Από τους Πυθαγορείους στον Αρίσταρχο τον Σάµιο: Η ιστορία των αντιλήψεων για την κίνηση της γης στην αρχαία ελληνική αστρονοµία

Transcript

1 Κώστας Γαβρόγλου, ηµήτρης ιαλέτης, Γιάννης Χριστιανίδης Πανεπιστήµιο Αθηνών Τµήµα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήµης Από τους Πυθαγορείους στον Αρίσταρχο τον Σάµιο: Η ιστορία των αντιλήψεων για την κίνηση της γης στην αρχαία ελληνική αστρονοµία Αθήνα, Μάιος 2002

2 Από τους Πυθαγορείους στον Αρίσταρχο τον Σάµιο 2 Πίνακας περιεχοµένων 1. Εισαγωγή Το ιστοριογραφικό πρόβληµα Ορισµένες µεθοδολογικές επισηµάνσεις Μια πολύ παλιά ιδέα: η κίνηση της γης Οι διαφορετικές περίοδοι της αρχαίας ελληνικής αστρονοµίας Οι αντιλήψεις των Πυθαγορείων για την κίνηση της γης Η θέση της γης στα πυθαγόρεια µοντέλα του κόσµου Η ελληνική αστρονοµία στην κλασική περίοδο Τα νέα χαρακτηριστικά Οι απόψεις του Πλάτωνα για την κίνηση της γης Το ιστοριογραφικό πρόβληµα Η κίνηση της γης στον Πλάτωνα Ορισµένα συµπεράσµατα Ο ρόλος του Ευδόξου στη µαθηµατικοποίηση της ελληνικής αστρονοµίας Οι αριστοτελικές θέσεις για την ακινησία της γης. H ένταξη της αστρονοµίας στη φυσική Ηρακλείδης ο Ποντικός Αρίσταρχος ο Σάµιος και ηλιοκεντρισµός Ο Αρχιµήδης για τον Αρίσταρχο: πρώτη προσέγγιση Ο Αρχιµήδης για τον Αρίσταρχο: δεύτερη προσέγγιση Άλλες µαρτυρίες για την ηλιοκεντρική υπόθεση του Αρίσταρχου Οι φορείς του νέου λόγου Φυσικοί και αστρονόµοι στην ελληνιστική περίοδο Επίλογος...145

3 Από τους Πυθαγορείους στον Αρίσταρχο τον Σάµιο 3 Από τους Πυθαγορείους στον Αρίσταρχο τον Σάµιο: Η ιστορία των αντιλήψεων για την κίνηση της γης στην αρχαία ελληνική αστρονοµία All history is a negotiation between familiarity and strengthness Simon Schama 1 1. Εισαγωγή 1.1 Το ιστοριογραφικό πρόβληµα Πολλές φορές στην ιστοριογραφία των επιστηµών ο τρόπος µε τον οποίο οι πρώτοι µελετητές προσδιόρισαν και πραγµατεύτηκαν ένα θέµα έχει οριοθετήσει και παγιοποιήσει τις µεθόδους και το ερµηνευτικό περίγραµµα εντός του οποίου, και µε βάση το οποίο, εργάστηκαν και όλοι οι επόµενοι. Η επιλογή και ο τρόπος ανάγνωσης των πηγών, αλλά και το ιστοριογραφικό πλαίσιο µε βάση το οποίο επιχειρείται η ερµηνεία τους, παραµένουν συχνά δεσµευµένα στα ερωτήµατα που οι αρχικοί µελετητές έθεσαν. Αυτό ως έναν βαθµό είναι αναπόφευκτο, πρέπει να παρατηρήσουµε όµως ότι µαζί µε τα εξαιρετικά δείγµατα ιστορικής έρευνας που έχει δώσει, έχει οδηγήσει επίσης σε αναχρονιστικές αναγνώσεις και σε αναποτελεσµατικές µεθοδολογικές προσεγγίσεις γεγονότων του πρόσφατου ή του απώτερου παρελθόντος. Τυπικό παράδειγµα του παραπάνω φαινοµένου αποτελούν στη διεθνή αλλά και στην ελληνική βιβλιογραφία (µε διαφορετικό τρόπο στην κάθε µία) οι µελέτες για τον Αρίσταρχο τον Σάµιο και την ιστορία του ηλιοκεντρισµού. Οι πρώτοι ιστορικοί των επιστηµών, στα τέλη του 19ου και στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, καθόρισαν µε 1 S. SCHAMA: «Clio at the multiplex», The New Yorker, 19 January 1998, σ. 40.

4 Από τους Πυθαγορείους στον Αρίσταρχο τον Σάµιο 4 τις κλασικές πλέον µελέτες τους 2 τα βασικά ερωτήµατα προς τα οποία θα έπρεπε, σύµφωνα µε το ιστοριογραφικό πλαίσιο της εποχής τους, να προσανατολιστεί η ιστορική έρευνα για τα δύο αυτά θέµατα. Καθόρισαν ταυτόχρονα τον τρόπο µε τον οποίο πολλοί µεταγενέστεροι ανέγνωσαν τις πηγές προκειµένου να απαντήσουν στα ερωτήµατα αυτά. Ένα από τα πιο αξιοσηµείωτα χαρακτηριστικά του έργου πολλών ιστορικών των ιδεών είναι ότι θεωρούν συχνά πως το διαισθητικά αληθινό ως προς τη λειτουργία της φύσης είναι ταυτόχρονα και διαχρονικό. Με βάση αυτή την ιδιαίτερα προβληµατική αρχή, οι ιστορικοί αυτοί συνθέτουν µια εικόνα του παρελθόντος η οποία είναι µεν βολική και σύµφωνη προς τις «προσδοκίες» τους για το παρελθόν, αλλά πολλές φορές είναι εξ ίσου προβληµατική όπως και η αρχή στην οποία βασίζεται. Γι αυτούς τους ιστορικούς, η υιοθέτηση στην αρχαιότητα των απόψεων για την κίνηση της γης δηλώνει, µε τον πιο δραµατικό ίσως τρόπο, µια ιδιόµορφα αντιφατική συµπεριφορά των ανθρώπων. Έτσι πολλές από τις µελέτες για τις κοσµολογικές απόψεις των Πυθαγορείων, του Ηρακλείδη του Ποντικού, του Αρίσταρχου του Σάµιου, καταλήγουν στο συµπέρασµα ότι οι απόψεις αυτών των στοχαστών ήταν περιθωριακές και οι ίδιοι ήταν ένα είδος «ανώµαλων σηµείων» σε µια τοπολογία όπου η διαισθητικά αληθινή γεωκεντρική θεώρηση του σύµπαντος ήταν κυρίαρχη. Τα συµπεράσµατα αυτά έχουν σχεδόν πάντοτε και ένα συµπληρωµατικό στοιχείο: η αποδοχή της κίνησης της γης, µέσα από την Επιστηµονική Επανάσταση του 16ου και του 17ου αιώνα, αποδίδεται, τελικά, στην ωρίµανση των ανθρώπων, που µπορούν (ανεξάρτητα από όποιες µεταφυσικές δεσµεύσεις) να συλλαµβάνουν φυσικές πραγµατικότητες πιο σύνθετες από εκείνες των αρχαίων. Η επιχειρηµατολογία που θα αναπτύξουµε σε αυτή την εργασία οδηγεί σε ορισµένα νέα συµπεράσµατα σε σύγκριση µε τα παραπάνω. Όπως θα δούµε, οι απόψεις για την κίνηση της γης δεν ήταν περιθωριακές. Τα «ανώµαλα σηµεία» ήταν, ενδεχοµένως, οι εντονότερες εκφράσεις µιας µόνιµης και νόµιµης παρουσίας των ιδεών για την κίνηση της γης. Οι ιδέες αυτές φαίνεται ότι είχαν οπαδούς και απευθύνονταν σε ακροατήρια που τις αντιµετώπιζαν µε συµπάθεια. Τόσο το πλατωνικό εγχείρηµα για την καθιέρωση ενός 2 T.H. MARTIN: Mémoires sur l histoire des hypothèses astronomiques chez les Grecs et les Romains. Mémoires de l Académie des Inscriptions et des Belles-Lettres, t. XXX, 2 e partie, 1881 P. TANNERY: Recherches sur l histoire de l Astronomie ancienne. Mémoires de la Société des sciences physiques et naturelles de Bordeaux, 4 e série, t. I, 1893 J.V. SCHIAPARELLI: Origine del sistema planetario eliocentrico presso i Greci. Memorie del R. Instituto Lombardo di Scienze e Lettere. Classe di Scienze matematiche e naturali, t. XVIII, 1898 J.L.E. DREYER: A History of Astronomy from Thales to Kepler. New York, (Πρώτη έκδοση, µε τον τίτλο History of the Planetary Systems from Thales to Kepler, 1906) T.L. HEATH: Aristarchus of Samos, the Ancient Copernicus. New York, (Πρώτη έκδοση, 1913)

5 Από τους Πυθαγορείους στον Αρίσταρχο τον Σάµιο 5 γεωκεντρικού σύµπαντος όσο και το ανανεωµένο εγχείρηµα του Αριστοτέλη να στηρίξει το σύστηµά του σε φυσικές αρχές, δεν φαίνεται ότι κατάφεραν να συγκροτήσουν το συναινετικό πλαίσιο για τη συζήτηση των αστρονοµικών προβληµάτων, κάτι που έγινε πολύ αργότερα τον 2ο µ.χ. αιώνα µε τη δηµοσίευση της Μαθηµατικής συντάξεως του Πτολεµαίου. Το ζήτηµα του Αρίσταρχου, ειδικότερα, προσεγγίστηκε από την παραδοσιακή ιστοριογραφία, κυρίως, ως ένα πρόβληµα πρόδροµου δηµιουργού µιας παραγνωρισµένης, στην εποχή της, επιστηµονικής θεωρίας, που έµελλε να επανεµφανιστεί και να θριαµβεύσει πολλές εκατονταετίες αργότερα. Ο Αρίσταρχος αντιµετωπίστηκε και µελετήθηκε συστηµατικά µε αναφορά στο ιστοριογραφικό πλαίσιο που δηµιουργούσε η κατοπινή δηµοσίευση του έργου του Κοπέρνικου ( ) 3 και όχι στο ιστορικό περίγραµµα της αρχαίας ελληνικής αστρονοµίας των πρώιµων ελληνιστικών χρόνων. Ήταν ο «αρχαίος Κοπέρνικος», όπως πολύ χαρακτηριστικά αναφέρεται ακόµα και στον τίτλο του έργου του Heath (Aristarchus of Samos, the Ancient Copernicus). Φυσικό επακόλουθο µιας τέτοιας προσέγγισης ήταν να αντιµετωπισθεί ευθύς εξαρχής το θέµα «Αρίσταρχος» ως ένα «ανώµαλο σηµείο», ως µια ειδική, ιδιοφυής αλλά, τελικά, µη επιδεχόµενη ερµηνείας περίπτωση στην ιστορία της ελληνικής επιστήµης. Η προσέγγιση αυτή γόνιµη και απολύτως κατανοητή στο συγκεκριµένο ιστοριογραφικό πλαίσιο των αρχών του 20ού αιώνα µε την πάροδο του χρόνου, και στην πιο απλοϊκή µορφή της, αποτέλεσε ένα από τα τυπικά παραδείγµατα του µύθου των «ιδιοφυών αλλά παραγνωρισµένων στοχαστών». ηλαδή των στοχαστών που αποκοµµένοι από τις «προκαταλήψεις» της εποχής τους δηµιουργούν εκ του µηδενός ιδέες που παρά το ότι αρχικά θα αγνοηθούν (ενδεχοµένως και θα καταδιωχθούν), τελικά θα δικαιωθούν µετά από πολλούς αιώνες. Ο µύθος του «παραγνωρισµένου πλην όµως φωτισµένου» επιστήµονα παραµένει εξαιρετικά θελκτικός στο πλαίσιο µιας απλοϊκής, ιδεολογικής ως επί το πλείστον, χρήσης της ιστορίας των επιστηµών, αλλά έχει πια αποκλειστεί ως ερµηνευτική υπόθεση από τη σύγχρονη ιστοριογραφία των επιστηµών. εν µπορεί λοιπόν να αποτελεί ερµηνευτική βάση για τη µελέτη της δράσης και του έργου του Αρίσταρχου. Παρόµοιο είναι το ιστοριογραφικό περίγραµµα που έχει δηµιουργηθεί και για το δεύτερο από τα θέµατα που αναφέραµε παραπάνω, δηλαδή για τον ηλιοκεντρισµό και 3 N. COPERNICUS: De revolutionibus orbium coelestium. Nuremberg, 1543.