostas, Seals of Byzantine officials connected with the administration of justice, Österreichische Akademie der Wissenschaften, Jahrbuch Österreichischen Byzantinistik 62 (2012) R. Guilland, Compte-rendu...R. Guilland, Un compte-rendu de procès par Psellos, Bsl 20 (1959) R. Guilland, Mystique...R. Guilland, Études sur l histoire administrative de l empire byzantin. Le mystique, REB 26 (1968) R. Guilland, Τitres...R. Guilland, Titres et fonctions de l empire byzantin, Variorum Reprints, London D. Hagedon-K. A. Worp, Von Κύριος...D. Hagedon-K. A. Worp, Von Κύριος Zu Δεσπότης, Eine Bemerkung zur Kaisertitulatur im 3./4. Jhdt, ZPE 39 (1980) J. Haldon, State J. Haldon, State, Army and Society in Byzantium, Variorum Reprints, London Ε. R. Ηardy, Estates..Ε. R. Ηardy, The Large Estates of Byzantine Egypt, New York M. F. Hendy, Studies M. F. Hendy, Studies in the Byzantine Monetary Economy c , Cambridge P. K. Hitti, Arabs...P. K. Hitti, History of the Arabs from 24

25 the earliest times to the present, New York C. Holmes, Governance Catherine Holmes, Basil II and the Governance of Empire ( ), Oxford A. Ch. Johnson- L. C. West, Byzantine A. Ch. Johnson- L. C. West, Byzantine Egypt. Economic Studies, Amsterdam A. Ch. Johnson-L. C. West, Currency..A. Ch. Johnson- L. C. West, Currency in Roman and Byzantine Egypt, Amsterdam A. H. M. Jones, Cities.A. H. M. Jones, The Cities of the Eastern Roman Provinces, Oxford A. H. M. Jones, Economy A. H. M. Jones, The Roman Economy, έκδ. P. A. Brunt, Oxford A. H. M. Jones, Later Empire..A. H. M. Jones, The Later Roman Empire , τ. Ι και ΙΙ, Oxford 1964 (ανατύπωση 1973). M. Kaplan, Les propriétés M. Kaplan, Les propriétés de la Couronne et de l Eglise dans l Empire Byzantin (V e -VI e siècles), Série Byzantina- Sorbonensia 2, Paris Ι. Καραγιαννόπουλος, Διπλωματική Ι. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινή Διπλωματική. A. Τα αυτοκρατορικά έγγραφα, (Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 4), Θεσσαλονίκη I. Karayannopulos, Finanzwesen... I. Karayannopulos, Das Finanzwesen des frühbyzantinischen Staates (Südosteuropäische Arbeiten, 52) München Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία...Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Bυζαντινού Kράτους, τ. Α ( ) Θεσσαλονίκη Α. Καρπόζηλος, Ιστορικοί...Α. Καρπόζηλος, Ιστορικοί και 25

26 Χρονογράφοι, τ. Γ ( 11 Ος -12 Ος αι.), Αθήνα Α. Καρπόζηλος, Συμβολή...Α. Καρπόζηλος, Συμβολή στη μελέτη του βίου και του έργου του Ιωάννη Μαυρόποδος, (Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής 18), Ιωάννινα J. Lallemand, Αdministration..Jacqueline Lallemand, L administration civile de l Égypte de l avènement de Dioclétien à la création du diocèse ( ). Contribution à l étude des rapports entre l Égypte et l Empire à la fin du III e et au IV e siècle, Académie royale de Belgique, Mémoires de la Classe des lettres, Collection in 8 o, Deuxième série, τ. LVII, Bruxelles ΛΒΟ...Ι. Καραγιαννόπουλος, Λεξικό Βυζαντινής Ορολογίας, Οικονομικοί όροι, Συντάκτες: Σ. Βαρναλίδης, Μ. Γρηγορίου-Ιωαννίδου, Π. Κατσώνη, Α. Σταυρίδου- Ζαφράκα, τ. Α, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη W. Liebeschuetz, Pagarch...W. Liebeschuetz, The Pagarch: City and imperial administration in Byzantine Egypt, JJP 18 (1974) W. Liebeschuetz, The origin... W. Liebeschuetz, The origin of the office of Pagarch, BZ 66 (1973) C. S. Mackay, Ρώμη. C. S. Mackay, Αρχαία Ρώμη. Στρατιωτική και πολιτική Ιστορία, Εκδόσεις Δ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα P. Magdalino, Justice...P. Magdalino, Justice and Finance in the Byzantine State, Ninth to Twelfth Centuries στο Law and Society in Byzantium: Ninth-Twelfth Centuries, έκδ. 26

27 Angeliki E. Laiou Dieter Simon, United States of America 1994, σ P. Magdalino, Μystikos...P. Magdalino, The Not-So-Secret Functions of the Mystikos, RΕB 42 (1984) V. Martin, Epistula exactoriae.v. Martin, Epistula exactoriae, Actes du V e Congrès International de Papyrologie, Bruxelles (1938) R. Mazza, Pagarca...Roberta Mazza, Ricerche sul pagarca nell Egitto tardoantico e bizantino, Aegyptus 75 (1995) P. Mayerson, Phylarchpos P. Mayerson, The use of the term Phylarchos in the Roman-Byzantine East, ZPE 88 (1991) Κ. Μέντζου- Μεϊμάρη, Ευαγή..Κωνσταντίνα Μέντζου- Μεϊμάρη, ιδρύματα Επαρχιακά ευαγή ιδρύματα μέχρι του τέλους της εικονομαχίας, Βυζαντινά 11 (1982) L. Mitteis-U. Wilcken, Grundzüge..L. Mitteis-U. Wilcken, Grundzüge und Chrestomathie der Papyrusurkunde I/1, Erster band: Historischer teil erste hälfte: Grundzüge von Ulrich Wilcken, Hildesheim F. Mitthof, Rationalis Vitalis F. Mitthof, Anordnung des rationalis Vitalis betreffs der Instandsetzung von Schiffen: Εine Νeuedition von P.Vind. Bosw.14, ZPE 129 (2000) A. Moscadi, Teofane A. Moscadi, Le lettere dell archivio di Teofane, Aegyptus 50 (1970) ODB The Oxford Dictionary of Byzantium, τ. 1-3, έκδ. A. P. Kazhdan, New York-Oxford F. Oertel, Liturgie...F. Oertel, Die Liturgie. Studien zur ptolemäischen und kaiserlichen 27

28 Verwaltung Ägyptens, Leipzig 1917, (ανατύπωση Aalen 1965). Οικονομική Ιστορία.Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου από τον 7 ο έως τον 15 ο αιώνα, τ. Γ, έκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Εθνικής Τραπέζης, Ελληνική μετάφραση από την επιστημονική επιτροπή: Cécile Morrisson, Xαράλαμπος Μπούρας, Νίκος Οικονομίδης, Κωνσταντίνος Πιτσάκης. Γενική εποπτεία: Αγγελική Ε. Λαΐου, Αθήνα B. Palme, The imperial presence.egypt in the Byzantine world , έκδ. R. S. Bagnall, Cambridge 2007, σ P. J. Parsons, Philippus Arabs..P. J. Parsons, Philippus Arabs and Egypt, JRS 57 (1967) A. Piganiol, Histoire...A. Piganiol, Histoire romaine. L empire chrétien ( ), Paris Κ. Ε. Πλακογιαννάκης, Αξιώματα...Κ. Ε. Πλακογιαννάκης, Τιμητικοί τίτλοι και ενεργά αξιώματα στο Βυζάντιο. Εθιμοτυπία, διοίκηση, στρατός, Θεσσαλονίκη B. R. Rees, The curator.b. R. Rees, The curator civitatis in Egypt, JJP 7, 8 ( ) B. R. Rees, The defensor...b. R. Rees, The defensor civitatis in Egypt, JJP 6 (1952) C. H. Roberts, A footnote...c. H. Roberts, A footnote to the civil war of A.D 324, JEA 31 (1945) 113. Μ. Rostowzew, exactor Μ. Rostowzew, exactor, RE (1909) G. Rouillard, Administration...Germaine Rouillard, L administration civile de l Égypte Byzantine, Paris H. Saradi, The Byzantine Tribunals...Helen Saradi, The Byzantine Tribunals: 28

29 Problems in the Application of Justice and State Policy (9th-12th C.), REB 53 (1995) A. Σαββίδης, Χαλκούτζη..A. Σαββίδης, Ο βυζαντινός οίκος Χαλκούτζη (Χαλκούτση), β μισό 10 ου β μισό 13 ου αι., ΑΕΜ 28 ( ) Ο. Seeck, exactor..ο. Seeck, exactor, RE (1909) A. Segrè, Essays...A. Segrè, Essays on Byzantine Economic History I, the Annona Civica and the Annona Militaris, Byz 16 ( ) P. J. Sijpesteijn, The meanings...p. J. Sijpesteijn, The Meanings of ἤτοι in the Papyri, ZPE 90 (1992) P. Soustal, Thrakien...P. Soustal, Thrakien (Thrakē, Rodopē und Haimimontos), TIΒ 6/6, έκδ. H. Hunger, Österreichische Akademie der Wissenschaften, Philosoph. Hist. Klasse. Denkschriften, 221. Band, Wien G. Stadtmüller, Kamateros...G. Stadtmüller, Zur Geschichte der Familie Kamateros, BZ 34 (1934) J. D. Thomas, Exactores...Egitto e Storia Antica dall Ellenismo all Età Araba, (Atti del Colloquio Internazionale) έκδ. Lucia Criscuolo e G. Geraci, Bologna 1987, σ J. D. Thomas, Nyctostrategia...J. D. Thomas, The Nyctostrategia in the Egyptian Metropoleis, CE 44 (1969) J. D. Thomas, Occurrence...J. D. Thomas, The earliest occurrence of the exactor civitatis in Egypt, YClS 28 (1985)

30 J. D. Thomas, Strategos and Exactor..J. D. Thomas, Strategos and exactor in the Fourth Century: One Office or Two?, CE 70 (1995) J. D. Thomas, The Office...J. D. Thomas, The Office of Exactor in Egypt, CE 34 (1959) J. D. Thomas, The Strategus...J. D. Thomas, The Strategus in Fourth Century Egypt, CE 35 (1960) G. Weiß, Beamte...G. Weiß, Öströmische Beamte im Spiegel der Schriften des Michael Psellos, München P. D. M. Witt, Judicial function P. D. McDearmon Witt, The Judicial Function of the Strategos in the Roman Period, (Ανέκδοτη διδακτορική διατριβή) Duke University J. Witehorne, The Strategi.J. Witehorne, The Strategi of Roman Egypt, Politische Geschichte (Provinzen und Randvölker: Afrika und Ägypten) ANRW 10/1 (1988) K.A.Worp, Two papyri..k.a.worp, Two Papyri from the Vienna Collection, BASP 13, 1 (1976)

31 Εισαγωγή: Η oργάνωση της διοίκησης της Αιγύπτου κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο Στο πλαίσιο του διοικητικού μηχανισμού της Αιγύπτου, στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο, και συγκεκριμένα στον οικονομικό τομέα λειτουργεί το αξίωμα του εξάκτορος, το οποίο παραδίδεται στις πηγές από την πρώιμη μέχρι την ύστερη βυζαντινή περίοδο. Με το αξίωμα αυτό έχουν ασχοληθεί οι μελετητές και συγκεκριμένα οι M. Gelzer, O. Seeck, L. Mitteis-U. Wilcken, F. Oertel και A. Déléage, οι οποίοι αφιέρωσαν λίγες σελίδες. 1 Μια πιο αναλυτική περιγραφή του αξιώματος παρουσίασε η J. Lallemand, η οποία υποστηρίζει ότι στις πηγές απαντούν δυο διαφορετικοί αξιωματούχοι. Ο ένας είναι ο εξάκτωρ ἤτοι στρατηγός, ο οποίος διαδέχτηκε το στρατηγό, και ο δεύτερος είναι ο εξάκτωρ, ο οποίος είναι ένας υποδεέστερος αξιωματούχος που εισπράττει τους φόρους. 2 Επιπλέον, ο J. D. Thomas ασχολήθηκε με το συγκεκριμένο αξιωματούχο σε τρία άρθρα του και σε μια ομιλία του, σε ένα συνέδριο στην Μπολόνια, και προσπάθησε να προσεγγίσει τις αρμοδιότητες και το ρόλο του εξάκτορος στην αυτοκρατορική διοίκηση, παραθέτοντας παράλληλα έναν κατάλογο εξακτόρων που εμφανίζονται στις βυζαντινές πηγές από 1 M. Gelzer, Studien Ο M. Gelzer σχολιάζει τη σύνδεση του αξιώματος του εξάκτορος με το αξίωμα του στρατηγού και παραθέτει πηγές που αποδεικνύουν την εξέλιξη του θεσμού. Ο Ο. Seeck, exactor, RE (1909) συγκρίνει τον εξάκτορα με τον υποδέκτη και θεωρεί ότι ο εξάκτωρ ασχολείται με την είσπραξη φόρων και ασκεί τις αρμοδιότητές του σε μια πόλη. Επίσης αναφέρεται επιγραμματικά στην εξέλιξη του αξιώματος. Για την περίοδο πρίν τη βασιλεία του Διοκλητιανού αφιέρωσε μερικές σελίδες ο Μ. Rostowzew, exactor, RE (1909) L. Mitteis-U. Wilcken, Grundzüge F. Oertel, Liturgie Οι L. Mitteis-U. Wilcken και ο F. Oertel αναφέρονται επιγραμματικά στην εμφάνιση του αξιώματος. -A. Déléage, Capitation , όπου πιο αναλυτικά αναφέρει ότι ο εξάκτωρ διαδέχεται το στρατηγό και εξελίσσεται σε απλό εισπράκτορα των φόρων. Ένα κατάλογο εξακτόρων παραδίδει ο P. J. Sijpesteijn, The meanings J. Lallemand, Αdministration Η J. Lallemand παραδίδει έναν κατάλογο, από το έτος 301 έως το έτος 397, όπου εμφανίζεται ο εξάκτωρ, ο στρατηγός και ο στρατηγός-εξάκτωρ. 31

32 τον 4 ο μέχρι τον 5 ο αιώνα. 3 Η έρευνα λοιπόν για τον εξάκτορα είναι περιορισμένη και δεν υπάρχει μια αυτοτελής μελέτη που να διαλαμβάνει το αξίωμα διαχρονικά. Επομένως στόχος της παρούσας μελέτης είναι η συγγραφή μιας μονογραφίας για τον εξάκτορα, η οποία θα προσπαθήσει να καταδείξει τις αρμοδιότητες και την εξέλιξη του αξιώματος με βάση την κριτική προσέγγιση των μαρτυριών των πηγών, οι οποίες προέρχονται από την πρώιμη, τη μέση και την ύστερη βυζαντινή περίοδο. Συγκεκριμένα, οι πηγές από την πρώιμη βυζαντινή περίοδο προέρχονται από τους παπύρους, τα όστρακα, τις αφηγηματικές πηγές και το Θεοδοσιανό κώδικα, ενώ στη μέση και ύστερη βυζαντινή περίοδο οι πηγές περιορίζονται σε σφραγιστικά δεδομένα και σε αφηγηματικές πηγές. Συνεπώς οι μαρτυρίες από την πρώιμη βυζαντινή περίοδο είναι πιο διαφωτιστικές σχετικά με το ρόλο του εξάκτορος, σε σύγκριση με τις μαρτυρίες από τη μέση και ύστερη βυζαντινή περίοδο, οι οποίες επιτρέπουν μόνο υποθέσεις σχετικά με τις αρμοδιότητες του αξιώματος. Η Αίγυπτος, στην οποία εμφανίζεται να ασκεί τις αρμοδιότητές του ο εξάκτωρ, είναι κατά τη ρωμαϊκή εποχή επαρχία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και είναι η μόνη επαρχία στην οποία τη διοίκηση ασκεί ένας κυβερνήτης από την τάξη των ιππέων (praefectus) σε σύγκριση με τις άλλες επαρχίες, όπου τη διοίκηση ασκεί ο αυτοκράτορας μέσω διοικητών από τη συγκλητική τάξη. Ο βασικός λόγος αυτής της διοικητικής διαφοράς οφειλόταν στο γεγονός ότι η Αίγυπτος είχε μεγάλη στρατηγική σημασία ως πηγή σίτου για τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία και συνεπώς αντιμετωπιζόταν διαφορετικά σε σύγκριση με άλλες επαρχίες, οι οποίες είχαν διοικητή από τη συγκλητική τάξη. 4 Ο διοικητής της επαρχίας (praefectus) της Αιγύπτου συγκέντρωνε τη στρατιωτική, νομοθετική και δικαστική εξουσία και ήταν εντολοδόχος του αυτοκράτορος. Για την εκτέλεση των καθηκόντων του είχε τη συνδρομή των υπαλλήλων της διοίκησης. Τις ανώτατες υπαλληλικές θέσεις στελέχωναν Ρωμαίοι ιππείς. 5 Οι Ρωμαίοι διατήρησαν τη διοικητική διαίρεση σε νομούς, τοπαρχίες και κώμες, που προϋπήρχε από την εποχή των Πτολεμαίων, και δημιούργησαν τρεις διοικητικές περιφέρειες, ευρύτερες των νομών, τις επιστρατηγίες (Θηβαΐδα-Άνω Αίγυπτος, Επτανομία-Μέση Αίγυπτος, Δέλτα-Κάτω Αίγυπτος) με επικεφαλής τους επιστρατηγούς, κατώτερους υπαλλήλους με διοικητικές αρμοδιότητες. Οι νομοί ήταν η 3 J. D. Thomas, Exactores J. D. Thomas, Strategos and Exactor J. D. Thomas, Occurrence J. D. Thomas, The office C. S. Mackay, Ρώμη Η. I. Βell, Egypt

33 επόμενη μικρότερη διοικητική μονάδα με σημαντικότερο αξιωματούχο το στρατηγό, που είχε διοικητικές αρμοδιότητες, ακολουθούν οι τοπαρχίες υπό τον τοπάρχη, που είχε οικονομικές αρμοδιότητες, και τέλος οι κώμες, η μικρότερη διοικητική μονάδα, με επικεφαλής τον κωμογραμματέα, που ήταν υπεύθυνος για τις ενοικιάσεις γης, την τήρηση της τάξης και τη συλλογή των φόρων. 6 Επιπλέον, οι Ρωμαίοι δημιούργησαν μια γραφειοκρατική διοίκηση με πολλούς υπαλλήλους, οι οποίοι, με εξαίρεση τα ανώτερα αξιώματα, υπηρετούσαν για σύντομο χρονικό διάστημα και με τη μορφή λειτουργίας. Η επιλογή αυτή προφανώς οφειλόταν στο γεγονός ότι το κράτος επεδίωκε άμισθους υπαλλήλους και κάλυψη των φορολογικών του αναγκών. 7 Η επόμενη σημαντική διοικητική μεταρρύθμιση έγινε την εποχή της βασιλείας του Σεπτίμιου Σεβήρου ( μ.χ.). Τότε ανασυστήθηκε η βουλή της Αλεξάνδρειας και δημιουργήθηκαν βουλές στις αιγυπτιακές μητροπόλεις, που ήταν τα κέντρα των νομών, με στόχο την αποτελεσματικότερη διαχείριση των οικονομικών πόρων. Πρόεδροι των βουλών των μητροπόλεων ήταν οι πρυτάνεις, οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την εκλογή των αρχόντων. Ένας νέος θεσμός ήταν οι δεκάπρωτοι που διαχειρίζονταν τα οικονομικά ενός νομού αλλά και επέβλεπαν την τήρηση της τάξης. 8 Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Διοκλητιανού ( ) καταργήθηκαν οι επιστρατηγίες και η χώρα υποδιαιρέθηκε στις επαρχίες Θηβαΐδα, Κάτω Λιβύη, Επτανομία και Δέλτα. Στη Θηβαΐδα συμπεριλήφθηκε ο νομός της Ερμούπολης που αποτέλεσε μια ανεξάρτητη διοίκηση, η οποία διοικούνταν από τον praeses. Στη συνέχεια, η επαρχία της Θηβαΐδος διαιρέθηκε ξανά σε δυο επαρχίες, την Άνω και την Κάτω Θηβαΐδα. Όλες αυτές οι διοικητικές αλλαγές είχαν ολοκληρωθεί ως το έτος 298. Το έτος 315 στην Επτανομία και το Δέλτα λαμβάνει χώρα μια νέα διαίρεση. Δημιουργείται η Αίγυπτος Ερκουλία, που περιελάμβανε την Επτανομία και το ανατολικό Δέλτα, και η Αίγυπτος Ιοβία με την Αλεξάνδρεια και το δυτικό Δέλτα. Οι δυο αυτές επαρχίες ενώθηκαν το 324 αλλά χωρίστηκαν το 341 και μετονομάστηκαν σε Αίγυπτο, που περιελάμβανε το δυτικό Δέλτα, και σε Αυγουσταμνίκα, που περιελάμβανε το ανατολικό Δέλτα. Όλες οι επαρχίες υπάγονταν στον praeses, εκτός της Αιγύπτου Ιοβίας που υπαγόταν στον έπαρχο. Τη στρατιωτική εξουσία όλης της 6 A. K. Bowman, Egypt ΧΧ Η. I. Βell, Egypt A. H. M. Jones, Cities H. I. Bell, Egypt 91. J. Lallemand, Administration A. K. Bowman, Egypt from Septimius Severus

34 Αιγύπτου είχε ο δούξ. 9 Στα χρονικά αυτά πλαίσια της βασιλείας του Διοκλητιανού έλαβαν χώρα αλλαγές στη δομή της γραφειοκρατίας, οι οποίες είναι δύσκολο να χρονολογηθούν με ακρίβεια. Οι σημαντικότερες από αυτές είναι η εμφάνιση του καθολικού, ως υπευθύνου των οικονομικών, που αντικαθιστά το έτος 286 το διοικητή, η εξαφάνιση μέχρι το 302 των επιστρατηγών και η εισαγωγή νέων αξιωματούχων, όπως ο λογιστής, ο σύνδικος και ο εξάκτωρ. Παράλληλα, το 307, οι γεωγραφικές υποδιαιρέσεις που ονομάζονταν τοπαρχίες αντικαθίστανται από τις παγαρχίες με επικεφαλής τους πραιπόσιτους που υπάγονταν στους εξάκτορες και στους λογιστές. Οι δεκάπρωτοι εξαφανίζονται και ο στρατηγός χάνει σταδιακά τη δύναμή του. 10 Κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο η διοικητική διαίρεση του κράτους σε γεωγραφικές περιφέρειες, που διοικούνταν από τη σύγκλητο ή αυτοκρατορικούς επιτρόπους, καταργήθηκε. Το κράτος διαιρέθηκε σε μεγάλες διοικητικές περιφέρειες, τις επαρχότητες, χωρίς σταθερότητα σε έκταση και αριθμό, οι οποίες κατά τα τέλη του τέταρτου αιώνα ήταν τέσσερις: Η επαρχότητα της Γαλατίας που περιελάμβανε τη Βρεττανία, τη Γαλατία, την Ισπανία και τη βορειοδυτική Αφρική, η επαρχότητα του Ιλλυρικού, της Ιταλίας και της Αφρικής που περιελάμβανε την Αφρική, την Ιταλία και το βορειοδυτικό τμήμα του Ιλλυρικού, η επαρχότητα της Ανατολής και τέλος η επαρχότητα του Ιλλυρικού που περιελάμβανε τη Δακία, τη Μακεδονία και τον ελληνικό χώρο. Επικεφαλής κάθε επαρχότητας ήταν ο έπαρχος των πραιτωρίων με πολιτική εξουσία. Η Αίγυπτος ανήκε στη επαρχότητα της Ανατολής μαζί με τη Συρία και την Παλαιστίνη και ήταν η μεγαλύτερη σε έκταση. Κάθε επαρχότητα περιελάμβανε περισσότερες διοικήσεις, όπως η επαρχότητα Ανατολής που περιελάμβανε τις διοικήσεις της Θράκης, της Ασίας, του Πόντου, της Ανατολής και της Αιγύπτου. Οι επικεφαλής των διοικήσεων καλούνταν vicarii, εκτός από τον επικεφαλής της Ανατολής που ήταν ο κόμης, και της Αιγύπτου που ήταν ο praefectus 9 A. K. Bowman, Egypt from Septimius Severus Για περισσότερες πληροφορίες σχετκά με τη διοίκηση της Αιγύπτου κατά την εποχή του Διοκλητιανού βλ. M. Gelzer, Studien 2-5. G. Rouillard, Égypte 2-3. J. Lallemand, Administration και A. H. M. Jones, Cities 336. Πληροφορίες για τη διοικητική διαίρεση της Αιγύπτου ως το 560 βλ. Α. K. Bowman, Egypt A. K. Bowman, Egypt from Septimius Severus A. Ch. Johnson-L. C. West, Byzantine Egypt 102,

35 augustalis. Οι διοικήσεις υποδιαιρούνταν επίσης σε επαρχίες, τις οποίες κυβερνούσαν οι consulares, correctores, praesides, rectores και iudices. 11 Σύμφωνα με τη Notitia Dignitatum, που περιλαμβάνει έναν κατάλογο πολιτικών και στρατιωτικών αξιωματούχων και αποτελείται από δυο μέρη, ένα για το ανατολικό και ένα για το δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας, η διοίκηση της Αιγύπτου αποτελούνταν από έξι επαρχίες: την Αίγυπτο, την Αυγουσταμνίκα, την Αρκαδία, τη Θηβαΐδα και την Άνω και Κάτω Λιβύη. 12 Η διοικητική αυτή διαίρεση ίσχυσε ως το 448 και κάθε επαρχία ήταν υπό την εξουσία ενός praeses που με τη σειρά του λογοδοτούσε στον praefectus augustalis που ήταν υπεύθυνος για όλη τη διοίκηση. 13 Σημαντικές ήταν επίσης οι αλλαγές στη διοίκηση της Αιγύπτου την εποχή της βασιλείας του Ιουστινιανού ( ). Ο Ιουστινιανός χώρισε διοικητικά την Αίγυπτο σε πέντε ανεξάρτητα δουκάτα: της Αιγύπτου, της Αυγουσταμνίκης, της Αρκαδίας, της Θηβαΐδος και της Λιβύης. Ανώτατος άρχοντας σε κάθε δουκάτο ήταν ο δούκας με πολιτική και στρατιωτική εξουσία. Οι κυβερνήτες των δουκάτων της Αιγύπτου και της Θηβαΐδος εκτός από το αξίωμα του δούκα έφεραν και τον τίτλο αυγουστάλιος και, παράλληλα με τις άλλες αρμοδιότητές τους, είχαν την ευθύνη της συγκέντρωσης και αποστολής του σίτου από την Αίγυπτο στην Κωνσταντινούπολη. Αργότερα τα δουκάτα με εξαίρεση αυτό της Αρκαδίας διαιρέθηκαν σε δυο επαρχίες με κυβερνήτη τον praeses που διέθετε μόνο πολιτική εξουσία και υπαγόταν στο δούκα. Άρα επικεφαλής κάθε επαρχίας διοριζόταν ένας praeses. Συνεπώς, το δουκάτο της Αιγύπτου αποτελούνταν από τις επαρχίες Αίγυπτο Α και Αίγυπτο Β, της Αυγουσταμνίκης από την Αυγουσταμνίκα Α και Β, της Θηβαΐδος από την Άνω και Κάτω Θηβαΐδα και της Λιβύης από την Άνω και Κάτω Λιβύη. Πιο αναλυτικά, το δουκάτο της Αιγύπτου περιελάμβανε το δυτικό μέρος του Δέλτα μαζί με την Αλεξάνδρεια με επικεφαλής το δούκα αυγουστάλιο που διέθετε στρατιωτική και πολιτική εξουσία. Το δουκάτο της Αυγουσταμνίκης περιελάμβανε το ανατολικό μέρος του Δέλτα με επικεφαλής ένα δούκα που είχε πολιτική και στρατιωτική εξουσία. Το δουκάτο της Αρκαδίας περιελάμβανε την περιοχή του Δέλτα του Νείλου και της Κάτω Θηβαΐδος ως την Κυνόπολη. Ο κυβερνήτης του δουκάτου αυτού είχε επίσης στρατιωτική και πολιτική εξουσία και ονομαζόταν κόμης ή δούκας. Το δουκάτο της 11 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Α Not. Dign. Or B. Palme, The imperial presence

36 Θηβαΐδος περιελάμβανε το νότιο τμήμα της Αιγύπτου με επικεφαλής το δούκα αυγουστάλιο. Τέλος, το δουκάτο της Λιβύης κυβερνιόταν επίσης από ένα δούκα. Αυτές οι μεταρρυθμίσεις του Ιουστινιανού ενίσχυσαν το ρόλο του δούκα έναντι του praeses. 14 Το έτος 616 οι Πέρσες, οι οποίοι είχαν ολοκληρώσει την κατάκτηση της Συρίας, στρέφονται προς την Αίγυπτο, με επικεφαλής το στρατηγό Shahîn, και την καταλαμβάνουν έως το έτος 618. Η άνοδος του Ηρακλείου στο θρόνο ( ) και η απόφασή του για διεξαγωγή πολέμου με την Περσία, ανακόπτει την πορεία των Περσών και οδηγεί στην υπογραφή συνθήκης ειρήνης με το Σιρόη το έτος 628, επιτυχία που δεν διαρκεί, διότι το έτος 634 εμφανίζονται οι Άραβες. Οι Άραβες κυριαρχούν στην Περσία και στρέφονται κατά της Συρίας και της Παλαιστίνης. Το έτος 640 ξεκινούν τις επιθέσεις κατά της Αιγύπτου, την οποία καταλαμβάνουν με τη μάχη της Ηλιόπολης τον Ιούλιο του ίδιου έτους. Η επικυριαρχία τους στην Αίγυπτο σφραγίζεται με τη συνθηκολόγηση της Αλεξάνδρειας το Νοέμβριο του Οι αραβικές αυτές κατακτήσεις οδήγησαν στην οριστική απώλεια της Αιγύπτου. Οι Άραβες διατήρησαν το βυζαντινό διοικητικό σύστημα της Αιγύπτου και ενίσχυσαν το αξίωμα του παγάρχου. 16 Ο πάγαρχος ενισχύεται διότι η εξουσία του επεκτείνεται στις πόλεις και τα χωριά. Ηταν υπεύθυνος για τη συλλογή των φόρων και για την εκτέλεση των διαταγών των κεντρικών αρχών του Φοσσάτου, της νέας πρωτεύουσας της Αιγύπτου. 17 Οι πηγές από την πρώιμη βυζαντινή περίοδο μαρτυρούν πως ο εξάκτωρ ασκεί τα καθήκοντά του στην Αίγυπτο και μαρτυρείται στους παπύρους το έτος Το αξίωμα βέβαια προϋπήρχε από την εποχή των Φλαβίων αυτοκρατόρων (69-96 μ.χ.), γεγονός που αποδεικνύεται από μια σειρά μαρμάρινων επιγραφών, οι οποίες είναι αποσπασματικές και δεν επιτρέπουν την εξαγωγή συμπερασμάτων για τις 14 H. Badawy, Διοικητική οργάνωση και A. J. Butler, Egypt 70, 80, , , 213, , P. K. Hitti, Arabs H. I. Bell, Administration Την άποψη αυτή δεν αποδέχεται ο H. Badawy που υποστηρίζει πως οι βυζαντινοί τίτλοι και τα αξιώματα αναφέρονται στα αραβικά χρόνια αλλά χωρίς ουσιαστικό αντίκρυσμα στην αραβική διοίκηση. Συνεπώς πιστεύει ότι, κατά την αραβική κατάκτηση της Αιγύπτου, το διοικητικό σύστημα άλλαξε. Οι απόψεις του στηρίζονται στη μελέτη ελληνοκοπτικών και αραβικών παπύρων. H. Badawy, Διοικητική οργάνωση H. Badawy, Διοικητική οργάνωση 52, SB