Η ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΝΙΚΟΔΗΜΟ ΤΟΝ ΑΓΙΟΡΕΙΤΗ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΟΥ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ ΚΑΙ ΠΑΤΕΡΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ Η ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΝΙΚΟΔΗΜΟ ΤΟΝ ΑΓΙΟΡΕΙΤΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΗΣ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ π. ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΖΗΣΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2011

2 ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΗΣ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑ Α.Μ.: 609 ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ ΚΑΙ ΠΑΤΕΡΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ, ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ π. ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΖΗΣΗΣ Η ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΝΙΚΟΔΗΜΟ ΤΟΝ ΑΓΙΟΡΕΙΤΗ 2

3 Ἀφιέρωση Ἡ παροῦσα διπλωματικὴ ἐργασία μὲ θέμα «Ἡ Πατερικὴ Παράδοση κατὰ τὸν Ἅγιο Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη» ἀφιερώνεται ἐκ βάθους καρδίας στὴν οἰκογένειά μου ποὺ μὲ στηρίζει τόσα χρόνια καὶ στὴν Ἀντιπρυτάνισσα Ἀκαδημαϊκῶν Ὑποθέσεων τοῦ Α.Π.Θ. κ. Δέσπω Ἀθ. Λιάλιου ποὺ μοῦ τόνιζε πάντα τὴν σπουδαιότητα τῆς μόρφωσης καὶ τῶν γραμμάτων. Ἐπίσης δὲν θὰ μποροῦσα νὰ μὴν εὐχαριστήσω τὸν σύμβουλό μου, Ὁμότιμο καθηγητή Πρωτοπρεσβύτερο π. Θεόδωρο Ζήση, ποὺ ὑπῆρξε ὁ μέντοράς μου στὸ Πανεπιστήμιο, γιὰ τὴν ὑποστήριξη καὶ τὴν ἐνασχόλησή του μὲ τὴν παροῦσα διπλωματικὴ ἐργασία καθὼς καὶ τὶς δύο ἀγαπητὲς καθηγήτριές μου, τὴν κυρία Καραμανίδου Ἄννα καὶ τὴν κυρία Λάμπρου Τάνια γιὰ τὴν καθοδήγηση καὶ τὴν βοήθεια πού μοῦ παρεῖχαν. 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Ο ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ Ὁ βίος τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτη Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καὶ οἱ Κολλυβάδες ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΑΠΟΡΡΙΨΗ ΤΗΣ ΠΑΤΕΡΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΩΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Η ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΚΟΛΛΥΒΑΔΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΗΣ ΠΑΤΕΡΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΩΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ Η ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΝΙΚΟΔΗΜΟ Ἡ ἐκτίμησή του πρὸς τοὺς Πατέρες γενικῶς Ἐπαινετικοὶ καὶ ἐγκωμιαστικοὶ χαρακτηρισμοὶ τῶν Πατέρων καὶ ποίους Πατέρες χρησιμοποιεῖ περισσότερο Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε ΑΛΛΕΣ ΠΛΕΥΡΕΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΩΣ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ Ἔκδοση Πατερικῶν Ἔργων Προβολή τοῦ Μοναχισμοῦ Ὑπεραγία Θεοτόκος καὶ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης Ἁγιολογικὸ ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου Ἡ στάση τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου ἀπέναντι στὸν παπισμό ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΩΝ (ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ Ή ΣΥΝΤΜΗΣΕΩΝ) αὐτόθι= στὴν ἴδια ἐργασία α.τ.χ.= ἄνευ τόπου καὶ χρόνου βλ.= βλέπε ἔκδ.= ἔκδοση ἔνθ ἀνωτ.= ἔνθ ἀνωτέρω στὴν παραπάνω ἐργασία κ. ἄ.= καὶ ἄλλα, καὶ ἄλλοι κ.τ.λ.= καὶ τὰ λοιπὰ κ. ἑξ.= καὶ ἑξῆς μτφρ.= μετάφραση ὅπ.π.= ὅπου παραπάνω στὴν παραπάνω ἐργασία πρβλ.= παράβαλε σ.= σελίδα σσ.= σελίδες σημ.= σημείωση τ.= τόμος 5

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Εἰς τὴν παροῦσαν διπλωματικὴν ἐργασία μὲ θέμα Ἡ Πατερικὴ Παράδοση κατὰ τὸν Ἅγιο Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη τίθεται μὲ σαφήνεια τὸ ζήτημα τῆς ἔρευνας ποὺ ἀναφέρεται στὴν σχέση τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου μὲ τὴν Ἱερὰ Παράδοση τῶν Πατέρων. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, ὡς ὁ ἕνας ἐκ τῶν τριῶν Κολλυβάδων Πατέρων, δὲν θὰ μποροῦσε νὰ εἶναι τίποτε ἄλλο ἀπὸ φύσει Πατερικὸς καὶ Παραδοσιακὸς λόγῳ καὶ ἔργῳ 1. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὑποστήριξε μὲ τὸν βίο του αὐτὰ ποὺ πίστευε ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν γραφίδα, μέσα ἀπὸ τὰ ἔργα του. Τὸ ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικόδημου χαρακτηρίζεται ὡς «Ὠκεανὸς τῆς Παραδόσεως», καὶ δικαίως. Τὸ συγγραφικό του ἔργο εἶναι πολὺ μεγάλο καὶ σημαντικό, μὲ ὄγκο συγγραφῆς τοῦ συνολικοῦ του ἔργου πέραν τῶν σελίδων. Κατὰ τὴν συγγραφὴ τῆς παρούσας διπλωματικῆς, ἀποτυπώνεται στὴν ἐργασία ἡ πορεία τῆς μελέτης, ἀρχίζοντας μὲ κάποια βιογραφικὰ εἰσαγωγικὰ στοιχεῖα γιὰ τὴν ζωὴ τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου. Προχωρώντας παρουσιάζεται ἡ ἐποχὴ τῶν διαφωτιστῶν ἀντικολλυβάδων καὶ τὸ τί πρεσβεύουν αὐτοί, σὲ ἀντιπαραβολὴ ἀκολούθως μὲ τοὺς κολλυβάδες καὶ τὴν ἀντίδραση αὐτῶν καὶ τοῦ Ἁγίου Νικόδημου τοῦ Ἁγιορείτη. Ἔπειτα δεικνύεται η πατερικότητα τῶν ἔργων ὁρισμένων ἐξ αὐτῶν, καὶ ἡ ἀξιολόγησή τους σύμφωνα πάντοτε μὲ τὸν Ἅγιο Νικόδημο καὶ τέλος παρουσιάζονται κάποιες ἄλλες ἐνασχολήσεις τῆς 1 Μοναχοῦ Θεοκλήτου Διονυσιάτου, Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης. Ὁ βίος καὶ τα ἔργα του, Ἀθῆναι 1959, σ

7 πατερικῆς παραδόσεως τοῦ Ἁγίου, πάλι φυσικὰ μέσα ἀπὸ τὰ ἔργα του. Μεγάλη ἦταν ἡ συμβολή του στὴν πνευματικὴ ἀναγέννηση τοῦ ἑλληνικοῦ γένους, ποὺ βρισκόταν ὑπὸ τὸν Τουρκικὸ ζυγό. Μέλημά του ἦταν ἡ ἐπιστροφὴ στὸ γνήσιο πρωτοχριστιανικὸ πνεῦμα τῶν Πατέρων, ἡ συμμετοχὴ στὰ μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας, καὶ ἡ διαφύλαξη τῆς Ὀρθοδόξης Ἀνατολικῆς Παραδόσεως. Ἡ παροῦσα διπλωματικὴ φιλοδοξεῖ νὰ δώσει ἕνα καθαρὸ γενικὸ πορτραῖτο τοῦ Ἁγίου Νικόδημου τοῦ Ἁγιορείτη, τονίζοντας τὴν Πατερικὴ Παράδοση ἀπὸ τὴν ὁποία διακατέχεται ὁ Ἅγιος καὶ τὴν ὁποία ἀκολουθεῖ πιστὰ στὴν ζωή του μέχρι τὸ τέλος 2. 2 Κων/νου Παπουλίδη, Το κίνημα των Κολλυβάδων, Ἀθῆναι 1971, σ. 9. 7

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Ο ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ 1. Ὁ βίος τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτη Ὁ Ἅγιος Νικόδημος, κατὰ κόσμον Νικόλαος, γεννήθηκε στὴν Νάξο τὸ 1749 ἀπὸ εὐσεβεῖς γονεῖς, τὸν Ἀντώνιο καὶ τὴν Ἀναστασία (μετέπειτα μοναχὴ Ἀγαθή). Ὁ ἱερέας τῆς ἐνορίας του τὸν δίδαξε τὰ βασικὰ καὶ ὁ Νικόδημος τὸν βοηθοῦσε στὴν ἐκκλησία. Διδάχθηκε τὰ γράμματα ἀπὸ τὸν ἀρχιμανδρίτη Χρύσανθο, γνωστὸ ὡς «παπὰ Χρύσανθο», ἀδελφὸ τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ, στὴν σχολὴ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου. Ὁ πατέρας του τὸν μετέφερε στὴν ὀνομαστὴ Σχολὴ τῆς Σμύρνης στὰ δεκαέξι του χρόνια καὶ τὸν παρέδωσε στὸν Ἱερόθεο Δενδρινὸ μὲ τὸν ὁποῖο μορφώθηκε ἄριστα γιὰ τέσσερα ἔτη. Ἀξιοσημείωτη εἶναι ἡ μνήμη καὶ ἡ κρίσις τοῦ Ἁγίου Νικόδημου στὰ μαθήματα. Οἱ διδάσκαλοι τοῦ Ἁγίου Νικόδημου, τοῦ μεταλαμπαδεύσανε τὸν ἀγῶνα γιὰ τὰ γράμματα καὶ τὸν ζῆλο γιὰ τὴν ὀρθόδοξη πίστη, ἔχοντας ὡς πρότυπό του τοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας. Ἀκόμη διδάχθηκε ἐκεῖ τὴν λατινικὴ, τὴν ἰταλικὴ καὶ τὴν γαλλικὴ γλῶσσα. Τὸ 1770 ὁ Ἅγιος Νικόδημος ἀναγκάστηκε νὰ φύγει ἀπὸ τὴν Σμύρνη καὶ νὰ καταλήξει στὴν Νάξο, ὄντας 21 ἐτῶν. Ὁ μητροπολίτης Παροναξίας τῆς ἐποχῆς, Ἄνθιμος Βαρδῆς, τὸν πῆρε κοντά του ὡς γραμματέα καὶ ἀκόλουθο, ἐπιθυμώντας εἰς τὸ μέλλον νὰ τὸν χειροτονήσει. Ὡστόσο, ὁ Νικόδημος, ἂν καὶ ἔμεινε κοντὰ στὸν μητροπο

9 λίτη περὶ τὰ πέντε ἔτη, ποθοῦσε νὰ μονάσει καὶ νὰ ἀφοσιωθεῖ στὸν Θεό 1. Στὴν Νάξο ὁ Νικόδημος γνώρισε τοὺς Ἁγιορεῖτες ἱερομόναχους Γρηγόριο, Νήφωνα καὶ Ἀρσένιο καὶ ἐντρύφησε στὴν «νοερὰ προσευχή» 2. Ἀπὸ τὴν Νάξο πῆγε στὴν Ὕδρα καὶ συνάντησε τὸν μητροπολίτη Κορινθίας Μακάριο Νοταρᾶ μεταξὺ τῶν δύο ἀναπτύχθηκε ἰσχυρὸς δεσμὸς φιλίας καὶ ἐκτίμησης. Στὴν Ὕδρα ἐνισχύθηκε ἡ ἀγάπη του γιὰ τὸν μοναχισμὸ μετὰ τὴν γνωριμία του μὲ τὸν μοναχὸ γέρο Σίλβεστρο. Ἀπὸ τὴν Ὕδρα γύρισε στὴν Νάξο καὶ τὸ 1775 ἀποφάσισε νὰ κοινοβιάσει στὴν Μονὴ Διονυσίου τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἔχοντας συστατικὴ ἀπὸ τὸν μοναχὸ γερο Σίλβεστρο. Ἡ παρουσία ἑνὸς τόσο μορφωμένου καὶ ζηλωτοῦ μοναχοῦ ἦταν θεία εὐλογία καὶ γιὰ τὴν ἴδια τὴν Μονὴ καὶ ἀμέσως ὁ Νικόδημος κέρδισε τὴν ἀγάπη τῶν μοναχῶν. Ἐκάρη μικρόσχημος μοναχὸς παρὰ τοῦ «Ὁσιωτάτου γέροντα Δαμασκηνοῦ Σταυρουδᾶ» καὶ μετονομάστηκε ἀπὸ Νικόλαος εἰς Νικόδημος. Ὑπηρέτησε εἰς τὴν Μονὴν ὡς ἀναγνώστης στὶς ἱερὲς ἀκολουθίες καὶ ὡς γραμματέας τῆς Μονῆς. Σὲ πολλοὺς κώδικες τῆς Μονῆς ποὺ εἶχε μελετήσει, ἀντέγραψε τὶς ἐνθυμήσεις του, θέτοντας στὸ τέλος τὴν ὑπογραφή του «Νικόδημος μοναχὸς ὁ ἐκ Ναξίας» 3. Μετὰ ἀπὸ δύο ἔτη, ὁ Ἅγιος Νικόδημος συναντάει ἐκ νέου τὸν πνευματικό του πατέρα Μακάριο Νοταρᾶ ποὺ μετέβη εἰς τὸ Ἅγιον Ὄρος νὰ συναντήσει τοὺς ἀδελφοὺς Σκουρταίους. Ὁ Μακάριος 1 Χ. Κρικώνη, «Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης», Ἐκκλησία 7, (2008), σ Μοναχοῦ Νικόδημου (Μπιλάλη), «Πρωτότυπος Βίος τοῦ Ἁγίου Νικόδημου», Πρακτικὰ Συνεδρίου, Γουμένισσα 1999, σ Χ. Κρικώνη, ὅ.π., σ Κωνσταντίνου Κ. Παπουλίδου, Ὁ ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, Ἀπόστολος Ἀνδρέας, ἐκδ. Πατριαρχικοῦ Ἱδρύματος Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη 1963, σ. 2. 9

10 ἐγκαταστάθηκε εἰς τὸν Ἅγιο Ἀντώνιο 4 καὶ κάλεσε τὸν Νικόδημο νὰ τὸν ἐπισκεφθεῖ καὶ νὰ ἐπιθεωρήσει τὰ χειρόγραφά του πρὸς ἔκδοσιν τῆς Φιλοκαλίας, τὸν Εὐεργετινὸ καὶ τὸ Περὶ τῆς συνεχοῦς θείας μεταλήψεως 5. Ὁ μοναχὸς Νικόδημος «ἐμβῆκεν εἰς κάποιο καράβιον διὰ νὰ ὑπάγῃ εἰς ἀναζήτησιν τῆς φιλουμένης του θείας προσευχῆς» πλησίον τοῦ κοινοβιάρχου Παϊσίου Ρώσου εἰς Μπογδανίαν. Τελικὰ δὲν ἔφθασε ἐκεῖ ἀλλὰ κατέληξε στὸ λιμάνι τῆς Παναγίας στὴν Θάσο. Ἀπὸ ἐκεῖ στενοχωρημένος γύρισε στὸ Ἅγιον Ὄρος 6. Τὸ 1782 ὄντας 32 ἐτῶν ἀνεχώρησε μὲ τὸν Γέροντα Ἀρσένιο στὴν Σκυροπούλα, ἀπέναντι ἀπὸ τὴν Εὔβοια. Ὁ Γέροντας Ἀρσένιος ἀνεχώρησε ἀπὸ τὴν Σκυροπούλα στὸ Ἅγιον Ὄρος, ἐνῶ ὁ Νικόδημος παρέμεινε στὸ ἔρημο νησὶ γιὰ ἄσκηση καὶ περισυλλογή. Στὴν Σκυροπούλα ὁ Νικόδημος ἦταν ἀναγκασμένος νὰ ἐργάζεται στὸ ἄγονο αὐτὸ νησὶ γιὰ νὰ καλύψει τὶς βασικὲς ἀνάγκες του σὲ ἀντίθεση μὲ τὸ Ἅγιο Ὄρος ὅπου ἄλλοι φρόντιζαν γιὰ τὶς βιοτικὲς ἀνάγκες του, ἐνῶ ἐκεῖνος καταπιανόταν μὲ τὴν συγγραφή 7. Ο ἐπίσκοπος Εὐρίπου Ἱερόθεος, ἐξάδελφός του, ἀναγνωρίζοντας τὴν πνευματικὴ ἀξία τοῦ Νικόδημου τοῦ ζήτησε νὰ στείλει «λόγους καὶ συμβουλὰς» καὶ τὸν παρακάλεσε νὰ γράψει συμβουλευτικὸ ἐγχειρίδιο γιὰ τοὺς ἀρχιερεῖς γιὰ τὴν ἄσκηση τῶν καθηκόντων τους. 3 Χ. Κρικώνη, «Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης», ὅ.π., σ Μοναχοῦ Νικόδημου (Μπιλάλη), «Πρωτότυπος Βίος τοῦ Ἁγίου Νικόδημου». Πρακτικὰ Συνεδρίου, Γουμένισσα 1999, σ Μοναχοῦ Νικόδημου (Μπιλάλη), ὅ.π., σ Αὐτόθι. 7 Χ. Κρικώνη, «Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης», ὅ.π., σ

11 Ὁ Νικόδημος, ἂν καὶ στὴν ἀρχὴ ἀντέδρασε, τελικῶς ἐνέδωσε καὶ ἔγραψε τὸ Συμβουλευτικὸν Ἐγχειρίδιον 8. Τὸ 1784 ὁ Μακάριος Νοταρᾶς τὸν ἐπισκέφθηκε πάλι καὶ τὸν προέτρεψε νὰ μεριμνήσει διὰ τὴν παράφρασιν τῶν Ἁπάντων Συμεὼν τοῦ Νέου Θεολόγου 9. Τὸ ἔργο ἐκδόθηκε τὸ 1790 εἰς τὴν κοινὴν διάλεκτον παρὰ τοῦ Διονυσίου τοῦ Ζαγοραίου, μὲ παρότρυνση τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου νὰ γράφει πρῶτα τὸ ὄνομα τοῦ Διονυσίου, διότι δὲν τὸν ἐνδιέφερε ἡ προσωπικὴ προβολή. Μερικὰ πνευματικὰ ἔργα ποὺ συνέγραψε ὁ Ἅγιος Νικόδημος ἦταν τὸ Ἐξομολογητάριον, τὸ Θεοτοκάριον, ὁ Ἀόρατος Πόλεμος καὶ τὰ Πνευματικὰ Γυμνάσματα. Θιασώτης τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ἀνήκοντας κι αὐτὸς στοὺς ἐπονομαζόμενους «Κολλυβάδες» πίστευε πὼς ὅσοι μετέχουν στὴν θεία Λειτουργία ὀφείλουν νὰ μεταλαμβάνουν, ἐφ ὅσον ἦταν προετοιμασμένοι, ἄνευ κωλύματος, μὲ ἐξομολόγηση καὶ νηστεία 10. Ὁ Πατριάρχης Νεόφυτος Ζ δικαίωσε τὶς ἀπόψεις τοῦ Νικόδημου καὶ τῶν Κολλυβάδων καταδεικνύοντας ὅτι αὐτὲς ἦταν ἐντὸς τῆς Ἐκκλησίας τῶν Ἱ. Κανόνων καὶ τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας. Οἱ πολεμιοι τοῦ Νικόδημου συνέχιζαν νὰ τὸν συκοφαντοῦν. Αὐτὸ διήρκεσε 22 ἔτη καὶ ὁ Ἅγιος Νικόδημος σιωποῦσε ἀπὸ ταπείνωση 11. Ἡ Ἱερὰ Κοινότητα Ἁγίου Ὄρους τὸν δικαίωσε καὶ τὸν ἀνακήρυξε «ὀρθοδοξότατον καὶ τῶν δογμάτων τῆς του Χριστοῦ Ἐκκλησίας 8 Θεόκλητος Διονυσιάτης, Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, σ Θεόκλητος Διονυσιάτης, ὅπ.π., σ Θεόκλητος Διονυσιάτης, ὅπ.π., σσ Θεόκλητος Διονυσιάτης, ὅπ.π., σσ Νικόδημος Βαλληνδρᾶς, Μητροπολίτης Πατρῶν, «Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης ὁ ἐκ τῆς νήσου Νάξου», Πρακτικὰ Συμποσίου Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν, Ἀθήνα 2000, σσ

12 τρόφιμον» 12. Ὁ Νικόδημος ἀφοῦ συγχώρεσε τοὺς συκοφάντες, συνέχισε τὸν ἀδιάκοπο ἀγῶνα τῆς ἄσκησης καὶ τῆς συγγραφῆς. Ὁ Ἅγιος Ἀθανάσιος ὁ Πάριος ποὺ δίδασκε τότε στὴν Θεσσαλονίκη καὶ ὁ Μητροπολίτης Ἡλιουπόλεως Λεόντιος παρακάλεσαν τὸν Νικόδημο νὰ συλλέξει τὰ χειρόγραφα Ἁπάντων τοῦ Ἁγίου Γρ. Παλαμᾶ καὶ νὰ τὰ ἐκδώσει. Ὁ Νικόδημος δέχτηκε, ἀφοῦ θεωροῦσε τὸν Παλαμᾶ ὡς τὸν ἐκφραστικότερο θεολόγο τοῦ ἡσυχασμοῦ. Τὸ 1796 τὰ ἔστειλε σὲ τυπογραφεῖο τῆς Βιέννης γιὰ ἐκτύπωση. Δυστυχῶς, τὰ χειρόγραφα χάθηκαν. Μετὰ ἀπὸ 26 ἔτη βρέθηκε ἕνα μέρος τους, ποὺ ὅμως ὑποστηρίζεται ἀπὸ ὁρισμένους ὅτι δὲν εἶναι τὰ χειρόγραφα τοῦ Γρ. Παλαμᾶ. Ὁ Νικόδημος ἀσχολήθηκε καὶ μὲ τὴν συλλογὴ τῶν ἱερῶν κανόνων καὶ τὴν ἑρμηνεία τους. Συνέγραψε τὸ Πηδάλιον, ποὺ εἶναι τὸ πιὸ ἀξιόλογο ἔργο ποὺ ἀναφέρεται στοὺς Ἱεροὺς Κανόνες τῆς Ἐκκλησίας 13. Τὸ «Πηδάλιον εἶναι κτῆμα πολύτιμον, ἀναλλοίωτον εἰς τοὺς αἰῶνας, ὅλων τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν καὶ ὁ Ὀρθόδοξος Κώδικας διὰ τοὺς ξένους θεωρεῖται» ὅπως ἰσχυρίζεται ὁ Νικόδημος 14. Ἡ συμβολή του στὸ ἔργο ἦταν μοναδική. Ὅμως τὴν συστηματικὴ κατάταξη καὶ τὴν ἑρμηνεία τῶν Κανόνων τὴν ἐπέτυχε, μὲ πολὺ κόπο καὶ μόχθο, βοηθούμενος ἀπὸ τὸν ἱερέα Ἀγάπιο ἐκ Δημητσάνης, ὁ ὁποῖος καὶ ὑπογράφει τὸ ἔργο, μὲ αὐτὸ τοῦ Νικόδημου δεύτερο, λόγῳ σεμνότητας. Ὁ Νικόδημος λόγῳ τῆς μεγάλης συγγραφικῆς δραστηριότητας ἀλλὰ καὶ τῆς μοναχικῆς ἀσκήσεως, εἶχε καταπονηθεῖ σωματικὰ πολύ. 12 Χ. Κρικώνη, «Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης», ὅ.π., σ Θεόκλητος Διονυσιάτης, ὅ.π., σσ Θεόκλητος Διονυσιάτης, ὅ.π., σσ

13 Πήγαινε ἀπὸ μοναστήρι σὲ μοναστήρι γιὰ νὰ μελετήσει τὰ χειρόγραφα καὶ ἐπεδίωκε τὴν ἐκ νέου συγγραφή. Φυσικὰ δὲν ἐπιθυμοῦσε νὰ ἐπιβαρύνει ἐπὶ πλέον τοὺς ἀδελφούς ποὺ τὸν φιλοξενοῦσαν ἀλλὰ καὶ ἔπρεπε νὰ ἀνταποκριθεῖ καὶ στὶς προσκλήσεις τῶν ἄλλων ἀδελφῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Σὲ ἡλικία 45 ἐτῶν βρισκόταν στὴν ἀκμὴ τῆς συγγραφικῆς του δημιουργίας. Ἀφοσιωμένος στὴν πνευματικὴ ζωή, λησμονοῦσε τὶς βιοτικές του ἀνάγκες καὶ ζοῦσε μὲ ἑκούσια πενία 15. Ἡ συγγραφική του ἐργασία σὲ συνδυασμὸ μὲ τὸ ἔργο τῆς πνευματικῆ καθοδήγησης λαϊκῶν καὶ κληρικῶν, ἀλλὰ καὶ ἡ ἐπίμονη προσπάθειά του νὰ τελεῖ τὰ πνευματικά του καθήκοντα εἶχαν ὡς ἀποτέλεσμα τὸν κλονισμὸ τῆς ὑγείας του. Σὲ ἡλικία 57 ἐτῶν ὁ Νικόδημος, ὁ ὣς τότε ἀσκητὴς καὶ συγγραφέας, ἄρχισε νὰ κάμπτεται. Στὰ τελευταῖα χρόνια τῆς ζωῆς του συνέταξε τὴν Ὁμολογίαν τῆς Πίστεως 16 γιὰ νὰ ἀναιρέσει τὶς συκοφαντίες ἐναντίον του. Ἐπέστρεψε κοντὰ στοὺς ἀδελφοὺς Σκουρταίους γιὰ νὰ ἑορτάσει μαζί τους τὴν μνήμη τοῦ Ἁγίου Γεωργίου (23 Ἀπριλίου). Ἡ ὑγεία του εἶχε κλονισθεῖ ἀνεπανόρθωτα. Στὶς 5 Ἰουλίου 1809 ἐπισκέφθηκε τὴν Μονὴν Κουτλουμουσίου. Ὁ Νικοδημος συναισθανόμενος τὸ σύντομον τέλος, ζήτησε καὶ ἔγινε γιʹ αὐτὸν Εὐχέλαιο καὶ ἀφοῦ ἐξομολογήθηκε κοινώνησε τῶν ἀχράντων Μυστηρίων. Ὁ Νικόδημος καὶ κατὰ τὴν περίοδο τῆς ἀσθενείας του συνεχῶς μεταλαμβάνε τῆς Θείας Κοινωνίας, ἀφοῦ ἦταν μέγας ὑποστηρικτὴς τῆς συνεχοῦς Θείας μετάληψης «ἄνευ κωλύματος», 15 Θεόκλητος Διονυσιάτης, μν. ἔργ., σσ , Κωνσταντίνου Κ. Παπουλίδου, Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, Ἀπ. Ἀνδρέας, ἐκδ. Πατριαρχικοῦ Ἱδρύματος Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη 1963, σ Χ. Κρικώνη, «Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης», ὅ.π., σ

14 ἀφοῦ πρῶτα εἶχε προετοιμαστεῖ μὲ ἐξομολόγηση καὶ νηστεία, ὅπως ὁρίζει ἡ Ἐκκλησία. Στὶς 13 Ἰουλίου, ἐπιβαρύνθηκε περισσότερο ἡ κατάσταση τῆς ὑγείας του καὶ μόλις ποὺ προσευχόταν πρὸς τὸν Κύριον. Ἀφοῦ εὐχαρίστησε τοὺς ἀδελφοὺς γιὰ τὴν ἀγάπη καὶ τὴν φροντίδα τους, σὲ ἡλικία 60 ἐτῶν, παρέδωσε τὸ πνεῦμα του εἰς τὸν Κύριον στὶς 14 Ἰουλίου Τὸ σκήνωμά του τοποθετήθηκε στὸ Κελλίον τοῦ Ἁγίου Γεωργίου στὶς Καρυές, ποὺ ἀνῆκε στοὺς Σκουρταίους, γνωστὸ ὡς κελλὶ τῶν Σκουρταίων. Κάτω ἀπὸ τὸν ἁπλὸ ξύλινο σταυρὸ στὸν τάφο του, τοποθετήθηκε ἐπιγραφὴ «ἐνθάδε κεῖται ὁ Μοναχὸς Νικόδημος ἐκ Ναξίας. Ἐκοιμήθη ἐν Κυρίῳ τὴν 14ην Ἰουλίου 1809 εἰς ἡλικίαν 60 ἐτῶν» 18. Ἡ κοίμησίς του συγκλόνισε ὄχι μόνο τὴν μοναχικὴν πολιτείαν τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἀλλὰ καὶ ὁλόκληρο τὸν ὀρθόδοξο κόσμο. 2. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καὶ οἱ Κολλυβάδες Ἀφορμὴ γιὰ τὴν διένεξη μεταξὺ κολλυβάδων καὶ ἀντικολλυβάδων ὑπῆρξε τὸ θέμα τῆς τελέσεως τῶν μνημοσύνων κατὰ Κυριακὴν ἢ κατὰ Σάββατον. Κολλυβάδες ὀνομάστηκαν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ κινήματος ἐναντίον τῆς τελέσεως τοῦ μνημοσύνου τὴν Κυριακὴ ἀπὸ τὰ κόλλυβα ποὺ χρησιμοποιοῦσαν στὰ μνημόσυνα. Ἀντικολλυβάδες ὀνομάστηκαν οἱ ἀντίπαλοί τους ποὺ οὐσιαστικὰ τοὺς ἀντιμάχονταν ὄχι τόσο γιὰ τὰ μνημόσυνα ὅσο γιὰ τὴν θεολογικὴ σκέψη καὶ στάση. Στοὺς Κολλυβάδες ἀνῆκαν: ὁ Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, ὁ Μακάριος 17 Χ. Κρικώνη, «Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης», ὅ.π., σ Κωνσταντίνου Κ. Παπουλίδου, Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, ἐκδ. Πατριαρχικοῦ Ἱδρύματος Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη 1963, σ Χ. Κρικώνη, ὅ.π., σ

15 Νοταρᾶς καὶ ὁ Ἀθανάσιος ὁ Πάριος. Ἄλλο σοβαρὸ θέμα γιὰ τοὺς Κολλυβάδες ἦταν τὸ θέμα τῆς συνεχοῦς θείας μεταλήψεως 19. Ἕνα τυχαῖο γεγονὸς στὴν Σκήτη τῆς Ἁγίας Ἄννας ποὺ ἀνῆκε στὴν Μονὴ τῆς Μ. Λαύρας προκάλεσε τὴν ταραχὴ τὸ 1754 ἢ Οἱ μοναχοὶ ἔχτιζαν καινούριο ναὸ ἀπὸ ἐράνους καὶ μὲ δική τους ἐργασία. Κάθε Σάββατο μετέβαιναν στὶς Καρυὲς γιὰ προμήθειες καὶ γιὰ νὰ ἐξοικονομήσουν χρόνο μετέφεραν τὴν Ἀκολουθία τῶν Μνημοσύνων ἀπὸ τὸ Σάββατο τὴν Κυριακή 20. Πολλοὶ ποὺ συμμετεῖχαν στὸν ἔρανο κατέθεταν ὀνόματα κεκοιμημένων μὲ ἀποτέλεσμα ἡ μακρὰ μνημόσυνος Ἀκολουθία νὰ γίνεται μακροτέρα. Λόγῳ αὐτῶν μετακινήθηκε ἡ τελετὴ γιὰ τὴν Κυριακή. Ἡ ἀλλαγὴ αὐτὴ προκάλεσε σύγχυση. Πρῶτος ἀντέδρασε ὁ διάκονος Νεόφυτος ὁ Καυσοκαλυβίτης 21 μὲ ἀγῶνα ὑπὲρ τῆς παραδόσεως. Ἦταν διδάσκαλος στὴν Ἀθωνιάδα. Ἡ διένεξη πῆρε μεγάλες διαστάσεις μὲ ὕβρεις, βιαιοπραγίες καὶ ἐξορίες μοναχῶν. Ἄλλος ὀπαδὸς τῶν Κολλυβάδων ἦταν ὁ μακάριος ἱερομόναχος Ἱερόθεος Γεωργίου 22, ὅπου μαζὶ μὲ ἄλλους ὑποχρεώθηκε σὲ ἔξοδο ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὄρος. Ἡ διαμάχη αὐτὴ δὲν ὀφειλόταν στὸ θέμα τῶν κολλύβων καὶ τῶν μνημοσύνων ὅσο στὶς διαφορετικὲς ἀπόψεις τῶν κολλυβάδων καὶ τῶν κύκλων τοῦ προοδευτισμοῦ, μὲ κύριο ἐκφραστὴ τὸν Εὐγένιο Βούλγαρη. 19 Τάσου Ἀθ. Γριτσόπουλου, «Νικόδημος Ἁγιορείτης ὁ Νάξιος καὶ τὸ κίνημα τῶν Κολλυβάδων», Πρακτικὰ Συμποσίου Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν, Ἀθήνα 2000, σ. 46. Κωνσταντίνου Κ. Παπουλίδου, Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, Ἀπ. Ἀνδρέας, ἐκδ. Πατριαρχικοῦ Ἱδρύματος Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη 1963, σ Μοναχοῦ Μωυσέως Ἁγιορείτου, «Ὁ ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καὶ τὸ Κολλυβαδικὸ Κίνημα», Πρακτικὰ Συνεδρίου, Γουμένισσα 1999, σ Μοναχοῦ Μωυσέως Ἁγιορείτου, ὅπ.π., σ Μοναχοῦ Μωυσέως Ἁγιορείτου, ὅπ.π., σ

16 Τὴν ἀντικολλυβαδικὴ ἡγεσία ἀποτελοῦσαν τρεῖς μοναχοὶ λόγιοι. Ὁ Ἀρχιμανδρίτης Θεοδώρητος ὁ ἐξ Ἰωαννίνων, ποὺ εἶχε ἀνατραφεῖ στὴν Σκήτη τῆς Ἁγίας Ἄννας. Δὲν ἦταν πολὺ μορφωμένος ἀλλὰ ἦταν εὐφυής, μαχητικὸς καὶ μὲ ἀνήσυχο πνεῦμα. Ὁ Βησσαρίων ὁ ἐκ Ραψάνης Θεσσαλίας, μαθητὴς τοῦ Εὐγένιου Βούλγαρη μὲ παιδεία στὰ ἐκκλησιαστικὰ θέματα. Συνέβαλε στὴν καταδίκη τῶν ἀντιπάλων κολλυβάδων ἀπὸ τὴν Μ. Ἐκκλησία. Ὁ Χαλεπίου Γενναδιος, φανατικὸς ἀντικολλυβὰς ποὺ εἶχε συνεργαστεῖ μὲ τὸν Πατριάρχη Κύριλλο Εʹ γιὰ τὸ θέμα τοῦ ἀναβαπτισμοῦ 23. Οἱ Κολλυβάδες συνέταξαν ἀναφορά, τονίζοντας τὰ συμβάντα, ζητώντας τὴν Μ. Ἐκκλησία νὰ τοποθετηθεῖ ἐπὶ τοῦ ζητήματος γιὰ νὰ σταματήσει ἡ διαμάχη στὸ Ἅγιο Ὄρος. Ὁ μοναχὸς Νήφωνας μετέφερε τὴν ἀναφορὰ στὸ Πατριαρχεῖο. Στὸ Πατριαρχεῖο δὲν ἔφθασε μόνον ἡ διένεξη γιὰ τὰ μνημόσυνα ἀλλὰ καὶ τὸ θέμα τῆς συνεχοῦς θείας μετάληψης. Ἡ διαμάχη εἶχε πάρει τέτοιες διαστάσεις ποὺ δὲν εἶχε περιοριστεῖ μόνο στὸ Ἅγιο Ὄρος ἀλλὰ εἶχε ἐπηρεάσει καὶ τὸ λαό. Ἀπὸ πλευρᾶς Μ. Ἐκκλησίας ἐπὶ Θεοδοσίου Βʹ ἡ Πατριαρχικὴ Σύνοδος πῆρε πρῶτα μία ἀπόφαση μετριοπαθὴ καὶ μετὰ ἀπὸ ἕνα χρόνο, τὸ 1773 ὁ ἴδιος ὁ Θεοδόσιος Βʹ ἔγραψε ἐπιστολὴ πιὸ αὐστηρὴ γιὰ τὸ ἐν λόγῳ ζήτημα. Ἀπὸ τὶς συστάσεις τοῦ Πατριαρχείου δὲν ἱκανοποιήθηκε ἀπόλυτα καμία ἀπὸ τὶς δύο παρατάξεις. Οἱ Κολλυβάδες θὰ ἐπιχειροῦσαν νὰ ξαναγράψουν πρὸς τὴν Μ. Ἐκκλησία καὶ οἱ Ἀντικολλυβάδες λειτουργοῦσαν μὲ ἐκπροσώπους στὸ παρασκήνιο. Ἕνα στοιχεῖο ποὺ ὄξυνε τὴν ἀντιπαράθεση εἶναι ἡ ἀνταλλαγὴ προσβλητικῶν κοσμητικῶν ἐπιθέτων τῆς μιᾶς μεριᾶς πρὸς τὴν ἄλλη: παραδοσιακοὶ προο 23 Τάσου Ἀθ. Γριτσόπουλου, «Νικόδημος Ἁγιορείτης καὶ τὸ κίνημα τῶν Κολλυβάδων», Πρακτικὰ Συμποσίου, Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν, Ἀθήνα 2000, σ

17 δευτικοί, Σαββατίνοι αἱρετικοί. Ἡ θέση τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας ἦταν πὼς στὶς Σκῆτες δὲν ἴσχυε διαφορετικὸ καθεστὼς ἀπὸ αὐτὸ στὰ μοναστήρια ὅπου ἀνῆκαν. Εἰδικότερα, οἱ μοναχοὶ τῆς Σκήτης τῆς Ἁγίας Ἄννης ὑπάγονταν στὴν μονὴ Μ. Λαύρας, στὸ Τυπικὸ τῆς ὁποίας ὁρίζεται ρητῶς ὅτι τὰ μνημόσυνα τελοῦνται τὸ Σάββατο 24. Οἱ Κολλυβάδες κατηγοροῦσαν τοὺς Ἀντικολλυβάδες ὡς αἱρετικούς, γεγονός ποὺ ἔδωσε στὴ διένεξη δογματικὸ χαρακτήρα. Ἡ λύση ἦταν ἁπλῆ, ἔπρεπε νὰ συγκληθεῖ Σύνοδος τοπικὴ ἐπὶ ἁγιορειτικοῦ ἐδάφους. Τὸ 1774, μὲ τὴν ἔγκριση τοῦ Πατριαρχείου, συγκλήθηκε στὴν Μονὴ Κουτλουμουσίου Ἐπαρχιακὴ Σύνοδος, ὅπου συμμετεῖχαν πολλοὶ μητροπολῖτες καὶ μοναχοί. Δυστυχῶς η συμμετοχὴ ἦταν μόνον ἀπὸ τὴν ἀντικολλυβαδικὴ πλευρά μιᾶς καὶ λόγῳ τοῦ φανατισμοῦ ποὺ ἐπικρατοῦσε δὲν προσῆλθαν ἐκπρόσωποι τῶν Κολλυβάδων. Ἡ Σύνοδος τοῦ Κουτλουμουσίου ἀποκήρυξε τοὺς Κολλυβάδες καὶ προτοῦ διαλυθεῖ τέλεσε, ἡμέρα Κυριακή, ἀρχιερατικὸ συλλείτουργο καὶ μνημόσυνο μὲ κόλλυβα. Τὰ πρακτικὰ τῆς Συνόδου στάλθηκαν στὸ Πατριαρχεῖο μὲ τὸν ἀρχηγὸ τῶν Ἀντικολλυβάδων, Βησσαρίωνα ἐκ Ραψάνης. Τὸ κλῖμα γιὰ τοὺς Κολλυβάδες ἦταν βαρὺ στὴν Μ. Ἐκκλησία ἐπὶ Πατριάρχου Σωφρονίου Βʹ25. Οἱ Κολλυβάδες, ἂν καὶ ἀντέδρασαν στὴν πατριαρχικὴ ἀπόφαση, σταμάτησαν τὸ κήρυγμα γιὰ τὴν τέλεση τῶν μνημοσύνων τὸ Σάββατο. Ὡστόσο πολλοὶ ἐξαναγκάστηκαν νὰ ἐγκαταλείψουν τὸ Ἅγιο Ὄρος, μεταξὺ αὐτῶν, ἡ ἡγετικὴ μορφὴ τῶν Κολλυβάδων, ὁ Ἀθανάσιος ὁ Πάριος. Παρόλα αὐτὰ οἱ Κολλυβάδες δὲν τὰ παράτησαν. 24 Τάσου Ἀθ. Γριτσόπουλου, ὅπ.π., σσ Τάσου Ἀθ. Γριτσόπουλου, ὅπ.π., σσ Κωνσταντίνου Κ. Παπουλίδου, Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, Ἀπ. Ἀνδρέας, ἐκδ. Πατριαρχικοῦ Ἱδρύματος Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη 1963, σ

18 Τὸ κίνημα ἔκανε τὴν ἐπανεμφάνισή του τὸ 1783 μὲ τὸ θέμα τῆς συνεχοῦς Θείας Μεταλήψεως. Τὸ 1777 ἐκδόθηκε ἕνα βιβλίο στὸ Ἅγιο Ὄρος ἀνωνύμως, ποὺ ἔφερε τὸν τίτλο Ἐγχειρίδιον ἀνωνύμου τινὸς ἀποδεικτικῶν περὶ τοῦ ὅτι χρεωστοῦν οἱ χριστιανοὶ συχνότερον νὰ μεταλαμβάνωσι τὰ θεῖα μυστήρια. Τὸ βιβλίο ἐκδόθηκε πάλι μετὰ ἀπὸ ἕξι ἔτη ἀνωνύμως, ὅπως καὶ πρίν, ἐνισχυμένο μὲ διπλάσιες σελίδες μὲ τίτλο Βιβλίον ψυχωφελέστατον περὶ τῆς συνεχοῦς μεταλήψεως τῶν ἀχράντων τοῦ Χριστοῦ μυστηρίων. Τὸ βιβλίο Περὶ Συνεχοῦς Θείας Μεταλήψεως, ἰδιαίτερα στὴ δεύτερή του ἔκδοση, προκάλεσε σύγχυση καὶ μεγάλη διαμαρτυρία ποὺ κατέληξε στὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο ἀπὸ τοὺς Ἀντικολλυβάδες. Τὸ βιβλίο καταδικάστηκε ἀπὸ τὴν Μ. Ἐκκλησία. Ἀξιοπερίεργο εἶναι ὅτι ὅταν ὁ νέος Πατριάρχης Νεόφυτος Ζʹ ἔφερε τὸ βιβλίο στὴν Πατριαρχικὴ Σύνοδο, πάρθηκε νέα ἀπόφαση, μὲ τὴν ὁποία χαρακτηριζόταν τὸ βιβλίο ὡς ψυχωφελὲς καὶ σωτήριο καὶ οἱ καταδικασθέντες γιὰ τὴν συγγραφή του ἀθωώθηκαν 26. Ὁ πρώην Κορίνθου Μακάριος Νοταρᾶς ἦταν ὁ συγγραφέας τοῦ βιβλίου στὴν πρώτη του μορφὴ καὶ κατὰ προτροπή του τὸ ἐμπλούτισε καὶ τὸ ἔδωσε στὴν νέα του μορφὴ ὁ Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης. Ἔτσι, εἰσέρχονται δυναμικὰ στὸ κολλυβαδικὸ κίνημα καὶ δύο νέα πρόσωπα, μετὰ τὸν Ἅγιο Ἀθανάσιο τὸν Πάριο. Στὸν ἀγῶνα γιὰ τὴν τέλεση τῶν μνημοσύνων, καθὼς καὶ γιὰ τὸ θέμα τῆς συνεχοῦς θείας μεταλήψεως, θὰ προστεθεῖ ἡ θεολογικὴ καὶ ἐκκλησιαστικὴ κατάρτιση τοῦ Νικοδήμου. Ἡ ἐπιχειρηματολογία του θὰ κυκλοφορήσει ἀργότερα, διατυπωμένη στὴν Ὁμολογία τῆς 26 Τάσου Ἀθ. Γριτσόπουλου, ὅπ.π., σ

19 Πίστεώς 27 του. Ὁ Νικόδημος ὑποστηρίζει πὼς τὰ κόλλυβα στὸ μνημόσυνο συμβολίζουν τὸ νεκρὸ σῶμα καὶ ὑπάρχει πένθος. Τὸ Σάββατο βρισκότανε ὁ Κύριος στὸν Ἅδη, εἶναι ἑπομένως ἡμέρα πένθους, ἐνῶ ἡ Κυριακὴ εἶναι ἡμέρα ἀναστάσιμη, ἡμέρα χαρᾶς. Ἡ τεκμηρίωση τῶν λεγομένων τοῦ Νικόδημου παραπέμπει στὸν Συναξαριστὴ τοῦ Τριωδίου, στοὺς ἑρμηνευτὲς (Βαλσαμῶνα καὶ Βλάσταρη) καθὼς καὶ στὰ Τυπικὰ Ἁγιορειτικῶν μονῶν. Τὰ Σάββατα ἔχουν καθιερωθεῖ ὡς Ψυχοσάββατα στὴν συνείδηση τοῦ κόσμου καὶ καταδεικνύουν τὴν μακραίωνη ἐκκλησιαστικὴ παράδοση 28. Τέλος στὸ ζήτημα τῶν μνημοσύνων θὰ δώσει ὁ Γρηγόριος ὁ Εʹ μὲ δύο ἀποφάσεις (1807 καὶ 1819) τῆς Μ. Ἐκκλησίας, ὅπου ἡ τέλεση τῶν μνημοσύνων θὰ γίνεται ὁποιαδήποτε μέρα. Τὸ ζήτημα τῆς συνεχοῦς θείας μεταλήψεως εἶναι αὐτό ποὺ δημιούργησε ἐκ νέου ἀναταραχές. Ὑπῆρξε σφοδρὴ πολεμικὴ κατὰ τῶν βιβλίων, ποὺ ἐκδόθηκαν ἀνώνυμα, καὶ στὴν πρώτη καὶ στὴν δεύτερη ἔκδοση, ὥστε ἀκόμη καὶ ἡ Μ. Ἐκκλησία ἔδωσε διαφορετικὲς ἀπαντήσεις. Ὁ Νικόδημος ὑποστήριζε ὅτι ὁ Ἁγιασμένος Ἄρτος εἶναι τὸ πραγματικὸ συλληφθὲν ἐκ Πνεύματος Ἁγίου Σῶμα τοῦ Κυρίου. Τὸ Σῶμα στὴν θεία Εὐχαριστία εἶναι ὅλο σ ὅλο τὸν ἄρτο καὶ σὲ κάθε μέρος του. Τὸ ἴδιο ἰσχύει καὶ γιὰ τὸ Αἷμα ἀντιστοίχως. Τὰ πρῶτα χριστιανικὰ χρόνια οἱ πιστοὶ μεταλάμβαναν τακτικά, μετὰ συνήθισαν οἱ περισσότεροι νὰ κοινωνοῦν δύο ἢ τρεῖς φορὲς τὸ χρόνο. Αὐτὸ δὲν ἦταν σωστό ἔπρεπε νὰ ἐπιστρέψουν στὴν προγενέστερη κατάσταση, δηλ. νὰ μεταλαμβάνουν τακτικά, συνεχῶς, τηρουμένων πάντοτε τῶν 27 Μοναχοῦ Μωυσέως Ἁγιορείτου, «Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καὶ τὸ Κολλυβαδικὸ Κίνημα», Πρακτικὰ Συνεδρίου, Γουμένισσα 1999, σ Τάσου Ἀθ. Γριτσόπουλου, ὅπ.π., σ

20 προϋποθέσεων, δηλ. ἐξομολόγηση καὶ νηστεία, ὅπως ὅριζε ἡ τάξη τῆς Ἐκκλησίας 29. Ὁ Ἀγάπιος ἐκ Δημητσάνας καὶ ὁ Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης μετὰ ἀπὸ κοπιώδη ἐργασία ἔδωσαν στὸ τυπογραφεῖο χειρόγραφα γιὰ ἕνα σπουδαῖο βιβλίο. Αὐτὸ ἦταν τὸ Πηδάλιον 30 ποὺ ἐκδόθηκε τὸ 1800, καὶ περιεῖχε συλλογὴ τῶν ἱερῶν κανόνων μὲ ἑρμηνεία καὶ σχολιασμό. Δυστυχῶς ὁ Νικόδημος ἐμπιστεύθηκε τὴν ἐπιμέλεια τῆς ἐκδόσεώς του στὸν γνωστὸ ἡγέτη τῶν Ἀντικολλυβάδων, Θεοδώρητο ἐξ Ἰωαννίνων. Αὐτὸς παραχάραξε τὸ περιεχόμενο τοῦ Πηδαλίου καὶ σὲ σοβαρὰ θέματα, π.χ. μνημόσυνα, τὰ ἀντικατέστησε μὲ δικά του κείμενα. Ὁ Νικόδημος ἐνοχλήθηκε παρὰ πολὺ ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἐνέργεια καὶ ἐπενέβη ἀκόμη καὶ τὸ Πατριαρχεῖο διὰ τοῦ Νεοφύτου Ζʹ, ποὺ ζήτησε νὰ ἀπαλειφθοῦν οἱ 18 προσθῆκες. Ὁ Μακάριος Νοταρᾶς καὶ ὁ Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης συνδεόμενοι μὲ ἀρίστη προσωπικὴ σχέση μεταξύ τους, λειτουργώντας στὰ πλαίσια τοῦ Κολλυβαδισμοῦ παρήγαγαν σπουδαῖο ἔργο. Ἡ Φιλοκαλία 31 ἀποτελεῖ ἀποτέλεσμα τῆς συνεργασίας τους. Περιλαμβάνει συλλογὴ ἀπὸ ἔργα Νηπτικῶν Πατέρων, ποὺ ἀρχικὰ ἀσχολήθηκε ὁ Μακάριος κι ἔπειτα τὰ ἔδωσε στὸν Νικόδημο γιὰ ἐπεξεργασία. Ὁ Εὐεργετινός εἶναι ἄλλη συλλογὴ μὲ ἐπεξεργασία τοῦ Νικοδήμου, ἀνθολογία ἀπὸ μαρτυρίες, βίους ἁγίων καὶ ἀσκητῶν. Ἄλλο βιβλίο εἶναι τὰ Ἅπαντα Συμεὼν τοῦ Νέου Θεολόγου καὶ τὸ Ἐγχειρίδιο 29 Τάσου Ἀθ. Γριτσόπουλου, ὅπ.π., σσ Κωνσταντίνου Κ. Παπουλίδου, Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, Ἀπ. Ἀνδρέας, ἐκδ. Πατριαρχικοῦ Ἱδρύματος Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη 1963, σσ Μοναχοῦ Νικόδημου (Μπιλάλη), «Πρωτότυπος βίος τοῦ Ἁγίου Νικόδημου». Πρακτικὰ Συνεδρίου, Γουμένισσα 1999, σ

21 Περὶ Συνεχοῦς Θείας Μεταλήψεως, ποὺ ἀποτέλεσε σταθμὸ γιὰ τὸ Κολλυβαδικὸ κίνημα 32. Ὁ πρώην Κορίνθου μητροπολίτης Μακάριος ἦταν συνδεδεμένος καὶ μὲ τὸν Ἀθανάσιο τὸν Πάριο, ὅπως καὶ ὁ Νικόδημος. Οἱ τρεῖς τους ἦταν ἡ ἡγετικὴ ὁμάδα τῶν Κολλυβάδων. Ὁ Ἀθανάσιος ὁ Πάριος ἦταν ὁ πιὸ συντηρητικός καὶ μαχητικὸς σὲ τέτοιο σημεῖο ὥστε νὰ καθαιρεθεῖ ἀπὸ τὸ Πατριαρχεῖο τὸ 1776, καὶ νὰ ἀνακληθεῖ ἡ καθαίρεσή του τὸ Ὑπέρμαχος τῆς Παραδόσεως τῆς Ἐκκλησίας, ὑπηρέτησε στὴν ἕδρα τοῦ διδασκάλου του Εὐγενίου Βουλγάρεως, στὴν Ἀθωνιάδα, τὴν Θεσσαλονίκη καὶ τὴν Χίο. Κοινὸ σημεῖο τῶν τριῶν, τοῦ Νικόδημου, τοῦ Μακαρίου Νοταρᾶ καὶ τοῦ Ἀθανασίου τοῦ Παρίου ἦταν ὁ λιτὸς καὶ ἀσκητικὸς βίος. Ἡ Μ. Ἐκκλησία τόσο γιὰ τὸ θέμα τῶν μνημοσύνων ὅσο καὶ γιὰ τὸ ζήτημα τῆς συνεχοῦς Θείας Μεταλήψεως τήρησε μετριοπαθῆ στάση. Ἀντιμετώπισε τὰ δύο προκύψαντα προβλήματα μὲ διάθεση οἰκονομίας. Ὁ Ἅγιος Ἀθανάσιος ὁ Πάριος, ὁ πρώην μητροπολίτης Κορίνθου Μακάριος Νοταρᾶς καὶ ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης δὲν σχετίζονται ἄμεσα καὶ οἱ τρεῖς τους μὲ τὴν διαμάχη τῶν Κολλύβων ἀλλὰ εἶναι ἀρχηγοὶ ἑνὸς ἄλλου ἀναμορφωτικοῦ καὶ μὲ μεγαλύτερες διαστάσεις κινήματος. Η Μ. Ἐκκλησία ἀντιμετώπισε ἐνίοτε ἐχθρικὰ τοὺς τρεῖς Κολλυβάδες. Ἀνάγκασε τὸν Νικόδημο νὰ γράψει τὴν Ἀπολογία τῆς πίστεώς του. Ὁ Μακάριος ἐδέχθη τὴν καταδίκη τοῦ βιβλίου περὶ συνεχοῦς Θ. 32 Μοναχοῦ Μωυσέως, «Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καὶ τὸ Κολλυβαδικὸ Κίνημα», Πρακτικὰ Συνεδρίου, Γουμένισσα 1999, σ

22 Μεταλήψεως, ποὺ τὴν ἀναίρεσε ὁ Νεόφυτος ὁ Ζʹ. Ὁ Ἀθανάσιος ὑπέστη καθαίρεση τὸ 1776 καὶ ἀπαλλάχθηκε τὸ 1781 ἀπὸ αὐτήν 33. Πέραν τῶν βίων τους καὶ ὁ λόγος τους βρίσκεται σὲ ἁρμονία. Καὶ οἱ τρεῖς ἦταν μεγάλοι διδάσκαλοι τόσο στὴν Ἐκκλησία ὅσο καὶ στὶς Σχολὲς ὅπου δίδασκαν, ἀλλὰ καὶ στὴν συγγραφή. Ὁ Νικόδημος ὁ ἐκ Ναξίας, ἀσκητὴς μὲ ὅλη τὴν σημασία τῆς λέξης, μοναχὸς ἀγωνιστής, ἕνας μελετητὴς ἀκαταπόνητος. Πλῆθος συγγραμμάτων τὸν συνοδεύουν. Ἡ ἁγιότητα τοῦ βίου του φαίνεται ἀπὸ τὶς στερήσεις, τὴν νηστεία, τὶς διώξεις καὶ τὴν ταλαιπωρία τῆς ὑγείας του. Τὸ συγγραφικό του ἔργο εἶναι τόσο ἀξιομνημόνευτο ποὺ δὲν φθάνει μία ζωὴ γιὰ τὴν ἀποτίμησή του. Τὰ ἔργα τοῦ Νικόδημου, αὐτά ποὺ ἔχουν ἐκδοθεῖ καὶ τὰ ἀνέκδοτα, ὑπερβαίνουν τὰ ἑκατό. Τὰ ἔργα του εἶναι ἑρμηνευτικὰ τῶν Γραφῶν, Κανονικά, Ἀσκητικά, Ἁγιολογικά, Λειτουργικὰ Ὑμνολογικά. Ὁ Νικόδημος ἦταν ἀκαταπόνητος συγγραφέας. Κάθε ἔργο του εἶναι μία πτυχὴ τῆς μορφῆς του. Ὁ Νικόδημος ἀναζητεῖ τὴν γνώση τοῦ Θεοῦ ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο καὶ τὴν ἕνωση τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸ Θεό. Ὁ ἄνθρωπος χρειάζεται παιδεία, νοημοσύνη καὶ πίστη γιὰ νὰ τὰ καταφέρει. Αὐτὴ εἶναι ἡ σχέση τοῦ παιδαγωγοῦ Νικόδημου μὲ τὸν πεπαιδευμένο, συνομιλητὴ ἀναγνώστη μαθητή του. Ὁ Νικόδημος δὲν γράφει ἁπλῶς γιὰ νὰ γράφει. Ὑπάρχει ἐσωτερική, βαθυτέρη ἀνάγκη γιὰ νὰ ἐκφραστεῖ. Ἀναζητεῖ ἀναγνώστη, ἀσκητή, ὁμόδοξο, γνωστὸ ἢ καὶ ἄγνωστο ἄνθρωπο, ἀνοιχτὸ στὸν διάλογο. Δὲν ἀπευθύνεται μόνον στοὺς Ἁγιορεῖτες Πατέρες, ἀλλὰ σὲ ὅλους τοὺς ἀνθρώπους. Ἐπιθυμεῖ διακαῶς οἱ ἄνθρωποι νὰ κατανοήσουν τὴν ἀλήθεια τοῦ Χριστοῦ, νὰ γίνουν καλύτεροι ἄνθρωποι, νὰ 33 Τάσου Ἀθ. Γριτσόπουλου, ὅπ.π., σ

23 ἀκολουθοῦν τοὺς Κανόνες τῆς Ἐκκλησίας, παραμερίζοντας τὸ φθαρτὸ κόμματι τῆς ἀνθρωπίνης ὕπαρξης 34. Οἱ τρεῖς αὐτὲς μεγάλες ἀσκητικὲς φυσιογνωμίες τοῦ Ἀθανασίου τοῦ Παρίου, τοῦ πρώην μητροπολίτη Κορίνθου Μακαρίου Νοταρᾶ καὶ τοῦ Ἁγίου Νικόδημου τοῦ Ἁγιορείτη, ἀναδείχθηκαν σὲ πνευματικοὺς ἡγέτες τῆς ἐποχῆς. Δὲν ἡγήθηκαν μόνο τοῦ Κολλυβαδικοῦ κινήματος ἀλλὰ ὑπῆρξαν ἀναμορφωτὲς εὐρύτερων κοινωνικῶν ἐκκλησιαστικῶν συνθηκῶν, κάτι ποὺ πιστοποιεῖται καὶ ἀπὸ τὰ ἔργα τους. Τὴν Φιλοκαλία, τὸν Εὐεργετινό, τὸ Νέο Λειμωνάριο, τὸ Νέον Μαρτυρολόγιον 35. Τὰ ἔργα αὐτὰ ἀποτέλεσαν μέσον γιὰ τὴν καταπολέμηση τῶν παθῶν καὶ τῶν πειρασμῶν. Ὁ ἄπιστος γίνεται πιστός, ὁ ἀτίθασος γίνεται ἐνάρετος μὲ προσευχὴ καὶ πολὺ ἀγῶνα. Τὰ ἔργα καὶ τῶν τριῶν ἐξυμνοῦν τὴν τάξιν μέσα στὴν Ἐκκλησία. Ὑπέρμαχοι τῶν Παραδόσεων, ἀκολουθοῦντες τοὺς θεοφόρους Πατέρες καὶ τοὺς Ἱ. Κανόνες τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ. Τόσο στὸ θέμα τῶν Κολλύβων, μὲ τὸ ὁποῖο ἀσχολήθηκε ὁ Ἀθανάσιος ὁ Πάριος ὅσο καὶ στὸ ζήτημα τῆς συνεχοῦς Θείας Μετάληψης, ποὺ ἀσχολήθηκαν κατὰ τὴν δεύτερη φάση ὁ πρώην μητροπολίτης Κορίνθου Μακάριος Νοταρᾶς καὶ ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, τονίστηκε καὶ ἐπιχειρήθηκε νὰ προστατευτοῦν ὡς κόριν ὀφθαλμοῦ οἱ παραπάνω ἀξίες ποὺ ἀπορρέουν ἀπὸ τὰ ἔργα καὶ τῶν τριῶν ἀλλὰ ἰδιαιτέρως ἀπὸ τὸν ὅσιο Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη ἐκ Ναξίας. 34 Τάσου Ἀθ. Γριτσόπουλου, ὅπ.π., σσ Νικοδήμου Βαλληνδρᾶ, Μητροπολίτη Πατρῶν, «Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης ὁ ἐκ τῆς νήσου Νάξου», Πρακτικὰ Συμποσίου Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν, Ἀθήνα 2000, σ

24 Οἱ ἰδέες τοῦ Διαφωτισμοῦ, σύμφωνα μὲ τοὺς Δυτικοὺς εἶχαν ἀπήχηση στὸν σκλαβωμένο Ἑλληνισμὸ μὲ ἀποτέλεσμα τὴν Ἐπανάσταση. Ὡστόσο, ὑπῆρξε καὶ ἀρνητικὴ ὑποδοχὴ τῶν νέων ἰδεῶν στὸν ἑλληνικὸ χῶρο, γιατί, ὅπως ἀναφέρει ὁ π. Γεώργιος Μεταλληνός, «ἀπὸ τὸν αὐθορμητισμὸν τῆς καρδίας καὶ τὸ ῥωμαϊκὸ ἦθος, τὸ γένος περνοῦσε στὴν τυποποιημένη συμπεριφορὰ τῶν καλῶν τρόπων καὶ τοῦ ἠθικισμοῦ» 36. Στοὺς διαφωνοῦντες ἀνῆκε ὁ Μιχαὴλ Περδικάρης, ἰατρὸς στὸ ἐπάγγελμα, ὁ ὁποῖος πίστευε πὼς μόνον ἡ ἀναστήλωση τῶν ἠθῶν καὶ τῆς χριστιανικῆς πίστης εἶναι ἀναγκαία. Ὁ Κύριλλος Λαυριώτης, ὁ ὁποῖος διετέλεσε καὶ ἡγούμενος τῆς Μονῆς Μεγίστης Λαύρας, τοῦ Ἁγίου Ὄρους, ἀσκοῦσε ἔντονη κριτικὴ κατὰ τοῦ Ρήγα καὶ κατ ἐπέκταση κατὰ τοῦ Διαφωτισμοῦ. Ὁ Ἀλέξανδρος Κάλφογλου, Φαναριώτης στὴν καταγωγή, στὸ ἔργο του καταδικάζει τὶς φιλελεύθερες ἰδέες τοῦ Διαφωτισμοῦ καὶ πιστεύει ὅτι ὁ Βολταῖρος καὶ ὁ Ρουσσὼ εἶναι ὑπεύθυνοι γιὰ τὴν ἠθικὴ κατάπτωση. Ἄλλοι ἐκ τῶν διαφωνούντων ὑπῆρξαν ὁ Ἀντώνιος Ἱεροσολύμων, ὁ Μοναχὸς Εὐθύμιος, ὁ Σέργιος Μακραῖος ποὺ ἀντιστάθηκαν στα κηρύγματα τοῦ Διαφωτισμοῦ. Ὑποστηρίζουν πὼς ὁ ἄνθρωπος γίνεται ἀσεβὴς καί πὼς οἱ νέοι ποὺ πηγαίνουν στὸ ἐξωτερικὸ γιὰ νὰ σπουδάσουν, «μολύνονται» πνευματικὰ ἀπὸ τὶς ἰδέες τοῦ Διαφωτισμοῦ. Ἡ πολεμικὴ ἀπέναντι στὸν Διαφωτισμό, δὲν ἐπαρκοῦσε μόνον μὲ τὰ ἀφοριστικὰ κηρύγματα. Τὸ κενὸ αὐτὸ θὰ τὸ συμπλήρωναν οἱ Κολλυβάδες. Τὸ κίνημα τῶν Κολλυβάδων, εἶναι μία οὐσιαστικὴ ὀρθόδοξη πνευματικὴ δραστηριότητα, ποὺ γεννήθηκε στὸ Ἅγιο Ὄρος κατὰ τὰ χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας. Ἀφορμὴ στάθηκε ἡ διαφωνία τῶν 36 π. Γ. Μεταλληνοῦ, Παράδοση καὶ Ἀλλοτρίωση, Ἀθήνα 2001, σ

25 μοναχῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους μὲ τὸ ἐὰν θὰ πρέπει νὰ τελοῦνται μνημόσυνα τὸ Σάββατο ἢ τὴν Κυριακή. Στὴν πορεία ἐξελίχθηκε σὲ ἕνα κίνημα πνευματικῆς ἀναγεννήσης, μὲ σκοπὸ τὴν ἀφύπνιση τῆς συνείδησης τοῦ Γένους καὶ τὴν ἐπιστροφὴ στὴν Παράδοση. Οἱ Κολλυβάδες ἐπέμεναν στὴν νηπτικὴ παράδοση, στὸν Ἡσυχασμὸ τοῦ Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καὶ ἐπεδίωκαν τὴν φιλοκαλικὴ ἀναγέννηση. Τὸ Γένος αὐτὴν τὴν περίοδο δὲν προσπαθεῖ νὰ περισωθεῖ ἀπὸ τὸν Τοῦρκο κατακτητὴ μόνον, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ ἐπιχειροῦν νὰ περιορίσουν τὴν πνευματικὴ ἐλευθερία του. Δεν ἐπρόκειτο ὅπως ἤδη ἀναφέρθηκε ἁπλᾶ γιὰ Κολλυβαδικὸ κίνημα ἀλλὰ γιὰ «Φιλοκαλικὴ Ἀναγέννηση» ἢ «Φιλοκαλικὸ κίνημα». Ἡ ὀνομασία αὐτὴ πηγάζει ἀπὸ τὴν μνημειώδη ἔκδοση, ποὺ ἐπεξεργάστηκαν ὁ Ἅγιος Μακάριος τῆς Κορίνθου καὶ ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, τὴν «Φιλοκαλίαν τῶν Ἱερῶν Νηπτικῶν συνερανισθεῖσαν παρὰ τῶν Ἁγίων καὶ Θεοφόρων Πατέρων ἡμῶν» 37. Σὲ αὐτὸ τὸ κλίμα συντελεῖται ἡ Φιλοκαλικὴ Ἀναγέννηση ποὺ ἀντίκειται στὸν λόγο, τὴν γνώση τῶν πάντων καὶ τὴν θρησκευτικὴ ἀδιαφορία τῶν Δυτικῶν. Μετὰ ἀπὸ τὸ ἀρχικὸ ἡσυχαστικὸ κίνημα τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, τοῦ Πατρο Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ τὸν πρόδρομο τῆς Φιλοκαλικῆς Ἀναγέννησης ἔχουμε τοὺς Κολλυβάδες Πατέρες, τὴν πραγματικὴ Ἀναγέννηση, τὴν λεγόμενη Φιλοκαλικὴ Ἀναγέννηση, μὲ προεξάρχοντες τὸν Ἅγιο Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη, τὸν Ἅγιο Ἀθανάσιο τὸν Πάριο καὶ τὸν Ἅγιο Μακάριο τὸν Νοταρᾶ. 37 Κ. Ἀκριβόπουλου, Τὸ Κολλυβαδικὸν Κίνημα, Κατερίνη 2001, σ

26

27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΑΠΟΡΡΙΨΗ ΤΗΣ ΠΑΤΕΡΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΩΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ Τὸν 18ο αἰ. συντελεῖται στὴν Εὐρώπη τὸ λεγόμενο κίνημα τοῦ Διαφωτισμοῦ, ἔχοντας τὶς ἀπαρχές του σὲ θρησκευτικοκοινωνικὰ χαρακτηριστικά. Προτρέπει τὴν ἀπαλλαγὴ ἀπὸ τὸν Παπισμὸ καὶ τὸν Προτεσταντισμὸ μὲ ἐπίκεντρο τὸν ἄνθρωπο, στὸ θρησκευτικὸ ἐπίπεδο, καὶ τὴν ἀναδιαμόρφωση τῆς κοινωνίας καὶ τὸν ρόλο τοῦ ἀνθρώπου σὲ κοινωνικὸ ἐπίπεδο, ὅπως κορυφώθηκε καὶ στὴν Γαλλικὴ Ἐπανάσταση. Σαφῶς ἡ ἀρχὴ εἶχε συντελεστεῖ μὲ τὸν Προτεσταντισμὸ ἐπὶ Λουθήρου ἀλλὰ καὶ μὲ τὶς νέες ἐπιστημονικὲς ἐπιτεύξεις. Ἐκδηλώθηκε πρῶτα στὴν Ἀγγλία μὲ τὴν ἀντίστοιχη Ἐπανάσταση ἐκεῖ καὶ ἐπεκτάθηκε στὴν Γαλλία μὲ τὴν Γαλλικὴ Ἐπανάσταση. Κίνηση λοιπὸν πολιτικὴ καὶ οἰκονομική, ἐκτὸς τῶν ἄλλων ὁ Διαφωτισμός, ἀφοῦ πραγματεύεται τὴν πολιτειακὴ ὀργάνωση, τό πῶς λειτουργοῦν οἱ θεσμοί, τὴν διακίνηση τῶν ἀγαθῶν. Τὴν περίοδο αὐτὴ ἀρχίζουν καὶ οἱ σκέψεις γιὰ τὴν δημιουργία τοῦ κράτους ἔθνους. Παρατηρεῖται ἡ ἐμπλοκὴ τῆς ἐπιστήμης στὴν παραγωγικὴ διαδικασία, γεγονός ποὺ θὰ διογκωθεῖ μετά, μὲ τὴν ἀνακάλυψη τῆς μηχανῆς (τὸ 1775 ὁ Τζέημς Βαττ κινεῖ γιὰ πρώτη φορὰ κάποιο μηχάνημα μὲ ἀτμό) 1. Τὁ φεουδαρχικὸ σύστημα ἄρχισε νὰ καταρρέει. Οἱ ἀριστοκράτες κέρδιζαν τὸ μεγαλύτερο μέρος τοῦ εἰσοδήματός τους ἀπὸ τὴν γῆ, ὅταν οἱ τιμὲς τῶν προϊόντων ἔπεφταν ἐνῶ τὰ μεροκάματα ἀνέβαιναν. Ἔτσι 1 Κ. Ἀκριβόπουλου, Τὸ Κολλυβαδικὸν Κίνημα, ἡ τελευταία Φιλοκαλικὴ Ἀναγέννηση, Κατερίνη 2001, σ. 20.

28 οἱ ἀριστοκράτες δίδουν ἔμφαση στὴν χλιδὴ καὶ στὴν δημιουργία ἱπποτικῶν ταγμάτων, ἐνῶ ὁ κόσμος πεινοῦσε. Ὁ φεουδαρχισμὸς στὴν Δύση ἦταν πιὸ σκληρὸς καὶ ἀπὸ τὴν καταπίεση τῶν Τούρκων. Ἀκόμη καὶ στα Βόρεια Βαλκάνια οἱ ἀγρότες ὑπέφεραν. Ἡ Δύση βίωνε τὴν καταπίεση καὶ τὴν σκληρότητα τῆς Παπικῆς Ἐκκλησίας. Ὁ Ρωμαιοκαθολικισμὸς ἀπὸ ἰδεολόγημα μετατράπηκε σὲ ἰδεολογία ἐξουσίας. Πολλὲς αἱρετικὲς διδασκαλίες προέκυψαν ἀπὸ ἀντίδραση μὲ σημεῖο ἀναφορᾶς πὼς ὁ ἄνθρωπος δὲν ἔχει ἀνάγκη τὸν Θεό. Ἀρκετοὶ ἐκπρόσωποι τοῦ Διαφωτισμοῦ ὑποστηρίζουν τὴν ἀθεΐα, καθόσον δὲν μποροῦσαν νὰ ἐκτιμήσουν τὴν χριστιανικὴ πίστη, ὅταν ἐκπρόσωποί της τὴν «κακοποιοῦσαν». Ἡ τεχνολογικὴ ἐξέλιξη τῆς ἐποχῆς ὤθησε τοὺς Διαφωτιστὲς νὰ πιστέψουν στὴν παντοδυναμία τοῦ ἀνθρώπου ποὺ δὲν χρειάζεται τὸν Θεό. Ὡς ἐκ τούτου, ὁ Διαφωτισμὸς θεωρεῖται ἰδεολογικοθρησκευτικὸ κίνημα. Ἡ καντιανὴ ῥήση «sapere ande» 2 (τόλμησε νὰ γνωρίσεις) εἰσχώρησε καὶ σὲ θρησκευτικὰ ζητήματα. Οἱ Διαφωτιστὲς κατηγοροῦσαν τὴν παπικὴ ἐκκλησία πλησιάζοντας τὸν Δεϊσμό. Οἱ Δεϊστὲς πίστευαν πῶς ὁ Θεὸς εἶναι πέρα ἀπὸ τὸν κόσμο, τὸν δημούργησε ἀλλὰ δὲν ἐπεμβαίνει σ αὐτόν. Ἑπομένως, ὁ ἄνθρωπος ἔπρεπε νὰ ἀπαλλαγεῖ ἀπὸ δεισιδαιμονίες καὶ προκαταλήψεις τοῦ παρελθόντος καὶ νὰ ἀσπαστεῖ τὴν λογικὴ καὶ νὰ προχωρήσει. Τὸ γνωμικὸ «Le roi reigne, ne gouverne pas» (ὁ βασιλιὰς βασιλεύει, δὲν κυβερνᾷ») ποὺ πίστευαν οἱ φιλελεύθεροι Ἄγγλοι, τὸ υἱοθέτησαν καὶ οἱ διαφωτιστὲς γιὰ τὸ Θεό, δηλ. ὅτι ὁ Θεὸς κυβερνᾷ 2 Κ. Ἀκριβόπουλου, ὅπ.π., σ

29 τὸν κόσμο, ὅμως δὲν ἀναμιγνύεται στὰ τοῦ κόσμου, ἀφήνοντας τὸν ἄνθρωπο νὰ διαμορφώσει καταστάσεις. Οἱ Διαφωτιστὲς θεοποίησαν τὴν σκέψη καὶ τὴν λογική. Κυριάρχησε ἡ ἀντίληψη πὼς ὅλα πρέπει νὰ ἑρμηνεύονται βάσει λογικῆς, σχέση αἰτίου καὶ αἰτιατοῦ. Σύμφωνα μὲ τὸν Κὰντ «διαφωτισμὸς εἶναι ἡ ἔξοδος τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὴν ἀνωριμότητά του γιὰ τὴν ὁποία ὁ ἴδιος εἶναι ὑπεύθυνος». Οἱ Διαφωτιστὲς κήρυξαν λόγον θρησκευτικόν. Στὸ κέντρο τῆς ἀνθρωπότητας τοποθετήθηκε ἡ λογικὴ καὶ ὁ Θεὸς γίνεται παραδεκτὸς ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο ὡς πιθανότητα ὑπαρξης καὶ δίχως νὰ σχετίζεται μὲ τὴν ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου καὶ τὰ τεκταινόμενα στὸν κόσμο. Ἀνοίξανε τὸν δρόμο στὴν ἐπιστημονικὴ καὶ τεχνολογικὴ ἐξέλιξη. καθὼς καὶ τὴν πρόοδο τῶν τεχνῶν καὶ τῶν γραμμάτων. Ὅμως οἱ διαφωτιστὲς μίλησαν γιὰ πνεῦμα καὶ ὄχι γιὰ πνευματικότητα, μεταρρυθμιστὲς τῆς κοινωνίας καὶ ὄχι φιλόσοφοι. Ἡ ἀντίληψη τοῦ αἰτίου καὶ τοῦ αἰτιατοῦ, τῆς συναλλαγῆς, τοῦ δοῦναι καὶ λαβεῖν εἰσχώρησε καὶ στὴν Ἐκκλησία ἀπὸ τοὺς Διαφωτιστὲς ὡς νόμος τῆς προσφορᾶς καὶ τῆς ζήτησης. Πίστεψαν στὸ πνεῦμα τῆς παντογνωσίας καὶ ἀποκήρυξαν τὴν ταπείνωση, τὴν μεγαλύτερη ἀρετὴ τοῦ Χριστιανισμοῦ μαζὶ μὲ τὴν ἀγάπη καὶ ξαφνικὰ ὁ ἄνθρωπος ἔγινε γνώστης τῶν πάντων δίχως νὰ χρειάζεται τὸν Θεό. Ἀπόρροια τῶν Διαφωτιστῶν μεταγενέστερα εἶναι καὶ τὸ φιλοδυτικὸ πνεῦμα, ὁ δυτικὸς τρόπος ζωῆς καὶ σκέψεως καθὼς καὶ νὰ λειτουργοῦμε μ ἕνα δυτικὸ πρῖσμα στὴν κουλτούρα, τὴν ἱστορία, τὸν πολιτισμὸ ἀδυνατώντας ἴσως καὶ νὰ αὐτοπροσδιοριστοῦμε 3. Ὁ πνευματικὸς καὶ κοινωνικὸς ριζοσπαστισμὸς ἄρχισε νὰ ἐμφανίζεται στὸν β μισὸ τοῦ 18ου αἰῶνα καὶ στὴν ἑλληνικὴ κοινωνία. 29

30 Ὁ Διαφωτισμὸς αὐτὸς γέννημα ξενόφερτων ἰδεῶν, μεταφυτεύτηκε στὸν ἑλληνικὸ χῶρο δίχως νὰ μπορεῖ νὰ ἐγκολπωθεῖ ἀθόρυβα σ αὐτόν. Ἀναπόφευκτη λοιπὸν ἔμελλε νὰ εἶναι ἡ σύγκρουση τοῦ παραδοσιακοῦ μὲ τὸ καινούριο. Γιὰ παράδειγμα, ἡ πρόοδος τῶν θετικῶν ἐπιστημῶν, ποὺ ἦταν πρόοδος στὸ χῶρο τῆς παιδείας, εἶχε ὡς ἐπακόλουθο ἕναν ἄκρατο ὀρθολογισμὸ στοὺς Ἕλληνες διαφωτιστὲς μὲ ἀντιπαραδοσιακὲς τάσεις. Τὰ φιλοσοφικὰ συστήματα τοῦ Μαλμπράντς, τοῦ Βόλφ, τοῦ Λόκ, τοῦ Σπινόζα, τοῦ Βολταίρου καὶ τοῦ Ρουσσὼ εἶχαν ἀρχίσει νὰ κυριαρχοῦν στὴν ἑλληνικὴ διανοήση μὲ δόσεις ἀθεΐας καὶ ἀνατροπῆς 4. Ὁ Διαφωτισμὸς ἔφερε στὴν ἑλληνικὴ συνείδηση χαρακτηριστικὰ διαφορετικὰ τοῦ χαρακτήρα της, ὅπως ἡ θρησκευτικὴ ἀδιαφορία καὶ οἱ ἀθεϊστικὲς τάσεις. Ἡ πρόοδος τῆς γνώσης ὁδήγησε στὴν ἀπολυτότητα τῆς ἐπιστήμης. Ἡ κοσμικὴ στάση ἐπέφερε τὴν ἀδιαφορία ἢ τὸν θρησκευτικὸ φιλελευθερισμὸ καθὼς καὶ τὴν προσπάθεια ὑποτιμήσεως τῆς πνευματικότητας καὶ τοῦ παραδοσιακοῦ στοιχείου. Τὸ ἀποτέλεσμα αὐτῆς τῆς ἐξέλιξης ἦταν ἡ διάσταση τῶν πνευματικῶν δυνάμεων τοῦ τόπου. Οὐσιαστικὰ εἴχαμε ἀναβίωση τῆς μονίμης διαίρεσης τοῦ Γένους σὲ ἑνωτικοὺς ἀνθενωτικούς, προοδευτικοὺς συντηρητικούς. Ὅσοι δὲν γνώριζαν τὴν πατερικὴ παράδοση προσχώρησαν στοὺς Διαφωτιστές, ἐνῶ ὅσοι γνώριζαν ναὶ μὲν ἀποδέχονταν τὴν πρόοδο τῶν ἐπιστημῶν καὶ τῶν τεχνῶν, ὅμως δὲν ἀπέρριπταν τὴν ῥωμαϊκὴ παράδοση τῶν Ἑλλήνων. Σημαίνοντα ρόλο διαδραμάτισε ἡ Μεγάλη Ἁγία τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία, τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο. Στον ἐκκλησιαστικὸ χῶρο 3 Κ. Ἀκριβόπουλου, ὅ.π., σ π. Γ. Μεταλληνοῦ, Τουρκοκρατία, Ἀθήνα 2005, σ

31 παρουσιάστηκαν οἱ μεγαλύτεροι ἀποδέκτες τῶν ἰδεῶν τοῦ Διαφωτισμοῦ, ἀλλὰ καὶ οἱ μεγαλύτεροι πολέμιοὶ τους. Ἀκόμη καὶ στὸ Πατριαρχεῖο παρουσιάζονταν λόγιοι κληρικοί ποὺ ἔπαιρναν θέση πότε ἀπὸ τὴν μία πλευρὰ καὶ πότε ἀπὸ τὴν ἄλλη. Ἀπὸ τὴν μία, οἱ πιὸ φιλελεύθεροι, ὅπως ὁ Θ. Καΐρης, ἀσπάστηκαν τὶς νέες ἰδέες τόσο πολύ ποὺ ἀπέρριψαν τὴν παράδοση, τὴν ὁποία φυσικὰ δὲν τὴν γνώριζαν ἐπαρκῶς. Ἀπὸ τὴν ἄλλη, οἱ συντηρητικοὶ ἀπέρριπταν τὶς νέες ἰδέες ὅπως ὁ Ἅγιος Ἀθανάσιος ὁ Πάριος. Οἱ πατερικοὶ ὅπως ὁ Εὐγένιος Βούλγαρης καὶ ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης θὰ ἀποδεχθοῦν τὴν ἐπιστήμη καὶ τὴν φιλοσοφία ὡς ἐκεῖ ποὺ χρειάζεται, δίχως νὰ βλάψουν τὴν θεολογικὴ παράδοση. Οἱ πατερικοὶ διανοούμενοι γνώριζαν ὅτι ἡ γνώση τοῦ Θεοῦ δὲν δύναται νὰ συγκρουστεῖ μὲ τὴν γνώση τοῦ κόσμου, διότι πρόκειται γιὰ δύο διαφορετικὰ πράγματα (ἄκτιστο κτιστό). Μὲ τὸν Διαφωτισμὸ ἦρθαν στὴν ζωὴ τῶν Ἑλλήνων οἱ δυτικὲς «χρηστοήθειες» 5 (κανόνες ἠθικῆς συμπεριφορᾶς savoir vivre), σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν ἀνατολικὴ χρηστοήθεια τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτη. Ἀπὸ τὸ ρωμαϊκὸν ἦθος τῶν Ἑλλήνων, περνούσαμε στὴν ψευδεπίγραφη συμπεριφορὰ τῶν καλῶν τρόπων καὶ τοῦ ἠθικισμοῦ. Ἀπὸ τὴν καθαρότητα τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας περνούσαμε στὸν ἀτομοκεντρισμὸ καὶ τὴν θρησκευτικὴ ἀδιαφορία ἕως καὶ ἀθεΐα τῆς Δύσεως, τοῦ Διαφωτισμοῦ καὶ τῶν μεταρρυθμίσεων. Ἐκφραστὲς τῆς Γαλλικῆς Ἐπανάστασης ἦταν ὁ Ρήγας Φεραῖος καὶ ὁ Ἀδαμάντιος Κοραῆς. Ὁ Ρήγας μὲ κέντρο δράσης την Βιέννη ἐξέδωσε μεταφράσεις δυτικῶν ἔργων «Σχολεῖον ντελικάτων ἐραστῶν», «Φυσικῆς ἀπάνθισμα» κ.ἄ., ἀλλὰ καὶ προσωπικά του ἔργα «Ἐπιπεδογραφία τῆς Κωνσταντινουπόλεως», «Χάρτα τῆς Ἑλλάδος», 5 π. Γ. Μεταλληνοῦ, ὅπ.π., σ

32 «Νέα Πολιτικὴ Διοικήσεως» κ.ἄ. 6. Ὁ Κοραῆς ζῶντας στὸ Παρίσι ἐπηρεάστηκε ἀπὸ τὸν Διαφωτισμὸ καὶ ἐπιχείρησε νὰ συνδέσει τὸ Γένος μὲ τὴν ἀρχαιότητα (δίχως τὸν Χριστιανισμό), ξεχνώντας πὼς ὁ Ἑλληνισμὸς δὲν μπορεῖ νὰ νοηθεῖ πλέον δίχως τὴν Ὀρθοδοξία. Ἐπίσης ἔγινε δημιουργὸς τοῦ γλωσσικοῦ ζητήματος, ποὺ μὲ τὴν ἐμφάνιση τοῦ Γιάννη Ψυχάρη θὰ ὁδηγήσει τὸ Γένος σὲ περιπέτειες. Ὁ Ρήγας Φεραῖος ζυμωμένος μὲ τὴν κλασσικὴν παιδεία, ἀσπάστηκε κάθε τί προοδευτικὸν τῆς Δύσεως, ἐκτιμῶντας ὅμως τὴν βυζαντινὴ παράδοση. Μεγάλος βιβλιόφιλος, γνώστης τῶν πραγμάτων τῆς ἐποχῆς του μὲ ἐπιστημονικὴ κατάρτιση, στόχο του εἶχε τὸν φωτισμὸ τοῦ Γένους καὶ τὴν πνευματικὴ ἀναγέννηση τοῦ Ἔθνους. Ὁ Ρήγας διέφερε ἀπὸ ὁρισμένους Διαφωτιστές, ἀφοῦ ἐργαζόταν μὲ πάθος γιὰ τὸ Γένος γιὰ νὰ συνδέσει τὴν θεολογικὴ ἀλήθεια μὲ τὴν βιοτικὴ πρακτική, νὰ φωτίσει τὴν πράξη μέσα ἀπὸ τὸν Χριστιανισμό. Ἐργαζόταν φιλοκαλικά, νηπτικά, ἡσυχαστικὰ καὶ ἀνῆκε σ αὐτούς ποὺ «ἀντιπαράταξαν στὸν εὐρωπαϊκὸ Διαφωτισμό, καὶ τὸ κοσμικὸ πνεῦμα, τοὺς θεωμένους καὶ στὴν σοφία τοῦ κόσμου, τὴν θεία σοφία καὶ τὴν ἁγιοπνευματικὴ ἐμπειρία» 7. Ὁ λόγος του φιλοκαλικός, λόγος ὑπομονῆς καὶ παραμυθίας, λόγος ψυχωφέλιμος καὶ συνάμα πατριωτικός. Ὁ Ἐκκλησιαστικὸς χῶρος ἀνέδειξε κι αὐτὸς μεγάλους πνευματικοὺς ἠγέτες μὲ σκοπὸ τὸν φωτισμὸ τοῦ Γένους στα πλαίσια ὅμως τῆς παράδοσης (ἐκκλησιαστικὸς διαφωτισμός). Ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλὸς ἔγινε ὁ ἀπόστολος τῆς ἑνότητας μέσα στὴν ὀρθόδοξη παράδοση. Ἵδρυσε πολλὰ σχολεῖα, ἀφοῦ πίστευε ὅτι τὸ σχολεῖο ἦταν μία δεύτερη ἐκκλησία. Ὁ Πατροκοσμᾶς ἀνῆκε στὸν κύκλο τῶν 6 π. Γ. Μεταλληνοῦ, ὅπ.π., σ

33 μαθητῶν τοῦ Ε. Βούλγαρη. Σημειωτέον, πὼς ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ἀνέπτυξε τὴν δράση του μὲ εὐλογία τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, τῆς Ἁγίας Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, καὶ ὄχι μὲ προσωπική του πρωτοβουλία 8. Ἡ παιδεία εἶχε προοδεύσει τόσο ὥστε οἱ Ἕλληνες νὰ γίνουν φωτιστὲς καὶ τῶν ἄλλων ὀρθοδόξων ἐθνοτήτων. Ἡ δράση Ἑλλήνων κληρικῶν στις βαλκανικὲς χῶρες ἦταν σπουδαία. Γιὰ παράδειγμα, ὁ Ἱεροσολύμων Δοσίθεος εἶχε σπουδαία δράση στὴν Βλαχία καὶ στὴν Μολδαβία. Ἀνάλογη ἦταν καὶ ἡ περίπτωση τῆς «φιλοκαλικῆς ἀναγεννήσεως» τῶν Κολλυβάδων στις βαλκανικὲς χῶρες μὲ τὴν ἐπιστροφὴ τῆς σλάβικης ὀρθοδοξίας στις πατερικὲς ρίζες. Δηλαδὴ ἐνῶ οἱ Ἕλληνες ζοῦσαν τὸν δυτικοῦ τύπου Διαφωτισμό, οἱ Σλάβοι καὶ οἱ Ρῶσοι γνώρισαν τὴν ἡσυχαστική, φιλοκαλικὴ ἀναγέννηση τῶν Κολλυβάδων. Ἐκπρόσωπος τοῦ Διαφωτισμού, καὶ ὄχι μόνον, ἀλλὰ ὁ λεγόμενος ὡς πρύτανης τοῦ Ἑλληνικοῦ Διαφωτισμοῦ ὑπῆρξε, ὅπως ἀναφερθήκαμε, ὁ Ἀδαμάντιος Κοραῆς. Ὁ Κοραῆς ὑπῆρξε φωτιστὴς τοῦ Γένους ἀλλὰ δυστυχῶς καὶ εἰσηγητὴς χαρακτηριστικῶν ἀλλοίωσης στὸν ἐκκλησιαστικὸ χῶρο καὶ στὴν παράδοση. Ὁ νεωτερισμὸς τῶν Ἑλλήνων διαφωτιστῶν δὲν περιορίσθηκε μόνον στὸ αὐτοκέφαλο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἀλλὰ συνεχίστηκε. Ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ἀνακήρυξη τοῦ αὐτοκέφαλου, τὴν περίοδο αὐτὴ παρατηρεῖται διάλυση τῶν μοναστηρίων, ποὺ ἦταν φορεῖς τῆς ἑλληνορθόδοξης παράδοσης, κριτικὴ κατὰ τοῦ μοναχισμοῦ, ἐκδυτικι 7 π. Γ. Μαρνέλλοῦ, ἉγιοΝικοδημικὰ Μελετήματα, Ἅγιος Νικόλαος Κρήτης 2007, σ π. Γ. Μεταλληνοῦ, Τουρκοκρατία, ὅπ.π., σ

34 σμὸς τῆς πνευματικῆς ζωῆς καὶ καλλιέργεια εὐσεβιστικοῦ πνεύματος δίχως τὸν ἀσκητικὸν χαρακτῆρα τῆς ὀρθόδοξης πνευματικότητας. Σὲ ὅλα αὐτά, σαφῶς πρωταγωνιστικὸ ρόλο διαδραμάτισε ὁ Κοραῆς ποὺ ἄλλοτε ἄμεσα, καὶ ἄλλοτε ἔμμεσα μὲ τὴν ἀρχαιολατρεία καὶ τὸν φιλοδυτικισμό του (ἀνάμνηση, μετακένωση) ἐπηρέαζε τὸν χῶρο τῆς Ἐκκλησίας, τὸν χῶρο τῆς Παράδοσης ὡς πρωτεργάτης τοῦ Διαφωτισμοῦ στὴν Ἑλλάδα ὥστε νὰ τοῦ ἀποδοθοῦν οἱ ὅροι «ἀναμορφωτὴς τῆς θρησκείας» καὶ «ἐκκλησιαστικὸς ἀναμορφωτής» 9. Οἱ Ἅγιοι Πατέρες ἀντιμετώπιζαν τὴν φιλοσοφία ὡς «ὄργανο» καὶ ἀναγνώριζαν ὡς ὕψιστο κριτήριο τὸν φωτισμὸ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καὶ τὴν «θεοπτία». Ὁ Κοραῆς πάλι ταύτιζε τὴν φιλοσοφία μὲ τὴν ἀλήθεια. Δεν ἀντιμετώπισε τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἀποκεκαλυμένο τρόπο ζωῆς καὶ ἁγιοπνευματικῆς ἐμπειρίας ὅπως, ὁ Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Ὁ Διαφωτισμὸς δημιουργεῖ πρῶτα ὑπεροπτικὰ πνεύματα ἐνῶ ἡ θεολογία ζητᾶ «καρδίαν συντετριμμένην καὶ τεταπεινωμένην» 10. Κατὰ τὸν Κοραῆ, ἡ θρησκεία ταυτίζεται μὲ τὴν πολιτικὴ ἠθική. Χρησιμοποιεῖ τοὺς Πατέρες, ὑποκειμενικά, ὅπως ἐπιβάλλει ἄλλωστε καὶ ὁ Διαφωτισμός. Δεν ἀντιμετώπιζε τοὺς Πατέρες ὡς φορεῖς ἀληθείας καὶ ὀρθοδόξους διδασκάλους. Ἀπὸ τὸ ἔργο τοῦ Κοραῆ λείπει ἡ θρησκευτικότητα, ποὺ μετουσιώνεται, σὲ ἐν Χριστῷ ζωή. Ἡ Ὀρθοδοξία γι αὐτὸν εἶναι τουλάχιστον ἀδιάφορη. Ὁ Κοραῆς, ὡς πρωτεργάτης τοῦ νεοελληνικοῦ Διαφωτισμοῦ, μέσα στὸν ἀντιβυζαντινισμό του δὲν μποροῦσε νὰ ἀντιληφθεῖ ὅτι ὁ ὀρθόδοξος μοναχισμὸς ὑπῆρξε ὁ κατ ἐξοχὴν χῶρος τῆς ἑλληνορθόδοξης παράδοσης, τῆς θεώσεως κατὰ χάριν, τῆς ἀναδείξεως τῶν 9 π. Γ. Μεταλληνοῦ, Παράδοση καὶ Ἀλλοτρίωση, Ἀθήνα 2001, σ π. Γ. Μεταλληνοῦ, ὅπ.π., σ

35 Νεομαρτύρων καὶ ὁ τόπος ἀποκρούσεως τοῦ ἐξισλαμισμοῦ καὶ ἀφελληνισμοῦ τῆς περιόδου ἐκείνης 11. Ἀδιαφορεῖ γιὰ τὴν νοερὰ προσευχή, δὲν ἀσχολήθηκε μὲ τοὺς νεομάρτυρες, ἐνῶ γιὰ τοὺς μοναχοὺς ἀναφέρει πὼς εἶναι ἀγράμματοι καλόγεροι, νοθευτὲς τῶν παραδόσεων. Φυσικὰ ἀδιαφόρησε τελείως καὶ γιὰ τὸ κίνημα τῶν Κολλυβάδων καὶ τὸ ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικόδημου τοῦ Ἁγιορείτη. Ὁ Κοραῆς, ἔχοντας κλασσικὴ παιδεία μὲ τὴν φιλοσοφικὴ σκέψη, ἑνώνει τὴν θεωρία μὲ τὴν πράξη. Τὸν φιλοσοφικὸ στοχασμὸ γιὰ τὴν πρόοδο τῆς ἐπιστήμης. Ἡ φιλοσοφία μπορεῖ νὰ βοηθήσει καταλυτικὰ καὶ τὴν πολυμάθεια. Τὸ πάντρεμα δηλαδὴ φιλοσοφίας καὶ γνώσης μπορεῖ νὰ δώσει τὸ σωστὸ ἀποτέλεσμα ἑνῶ ἡ συσσώρευση μόνο σκόρπιων γνώσεων δὲν ἐπιφέρει καρπούς. Ἀποδοκιμάζει ἀπὸ φιλολογικῆς σκοπιᾶς, τὸ ἔργο τοῦ γραμματικοῦ καὶ ἐκθειάζει τὴν συμβολὴ τῆς φιλοσοφίας στὴν διδασκαλία τῆς γραμματικῆς. Ἡ ἐμμονὴ στὸ γράμμα καὶ τὴν σύνταξη μπορεῖ νὰ ἀναδείξει καλοὺς γραμματικούς, ἀλλὰ μωροὺς ἀνθρώπους. Πιστεύει πὼς ἡ φιλοσοφία εἶναι γνώση, παιδεία, καλλιέργεια πνευματική. Ἡ ἀπουσία της μπορεῖ νὰ εἶναι καταστροφική. Μόνο μέσω τῆς πνευματικῆς καλλιέργειας καὶ τῆς παιδείας μπορεῖ ὁ Ἑλληνισμὸς νὰ ξαναβρεῖ τὸν δρόμο του. Βλέπει στὴν φιλοσοφία ἐκείνη τὴν δύναμη τὴν ἀναγεννητικὴ ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ φωτίσει καὶ νὰ καθοδηγήσει τὸ Γένος. Ἔχοντας τὴν πεποίθηση γιὰ τὴν θετικὴ παρουσία τῆς φιλοσοφίας στὴν ἀναγέννηση τοῦ Ἔθνους, ὁ 11 π. Γ. Μεταλληνοῦ, Παράδοση καὶ Ἀλλοτρίωση, Ἀθήνα 2005, σ

36 Ἀδαμάντιος Κοραῆς θὰ τὴν τοποθετήσει πλησίον τῆς θρησκείας ὡς ἀδερφὴ καὶ βοηθό 12. Κατὰ τὸν Κοραῆ ἡ φιλοσοφία δὲν ἀποτελεῖ ἐχθρὸ τῆς θρησκείας ἀλλὰ ἀδελφή, συγγενὴ καὶ φίλη τῆς θρησκείας. Ἡ φιλοσοφία δὲν ἔχει τίποτα νὰ προσθέσει στὴν θρησκεία, γιατὶ εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς σοφίας τοῦ Θεοῦ. Ὡστόσο ὡς φίλη τῆς σοφίας, μπορεῖ νὰ βοηθήσει στὴν μὴ νόθευσή της. Ὁ Κοραῆς τιμάει τὸν ὀρθό λόγο ὄντας διαφωτιστὴς καὶ λόγιος ὁ ἴδιος. Πιστεύει πὼς ὁ ὀρθὸς λόγος εἶναι κυβερνήτης τῶν παθῶν, φῶς ποὺ φωτίζει τὸν νοῦ καὶ τὶς πράξεις τῶν ἀνθρώπων. Τὸ ἐνδιαφέρον του γιὰ τὰ ἱστορικὰ γεγονότα τῆς Βίβλου, εἶναι ἔκδηλο καὶ φανερώνει τὴν προσήλωσή του στὸ δόγμα τῆς Ἐκκλησίας 13. Συνιστᾶ τὴν μελέτη τῶν ἱστορικῶν δεδομένων τῆς ἀποκαλύψεως, ἐπέχει ὅταν πρόκειται γιὰ τὴν ἔρευνα τῶν μυστηρίων τῆς θεολογίας. Ἀντιτίθεται σὲ κάθε ἀπόπειρα λογικῆς ἐπεξεργασίας καὶ κατανόησης τῶν ἀληθειῶν τῆς Πίστεως 14. Ὁ Κοραῆς ἔζησε τὴν ἐποχὴ τῶν κολλυβάδων. Δίχως νὰ εἶναι ὁ ἴδιος κολλυβᾶς, συνδέθηκε μὲ φιλία μὲ τὸν Μακάριο Νοταρᾶ καὶ ἀντιπαρατέθηκε μὲ τὸν Ἀθανάσιο τὸν Πάριο. Βάδιζε σαφῶς στὸν δρόμο ποὺ εἶχε χαράξει ὁ Εὐγένιος Βούλγαρης. Οἱ κολλυβάδες ὅπως καὶ ὁ Κοραῆς μοχθοῦσαν γιὰ τὸν φωτισμὸ καὶ τὴν ἀνάσταση τοῦ Γένους. Αὐτὸς ποὺ ἀποδεικνύεται ὡς ὁ «Κοραῆς τῆς Ἐκκλησίας» εἶναι ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης. Ὑπῆρξαν μαθητὲς καὶ τῆς ἵδιας 12 Ἀ. Κοραῆ, Προλεγόμενα στοὺς Ἀρχαίους Ἕλληνες συγγραφεῖς, Ἀθήνα 1986, τ. Α, σ Π. Κονδύλα, Ὁ Νεοελληνικὸς Διαφωτισμός, Ἀθήνα, 1987, σ Γ. Δ. Μεταλληνοῦ, Παράδοση καὶ Ἀλλοτρίωση, Ἀθήνα 1989, σ

37 ἡλικίας στὴν σχολὴ τῆς Σμύρνης. Τοὺς ἑνώνει ἡ πνευματικὴ ἀναγέννηση τοῦ Γένους. Ὁ Κοραῆς ἔχει βιώματα θρησκευτικά, ἔχει ὀρθόδοξα πιστεύω γιατὶ αὐτὰ προέρχονται ἀπὸ τὴν πατρικὴ οἰκία, τὸ σπίτι του, οἰκογένεια λόγια καὶ θρησκευόμενη, τόσο ὁ πατέρας του ὅσο καὶ ἡ μητέρα του. Τὴν περίοδο κατὰ τὴν ὁποία ἡ ἐπιστήμη ἐρευνᾶ τοὺς νόμους τοῦ σύμπαντος, παραμερίζοντας τὴν χριστιανικὴ κοσμολογία, ὁ Κοραῆς γνωρίζοντας τὴν ἐπιστήμη, ἀντιμετωπίζει τὴν φυσικὴ πραγματικότητα ὡς ἔργο τῆς σοφίας τοῦ Θεοῦ διότι, πραγματικὰ τὰ δημιουργήματα ὅλα εἶναι καλὰ καὶ διότι, ὅ,τι δημιουργεῖ ὁ Θεὸς εἶναι ἀγαθὸ καὶ τίποτα δὲν μπορεῖ νὰ νοηθεῖ ὡς κακό 15. Ὁ Κοραῆς ἀποδέχεται τὴν διδασκαλία γιὰ τὸ προπατορικὸ ἁμάρτημα. Τὸ προπατορικὸ ἀμάρτημα καὶ τὸ κατ εἰκόνα δεικνύουν τὴν πατερικὴ προοπτικὴ καὶ τὴν διαφοροποίησή του ἀπὸ τὸν εὐρωπαϊκὸ Διαφωτισμό. Τὸ προπατορικὸ ἁμάρτημα «ἀποτέλεσε μιὰ ἀπαρχὴ συνεχῶν μεταπατορικῶν ἁμαρτημάτων. Τὸ ἴδιο δράμα παίζεται στὴν κονίστρα τῆς κτίσης καὶ τῆς ἱστορίας ὑπακοὴ φιλίας, ἀγάπης, δοξολογίας, ἀνάπτυξης παρακοὴ λήθης, ἀμνησίας, σκότους καὶ ὀδύνης λόγῳ τῆς στέρησης» 16. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης συνδέει τὸ προπατορικὸ ἁμάρτημα μὲ τὴν ἐνανθρώπιση τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ. «Θέλεις νὰ καταλάβῃς ἁμαρτωλέ, τὴν ἄπειρον ὕβριν, ὁποῦ προξενεῖ ἡ ἁμαρτία εἰς τὸν Θεόν; κατάλαβέ την ἀπὸ τὴν ἄπειρον πληρωμήν, ὅπου ἔδωκεν δι αὐτὴν ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ, μὲ τόσα πάθη, καὶ μὲ τόσον ἐπονείδιστον θάνατον...» Ν. Ματσούκα, Δογματικὴ καὶ Συμβολικὴ Θεολογία Β, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, σ Ν. Ματσούκα, Δογματικὴ καὶ Συμβολικὴ Θεολογία Γ, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, σ Νικόδημου Ἁγιορείτη, Ἐξομολογητάριον, ἐκδ. Ἅγιος Νικόδημος, Ἀθήνα, σ

38 Ὁ Κοραῆς ἀποδέχεται τὴν θεωρία τῆς ἱκανοποιήσεως τῆς θείας δικαιοσύνης, ὅπως τὸ συνολικὸ κλίμα τῆς ἐκκλησιαστικῆς κοινότητας τῆς ἐποχῆς του, ἀφοῦ τόσο ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης ὅσο καὶ ὁ Ἀθανάσιος ὁ Πάριος τὴν ἀσπάζονταν. Μὲ βάση τὴν μετάφραση τοῦ Κοραῆ, μὲ τὴν ὁποία ἐκπόνησε τὴν Κατήχησή του, ὁ Κωνσταντίνος Οἰκονόμος ὁ ἐξ Οἰκονόμων παραθέτει τὸ ζήτημα τῆς πτώσεως μὲ ἀναφορὰ στὴν θεωρία τῆς ἱκανοποιήσεως τῆς θείας δικαιοσύνης «διότι, ἡ ἁμαρτία ἐμόλυνεν ὅλον τὸ ἀνθρώπινο γένος... ὁ ἄνθρωπος ἦτο ὑποκείμενος εἰς τὴν ἄκραν αὐστηρότητα τῆς Θείας ὀργῆς, ἀπὸ τὴν ὁποίαν νὰ ἐλευθερωθῇ ἦτον ἀδύνατον διὰ τοῦτο ὁ πανάγαθος δημιουργός του... ὑπεσχέθη ὅτι θέλει ἐξαποστείλει πρὸς αὐτὸν λυτρωτὴν τὸν μονογενῆ αὐτοῦ υἱόν... ὅστις μόνος ἠδύνατο νὰ μεσιτεύσῃ εἰς ἱκανοποίησιν τῆς δικαιοσύνης τοῦ Θεοῦ, καὶ νὰ προξενήσῃ εἰς τὸν ἄνθρωπον τὴν θείαν εὐσπλαχνίαν...» 18 Ὁ Χριστιανισμὸς γιὰ τὸν Κοραῆ εἶναι ἡ Ἐκκλησία, ἡ Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία, ἡ θρησκεία. Μὲ τὸν ὅρο θρησκεία δὲν ὑπονοεῖται ὁποιαδήποτε θρησκεία, ἀλλὰ ὁ Χριστιανισμός 19. Ἡ ἀγάπη, ἡ πίστη, ἡ λατρεία καθορίζουν τὴν πίστη τοῦ Κοραῆ γιὰ τὸν Χριστιανισμό, ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὴν πατερικὴ παράδοση τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας. Μία κοινωνία ἀγάπης καὶ εὐχαριστιακῆς σχέσης ἀποτελοῦν τὴν εἰκόνα τοῦ Χριστιανισμοῦ. Στὸ νοῦ τοῦ Κοραῆ θεία πρόνοια, κατ εἰκόνα, αὐτεξούσια, κοινωνία ἀγάπης ἀποτελοῦν τὸ σύνολο τῶν θρησκευτικῶν του πεποιθήσεων καὶ βιωμάτων ποὺ προέρχονται ἀπὸ τὴν πίστη καὶ τὴν ἐμπειρία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας. Παραμένει πιστὸς στὴν συνέχεια τῆς Παράδοσης τῆς Ὀρθόδοξης Ἀνατολικῆς 18 Κωνσταντίνου πρεσβυτέρου καὶ Οἰκονόμου, Κατήχησις καὶ Ὀρθόδοξος διδασκαλία τῆς Χριστιανικῆς πίστεως, ἐκδ. Ριζάρη, Ἀθήνα 1862, σ

39 Ἐκκλησίας καὶ ἂν καὶ ὁ ἴδιος διαφωτιστὴς ποὺ γνώρισε τὰ φιλοσοφικὰ ρεύματα, παρέμεινε ἀμετακίνητος στὰ πιστεύω του. Ἡ ἠθικὴ διδασκαλία τοῦ Κοραῆ ἂν καὶ δέχεται στοιχεῖα ἀπὸ τὸν Διαφωτισμό, δὲν εἶναι ἐκτὸς Ἐκκλησίας καὶ δὲν εἶναι διαφωτιστική. Πηγὴ ἄντλησης ἀποτελεῖ τὸ Εὐαγγέλιο καὶ ἡ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας. Εχοντας λοιπὸν τὴν πίστη καὶ τὴν γνώση ὁδηγούμαστε στὴν θεογνωσία 20. Ἡ θεογνωσία, βάση τῶν πατέρων, «εἶναι κάθαρση καὶ φωτισμὸς μέσῳ τῆς ἐμπειρίας, τοῦ λόγου καὶ τῶν μυστηρίων, ὡς ὅραση τοῦ Θεοῦ στὴν περιρρέουσα ἀτμόσφαιρα τῆς Ἐκκλησίας» 21. Ἡ ἀγάπη ἀποτελεῖ βασικὴ προϋπόθεση γιὰ τὸν Κοραῆ. Ἀπὸ αὐτὴν χαρακτηρίζεται ἡ ἐν γένει συμπεριφορὰ τοῦ Χριστιανοῦ. Ἡ προσευχή, ἡ νηστεία, ἡ μετάνοια ὅλα συνδέονται. Ἡ λατρεία προϋποθέτει τὴν ἀγάπη καθὼς καὶ ἡ ἄσκηση καὶ ἡ ἐλεημοσύνη. Ὁ Κοραῆς στὸ θέμα τῆς ἀσκήσεως δείχνει τὴν προτίμησή του στὸν γάμο καὶ ἡ ὅλη ἠθική του δὲν φαίνεται νὰ εἶναι διαφωτιστικὴ καὶ εὐδαιμονιστική, ἀλλὰ χριστιανικὴ ἀφοῦ συνεχῶς τάσσεται ὑπὲρ αὐτῆς καὶ δίδει νουθεσίες στὸν κλῆρο νὰ προχωρήσει στὴν διδασκαλία τοῦ Εὐαγγελίου. Ὁ Κοραῆς ἀντιτίθεται σφόδρα ἀπέναντι στὸν παπισμό, λόγῳ τῆς ὀρθόδοξης ἑλληνικῆς του συνείδησης, ἐπισημαίνοντας τὸν κίνδυνο ποὺ ἀπειλοῦσε τὸν Ἑλληνισμὸ μὲ τὴν δραστηριοποίηση τοῦ ρωμαιοκαθολικισμοῦ στὴν τουρκοκρατούμενη Ὀρθόδοξη Ἀνατολὴ μὲ στόχο τὸν προσεταιρισμὸ καὶ τὴν ἕνωση μὲ τοὺς Ὀρθοδόξους λόγῳ τῆς σκλαβιᾶς καὶ τῶν κακουχιῶν τῶν Ἑλλήνων. Τὸ Βατικανὸ εἶχε 19 Ἰ. Πέτρου, Ἐκκλησία καὶ πολιτική, Θεσσαλονίκη, 1992, σ Ν. Ματσούκα, Γένεσις καὶ Οὐσία τοῦ Ὀρθοδόξου Δόγματος, Θεσσαλονίκη 1969, σ Ν. Ματσούκα, Δογματικὴ καὶ Συμβολικὴ Θεολογία Γ, ὅπ.π., σ

40 θέσει σὲ ἐφαρμογὴ σχέδιο μὲ τὰ τάγματα τῶν Ἰησουϊτῶν καὶ Φραγκισκανῶν μοναχῶν, ὅπου μὲ ὁρμητήριο τὴν Κωνσταντινούπολη διέσχιζαν τὰ νησιὰ καὶ ἄλλα μέρη γιὰ προσυλητισμό. Ὁ Κοραῆς, ποὺ γνωρίζει τὶς διαφορὲς Ἀνατολικῶν καὶ Δυτικῶν, κατηγορεῖ τοὺς Δυτικοὺς γιὰ τὸ ἄσπονδο μίσος κατὰ τῶν ἑτεροδόξων, γνώρισμα τῆς Ἱερᾶς Ἐξέτασης καὶ γιὰ τὶς πολλὲς συμφορὲς ποὺ προκάλεσε στὴν Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία: «Οἱ Σταυροφόροι... ἐπυρπόλησαν πολλὰς βιβλιοθήκας, καὶ κατεσύντριψαν πολλὰ τῶν εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν καὶ ἄλλας πόλεις σωζομένων ἀκόμη πολυτίμων ἀγαλμάτων ἥρπασαν δὲ ληστρικῶς τὰ κτήματα καὶ χρήματα τῶν ταλαιπώρων Γραικῶν, μετακομίσαντες μ αὐτά... καὶ πλῆθος ἁγίων λειψάνων, ὄχι μόνον ἀληθινῶν, ἀλλὰ καὶ ὅσα ἐπώλησαν εἰς αὐτοὺς πολλοὶ πανοῦργοι ὡς ἀληθινά» 22. Τὸ φρόνημα τοῦ Ὀρθόδοξου λαοῦ γιὰ τὴν μὴ ἕνωση τῶν Ἐκκλησιῶν ἐναρμονίζεται μὲ τὴν βούληση τοῦ Κοραῆ καὶ τὴν θέση τῶν Ἑλλήνων, ποὺ προτιμοῦσαν νὰ δοῦνε στὴν Πόλη σαρίκι τούρκικο παρὰ παπικὴ μίτρα 23, ἂν καὶ ὁ ἴδιος ἀντιπαθεῖ ἐξίσου καὶ τὰ δύο. Ὁ Κοραῆς δὲν δέχεται ἄκριτα τὶς ἀξίες καὶ τὰ ἐπιτεύγματα τῆς δυτικῆς κοινωνίας, ἀποδέχεται τὰ ἐπιτεύγματα τῆς ἐπιστήμης, ἀφοῦ αὐτὴ ἑνώνει κατὰ κάποιον τρόπο τὴν Ἑλλάδα μὲ τὴν Εὐρώπη. Θεωρεῖ τὰ ἐπιστημονικὰ ἐπιτεύγματα ὡς ἀπότοκα τῆς ἑλληνικῆς σοφίας ποὺ διαδόθηκαν κατόπιν στὴν ὑπόλοιπη Εὐρώπη. Γι αὐτὸ τὰ ἀποδέχεται καὶ ἀγωνίζεται γιὰ τὴν μεταλαμπάδευσή τους στὴν τουρκοκρατούμενη Ἑλλάδα, πιστεύωντας ὁ ἴδιος στὸν οἰκουμενικὸ πολιτισμὸ τοῦ Βυζαντίου. Ἔτσι ἔπρεπε τὸ ἀγωνιζόμενο Γένος νὰ ὀργανώσει τὴν 22 Ἀ. Κοραῆ, Προλεγόμενα στοὺς Ἀρχαίους Ἕλληνες συγγραφεῖς, Ἀθήνα 1995, τ. 4, σ Ν. Ματσούκα, Νέος Ἑλληνισμὸς καὶ Δυτικὸς Διαφωτισμός, Θεσ/νίκη 1985, σ

41 ἐλεύθερη καὶ αὐτόνομη πολιτεία, γιὰ τὴν ὁποία ἀγωνίστηκε ἀπέναντι στὸν τούρκικο ζυγό καὶ τὴν ξένη ἐπιρροή. Ἂν καὶ συνέπεσε χρονολογικὰ ὁ Κοραῆς μὲ τὸν Ἅγιο Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη, διαφοροποιήθηκε τόσο πολύ ἀπὸ αὐτόν, ὥστε νὰ καταλήξει σὲ ἕναν νέον Βαρλαάμ, ποὺ ἐπιθυμοῦσε τὴν πίστη ὑποταγμένη στὴν φιλοσοφία. Ὁ Ἀδαμάντιος Κοραῆς σαφῶς ὠφέλησε τὸ Ἔθνος, ὅμως ἡ ἀπόστασή του ἀπὸ τοὺς Πατέρες καὶ ὁ «εὐρωπαϊκός» Χριστιανισμός του ἀποτέλεσαν τὴν ἀφορμὴ στὴν προσπάθεια ἀλλοίωσης βασικῶν χαρακτηριστικῶν τῆς ἑλληνορθόδοξης παράδοσής μας. 41

42 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Η ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΚΟΛΛΥΒΑΔΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΗΣ ΠΑΤΕΡΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΩΣ Ἀπέναντι στὸ πνεῦμα τοῦ Διαφωτισμοῦ, ποὺ ἄρχιζε νὰ ἐξαπλώνεται καὶ στὴν Ἑλλάδα σὲ χρόνους χαλαιποὺς μὲ τὴν μακροχρόνια δουλεία τῶν Ἑλλήνων Ὀρθοδόξων ὑπὸ τῶν Τούρκων, ποὺ εἶχε ρίξει τὸ χριστεπώνυμο πλήρωμα τοῦ λαοῦ σὲ ἀμάθεια καὶ λήθη μὲ πολλοὺς κινδύνους νὰ ἐλλοχεύουν γιὰ τὸ Γένος, ἐμφανίστηκαν οἱ ἁγιώτατοι καὶ θεοπρόβλητοι Κολλυβάδες Πατέρες, ὡς τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ οἱ τιμιώτατοι λίθοι 1. Πέραν τῶν τριῶν προεξαρχόντων καὶ κορυφαίων ἐκ τῶν Κολλυβάδων, δηλ. τοῦ Ἁγίου Μακαρίου Ἐπισκόπου Κορίνθου, τοῦ Ὁσίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου καὶ τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου τοῦ Παρίου, τὴν διδασκαλία των ἀσπάστηκαν καὶ ἄλλοι σύγχρονοι καὶ μεταγενέστεροί τους, ποὺ τὴν ἀκολούθησαν μὲ πιστότητα καὶ τὴν ἐφάρμοσαν μὲ ἀκρίβεια, συγκροτώντας τὸν «Χορόν τῶν Κολλυβάδων». Ἀναφέρουμε ὁρισμένους ἀπὸ αὐτούς Νήφων ὁ ἡγιασμένος, Νικηφόρος ὁ Χίος, Γρηγόριος ὁ Γραβανός, Σίλβεστρος ὁ Καισαρείας, Παΐσιος Βαλτισκόφκσυ, Κήρυλλος ὁ ἐν Πάρῳ, Ἱερόθεος ὁ ἐκ Συλιβένης τῆς Πελοποννήσου, Ἄνθιμος ὁ ἐκ Κεφαλληνίας, Παρθένιος ὁ Σκοῦρτος, Αὐξέντιος ὁ Ἄνδρου. Ἐπίσης Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, Ἀρσένιος ὁ ἐν Πάρῳ, Νεκτάριος ὁ τῆς Πενταπόλεως, ἐπίσκοπος, Σάββας ὁ ἐν 1 Μοναχῆς Ἰσιδώρας Ἁγιεροθεϊτίσσης, Πανηγυρικὴ Ἀσματικὴ Ἀκολουθία τῶν Ὁσίων καὶ Θεοφόρων Κολλυβάδων Πατέρων, Θεσσαλονίκη 2007, σ

43 Καλύμνῳ, Νικόλαος ὁ Πλανᾶς, Παρθένιος ὁ Χίος, Παχώμιος ὁ Χίος καὶ Παρθένιος καὶ Εὐμένιος οἱ ἐκ Κρήτης. Βέβαια καὶ ἄλλοι, ποὺ ὁ Κύριος τὰ ὀνόματα γνωρίζει, ἀκολούθησαν τὸ παράδειγμα τῶν Κολλυβάδων, τὸν ἀγώνα τους γιὰ τὴν ἀρετὴ καὶ τὴν ἐνάρετη πολιτεία τους κατὰ Χριστόν 2. Οἱ Κολλυβάδες ἀντέταξαν στὰ δυτικὰ «φῶτα» τοῦ Διαφωτισμοῦ, τὸ φῶς τῆς μυστηριακῆς ζωῆς τῆς Ὀρθοδόξου ἀνατολικῆς παραδόσεως, στὸν δρόμο τῆς ἐγωϊστικῆς πολυμάθειας, τὸν δρόμο τῶν ἁγίων Πατέρων, στὰ πρόσωπα τῶν σοφῶν καὶ μορφωμένων τοῦ κόσμου τοὺς ἁγίους τοῦ Θεοῦ καὶ τοὺς θαρραλέους Νεομάρτυρες 3. Προβάλλουν τὴν Ὀρθόδοξη πίστη ἀπὸ τοὺς βίους τῶν Ἁγίων, τὰ συγγράμματα τῶν Πατέρων, τὶς ἑρμηνεῖες τῶν μυσταγωγῶν τῆς λατρείας, τοὺς κανόνες τῶν Τυπικῶν, ἀποδίδοντας φόρο τιμῆς στὴν κανονικὴ παράδοση. Παρακινοῦν ἐκκλησιαστικοὺς ταγούς, μοναχοὺς καὶ χριστιανοὺς στὴν ἀναγέννηση τοῦ πνευματικοῦ βίου μέσα ἀπὸ τὴν λειτουργικὴ παράδοση τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, ἐπηρεάζοντας τὴν Ἐκκλησία καὶ τὴν κοινωνία 4. Οἱ Κολλυβάδες ἀντέδρασαν ὄχι μόνο μέσα ἀπὸ τὰ λεγόμενά τους καὶ τὴν μοναχικὴ ἄσκηση ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὰ ἴδια τὰ κείμενά τους, τοὺς δεκάδες τόμους ποὺ ἐξέδωσαν γιὰ τὸν φωτισμὸ τῶν ὑποδούλων Ἑλλήνων χριστιανῶν. Δὲν παρέμειναν στὸν μοναχικὸ ἁγιορειτικὸ βίο τους ἀλλὰ μέσω τῆς συγγραφῆς καὶ τὴν ἐν γένει δραστηριότητά τους λειτούργησαν ἀναγεννητικὰ καὶ φιλοκαλικά. 2 Μοναχῆς Ἰσιδώρας Ἁγιεροθεϊτίσσης, ὅπ.π., σ Ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, Ἡ θεία Εὐχαριστία καὶ τὰ προνόμια τῆς Κυριακῆς κατὰ τὴ διδασκαλία τῶν Κολλυβάδων, Θεσσαλονίκη 2004, σ Πρωτοπρ. Ἀθανασίου Γκίκα, Προϋποθέσεις καὶ συχνότητα προσέλευσης στὴν θ. μετάληψη, Θεσσαλονίκη 1994, σ

44 Ἀπὸ τὴ μία οἱ φιλοκαλικοὶ ἀντιδροῦν στὴν προπαγάνδα τῶν δυτικῶν, στὸν ἐγωιστικὸ τρόπο σκέψεως, στὸν ἄκρατο ὑλισμό, στὸν ἀνθρωποκεντρισμὸ καὶ τελικὰ στὴν ἀθεΐα. Ἀπὸ τὴν ἄλλη πρεσβεύουν τὴν ἀγάπη ἐν Χριστῷ, τὴν ταπείνωση, τὸν φωτισμὸ τῆς καρδιᾶς, τὴν ἀλήθεια, τὴν μυστηριακὴ ζωή, τὴν ἐμβάθυνση στὸ πνεῦμα τῶν Πατέρων καὶ τελικὰ στήν σωτηρία. Χαρακτηριστικὸ εἶναι αὐτὸ ποὺ ἔχει λεχθεῖ γιὰ τοὺς Κολλυβάδες «Οἱ Κολλυβάδες ἠγωνίσθησαν διὰ τὴν ἐπιστροφὴν εἰς τὴν ὀρθόδοξον παράδοσιν. Σκληρὸς ὑπῆρξεν ὁ ἀγών. Καῖ μὲ αἷμα ἀκόμη ἐπλήρωσαν τὴν πίστιν των εἰς τὴν παράδοσην. Δὲν θὰ εἶναι ὑπερβολή, ἐὰν εἴπωμεν ὅτι εἰς τοὺς Κολλυβάδες ὀφείλεται ἡ ὕπαρξης τῆς μοναστικῆς ζωῆς ἐν Ἑλλάδι, ἐκτὸς βεβαίως τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Χωρὶς τοὺς Κολλυβάδες ὁ σπεκουλαριστικὸς ἄνεμος τῆς ἐποχῆς (18 ος αἰ.) θὰ ἐσάρωνε τὸ πᾶν» 5. Οἱ φιλοκαλικοὶ πατέρες ἦταν δόκιμοι συγγραφεῖς, μεταφραστὲς μεγάλων πνευματικῶν ἔργων, κριτικοὶ ἐπιμελητὲς τῶν ἁγιολογικῶν 6 κειμένων καθὼς καὶ ὑπομνηματιστὲς λειτουργικῶν κειμένων γιὰ πληρέστερη κατανόηση ἀπὸ τὸν εὐσεβὴ λαὸ ποὺ ἐν πολλοῖς ἦταν ἀγράμματος, ἀμαθὴς καὶ βαλλόμενος ἀπὸ παντοῦ. Κύριο μέλημά τους ἦταν ἡ ἐπιστροφὴ στὸ γνήσιο πρωτοχριστιανικὸ πνεῦμα τῶν Πατέρων, στὴν μετὰ γνώσεως συμμετοχὴ στὸ μυστήριο τῆς θείας Εὐχαριστίας, σύμφωνα μὲ τὴν πράξη τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας καὶ τὰ προστάγματα τῶν ἁγίων καὶ θεοφόρων Πατέρων, ἀποσκοπώντας στὴν ἀκεραιότητα τοῦ ἀκαινοτομήτου τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Παραδόσεως. 5 Κ. Παπουλίδης, Τὸ κίνημα τῶν Κολλυβάδων, Ἀθῆναι 1971, σ Νικόδημου Ἁγιορείτη, Συναξαριστὴς τῶν δώδεκα μηνῶν τοῦ ἐνιαυτοῦ, ἐκδ. «Ὀρθόδοξος Κυψέλη», Θεσσαλονίκης 1981, τ. Ι, σσ. 21,

45 Δυστυχῶς ἡ περίοδος τῆς Τουρκοκρατίας εἶχε ἐπιφέρει τὴν λειτουργικὴ παρακμὴ καὶ τὴν ὑποβάθμιση τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς. Τέσσερις αἰῶνες σκλαβιᾶς καὶ ὑποδούλωσης τοῦ Γένους δὲν ἐπέτρεπαν τὸν λαὸ νὰ προοδεύσει καὶ νὰ σηκώσει κεφάλια, ἀλλὰ καὶ σὲ πνευματικὸ ἐπίπεδο λειτουργοῦσαν παραπλανητικὰ ἀφοῦ ὁ πιστὸς λαὸς δὲν γνώριζε καλὰ καλὰ τὰ ἀπολύτως ἀπαραίτητα τῆς μυστηριακῆς ζωῆς, ζώντας σὲ ἀλλότριο περιβάλλον. Τὸ εὐτύχημα, κατὰ τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας, ἦταν ἡ παρουσία τῶν φιλοκαλικῶν πατέρων στὸ Ἅγιον Ὄρος. Ἀμφισβητοῦσαν τὸ φαινόμενο τῆς ἀποχῆς ἀπὸ τὰ μυστήρια ἢ τῆς ἀραιῆς συμμετοχῆς σὲ αὐτὰ καὶ τόνιζαν τὴν σπουδαιότητα τῆς συχνῆς προσέλευσης στὸ μυστήριο γιὰ τὴν ἐν Χριστῷ τελείωση τῶν πιστῶν Χριστιανῶν. Ἡ ἀραιὴ μετάληψη ποὺ εἶχε ἐπικρατήσει ἀπὸ τοὺς συγχρόνους τους κακῶς καὶ ἀντικανονικῶς εἶχε ρίζες τουλάχιστον τριῶν αἰώνων 7. Ἐπίσης ἀντιτάχθηκαν στὴν ἀντιπαραδοσιακὴ μεταφορὰ τῶν μνημοσύνων ἀπὸ τὸ πένθιμο Σάββατο στὴν Κυριακή, ἡμέρα Κυρίου ἀναστάσιμη. Στὸ τέλος κινδύνευσαν καὶ μὲ ἐκκλησιαστικὴ καταδίκη γιατὶ ἐμειναν πιστοὶ στὴν Ἱερὰ Παράδοση τῶν Πατέρων μέχρι τέλους. Ἡ εἰρωνεία εἶναι πὼς οἱ «ἀδελφοί» τους, τοὺς ἔδωσαν ἀρχικὰ τὸ ὄνομα «Κολλυβάδες» ὡς κατηγορία καὶ ὕβρι, ἐνῶ στὴ συνέχεια καθιερώθηκαν στὴν συνείδηση τῶν Ὀρθοδόξων ὡς οἱ ἀγωνιστὲς τῆς ἀλήθειας καὶ τοῦ ἀκαινοτομήτου τῆς Ὀρδοδόξου Παραδόσεως 8. Πέραν τοῦ θέματος τῶν κολλύβων καὶ τῆς συχνῆς θείας Μεταλήψεως οἱ κολλυβάδες ἀγωνίστηκαν νὰ προβάλλουν τὴν Ἱερὰ Παράδοση τῶν Πατέρων καὶ σὲ ἄλλα θέματα «περὶ τῆς καταλλήλου 7 Θ. Γιάγκου, Κανόνες καὶ Λατρεία, ἐκδ. Γ. Δεδούση, Θεσσαλονίκη 2001, σ Κ. Παπουλίδη, Τό κίνημα τῶν Κολλυβάδων, Ἀθῆναι 1971, σ

46 δι αὐτὴν προετοιμασίας διὰ τῆς ἱερᾶς ἐξομολογήσεως, περὶ τῆς μετοχῆς τῶν πιστῶν εἰς τὴν θείαν Λατρείαν, περὶ τῆς πνευματικῆς ἀναγεννήσεως διὰ τῆς μελέτης τῶν ἱερῶν Γραφῶν, περὶ τοῦ ἀναβαπτισμοῦ τῶν ἑτεροδόξων καὶ περὶ τῆς ὅλης προσοχῆς ἡμῶν εἰς τὴν Εὐαγγελικὴν ἀκρίβειαν, τὴν τήρησιν τῶν πατρώων θεσμῶν καὶ κανόνων, τὴν ἐμμονὴν εἰς τὰς παραδόσεις καὶ τὰς καθιερωμένας ἀρχάς, τὴν ἐπιμέλειαν τῆς νοερᾶς προσευχῆς Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ ἐλέησόν με, τὴν τήρησιν τῶν αἰσθήσεων, τὴν ἀποφυγὴν τῶν ματαίων καὶ προσκαίρων ἡδονῶν, τὸν νοερὸν ἀγῶνα κατὰ τῶν ἐχθρῶν δαιμόνων, τὴν ἀδιάλειπτον ἐνθυμησιν τῶν θείων ἐντολῶν, τὴν φυλακὴν τῆς ἔσωθεν καθαρότητος, τὴν μνήμη τοῦ θανάτου, τὴν προσοχὴν τοῦ θείου φόβου καὶ τὴν ἐν ἁγνότητι ζωὴν καὶ πολιτείαν» 9. Γι αὐτὰ ἀγωνίστηκαν οἱ Κολλυβάδες Πατέρες προβάλλοντας τὴν Πατερικὴ Παράδοση, ὑπομένοντας δυσμενεῖς ἐπιπτώσεις, ἄδικες τιμωρίες, διώξεις καὶ συκοφαντίες, ἐξορίες ἀπὸ τὸ Ἅγιο Ὄρος. Ὁ Ἅγιος Μακάριος τὴν ἔκπτωση ἀπὸ τὸν θρόνο, ὁ Ἀθανάσιος ὁ Πάριος τὴν πίκρα ἀπὸ τὴν ἄδικη καθαίρεση καὶ ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης τὶς ψευδεῖς συκοφαντίες καὶ κατηγορίες. Ὅλα αὐτὰ τὰ ὑπέμειναν εἰς τύπον Χριστοῦ καὶ δικαιώθηκαν ἀφοῦ «Ἡ τῶν Ὁσίων Κολλυβάδων Πατέρων θεολογία καὶ προσφορά, κορυφαία καὶ οὐσιαστικὴ ὑπάρχουσα, ἀποτελεῖ τὸ ὕψιστον δημιούργημα τῆς νεωτέρας ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς καὶ παρουσίας, διατρανοῖ δὲν τὴν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐν ἡμῖν μεγαλουργίαν, πιστοποιοῦσα ἀκριβῶς τὸ Γραφικὸν λόγιον Ἰησοῦς Χριστός, χθὲς καὶ σήμερον ὁ αὐτὸς καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας» Μοναχῆς Ἰσιδώρας Ἁγιεροθεϊτίσσης, ὅπ.π., σσ Μοναχῆς Ἰσιδώρας Ἁγιεροθεϊτίσσης, ὅπ.π., σ

47 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ Η ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΝΙΚΟΔΗΜΟ 1. Ἡ ἐκτίμησή του πρὸς τοὺς Πατέρες γενικῶς Ὁ σεβασμὸς καὶ ὁ θαυμασμὸς τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτη πρὸς τοὺς Πατέρες εἶναι μεγάλος καὶ γνωστός. Πηγάζει σαφῶς ἀπὸ τὴν σπουδαιότητα τῶν Πατέρων. Στὴν Ὀρθοδοξία ἐκτιμοῦμε κατ ἀξίαν τὴν Ἁγία Γραφὴ ἀλλὰ δὲν τὴν θεωροῦμε ἀποκλειστικὴ πηγὴ τῆς διδασκαλίας καὶ τῆς πράξεως τῆς Ἐκκλησίας. Οἱ Πατέρες εἶναι ἰσόκυροι πρὸς τὴν Ἁγίαν Γραφήν. Ἄλλη πηγὴ σαφῶς εἶναι ἡ Ἱερὰ Παράδοσις ὅπου ἡ Ἐκκλησία διέσωσε τὸ ἔργο τοῦ Χριστοῦ καὶ τῶν Ἀποστόλων στὴν Παράδοση. Αὐτὴ ἄλλωστε εἶναι καὶ ἡ βασικὴ διαφορά μας ἀπὸ τοὺς Προτεστάντες ποὺ ἀναγνωρίζουν μόνον τὴν Ἁγίαν Γραφὴ (sola scriptura). Οἱ Πατέρες εἶναι οἱ καλύτεροι ἑρμηνευτὲς τῆς Ἁγίας Γραφῆς γιατὶ ἔζησαν μέσα στὸ ἴδιο ἁγιοπνευματικὸ κλίμα ποὺ ἔζησαν καὶ οἱ συγγραφεῖς τῆς Καινῆς Διαθήκης καὶ φωτίζονται ὑπὸ τοῦ Ἁγίου Πνεύματός ποὺ φώτισε τοὺς συγγραφεῖς τῶν ἱερῶν κειμένων. Διαμόρφωσαν τὴν δογματικὴν διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας, εἶναι δηλαδὴ οἱ αὐθεντικότεροι διδάσκαλοι τῶν δογμάτων τῆς πίστεως. Ἐπίσης οἱ Πατέρες εἶναι τὰ καλύτερα πρότυπα χριστιανικοῦ βίου ποὺ ἐφάρμοσαν στὴν πράξη τὴν χριστιανικὴ διδασκαλία καὶ διασώζουν τὸ ἀνθρώπινο πρόσωπο ὅπως πραγματικὰ πρέπει νὰ εἶναι 1. 1 π. Θ. Ζήση, Ἑπόμενοι τοῖς θείοις πατράσι, Θεσσαλονίκη 1997, σσ

48 Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὅ,τι δίδασκε ἢ ὅ,τι ἔγραφε τὸ στήριζε πάντοτε στὴν Ἁγία Γραφὴ καὶ στοὺς Πατέρες, διότι ἔπρεπε νὰ εἶναι ἀληθὲς καὶ ὀρθόδοξον, δηλαδὴ νὰ προέρχεται ἀπὸ τὴν Ἁγία Γραφή, Παλαιὰ καὶ Καινὴ Διαθήκη, ἢ ἀπὸ τοὺς φύλακες τῶν Ἀποστολικῶν Παραδόσεων, τοὺς θείους Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας. Για παράδειγμα, μία περικοπή ἀπὸ τὰ Πνευματικὰ Γυμνάσματα ποὺ παρατίθεται καὶ κατοχυρώνεται ἀπὸ τὴν Ἁγία Γραφή, Παλαιὰ καὶ Καινὴ Διαθήκη. «Τέλος πάντων παρακάλεσε τὸν Κύριον, εἰς τὸν ὁποῖον, ἀπὸ τὸν ὁποῖον, καὶ τὸν ὁποῖον, πιστεύεις, ἐλπίζεις, ἀγαπᾶς, νὰ σοῦ δώσῃ χάριν νὰ τοῦ ἀποδώσης ἀγάπην ἀντὶ ἀγάπης, ἔρωτα ἀντὶ ἔρωτος δ δὲ καὶ τελευταῖον θυσίαν νὰ προσφέρῃς τήν τοῦ σώματός σου, θυσιάζοντας διὰ τὸν Θεὸ ὅλα σου τὰ σαρκικὰ πάθη καὶ τάς ὀρέξεις, καθώς σοῦ παραγγέλει καὶ ὁ Ἀπόστολος λέγων: παρακαλῶ ὑμᾶς, ἀδελφοί, διὰ τῶν οἰκτιρμῶν τοῦ Θεοῦ, παραστῆσαι τὰ σώματα ὑμῶν θυσίαν ζῶσαν, ἁγίαν, εὐάρεστον τῷ Θεῷ» (Ρωμ. β ) 2. Μία ἄλλη περικοπή ἀπὸ τὸ Ἑορτοδρόμιο, ὅπου ἐπικαλεῖται ὁ Ἅγιος Νικόδημος τὴν μαρτυρίαν τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου καὶ ἄλλων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας. «Οὕτω ποίει καὶ σύ, ἀδελφέ, μιμούμενος τοὺς ἁγίους ἐκείνους χριστιανούς. Μάλιστα δὲ ὅταν βλέπῃς τὸν ἑαυτόν σου ὅτι ἀρχίζει διὰ νὰ θυμώνεται κατά τινος ἀδελφοῦ, εὐθὺς σημείωσον τὸν τύπον τοῦ Σταυροῦ εἰς τὸ στῆθός σου, ἵνα ἡ δύναμις τοῦ Σταυροῦ γένῃ ὡς χαλινάρι, καὶ ἐμποδίσῃ τὴν ὁρμὴν καὶ τὸ δαιμόνιον τοῦ θυμοῦ. Οὕτω σὲ συμβουλεύει νὰ κάμνῃς ὁ ἀνωτέρω Χρυσοῦς Πατήρ, λέγων: Ἀπαλλα 2 Μητροπολίτου Μηθύμνης Ἰακώβου, Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης ὁ ἐκ Ναξίας, Καλλονὴ 1980, σ

49 γῶμεν τούτου τοῦ δαίμονος, ἀρχόμενον αὐτὸν καταστείλωμεν, τὴν σφραγίδα,... τῷ στήθει, καθάπερ τινὰ χαλινόν» Ἐπαινετικοὶ καὶ ἐγκωμιαστικοὶ χαρακτηρισμοὶ τῶν Πατέρων καὶ ποίους Πατέρες χρησιμοποιεῖ περισσότερο Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης σέβεται καὶ ὑπολήπτεται στὸν μέγιστο βαθμὸ τοὺς θεοφόρους Πατέρες γι αὐτὸ καὶ κάνει χρήση τῶν Πατέρων σὲ αὐτὰ ποὺ ἀναφέρει ἢ γράφει. Χρησιμοποιεῖ πληθώρα χαρακτηρισμῶν γιὰ τοὺς Ἁγίους καὶ Θεοφόρους Πατέρες. Στὴν περίπτωση τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Χρυσοστόμου καὶ συγκεκριμένα στὸν ἐγκωμιαστικό του Λόγο γιὰ τὴν ἀνακομιδὴ τοῦ λειψάνου του ἀναφέρει: «οὐ μόνον ἡ Κωνσταντινουπολιτῶν Ἐκκλησία ἐζημιώθη τῆς ἐκείνῳ καλλιρύτου γλώσσης, ἀλλὰ καὶ πᾶσα ἡ ὑφήλιος ἐχήρευσεν, ἀπολέσασα τοιοῦτον ἔνθεον ἄνδρα». Ἀκόμη «Χαίροις ὁ τῆς ἡμετέρας ἀρούρας γεωργὸς δοκιμώτατος» καὶ «Ἀνηλώθημεν, ἐδαπανήθημεν, μυρίοις ἀπεθάνομεν θανάτοις: Καὶ ταῦτα ἴσασιν ἀκριβέστερον οἱ καὶ βραχεῖας ῥοπῆς ἡμῖν συγγενόμενοι, πρὸς οὓς οὐδὲ διαλεχθῆναι τι μικρὸν ἠδυνήθην, ὑπὸ τῶν συνεχόντων πυρετῶν καταβεβλημένος. Καὶ γὰρ τῶν τὰ μέταλλα ἐργαζομένων καὶ τὸ δεσμωτήριον οἰκούντων χαλεπώτερα καὶ πεπόνθαμεν καὶ πάσχομεν». Ἐπίσης, «Ἰωάννην τὸν τῆς μετανοίας λέγεις; Ἄνθρωπος, ἐν σώματι ὤν, ἐκεῖνον ἰδεῖν οὐ δύναται. Ἐκεῖ γὰρ παρίσταται, ὅπου ὁ Θρόνος ὁ Δεσποτικός» καὶ «Οὔτε σοί, οὔτε τινὶ ἑτέρῳ τὸ τοιοῦτον ἀλλ ἢ Ἰωάννῃ δέδονται τῷ Ἀντιοχεῖ» 4. Ἐπιπλέον, «Οὕτως εἰμὶ ἐγὼ πρὸς τὸν μακάριον Ἰωάννην, ὥσπερ πηγὴ πρὸς θάλασσαν καὶ ῥύαξ πρὸς ποταμὸν» καὶ «Ἰωάννη, τοῦ ἐμοῦ θεράπων 3 Μητροπολίτου Μηθύμνης Ἰακώβου, ὅπ.π., σ Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Εἰς τὸν Οἰκουμενικὸν Διδάσκαλον καὶ φωστῆραν τῆς Ἐκκλησίας, Ἅγιον Ἰωάννη τὸν Χρυσόστομον, ἐκδ. Ὀρθόδοξος Κυψέλη, Θεσσαλονίκη, σ

50 Υἱοῦ καὶ Θεοῦ, καλῶς τὸν τῆς ἀσκήσεως ἀγῶνα ἠγωνίσας, καλῶς τὸ λογικὸν ἐποίμανες ποίμνιον... Ἰδοὺ γὰρ καὶ μαρτυρικὸς ἀναμένει σε δρόμος καὶ ἀθλητικὸν διὰ ποικίλων πόνων καὶ πειρασμῶν ὑπήνοικται στάδιον, ἵνα σοῦ τὸ δοκίμιον φανερόν, ἔν τε γῇ καὶ οὐρανῷ καταστῇ. ὃ παρὰ Θεῷ καὶ μόνῳ τὰ νῦν ἐστι γινωσκόμενον ἀγαλλιάσθω οὖν σοῦ καὶ χαιρέτω τὸ πνεῦμα, ὅτι σοὶ καὶ χαρά, ἐν οὐρανοῖς, ἀναλόγως τῶν θλίψεων, τεταμίευται» καὶ «Σύγγνωθι ἐμοῦ γε ἕνεκα πολλὰ γὰρ διαπεπόνηκεν ὑπὲρ ἐμοῦ, Νεστόριον καταισχύνας, τὸν ὑβριστήν, καμὲ Θεοτόκον ἀνακηρύξας ἀγνοίᾳ γὰρ τὴν περὶ σοῦ φαύλην ὑπόληψιν προσεκτήσατο καὶ δηλώσει, τῷ ταύτην μετὰ ἐπίγνωσιν ἀποκτήσασθαι». Πόσο πολὺ ἀγαποῦσε ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης τὸν Ἅγιον Ἰωάννη τὸν Χρυσόστομο, φαίνεται καὶ στὸ Ἑορτοδρόμιο καὶ στὸ ἔργο Ἑρμηνεία ΙΔ Ἐπιστολῶν τοῦ Ἀποστόλου Παύλου, ὅπου ἀναφέρεται περισσότερο ἀπὸ μία φορὰ σὲ κάθε σελίδα στὸν Ἅγιο Ἰωάννη τὸν Χρυσόστομο. Ἄλλος λόγος τῆς μεγάλης εὐλαβείας ποὺ ἔτρεφε ὁ Ἅγιος Νικόδημος πρὸς τὸν Ἅγιον Ἰωάννη τὸν Χρυσόστομον ἦταν τὸ μοναστήρι τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Χρυσοστόμου στὴν Νάξο, ὅπου ἐκάρη μοναχὴ ἡ μητέρα τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου μὲ τὸ ὄνομα Ἀγαθή. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος μπορεῖ νὰ ἔγραψε τὸν Παρακλητικὸ κανόνα πρὸς τὸν Ἅγιον Χρυσόστομον γιὰ τὴν μοναστικὴ ἀδελφότητα τοῦ νησιοῦ τῆς Νάξου, διότι σίγουρα γράφτηκε γιὰ μοναχοὺς ποὺ μένουν σὲ σκήνωμα τιμώμενο στὸ ὄνομα τοῦ Ἁγίου Χρυσοστόμου. Στοὺς Χαιρετισμούς, ἤτοι Οἶκοι εἰκοσιτέσσερις εἰς τὸν ἐν Ἁγίοις Πατέρα ἡμῶν Ἰωάννην τὸν Χρυσόστομον, παρατηροῦμε πληθώρα κοσμητικῶν ἐπιθέτων τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου πρὸς τὸ πρόσωπο τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Χρυσοστόμου 5. 5 Νικοδήμου Ἁγιορείτου, ὅπ.π., σσ

51 «Τὸν ποταμὸν τῆς Ἐκκλησίας τὸν χρυσόρειθρον καὶ εὐσεβείας τὴν κιθάραν τὴν χρυσόφθογγον τὸν Χρυσόστομον αἰνέσωμεν Ἰωάννην... τάς καρδίας τῶν πιστῶν καὶ τὰ νοήματα τούτῳ λέγοντες, χαῖρε θεῖε Χρυσόστομε». «Χαῖρε σοφίας τὸ πρυτανεῖον Χαῖρε τῆς χάριτος ἀριστεῖον Χαῖρε φυτοκόμε ἠθῶν τῆς σεμνότητος Χαῖρε ῥιζοτόμε παθῶν τῆς κακότητος Χαῖρε γνώσεως θησαύρισμα θείας καὶ πολυειδοῦς Χαῖρε Πνεύματος ἐναύλισμα δωρεᾶς ἀμφιλαφοῦς Χαῖρε ὅτι ἠράσθης ἐκ παιδὸς τῆς συρίας Χαῖρε ὅτι μετέσχες πολυσόφου παιδείας Χαῖρε σοφῶν σεμνὸν παιδαγώγημα Χαῖρε πιστῶν λαμπρὸν φωταγώγημα Χαῖρε χρυσοῦν καθαρότητος γέρας Χαῖρε ψυχῶν οὐρανόσδοτου κέρας» «Χαῖρε ὁ ῥήτωρ τῆς Ἐκκλησίας Χαῖρε ὁ μύστης τῆς Θεαρχίας Χαῖρε ἀληθείας τὸ στόμα τὸ εὔλαλον Χαῖρε τῆς κακίας τὸ ξίφος τὸ εὔθικτον 51

52 Χαῖρε λύρα θεοκίνητος διδαγμάτων ἱερῶν Χαῖρε πλοῦτος πολυτίμητος χαρισμάτων δαψιλῶν Χαῖρε ὅτι, τὸν ῥύπον τῶν ψυχῶν ἐκκαθαίρεις Χαῖρε ὅτι πρὸς κτῆσιν τῶν κρειττόνυν θερμαίνεις Χαῖρε φωτὸς ἀΰλον σελάγησις Χαῖρε ψυχῶν ἀνίας κατάλυσις Χαῖρε Χριστῷ μιμητὰ εὐσπλαχνίας Χαῖρε φωνὴ θεϊκὴς συμπαθείας». «Χαῖρε ὁ μέγας ἀρχιεράρχης Χαῖρε ὁ ἔνθους ἱεροφάντης Χαῖρε οἰκουμένης φωστὴρ χρυσαυγέστατε Χαῖρε Ἐκκλησίας ἀτίνακτε πρόβολε... Χαῖρε ὅτι βλυστάνεις ἀφθαρσίας τὸ νάμα Χαῖρε ὅτι παρέχεις ἀμβροσίας τὸ μάννα Χαῖρε χρυσοῦς καὶ γλώσσῃ καὶ φθέγματι Χαῖρε γλυκὺς καὶ λόγῳ καὶ βλέμματι Χαῖρε πηγὴ ἐν Ἐδὲμ προϊοῦ Πέραν αὐτῶν ὅλων τῶν χαρακτηρισμῶν γιὰ τὸ πρόσωπο τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Χρυσοστόμου, παρατηροῦμε τὴν προσφώνηση, τὸν χαιρετισμὸ τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου πρὸς τὸν Ἅγιον Ἰωάννη τὸν Χρυσόστομον «Χαῖρε θεῖε Χρυσόστομε» οὐκ ὀλίγες φορές, δεῖγμα τῆς 52

53 εὐλαβείας, τῆς ἀγάπης καὶ τοῦ σεβασμοῦ ποὺ τοῦ εἶχε ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης 6. Στα ἔργα τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου φαίνεται ὁ σεβασμὸς καὶ ἡ προσήλωση πρὸς τοὺς Πατέρες μὲ τοὺς διαφόρους χαρακτηρισμοὺς ποὺ τοὺς ἀποδίδονται. Στὴν περίπτωση τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Χρυσοστόμου ποὺ τοῦ ἀποδίδεται ὁ χαρακτηρισμὸς «θεῖος» σὲ ἀρκετὲς ἀναφορές ποὺ γίνονται. Στὸ ἔργο Πνευματικὰ Γυμνάσματα παρατηροῦμε: «λέγει γὰρ ὁ θεῖος Χρυσόστομος καὶ γὰρ παιδικὸν φοβούμεθα φόβον, θάνατον δεδοικότες, ἁμαρτίαν δὲ μὴ δεδοικότες». «ὁ δὲ θεῖος Χρυσόστομος οὕτω κἂν μυρίας τις θῇ γεέννας οὐδὲν τοιοῦτον ἐρεῖ οἷον τῆς μακαρίας ἐκείνης ἐκπεσεῖν δόξῃς», «καθὼς ἑρμηνεύει ὁ θεῖος Χρυσόστομος. Διὰ γὰρ τοῦτο αὐτὸν καὶ ἀφῆκεν ὁ Πατήρ, καὶ οὐκ ἐκώλυσεν εἰς τὴν ἀλλοτρίαν ἀπελθεῖν, ἵνα διὰ τῆς πείρας μάθῃ καλῶς ὅσης ἀπήλαυεν εὐεργεσίας οἴκοι μένων». «δι ὃ καὶ ὁ θεῖος Χρυσόστομος ἐσυνείθιζε πάντοτε νὰ λέγῃ τοῦτο τὸ ἀξιομνημόνευτον ἀπόφθεγμα Δόξα τῷ Θεῷ πάντων ἕνεκεν, ὅπερ οὐ παύσομαι ἐπιλέγων ἀεὶ ἐπὶ πᾶσί μοι τοῖς συμβαίνουσιν» 7. Ἐπίσης στὴν ἑρμηνεία γιὰ τὸν Κανόνα τῆς Ὑψώσεως τοῦ Σταυροῦ ὅπου ἀναφέρεται «Ἐὰν σὲ πολεμοῦν οἱ ἐχθροὶ Δαίμονες μὲ καμίαν ἁμαρτίαν, μὴ φοβηθῇς ἀλλὰ σφράγισον τὸν ἑαυτόν σου μὲ τὸ σημεῖον τοῦ Σταυροῦ, καθὼς σὲ συμβουλεύει νὰ κάμνῃς ὁ θεῖος Χρυσόστομος, λέγων πιστὴ εἰ; σφράγισαν σεαυτὴν καὶ εἰπέ: Τοῦτο τὸ ὅπλον ἔχω μόνον τοῦτο τὸ φάρμακον ἄλλο δὲ οὐκ οἶδα» 8. 6 Νικοδήμου Ἁγιορείτου, ὅπ.π., σσ Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Πνευματικὰ Γυμνάσματα, Θεσσαλονίκη 2004, σσ , Νικόδημου Ἁγιορείτη, Ἑορτοδρόμιον, Θεσσαλονίκη 2002, σ

54 Ἀκόμη στὴν ἑρμηνεία στὸν κανόνα τῶν Θεοφανείων, ὅπου γίνεται μνεία: «Τοῦτο γινώσκοντες, ὅτι ὁ παλαιὸς ἡμῶν ἄνθρωπος συνεσταυρώθη τῷ Χριστῷ ὅθεν ὁ θεῖος Χρυσόστομος σὺν τῷ Θεοφυλάκτῳ ἑρμηνεύοντες τὰ ἀνωτέρω ῥητά, Σταυρὸν τὸ Βάπτισμα ὀνομάζουσιν ἐπειδὴ εἰς αὐτὸ σταυρώνεται μαζὶ μὲ τὸν Χριστὸν ὁ παλαιὸς τῆς ἁμαρτίας ἄνθρωπος». Στὴν ἑρμηνεία στὸν Κανόνα τοῦ Εὐαγγελισμοὺ γίνεται πάλι λόγος, ὅπου «Διὰ τοῦ Τροπαρίου τούτου ἀποκρίνεται ὁ Ἄγγελος πρὸς τὰ ἀνωτέρω λόγια τῆς Θεοτόκου καὶ λέγει ὢ σεμνοτάτη καὶ Ἀειπάρθενε Μαριάμ, τὰ λόγια ὅπου λαλεῖς πρὸς ἐμέ, αὐτὰ εἶναι ἴδια καὶ συνειθισμένα τῆς φυσικῆς γεννήσεως τῶν θνητῶν ἀνθρώπων, ἤγουν τὸ νὰ σμίγῃ ὁ ἀνὴρ εἰς σάρκα μίαν, ἤτοι εἰς ἕνα παιδίον οὕτω γὰρ ἑρμήνευσε τὸ ῥητὸν ὁ θεῖος Χρυσόστομος καθότι τὸ παιδίον σὰρξ μία τῶν γονέων ἐστίν» 9. Στὴν Πρὸς Ρωμαίους Ἐπιστολὴν γίνεται λόγος ὅπου «Δὲν εἶπεν ὁ Παῦλος ὅτι ὁ νόμος κατειργάσατο κάθε ἐπιθυμίαν, ἀλλὰ ἡ ἁμαρτία ἡ ὁποία, κατὰ τὸν θεῖον Χρυσόστομον, εἶναι ἡ ῥᾴθυμος καὶ διεφθαρμένη προαίρεσις,..., ἤθελεν ἔτσι αὐξήσῃ αὐτὴν περισσότερον, διατὶ τοῦ μὲν ἰατροῦ εἶναι ἴδιον νὰ ἐμποδίσῃ τὸ ψυχρὸν νερόν, τοῦ δὲ ἀρρώστου εἶναι ἴδιον νὰ μὴ πίη αὐτό, τοιουτοτρόπως καὶ ὁ νόμος ἐδίδασκε μὲν καὶ ἐμπόδιζε τοὺς ἀνθρώπους ἀπὸ τὴν κακὴν ἐπιθυμίαν, ἡ δὲ κακὴ καὶ φιλαμαρτήμων προαίρεσις τῶν ἀνθρώπων αὔξησε τὴν ἐπιθυμίαν περισσότερον καὶ ἔπραξεν ὄχι μίαν, ἀλλὰ κάθε ἁμαρτίαν μὲ ἐπίτασιν τὸ κακὸν ἐνεργοῦσα. Διατὶ ὅταν τίνας ἐμποδίζεται ἀπὸ ἕνα πρᾶγμα ὁποῦ ἐπιθυμεῖ τότε περισσότερον μαίνεται. Τότε δὲ ἐφάνη ἡ ἁμαρτία, ὅταν ὁ νόμος ἐπαραβαίνετο, διατὶ χωρὶς νόμον ἡ ἁμαρτία εἶναι νεκρά, ἤτοι δὲν λογίζεται πὼς εἶναι ἁμαρτία. Ὅταν δὲ ὁ νόμος εἶναι καὶ 9 Νικόδημου Ἁγιορείτη, ὅπ.π., σ. 266 καὶ σ

55 προστάζῃ ἐκεῖνο ὁποῦ πρέπει νὰ κάμῃ τινας ἢ νὰ μὴν κάνῃ, τότε ἡ ἁμαρτία ζῇ, ἤτοι συνίσταται καὶ νομίζεται ἁμαρτία, διατὶ οἱ παραβαίνοντες τὸν νόμον μὲ γνῶσιν ἁμαρτάνουν» 10. Ἐπίσης ὁ θεῖος Χρυσόστομος ἀναφέρει στοὺς χριστιανοὺς γιὰ τὰ ἄσεμνα τραγούδια «Μαθέτωσαν Ἕλληνες, ὅτι μάλιστα χριστιανοὶ τρυφᾶν ἴσασι καὶ τρυφᾶν μετὰ κόσμου ἀγαλλιάσθε γάρ φησι τῷ Κυρίῳ ἐν τρόμῳ. Πῶς δέ ἐστιν ἀγαλλιᾶσθαι; ὕμνους λέγοντας, εὐχὰς ποιουμένους ψαλμοὺς ἐπεισάγοντας ἀντὶ τῶν ἀνελευθέρων ἐκείνων ᾀσμάτων. Οὕτω καὶ ὁ Χριστὸς τῇ τραπέζῃ παρέσται, καὶ εὐλογίαις ἐμπλήσει τὴν οἰκίαν ἅπασαν, ὅταν εὔχῃ, ὅταν ᾄδῃς πνευματικά, ὅταν πένητας ἐπὶ τῶν προκειμένων τὴν κοινωνίαν καλῇς, ὅταν εὐταξίαν καὶ σωφροσύνην ἐπιστήσῃς τῷ συμποσίῳ. Οὕτω καὶ ἐκκλησίαν ἐργάσῃ τὸν τόπον, ἀντὶ τῶν ἀκαίρων κραυγῶν, τὸν τῶν ἁπάντων δεσπότην ὑμνῶν. Καὶ μὴ με λέγε, ὅτι ἕτερος ἐκράτησε νόμος, ἀλλὰ διόρθου τὰ κακῶς ἔχοντα» 11. Ἀκόμη ὁ Ἅγιος ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος χαρακτηρίζεται ὡς θεῖος Χρυσόστομος καὶ στὸ Β Κεφάλαιο «Ὅτι δὲν πρέπει νὰ πιστεύομεν, οὔτε νὰ θαρρευώμεθά ποτε εἰς τὸν ἑαυτόν μας», ὅπου ὁ θεῖος Χρυσόστομος λέγει ὅτι ὁποῖος θεωρεῖ τὸν ἑαυτόν του πὼς εἶναι τὸ τίποτα, αὐτὸς γνωρίζει τὸν ἑαυτόν του καλύτερα ἀπὸ ὅλους τοὺς ἄλλους, «οὗτος μάλιστά ἐστιν ὁ ἑαυτὸν εἰδώς, ὁ μηδὲν ἑαυτὸν εἶναι νομίζων» 12. Στὸ ΙΓ Κεφάλαιο «Περὶ τοῦ πῶς πρέπει νὰ πολεμῇ τις ἐναντίον τῆς ἀλόγου θελήσεως τῶν αἰσθήσεων καὶ περὶ τῶν πράξεων, ὅπου ἔχει 10 Νικόδημου Ἁγιορείτη, Ἑρμηνεία εἰς τάς ΙΔ ἐπιστολὰς τοῦ Ἀποστόλου Παύλου, ὅπ.π., σ Νικόδημου Ἁγιορείτη, ὅπ.π., σ Νικόδημου Ἁγιορείτη, Ἀόρατος Πόλεμος, Ἀθήνα 1997, σ

56 καὶ κάμνῃ ἡ θέλησις, διὰ νὰ ἀποκτήσῃ τάς ἕξεις τῶν ἀρετῶν» ὁ θεῖος Χρυσόστομος στὸ κατὰ Ματθαῖον ἀναφέρει ὅτι ὁ Κύριος διδάσκει ἐννέα βαθμοὺς στοὺς ὁποίους ἀναβιβάζει ὅλους τοὺς ἀνθρώπους μέσῳ τῶν θείων ἐντολῶν του: 1) ὅτι οἱ χριστιανοὶ δὲν πρέπει νὰ ἀδικοῦν κανέναν ἄνθρωπο, 2) ὅτι ἐὰν κάποιος τοὺς ἀδικήσει, αὐτοὶ δὲν πρέπει νὰ τὸν ἐκδικηθοῦν μὲ τὴν ἴση ἀδικία 3) νὰ μὴν κάνουν σὲ ἄλλους τὰ κακά ποὺ ἔκαναν σὲ αὐτοὺς ἀλλὰ νὰ τὰ ὑπομείνουν καὶ νὰ ἠρεμήσουν 4) ὄχι μόνο νὰ ἠρεμήσουν ἀλλὰ καὶ νὰ προσφέρουν οἰκειοθελῶς τοὺς ἑαυτούς τους στὸ νὰ πάθουν τὰ κακά 5) στὸ νὰ δώσουν τοὺς ἑαυτούς τους στὰ πάθη περισσότερο ἀπὸ ἐκείνους ποὺ τοὺς ἐνόχλησαν 6) τὸ νὰ μὴν ἐχθρεύονται αὐτούς ποὺ τοὺς βασανίζει 7) τὸ καὶ νὰ ἀγαπήσω αὐτὸν ἀπὸ καρδίας 8) τὸ καὶ νὰ τοῦ ἀναποδώσουνε μεγάλο καλό 9) τὸ νὰ ἱκετεύουν καὶ τὸν Κύριο νὰ τοὺς ἔχει καλὰ καὶ νὰ μακροημερεύσουν 13. Στὸ Κεφάλαιο ΚΖ «Τί πρέπει νὰ κάμνωμεν ὅταν εἴμεθα πληγωμένοι» ὁ θεῖος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος συνήθιζε νὰ λέγει σὲ κάθε περίσταση εἴτε καλή, εἴτε κακή, αὐτὸ τὸ ἀπόφθεγμα «Δόξα τῷ Θεῷ πάντων ἕνεκεν οὐ γὰρ παύσομαι τοῦτο ἐπιλέγων ἀεὶ ἐπὶ πᾶσί μοι τοῖς συμβαίνουσιν». Στὸ Κεφάλαιο ΛΓ «Περὶ τῆς τελευταίας ἀπάτης, ὀποῦ μεταχειρίζεται ὁ διάβολος διὰ νὰ γίνωνται εἰς ἡμᾶς αἰτίαι κακίας, αἱ ἀρεταί, ὁποῦ ἀποκτήσομεν» ὁ θεῖος Χρυσόστομος ἀναφέρει πόσο σπουδαῖο εἶναι, τὸ νὰ ἔχει κάποιος τὸν ἑαυτό του κατώτερο ἀπὸ ὅλους τοὺς ἀνθρώπους, ὅπως πιστεύω καὶ οἱ ἅγιοι «οὕτω λέγει οὐδὲν οὕτω τῷ Θεῷ φίλον, ὡς τὸ μετὰ τῶν ἐσχάτων ἑαυτὸν ἀριθμεῖ» Νικόδημου Ἁγιορείτη, ὅπ.π., σ Νικόδημου Ἁγιορείτη, ὅπ.π., σ

57 Στὸ Κεφάλαιο ΜΕΤ «Τὶ πρᾶγμα εἶναι ἡ νοερὰ προσευχὴ καὶ πόσον λογιῶν μπορεῖ νὰ γίνεται» σύμφωνα μὲ τὸν θεῖο Χρυσόστομο «Μέγα ἀγαθὸν ἡ εὐχή, ἐὰν μετὰ διανοίας εὐχαρίστου γίνηται. Ἐὰν παιδεύσωμεν ἑαυτοὺς μὴ μόνον λαμβάνοντες, ἀλλὰ καὶ μὴ λαμβάνοντες εὐχαριστεῖν τῷ Θεῷ καὶ γάρ ποτε μὲν δίδωσι, ποτὲ δὲ οὐ δίδωσιν, ἀμφότερα χρησίμως. Ὥστε, κἂν λάβῃς, κἂν μὴ λάβῃς, ἔλαβες ἐν τῷ μὴ λαβεῖν κἂν ἐπιτύχῃς κἂν μὴν ἐπιτύχῃς, ἔτυχες ἐν τῷ μὴ ἐπιτυχεῖν ἔστι γὰρ ὅτε τὸ μὴ λαβεῖν λυσιτελέστερον εἰ γὰρ μὴ συμφέρον ἡμῖν ἦν πολλάκις τὸ μὴ λαβεῖν, πάντως ἔδωκεν ἄν τὸ δὲ συμφερόντως ἀποτυχεῖν ἐπιτυχεῖν ἐστιν» 15. Ἄλλη περίπτωση Πατέρα τῆς Ἐκκλησίας, στὸν ὁποῖο ἀναφέρεται ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης εἶναι ἡ περίπτωση τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, ὁ ὁποῖος χαρακτηρίζεται μὲ τὸ κοσμητικὸ ἐπίθετο «Μέγας» ἀπὸ τὸν Ἅγιο Νικόδημο καὶ τοὺς Πατέρες. Οἱ Πατέρες, ὑποστηρίζουν ὅτι οἱ ψυχὲς τῶν ἁμαρτωλῶν, πρὶν ἀπὸ τὴν Σταύρωση καὶ τὴν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ, πήγαιναν στὸν Ἅδη. Αὐτὸ σαφῶς ὑποστηρίζει καὶ ὁ Μέγας Βασίλειος «ὅ τε γὰρ Μέγας Βασίλειος ἐν ταῖς εἰς τὴν Πεντηκοστὴν εὐχαῖς, τοῦτο μαρτυρεῖ λέγων ὁ καὶ ἐν αὐτῇ τῇ παντελείῳ ἑορτῇ καὶ σωτηριώδει, ἱλασμοὺς καὶ ἱκεσίας ὑπὲρ τῶν κατεχομένων ἐν ᾅδῃ καταξιώσας δέχεσθαι» 16. Στὴν ΙΑ Μελέτη ὁ Μέγας Βασίλειος μακαρίζει τὴν φοβερὴ ἡμέρα τοῦ Κυρίου «Ὅθεν καὶ ὁ μέγας Βασίλειος μακαρίζει ἐκείνους ὅπου μελετοῦν πάντοτε τὴν φοβερὰν ἐκείνην ἡμέραν, διότι ἀπὸ τὴν μελέτην αὐτὴν θέλουν ἐμποδισθῆ ἀπὸ κάθε ἁμαρτίαν, λέγων Μακαρία ψυχὴ καὶ νυκτὸς καὶ ἡμέρας μηδεμίαν ἄλλην μέριμναν στρέφουσα, ἢ τὸν θάνατον διὰ παντὸς καί πὼς ἐπὶ τῆς μεγάλης ἡμέρας, καθ ἣν πᾶσα ἡ 15 Νικόδημου Ἁγιορείτη, ὅπ.π., σ Νικόδημου Ἁγιορείτη, Πνευματικά Γυμνάσματα, Θεσσαλονίκη 2004, σ

58 κτίσις παραστήσεται τῷ κριτῇ τῶν ἁπάντων, τάς εὐθύνας τῶν πεπραγμένων ἀπολαβοῦσα καὶ αὕτη δυνηθῇ κούφως ἀποθέσθαι τὸν λόγον τῶν βεβιωμένων ὁ γὰρ ἐκείνην τὴν ἡμέραν καὶ τὴν ὥραν πρὸ ὀφθαλμῶν τιθέμενος καὶ ἀεὶ μελετῶν τὴν ἐπὶ τοῦ ἀπαραλογίστου κριτοῦ ἀπολογίαν, ὁ τοιοῦτος, ἢ οὐδέν, ἢ παντελῶς ἐλάχιστα ἁμαρτήσεται» 17. Ἐπίσης στὴν ΙΔ Μελέτη γίνεται λόγος «Ὅθεν καὶ ὁ μέγας Βασίλειος εἶπε τούτους τοὺς φοβεροὺς λόγους τάς ἐν ἀγνοίᾳ ἁμαρτίας μὴ ὡς φαντασίας ἁπλῶς, ἀλλ ὡς ἔργα ἐν ψυχῇ γινόμενα κρίνον καὶ πάλιν ὅσῳ ἔλαττον ψυχῆς σῶμα τῇ ἀξίᾳ, τοσοῦτον ἔλαττον τὸ διὰ σώματος ἁμάρτημα, οἶμαι τοῦ διὰ ψυχῆς. Καὶ πάλιν ὁ θεῖος νόμος οὐ τὴν πρᾶξιν, ἀλλὰ τὴν ἔννοιαν κρίνει καὶ πάλιν ὥσπερ ἔργον σώματος τὸ σωματικῶς καὶ ἐπιτελέσαι, οὕτω καὶ ψυχῆς ἔργον τὸ ταῖς εὐνοίαις τάς ἀρεσκούσας φαντασίας τελεσιουργῆσαι ὡς θέλει». Καὶ ἄλλη μία ἀναφορὰ «Λέγει γὰρ ὁ μέγας Βασίλειος τοῦτον τὸν φοβερὸν λόγον, ὅτι ἀνίσως καὶ μία μόνη ἀρετὴ λείπει ἀπὸ τὸν ἄνθρωπον δὲν δύναται νὰ σωθῇ καὶ ὅτι ἂν φυλάξῃ τινας ὅλας τάς ἐντολάς, μίαν δὲ παραβῇ, κολάζεται καὶ φέρει εἰς τοῦτο τὸν Ἀπόστολον Πέτρον, ὅστις ὕστερον ἀπὸ τόσα μεγάλα κατορθώματα ὅπου ἔπραξε καὶ ὕστερα ἀπὸ τόσους μακαρισμοὺς ὅπου τοῦ ἔκαμεν ὁ Κύριος, ἐπειδὴ εἰς ἕνα καὶ μόνον ἐφάνη ὅτι παρακούει τὸν Κύριον καὶ τοῦτο ὄχι δι ἀμέλειαν ἢ καταφρόνησιν ἀλλὰ δι εὐλάβειαν καὶ τιμὴν τὴν πρὸς τὸν Κύριον, διὰ τοῦτο καὶ μόνον λέγω, ἤκουσεν ἀπὸ τὸν Κύριον, ἐὰν μὴ νίψω σε, οὐκ ἔχεις μέρος μετ ἐμοῦ» 18. Στὴν ΚΔ Μελέτη χαρακτηρίζεται ὁ Βασίλειος ὡς μέγας πάλιν συγκεκριμένα: «... Ὅθεν εἶπε καὶ ὁ μέγας Βασίλειος Θεὸς ἐπὶ γῆς 17 Νικόδημου Ἁγιορείτη, ὅπ.π., σ Νικόδημου Ἁγιορείτη, ὅπ.π., σσ

59 Θεὸς ἐν ἀνθρώποις, οὐ διὰ πυρὸς καὶ σάλπιγγος καὶ ὄρους καπνιζομένου ἢ γνόφου καὶ ζόφου καὶ θυέλλης, ἐκδειματούσης τάς ψυχὰς τῶν ἀκροωμένων νομοθετῶν, ἀλλὰ διὰ σώματος ἡμέρας καὶ προσηνῶς τοῖς ὁμογενέσι διαλογόμενους καὶ πάλιν πᾶσα μὲν ἡ τῶν Εὐαγγελίων φωνή, μεγαλοφυεστέρα τῶν λοιπῶν τοῦ πνεύματος διδαγμάτων, καθ ὅτι ἐκείνοις μὲν διὰ τῶν δούλων ἡμῖν ἐλάλησε, τῶν προφητῶν...» 19. Στὴν Ζ Ἀνάγνωσιν γίνεται μνεία γιὰ τὸν μέγα Βασίλειο ὡς ἑξῆς «Διὰ τοῦτο λέγει ὁ μέγας Βασίλειος ἀγαθὸς ὁ Θεός, ἀλλὰ καὶ δίκαιος δικαίου δὲ ἡ πρὸς ἀξίαν ἀντίδοσις καθὼς γέγραπται ἀγάθυνον Κύριε τοῖς ἀγαθοῖς, καὶ τοῖς εὐθέσι τῇ καρδίᾳ... ἀγαπᾷ γάρ φησιν ἐλεημοσύνην καὶ κρίσιν ὁ Κύριος μακάριος γάρ φησιν οἱ ἐλεήμονες, ὅτι αὐτοὶ ἐλεηθήσονται. Ὁρᾷς πῶς κεκριμένως κέχρηται τῷ ἐλέει, οὔτε ἀκρίτως ἐλεῶν, οὔτε ἀνηλεῶς κρίνων, ἐλεήμων γὰρ ὁ Κύριος καὶ δίκαιος μὴ οὖν ἐξ ἡμισείας τὸν Θεὸν γνωρίζωμεν, μηδὲ ἀφορμὴν ῥᾳθυμίας τὴν αὐτοῦ φιλανθρωπίαν λαμβάνωμεν διὰ τοῦτο ὁ τὸν ἥλιον ἀνατέλλων καὶ ἀβλεψίαν καταδικάζει ὁ τὸν ὄμβρον διδούς, καὶ τὸ πῦρ βρέχει ἐκεῖνα τῆς χρηστότητας, ταῦτα τῆς ἀποτομίας ἵνα ἢ διὰ ταῦτα ἀγαπήσωμεν, ἢ δι ἐκεῖνα φοβηθῶμεν» 20. Στὴν ἑρμηνεία στὸν Κανόνα τῶν Θεοφανείων, ὁ Βασίλειος χαρακτηρίζεται ὡς μέγας πάλι «Ὁ δὲ μέγας Βασίλειος ἑρμηνεύων τὸ ῥητὸν ἐκεῖνο τοῦ ΥΘ Ψαλμοῦ τὸ λέγω Ἐπὶ τὴν Ἰδουμαίαν ἐκτενῶ τὸ ὑπόδημά μου λέγει, Ὑπόδημα δὲ τῆς θεότητος ἡ θεοφόρος σάρξ, δι ἧς ἐπέβη τοῖς ἀνθρώποις. Ὅθεν ἂν κατὰ τὸν Πατέρα τοῦτον ὑπόδημα εἶναι ἡ ἀνθρωπότης τοῦ Κυρίου, δὲν εἶναι ἀνακόλουθον νὰ νοηθῇ..., καθ ἣν 19 Νικόδημου Ἁγιορείτη, ὅπ.π., σ Νικόδημου Ἁγιορείτη, ὅπ.π., σ

60 ἡνώθη ἀδιαλύτως ἡ θεότης μετὰ τῆς ἀνθρωπότητος, ὃν τρόπον καὶ τὸ ὑπόδημα συνδέεται μὲ τὸν πόδα διὰ τοῦ λωρίου τοῦ ὑποδήματος» 21. Στὴν Πρὸς Ρωμαίους Ἐπιστολὴ γίνεται μνεία γιὰ τὸν Μέγα Βασίλειο ὡς ἀκολούθως «Ὅθεν χρῖσμα τοῦτο καλεῖ ὁ μέγας Βασίλειος λέγων τὸ πνεῦμα οὐκ ἐν τῷ πλήθει, ἀλλὰ μετὰ τῆς δυάδος Τριάδα πληροῖ τῆς κτίσεως ἀπηλλοτρίωται, καὶ πλεῖστον ὑπερέχει, ἅτε δὴ ἁγιάζον τὴν κτίσιν καὶ ζωοποιοῦν τὸ χρῖσμα ἐφ ἡμῖν ὄν, ἤδη δὲ καὶ ἐν αὐτῇ τῇ τοῦ Κυρίου σαρκί, καὶ ἐπεὶ πᾶσᾳ ἐνεργείᾳ τοῦ Υἱοῦ διὰ τοῦ Πνεύματος φανεροῦται, Κύριος ὀνομάζεται τὸ Πνεῦμα, τῷ τοῦ Κυρίῳ ὀνόματι, καὶ Χριστὸς τῷ τοῦ Χριστοῦ» 22. Ἀκόμη ὑπάρχει ἀναφορὰ στὸ Βασίλειο ὡς μέγα μὲ τὰ ἑξῆς λόγια «τὰ δὲ λόγια τοῦ μεγάλου Βασιλείου εἶναι ταῦτα καὶ μηδένα παρακρουέσθω τό τοῦ ἀποστόλου, ὡς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ἐπὶ τῆς τοῦ βαπτίσματος μνήμης πολλάκις παραλαμβάνοντος, μηδὲ διὰ τοῦτο ἀπαρατήρητον οἰέσθω τὴν ἐπίκλησιν εἶναι τῶν ὀνομάτων», καθὼς ὁ μέγας Βασίλειος λέγει πὼς τὸ μαλλὶ ὅταν βαφεῖ σὲ κάποιο χρῶμα, συνεχῶς μεταβάλλεται καὶ μορφώνεται στὸ χρῶμα ἐκεῖνο ἢ ἀλλιῶς καθὼς τὸ σίδερο μπεῖ ὁλόκληρο μέσα στὸ καμίνι, ἐὰν ἔχει καμιὰ σκουριὰ πιὸ εὔκολα καθαρίζεται. Ἔτσι, ὁ σίδηρος ὄχι μόνο μεταβάλλεται ὡς πρὸς τὸ χρῶμα του ἀλλὰ καὶ γίνεται πιὸ ἁπαλὸς καὶ προσιτὸς γιὰ τὸ ἐργαλεῖο ποὺ θέλει ὁ τεχνίτης. Ἔτσι λοιπὸν γίνεται λαμπρὸς καὶ ἀστράφτει αὐτὸς καὶ ὁτιδήποτε τὸν πλησιάζει φωτίζεται, τοιουτοτρόπως εἶναι ἀναγκαῖο νὰ γίνει καὶ ὁ χριστιανὸς ὅπου βαπτίσθηκε στὴν φωτιά, στὴν χριστιανικὴ διδασκαλία καὶ τὶς θεῖες ἐντολές, νὰ σιχαθεῖ τὴν ἀδικία καὶ νὰ ἐπιθυμήσει νὰ καθαρισθεῖ διὰ μέσῳ τῆς πίστεως. Γι αὐτὸ πρέπει οἱ 21 Νικόδημου Ἁγιορείτη, Ἑορτοδρόμιον, Θεσσαλονίκη 2002, σ Νικόδημου Ἁγιορείτη, Ἑρμηνεία εἰς τάς ΙΔ ἐπιστολάς, Θεσσαλονίκη 1999, σ

61 χριστιανοί ποὺ ἔχουμε βαπτισθεῖ, νὰ ἀποβάλλουμε κάθε σκληρότητα καὶ νὰ ἐπιδείξουμε ὑπακοή στις ἐντολὲς τοῦ Θεοῦ ὥστε νὰ λάμψουμε ὡς πυρακτωμένος σίδηρος πνευματικά, σύμφωνα μὲ τὸν μέγα Βασίλειο, νὰ φωτιστοῦμε κι ἐμεῖς ἀπὸ τὸν Ἥλιο τῆς δικαιοσύνης τοῦ Χριστοῦ ἀλλὰ νὰ φωτίσουμε καὶ ἄλλους» 23. Ἐπιπροσθέτως στὸ ΙΕ Κεφάλαιο τῶν Ἐπιστολῶν ἔχουμε πάλιν ἀναφορὰ στὸ πρόσωπο τοῦ μεγάλου Βασιλείου «Ὁ μέγας Βασίλειος ἐρωτηθεῖς πῶς χρεωστοῦν οἱ δυνατοὶ νὰ βαστάζουν τὰ ἀσθενήματα τῶν ἀδυνάτων ἀποκρίνεται ἀνίσως τὸ βαστάζειν θέλει νὰ εἴπῃ τὸ νὰ ἀσηκώνῃ καὶ νὰ ἰατρεύῃ τινας τὴν ἀσθένειαν καὶ τὸ ἐλάττωμα τοῦ ἀδελφοῦ του, καθὼς εἶναι γεγραμμένον περὶ τοῦ Κυρίου, ὄχι πῶς ἐδέχθη ταύτην ἐπάνω του ὁ Κύριος, ἀλλά πῶς ἰάτρευσε τοὺς ἀσθενοῦντας. Ἀνίσως, λέγω, πρέπει καὶ ἐδῶ εἰς τὰ λόγια ταῦτα τοῦ Ἀποστόλου νὰ προσαρμόζεται ὁ λόγος καὶ ὁ τρόπος τῆς μετανοίας διὰ μέσῳ τοῦ ὁποίου τρόπου θέλουν ἰατρευθοῦν οἱ ἀδύνατοι ἀπὸ τὴν ἐπιμέλειαν τῶν ἀδυνατωτέρων» 24. Στὴν Α Πρὸς Κορινθίους Ἐπιστολὴ ὁ μέγας Βασίλειος ἑρμηνεύοντας τὸ χωρίο τοῦ 33 Ψαλμοῦ λέγει «Δοκεῖ ἀδύνατόν τι ἐπαγγέλεσθαι ὁ προφήτης. Πῶς γὰρ διὰ παντὸς ἡ αἴνεσις τοῦ Θεοῦ ἐν τῷ στόματι ἀνθρώπου εἶναι δυνατή, οὔτε διαλέγεται τάς συνήθεις βιωτικὰς ὁμιλίας οὐκ ἔχει τὸν αἶνον τοῦ Θεοῦ ἐν τῷ στόματι. Ὅτε καθεύδει, σιωπήσεται πάντως. Ἐσθίοντος δὲ καὶ πίνοντος πῶς ἐνεργήσῃ τὸ στόμα τὴν αἴνεσιν; Πρὸς δὴ τοῦτο λέγομεν, ὅτι ἐστὶ μέν τι καὶ νοητὸν στόμα τοῦ ἐνθέου ἀνθρώπου, ὧ τρέφεται μεταλαμβάνων τοῦ λόγου τῆς ζωῆς δύναται οὖν ἡ ἐντετυπωμένη ἅπαξ καὶ οἱνεὶ ἐσφραγισμένη τῷ ἡγεμονικῷ τῆς ψυχῆς περὶ Θεοῦ ἔννοια, αἴνεσις ὀνομάζεσθαι θεοῦ διὰ 23 Νικόδημου Αγιορείτη, ὅπ.π., σσ Νικόδημου Ἁγιορείτη, ὅπ.π., σ

62 παντὸς ἐνυπάρχουσα τῇ ψυχῇ. Δύναται δὲ καὶ κατὰ τὴν ἀποστολικὴν ὑποθήκην ὁ σπουδαῖος πάντα ποιεῖν εἰς δόξαν Θεοῦ, ὥστε πᾶσαν πρᾶξιν καὶ πᾶν ῥῆμα καὶ πᾶσαν ἐνέργειαν νοερὰν αἰνέσεως ἐπέχειν δύναμιν. Εἴτε γὰρ ἐσθίει ὁ δίκαιος εἴτε πίνει, πάντα εἰς δόξαν Θεοῦ ποιεῖ. Τοῦ τοιούτου καθεύδοντος ἡ καρδία ἐγρήγορε κατὰ τὸν εἰπόντα ἐν τῷ Ἄσματι τῶν ᾀσμάτων, ὡς γὰρ ἐπὶ πολὺ τὰ καθ ὕπνον φαντάσματα, τῆς μεθημερινῆς ἐννοίας ἐστὶν ἀπηχήματα, καὶ ἐν τῇ μνήμῃ τοῦ εὐεργέτου, ἐσθίει δηλαδὴ καὶ πίνει τινὰς εἰς δόξαν Θεοῦ, καὶ ἐν τῇ τοιᾷδε διαθέσει τῆς ψυχῆς, μαρτυρουμένης ἐπὶ τῆς του σώματος καταστάσεως... ὅταν ὡς μὴ δοῦλος γαστρὸς δι ἡδονὴν ἐσθίει ἀλλὰ ὡς ἐργάτης Θεοῦ διὰ τὴν ἐν τοῖς κατ ἐντολὴν τοῦ Χριστοῦ ἔργοις εὐτονίαν» 25. Στὸ ΙΣΤ Κεφάλαιο «Μὲ ποῖον τρόπον τὸ πρωὶ ξημερώνοντας πρέπει νὰ βγαίνῃ εἰς τὸν κάμπον ὁ στρατιώτης τοῦ Χριστοῦ, διὰ νὰ πολεμῇ» ὁ μέγας Βασίλειος εἰς τὸν περὶ Παρθενίας λόγον του, λέγει «Καθὼς οἱ βασιλικοὶ στρατιῶται ἐν καιρῷ πολέμου, δὲν βάλλουν τὰ ἅρματά των μέσα εἰς κλεισμένα σπίτια, ἀλλὰ μέσα εἰς ἐκεῖνα ὀποῦ εὕρουν ἀνοικτά καὶ ἀφ οὗ τὰ βάλλουν μίαν φορά, τὰ ἀφίνουν μέσα, καὶ αὐτοὶ βγαίνουν ἔξω καὶ περιπατοῦν, χωρὶς νὰ φοβοῦνται ὅτι ἔχει τις νὰ ῥίψῃ ἔξω τὰ ἅρματά των τοιουτοτρόπως καὶ οἱ πονηροὶ δαίμονες, ὅταν εὕρουν ἀνοικτὴν τὴν θύραν τῆς καρδίας μας, ἐμβάζουν μέσα εἰς αὐτὴν τὰ ἅρματά των, τὰ ὁποῖα εἶναι οἱ κακοὶ λογισμοὶ καὶ τὰ πάθη, καὶ ἐκεῖ τὰ ἀφίνουν, ἐὰν ἡμεῖς δὲν ἀγωνισθῶμεν νὰ τὰ ῥίψωμεν ἔξω» 26. Ἐπίσης, στὸ ΝΒ Κεφάλαιο «Ὅτι ἡ μελέτη τῶν παθῶν τοῦ Χριστοῦ, προξενεῖ διαφόρους διαθέσεις καὶ θεοφιλῆ πάθη εἰς τὴν καρδίαν μας» ὁ μέγας Βασίλειος ἀναφέρει «κατὰ μὲν τὴν πρώτην ἡλικίαν τοῖς γονεῦσιν ὑποτασσόμενος, ἅπαντα πόνον σωματικὸν πράως 25 Νικόδημου Ἁγιορείτη, ὅπ.π., σ Νικόδημου Ἁγιορείτη, Ἀόρατος Πόλεμος, Ἀθήνα 1997, σ

63 καὶ εὐπειθῶς συνδιέφερεν ἄνθρωποι γὰρ ὄντες, δίκαιοι μὲν καὶ εὐσεβεῖς, πένητες δὲ καὶ τῶν ἀναγκαίων οὐκ εὔποροι εἰκότως πόνοις σώματος προσωμίλουν διηνεκέσι, τὴν ἀναγκαίαν χρείαν ταύτῃ ἑαυτοῖς συμπυρίζοντες. Ἰησοῦς δὲ τούτοις ὑποτασσόμενος, ὥς φησιν ἡ Γραφή, πάντως καὶ τοῦ συνδιαφέρειν τοὺς πόνους, τὴν εὐπείθειαν ἐπεδείκνυτο» 27. Στὸ Η Κεφάλαιο «Περὶ ἐξετάσεως τῆς συνειδήσεως» 28 ὁ μέγας Βασίλειος ὑποστηρίζει πὼς ὅλοι οἱ χριστιανοὶ ὀφείλουν νὰ τηροῦν τὶς ἐντολὲς τοῦ Θεοῦ: α) Γιατὶ ὁ Κύριος ἀπέστειλε τοὺς μαθητές Του νὰ διδάξουν σὲ ὅλα τὰ ἔθνη καὶ νὰ διαφυλλάξουν τὶς ἐντολές Του. β) Γιατὶ ἐὰν ὅλες οἱ ἐντολὲς δὲν ἦταν ἀναγκαῖες, δὲν θὰ εἶχαν γραφτεῖ ἐξ ὁλοκλήρου στὴν Θεία Γραφή. γ) Γιατὶ ὅλες οἱ ἐντολὲς τοῦ Κυρίου εἶναι ἀλληλένδετες ἡ μία μὲ τὴν ἄλλη, ποὺ πρέπει νὰ τηροῦνται ἡ κάθε μία χωριστὰ καὶ ὅλες μαζί. Στὸ Θ Κεφάλαιο «Πῶς πρέπει νὰ ἑτοιμασθοῦμε κατὰ τῶν ἐχθρῶν, ὁποῦ μᾶς πολεμοῦν εἰς τὸν καιρὸν τοῦ θανάτου» ὁ Βασίλειος χαρακτηρίζεται μέγας «Λέγει δὲ καὶ ὁ μέγας Βασίλειος ἐν τῇ ἑρμηνείᾳ τοῦ ζ Ψαλμοῦ μήποτε ἁρπάσῃ ὡς λέων τὴν ψυχήν μου, μὴ ὄντος λυτρουμένου, μηδὲ σώζοντος ὅτι καὶ αὐτοὶ οἱ γενναῖοι ἀθληταί, καὶ ὅσοι ἀφ οὗ ἐπάλευσαν μὲ τοὺς δαίμονας ὅλην των τὴν ζωὴν καὶ ἐγλύτωσαν ἀπὸ τάς αὐτῶν παγίδας καὶ διώξεις, εἰς τὸ τέλος ὅμως τῆς ζωῆς των ἐξετάζονται ἀπὸ τὸν ἄρχοντα τοῦ αἰῶνος καὶ ἂν μὲν εὑρεθοῦν νὰ ἔχουν πληγάς τινας ἢ μολυσμοὺς καὶ τύπους τῆς ἁμαρτίας, κατακρατοῦνται, ὡς ἐλεύθεροι ἀπὸ τὸν Χριστόν. Τινὲς δέ, καὶ ἐκεῖνο, ὁποῦ εἶπεν ὁ Θεὸς εἰς τὸν ὄφιν, τὸ σὺ τηρήσεις αὐτοῦ πτέρναν ὅτι ὁ Διάβολος παρατηρεῖ πάντοτε τὸ τέλος τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου καὶ ζητεῖ ἂν εὕρῃ τίποτε 27 Νικόδημου Ἁγιορείτη, ὅπ.π., σ Νικόδημου Ἁγιορείτη, ὅπ.π., σ

64 ἁμάρτημα εἰς αὐτὸν διὰ νὰ τὸν παραλάβῃ σημαδεύει γὰρ ἡ πτέρνα τὸ τέλος τῆς ζωῆς, καθ ὅτι καὶ αὐτὴ εἶναι τέλος καὶ ἄκρον τοῦ σώματος» 29. Ἄλλος Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας ποὺ χρησιμοποιεῖται κατὰ κόρον ἀπὸ τὸν Ἅγιο Νικόδημο εἶναι ὁ Γρηγόριος ὁ ἐπονομαζόμενος καὶ Θεολόγος. Γιὰ παράδειγμα στὴν Ἑρμηνεία στὸν Κανόνα τῆς Γεννήσεως ὁ Γρηγόριος χαρακτηρίζεται ὡς Θεολόγος ἀκολούθως «ὅθεν ἔφη καὶ ὁ Θεολόγος Γρηγόριος, Χριστὸς διὰ τὴν θεότητα χρῖσις γὰρ αὕτη τῆς ἀνθρωπότητος, οὐκ ἐνεργείᾳ κατὰ τοὺς ἄλλους χριστοὺς ἁγιάζουσα, παρουσίᾳ δὲ ὅλου τοῦ χρίοντος ἧς ἔργον ἄνθρωπον ἀκοῦσαι τὸ χρῖον καὶ Θεὸν τὸ χριόμενον» 30. Στὴν Ἑρμηνεία στὸν Κανόνα τοῦ Εὐαγγελισμοῦ ἔχουμε τὴν παρακάτω σχετικὴ ἀναφορὰ στὸ πρόσωπο τοῦ Γρηγόριου τοῦ Θεολόγου «καὶ ὁ Θεολόγος Γρηγόριος εἶπεν, ὁ ἀχώρητος χωρεῖσαι διὰ μέσης ψυχῆς νοερᾶς μεσιτευούσης θεότητι καὶ σαρκὸς παχύτητι καὶ ὁ δὲ ἐμὸς λόγος τις, τοῦ ἀφιλοσόφου τοῦ ἀπαιδεύτου, ὁ νοῦς τῷ νοΐ μίγνυται ὡς ἐγγυτέρῳ καὶ οἰκειοτέρῳ, καὶ διὰ τούτου σαρκὶ μεσιτεύοντος θεότητι καὶ παχύτητι. Δείκνυσι γὰρ διὰ τούτου φανερῶς ὁ Θεολόγος ὅτι ὁ Θεὸς Λόγος δὲν ἡνώθη ἀμέσως τῷ σώματι, ἀλλὰ καὶ τάξιν πρῶτον ἡνώθη τῇ νοερᾷ ψυχῇ καὶ διὰ τῆς ψυχῆς ἡνώθη καὶ τῷ σώματι. Συνάδει τούτῳ καὶ τὸ ἐν τῇ ἕκτῃ Ὠδῇ τοῦ Τροπαρίου τοῦ πρώτου ἤχου τὸ λέγον Νοῦς ὢν ἀπαθὴς καὶ ἄυλος μίγνυται Χριστὸς ὁ Θεὸς τῷ ἀνθωπίνῷ νοΐ, μεσιτεύοντι θεία φύσει σαρκός τε παχύτητι οὐδεὶς δὲ δύναται νοῆσαι ἢ εἰπεῖν τὴν τάξιν τῶν ἀνωτέρω μόνος γὰρ ὁ τὸ Μυστήριον, τοῦτο ἐνεργήσας, μᾶλλον δὲ αὐτουργήσας, αὐτὸς οἶδε καὶ τὴν τάξιν, καθ ἣν τοῦτο ἐνήργησε καὶ αὐτούργησεν» Νικόδημου Ἁγιορείτη, ὅπ.π., σ Νικόδημου Ἁγιορείτη, Ἑορτοδρόμιον, Θεσσαλονίκη 2002, σ Νικόδημου Ἁγιορείτη, ὅπ.π., σ

65 Στὴν Β Μελέτη «Ὅτι ἐπλάσθη διὰ τὸν Θεόν» ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος λέγει «ὅτι ὁ Θεὸς ἐποίησε τὸν ἄνθρωπον, τὸν αὐτὸν πνεῦμα καὶ σάρκα πνεῦμα διὰ τὴν χάριν, σάρκα διὰ τὴν ἔπαρσιν τὸ μὲν ἵνα μένῃ καὶ δοξάζῃ τὸν εὐεργέτην τὸ δέ, ἵνα πάσχῃ» 32. Στὴν ΙΓ Μελέτη ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος πάλι λέγει «δεινὸν ὑστεροβουλία καὶ τηνικαῦτα τῆς ζημίας αἰσθάνεσθαι, ὅτε οὔκ ἐστι λύσις τῆς ζημίας μετὰ τὴν ἐντεῦθεν ἐκδημίαν, καὶ τὸν πικρὸν συγκλεισμὸν τῶν ἑκάστῳ βεβιωμένων, καὶ τὴν τῶν ἁμαρτωλῶν κόλασιν καὶ τὴν τῶν κεκαθαρμένων λαμπρότητα» 33. Στὴν Ζ Ἀνάγνωσιν, Μέρος Β «Περὶ τῆς ζημίας ὅπου προξενεῖ εἰς τὴν σωτηρίαν ὁ ὀλίγος φόβος τοῦ Θεοῦ» ὁ Γρηγόριος ὁ χαρακτηριζόμενος ὡς Θεολόγος λέγει ξανά «Σολομῶν ἡμῖν ἐνομοθέτησεν, ἀρχὴ σοφία, τί τοῦτο λέγων ἀρχὴν σοφίας, τὸν φόβον οὐ γὰρ ἀπὸ θεωρίας ἀρξαμένους εἰς φόβον χρὴ καταλήγειν. Θεωρία γὰρ ἀχαλίνωτος τάχ ἂν καὶ κατὰ κρημνῶν ὤσειεν ἀλλὰ φόβῳ στοιχειουμένους καὶ καθαιρουμένους καὶ ἵν οὕτως εἴπω λεπτυνομένους εἰς ὗψος αἴρεσθαι οὗ γὰρ φόβος, ἐντολῶν τήρησις οὗ δὲ ἐντολῶν τήρησις, σαρκὸς κάθαρσις τοῦ ἐπιπροσθοῦντος τῇ ψυχῇ νέφους, καὶ οὐκ ἐῶντος καθαρῶς ἰδεῖν τὴν θείαν ἀκτῖνα οὗ δὲ κάθαρσις ἔλλαμψις, ἔλλαμψις δὲ πόθου πλήρωσις» 34. Ἐπίσης στὸ Η Κεφάλαιον «Περὶ τοῦ διατὶ δὲν διακρίνωμεν ὀρθῶς τὰ πράγματα, καὶ μὲ ποῖον τρόπον ἠμποροῦμε νὰ τὰ γνωρίζωμεν» παρατηροῦμε ἀναφορὰ στὸ πρόσωπο τοῦ Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου ὡς ἑξῆς «Δι ὃ καὶ ὁ Θεολόγος Γρηγόριος συμφώνως, λέγει, ὅτι, ἀπὸ τὴν ἀγάπην ἢ μῖσος, συνηθίζει νὰ κλέπτεται ἡ ἀλήθεια οὐδὲν οὕτως ἡδὺ 32 Νικόδημου Ἁγιορείτη, Πνευματικά Γυμνάσματα, Θεσσαλονίκη 2004, σ Νικόδημου Ἁγιορείτη, ὅπ.π., σ Νικόδημου Ἁγιορείτη, ὅπ.π., σ

66 τοῖς ἀνθρώποις, ὡς τὸ λαλεῖν τὰ ἀλλότρια, καὶ μάλιστα ὅταν τύχωσιν ὑπ εὐνοίας τινὸς ἢ μίσους ἑλκόμενοι, ὑφ ὧν κλέπτεσθαι φιλεῖ ὡς τὰ πολλὰ ἡ ἀλήθεια» 35. Στὴν Πρὸς Ρωμαίους Ἐπιστολὴ «περιτομὴ μὲν γὰρ ὠφελεῖ, ἐὰν νόμον πράσσῃς ἐὰν δὲ παραβάτης νόμου ἦς, ἡ περιτομή σου ἀκροβυστία γέγονεν», χρησιμοποιεῖται τὸ πρόσωπο τοῦ Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου ἀκολούθως «Ὁ δὲ Θεολόγος Γρηγόριος εἶπεν εἰς τὰ Γενέθλια τοῦ Σωτῆρος περιτμήθητι, περιελοῦ τὸ ἀπὸ γενέσεως κάλυμμα περιτομὴ πνευματική ἐστιν ἡ τῆς σωματικῆς ἡδονῆς καὶ τῶν περιττῶν καὶ οὐκ ἀναγκαίων ἀπόθεσις. Πᾶσα γὰρ ἡδονὴ μὴ ἐκ Θεοῦ καὶ ἐν Θεῷ γινομένη περίττωμα ἡδονῆς ἐστιν, ἧς τύπος ἡ ἀκροβυστία, ἥτις οὐδὲν ἕτερόν ἐστιν, εἰ μὴ δέρμα ἡδονικοῦ βίου περίττωμα. Ἀπὸ γενέσεως δὲ κάλυμμα λέγει ὅτι εἶναι ἡ προγονικὴ ἁμαρτία ἡ εἰς ὅλον τὸ γένος ῥυεῖσα. Αὕτη γὰρ εὐθὺς ἐκ γενέσεως, οἷόν τι νέφος ἐπιπροσθεῖ τῇ ψυχῇ. Περιαιρεῖται δὲ τῇ μαχαίρᾳ τοῦ σωτηρίου βαπτίσματος καὶ τῷ ξίφει τοῦ ζωοποιοῦ πνεύματος» 36. Ἀκόμη στὴν ἴδια Ἐπιστολή, στὸ Κεφάλαιο ΙΓ «ἐὰν δέ, τὸ κακὸν ποιῇς, φοβοῦ οὐ γὰρ εἰκῆ τὴν μάχαιραν φορεῖ» ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος λέγει «Ἐστὶ καὶ οὗτος εἷς τῶν ἡμετέρων νόμων καὶ οὗτος τῶν ἐπαινουμένων καὶ κάλλιστα διατεταγμένων τῷ πνεύματι ὥσπερ δούλους ὑπακούειν δεσπόταις καὶ γυναῖκας ἀνδράσι καὶ Κυρίῳ τὴν ἐκκλησίαν καὶ μαθητὰς ποιμέσι καὶ διδασκάλοις, οὕτω καὶ πάσαις ἐξουσίαις ὑπερεχούσαις ὑποτάσσεσθαι οὐ μόνον διὰ τὴν ὀργήν, ἀλλὰ καὶ διὰ τὴν συνείδησιν ὡς ὑποτελεῖς φόρου τυγχάνοντας. Καὶ μὴ 35 Νικόδημου Ἁγιορείτη, Ἀόρατος Πόλεμος, Ἀθήνα 1997, σ Νικόδημου Ἁγιορείτη, Ἑρμηνεία εἰς τάς ΙΔ ἐπιστολάς, Θεσσαλονίκη 1999, σ

67 κακοποιῶντας μισεῖν τὸν νόμον, μηδ ἀναμένειν τὴν μάχαιραν, ἀλλὰ τῷ φόβῳ καθαιρομένους ἐπαινεῖσθαι ὑπὸ τῆς ἐξουσίας» 37. Στὴν Α Πρὸς Κορινθίους Ἐπιστολή, ΙΒ Κεφάλαιο «Καθάπερ γὰρ τὸ σῶμα ἕν ἐστι καὶ μέλῃ ἔχει πολλά, πάντα δὲ τὰ μέλη τοῦ σώματος τοῦ ἑνός, πολλὰ ὄντα, ἕν ἐστι σῶμα, οὕτω καὶ ὁ Χριστός» ὁ Γρηγόριος ὁ χαρακτηριζόμενος ὡς Θεολόγος λέγει «Ταύτην αἰδώμεθα τὴν τάξιν, ἀδελφοί, ταύτην φυλάττωμεν. Ὁ μὲν ἔστω τις., ὁ δὲ γλῶττα, ὁ δὲ χείρ, ὁ δὲ ἄλλο τι. Ὁ μὲν διδασκέτω, ὁ δὲ μανθανέτω. Ὁ δὲ ἐργαζέσθω τὸ ἀγαθὸν ταῖς ἰδίαις χερσὶν εἰς μετάδοσιν τοῦ δεομένου καὶ χρήζοντος. Ὁ μὲν ἀρχέτω καὶ προβεβλήσθω, ὁ δὲ δικαιούσθω διὰ τῆς ὑπουργίας Μὴ πάντες ὦμεν γλῶσσα τὸ ἑτοιμότατον, μὴ πάντες προφῆται, μὴ πάντες ἀπόστολοι, μὴ πάντες διερμηνεύωμεν Μέγα τὸ διδάσκειν, ἀλλὰ τὸ μανθάνειν ἀκίνδυνον. Τὶ σεαυτὸν ποιεῖς ποιμένα πρόβατον ὤν; Τὶ γίνῃ κεφαλὴ ποῦς τυγχάνων; Τὶ στρατηγεῖν ἐπιχειρεῖς τεταγμένος ἐν στρατιώταις Τάξις τὸ πᾶν συνεστήσατο. Τάξις συνέχει καὶ τὰ ἐπουράνια καὶ τὰ ἐπίγεια. Τάξις ἐν νοητοῖς, τάξις ἐν αἰσθητοῖς, τάξις ἐν ἀγγέλοις,..., καὶ τάξεως μὲν ἐπικρατούσης κόσμος τὸ πᾶν καὶ τὸ κάλλος ἀκίνητον. Ἀταξία δὲ καὶ ἀκοσμία, ἐν μὲν ἀέρι τοὺς ἐν δὲ γῇ τοὺς σεισμούς, ἐν δὲ θαλάσσῃ τάς ἐπικλύσεις, ἐν δὲ πόλεσι καὶ οἴκοις πολέμους, ἐν δὲ τοῖς σώμασι τάς ἀρρωστίας» 38. Στὸ ΙΓ Κεφάλαιον τῆς ἰδίας Ἐπιστολῆς «ἄρτι γινώσκω ἐκ μέρους, τότε δὲ ἐπιγνώσομαι καθὼς καὶ ἐπεγνώσθην» γίνεται μνεία στὸν Γρηγόριο τὸν Θεολόγο ὡς ἑξῆς: «Ὁ δὲ Θεολόγος Γρηγόριος λέγει ὅτι καὶ εἰς τὴν παροῦσαν ἀκόμη ζωήν, οἱ εἰς τὸ ἄκρον τῆς ἀπαθείας καὶ καθαρότητος φθάσαντες γνωρίζουν τὸν Θεόν, καθὼς ἐγνωρίσθησαν παρ αὐτοῦ, διὰ τῆς θείας ἁρπαγῆς καὶ τῆς ὑπὲρ νοῦν ἑλλάμψεως καὶ 37 Νικόδημου Ἁγιορείτη, ὅπ.π., σ Νικόδημου Ἁγιορείτη, ὅπ.π., σ

68 ἑνώσεως, σπανιάκις ὅμως καὶ κάποτε, ὅταν ὑπὲρ φύσιν γένωνται. Οὕτω λέγει Ἵνα τῷ ληπτῷ μὲν ἕλκῃ ὁ Θεός πρὸς ἑαυτόν. Τὸ γὰρ τελείως ἄληπτον, ἀνέλπιστον καὶ ἀνεπιχείρητον. Τῷ δὲ ἀλήπτῳ θαυμάζηται, θαυμαζόμενον δὲ ποθῆται, ποθούμενον δὲ καθαίρῃ, καθαῖρον δὲ θεοειδεῖς ἀπεργάζηται, τοιούτοις δὲ γενομένοις ὡς οἰκείοις ἤδη προσομιλῆ (τολμᾷ τι νεανικὸν ὁ λόγος) Θεὸς θεοῖς ἑνούμενός τε καὶ γνωριζόμενος, καὶ τοσοῦτον ἴσως ὅσον ἤδη γινώσκει τοὺς γινωσκομένους» 39. Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης παρεκλήθη ὑπὸ τοῦ Ἀθανασίου τοῦ Παρίου, ποὺ δίδασκε τότε στὴν Θεσσαλονίκη καὶ ἀπὸ τὸν Μητροπολίτη Ἡλιουπόλεως Λεόντιο νὰ φροντίσει νὰ ἐκδώσει τὰ ἅπαντα τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ. Τὸ ἔργο ἀποσκοποῦσε στὴν δημοσιοποίηση τῶν πνευματικῶν ἔργων τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ γιὰ νὰ γνωρίσουν ὅλοι τὰ θεμελιώδη δόγματα τῆς πίστεως. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ἀσχολήθηκε μὲ τὰ Ἅπαντα τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ στὴν Καψάλα γύρω στὸ Τὰ ἔστειλε στὴν Βιέννη γιὰ νὰ τυπωθοῦν ἀλλὰ δυστυχῶς χάθηκαν, μόνο μερικὰ τεμάχια βρέθηκαν. Τὸ ὅλον ἔργο, λόγῳ ὄγκου, τὸ διαίρεσε ὁ ἅγιος σὲ τρεῖς τόμους καὶ μετὰ τὸ προοίμιον ἔβαλε κάτω τῶν κειμένων τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ πλείστας σημειώσεις. Ἀποσπάσματα ἀπὸ τὸ Περὶ Παρθενίας καὶ ἀπὸ τὸ Περὶ Θείας Ἐνεργείας. 39 Νικόδημου Ἁγιορείτη, ὅπ.π., σ

69 «Ἀλλ εἰ μὲν χωρεῖς, καὶ Παρθενίαν ἄσκησον, ἵνα δυνηθῇς ὅλως γενέσθαι τοῦ Θεοῦ καὶ δι ἀγάπης τελείας αὐτῷ προσκολληθῆναι αὐτῷ προσεδρεύων διὰ βίον καὶ μεριμνῶν ἀπερισπάστως ἀεὶ τὰ τοῦ Κυρίου καὶ προκαταλαμβάνων τὴν μέλλουσαν ζωὴν καὶ ὡς Ἄγγελος Θεοῦ ἐπὸ τῆς γῆς πολιτευόμενος... ὧ Θεῷ ἐξομοιοῦται καὶ ἐν ἀφθάρτῳ γάμῳ συνηρμόζεται ὁ ἀληθῆ παρθενίαν ἐπανηρημένος καὶ ψυχὴν καὶ σῶμα παρθενεύων, αἴσθησιν τε πᾶσαν καὶ λόγον καὶ διάνοιαν τοῖς τῆς παρθενίας κάλλεσιν ὡραϊζόμενος» 40. «Τῶν τριῶν θείων ὑποστάσεων, οὐ μία ὡς ὁμοία ἡ ἐνέργεια καθάπερ ἐφ ἡμῶν, ἀλλὰ μία ὄντως καὶ τῷ αὐτῷ ἀριθμῷ... ἀλλὰ καὶ ἄλλοτε ἄλλην οὕτως ἀναιροῦντες, ἀκουσάτω κἀντεῦθεν ποιοῦσι τὸν τρισυπόστατον Θεόν». Μέσα σ αὐτὸ τὸ πλαίσιο τῆς ἐποχῆς τοῦ Διαφωτισμοῦ, διαδίδεται τόσον στὴν Ἑλλάδα, ὅσο στὴ Ρωσία καὶ τὴν Ρουμανία, ἡ μεγάλη πνευματικὴ ἀναγέννηση τῆς Ὀρθοδοξίας. Κεντρικότατη θέση κατέχει ἡ ἔκδοση τῆς Φιλοκαλίας, ποὺ παρουσιάστηκε στὶς ὀρθόδοξες χῶρες ὡς ἀντίδοτο στὸν ἀντιχριστιανισμὸ τῆς περιόδου. Γιὰ τοὺς κολλυβάδες Πατέρες ὁ παλαμισμὸς παρουσιαζόταν ὡς ἡ ἄκρα ἐφαρμογὴ τῆς πατερικῆς παραδόσεως, ἀφοῦ εἶχαν ἐπιχειρήση μιὰ μεγάλη ἐκδοτικὴ ἐργασία τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας δίχως νὰ ἐξαιρέσουν τοὺς ἡσυχαστὲς τοῦ 14 ου αἰώνα. Τὸ 1777 ὁ Μακάριος τῆς Κορίνθου πῆρε στὸ Ἅγιον Ὄρος. Ἐκεῖ ἐμπιστεύθηκε στὸν Ἅγιο Νικόδημο τὸν Ἁγειορίτη τὴν ἐπιμέλεια ἐκδόσεως τοῦ Εὐεργετινοῦ καὶ τοῦ Περὶ τῆς συχνῆς Θείας Μεταλήψεως. Ἐπίσης τοῦ ἀνέθεσε νὰ ἑτοιμάσει γιὰ τὸ τυπογραφεῖο τὴν Φιλοκαλία, ἐμπλουτίζοντάς την μὲ πρόλογο καὶ βιογραφικὲς 40 Ἀρχιμανδρίτου Νικοδήμου Παυλόπουλου, Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, Ἀθήνα , σ

70 σημειώσεις τῶν παρουσιαζόμενων συγγραφέων. Ἡ συνέχεια τῆς ἐκδόσεως τῆς Φιλοκαλίας εἶναι γνωστή 41. Τὸ πόσο παλαμικὸς συγγραφέας εἶναι ὁ Ἅγιος Νικόδημος φαίνεται καὶ ἀπὸ τὸ Συμβουλευτικὸν Ἐγχειρίδιον, ἀπὸ τὶς ἀναφορές του γιὰ τὸν Ἅγιο Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ: «ἡ κτῆσις τῶν ἀρετῶν ἡ ἐργασία τῶν δεσποτικῶν ἐντολῶν ἡ ἱερὰ προσευχή... τὰ εὑρισκόμενα εἰς τὰς βίβλους τῶν Θεοφόρων Πατέρων, καὶ μάλιστα τῶν καλουμένων νηπτικῶν ὁποῖαι εἶναι, ἡ Φιλοκαλία, ὁ Εὐεργετινός, Ἰωάννης ὁ συγγραφέας τῆς Κλίμακος, Συμεὼν ὁ νέος Θεολόγος, καὶ ἄλλα ἀλλὰ περὶ τούτων ὅρα ἔμπροσθεν εἰς τό ια κεφ.» 42. «Διότι ἡ φαντασία εἶναι φυσικόν τι ἰδίωμα, ὡς λέγει ὁ Θεσσαλονίκης Γρηγόριος, καὶ ὅλα τὰ τυπώματα ἅπερ ἔλαβεν ἀπὸ τῶν αἰσθητητίων, θέλει νὰ τὰ κάμνῃ ὁρατὰ διὰ νὰ τὰ βλέπῃ» 43. «Ἡ δὲ θέλησίς σου ἂς προσκολλᾶται ὅλη διὰ τῆς ἀγάπης εἰς τὰ αὐτὰ ρήματα τῆς εὐχῆς... συνάπτεται καὶ ἑτοῦται μετὰ τοῦ πρωτοτύπυ, καθὼς εἶπεν ὁ μέγας ἐκεῖνος τῆς νοερᾶς προσευχῆς καὶ νήψεως ἐργάτης καὶ διδάσκαλος, ὁ θεῖος λέγω τῆς Θεσσαλονίκης Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς». «Τὰ αὐτὰ δὲ σχεδὸν τῷ θεοφόρῳ Μαξίμῳ θεολογεῖ καὶ ὁ μέγας τῆς Θεσσαλονίκης Γρηγόριος ἐν τῷ εἰς τὰ Φῶτα λόγῳ, οὕτω φράζων αὐτολεξεί Εἰπὼν δὲ ὁ Πατὴρ περὶ τοῦ κατὰ σάρκαν βαπτισθέντος, οὗτός ἐστιν ὁ Υἱός μου ὁ ἀγαπητός, ἐν ὧ ηὐδόκησα... ὁ θαυμαστὸς αὐτοῦ σύμβουλος ὁ τῆς μεγάλης αὐτοῦ βουλῆς Ἄγγελος ὁ παρ αὐτῷ τοῦ 41 Ἀρχιμανδρίτου Πλακίδα Deseille, Φιλοκαλία. Ἡ νηπτικὴ παράδοση τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ ἡ ἀκτινοβολία της στὸν κόσμο, Ἀθήνα 1999, σ Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Συμβουλευτικὸν Ἐγχειρίδιον, Ἀθήνα 1995, σ Νικοδήμου Ἁγιορείτου, ὅπ.π., σ

71 οἰκείου Πατρὸς ἀκούων καὶ λαλῶν, καὶ τοῖς ὑπακούουσι παρέχων ζωὴν αἰώνιον» 44 Ἐπίσης οἱ Πατέρες ποὺ σίγουρα ἐγκωμιάζει καὶ χρησιμοποιεῖ ὁ Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης εἶναι οἱ Πατέρες τῶν ἔργων του ποὺ ἐκδόθηκαν: Πατέρες Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς Συμεὼν ὁ Νέος Θεολόγος Ἅγιοι Βαρσανούφιος καὶ Ἰωάννης Ἅγιος Μελέτιος ὁ Ὁμολογητὴς Ἔργα Φιλοκαλία Πρόλογος εἰς τὰ συγγράμματα τοῦ Ἁγ. Γρηγορίου. Τὰ Εὑρισκόμενα Βίβλος Βαρσανουφίου καὶ Ἰωάννου Ἀλφαβηταλφάβητος Τέλος, δεδομένο πρέπει νὰ θεωρεῖται πὼς γίνεται μνεία περὶ τῶν Πατέρων στὰ ἔργα του: Εὐεργετινὸς, Πνευματικὰ Γυμνάσματα, Συμβουλευτικὸν Ἐγχειρίδιον, Ἑορτοδρόμιον. Εὐεργετινός: Περιλαμβάνει ἀποφθέγματα ἀπὸ τὸ Γεροντικὸν ἀλλὰ καὶ ἀπὸ συγγράμματα καὶ λόγους ἁγίων καὶ θεοφόρων Πατέρων. Πνευματικὰ Γυμνάσματα: Ψυχωφελέστατο βιβλίο μὲ τὸ ὁποῖο ὁ ἀναγνώστης παρακινεῖται στὴν μίμηση τοῦ Χριστοῦ. Συμβουλευτικὸν Ἐγχειρίδιον: Σημαντικότατο βιβλίο σχετικὰ μὲ τὴν φυλακὴ τῶν πέντε αἰσθήσεων τοῦ ἀνθρώπου, συνέχεια τῆς Φιλοκαλίας τῶν νηπτικῶν πατέρων καὶ τῶν περὶ ἡσυχασμοῦ. 44 Νικοδήμου Ἁγιορείτου, ὅπ.π., σ

72 Ἑορτοδρόμιον: Ἔργο λειτουργικοῦ περιεχομένου, ποὺ περιέχει ὁλόκληρη Θεοτοκολογία, ὑψώνοντας τὴν Παναγία, μοιάζοντας ὡς ἔργο μιᾶς Σχολῆς σοφῶν καὶ Ἁγίων κι ὄχι ἑνὸς μόνον μοναχοῦ. Πέραν τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Χρυσοστόμου, τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, τοῦ Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου ποὺ κάνει χρήση πολλάκις ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καὶ τοὺς ἐγκωμιάζει, καθόλου τυχαίως, χρησιμοποιεῖ κι ἄλλους θεοφόρους Πατέρες, ἄλλοτε συχνὰ καὶ ἄλλοτε λιγότερο συχνά, ὅπως τὸν Ἰγνάτιο, τὸν ἀββᾶ Μακάριο, τὸν Γρηγόριο Νύσσης, τὸν μέγα Ἀθανάσιο, τὸν Αὐγουστῖνο, τὸν Ἰσίδωρο Πηλουσιώτη, τὸν Ἰωάννη Δαμασκηνό, τὸν Φώτιο, τὸν Οἰκουμένιο, τὸν Μελέτιο Πηγᾶ. 72

73 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε ΑΛΛΕΣ ΠΛΕΥΡΕΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΩΣ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ 1. Ἔκδοση Πατερικῶν Ἔργων Τὸ συγγραφικὸ ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικόδημου εἶναι τεράστιο. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ἔγραψε πολὺ καὶ ἐπεκτάθηκε σὲ ὅλα τὰ ἐπίπεδα τῆς Θεολογίας. Ὁ Ἅγιος ὑπῆρξε κανονολόγος, λειτουργιολόγος, συντάκτης βίων ἁγίων, συνέταξε ὕμνους, ὕμνησε τὴν Ὑπεραγία Θεοτόκο, ἔκδωσε βιβλία, προασπίστηκε τὴν Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας καὶ φυσικὰ ἐγκατέλειψε τὰ ἐγκόσμια γιὰ νὰ μονάσει καὶ νὰ ἀφοσιωθεῖ στὸν Θεό. Τὸ ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικόδημου θὰ μπορούσαμε νὰ τὸ προσδιορίσουμε ἀριθμητικά, ἂν καὶ ἔχουν ἀκουστεῖ διάφορες ἀπόψεις ἐπὶ τοῦ θέματος σὲ σύνολο τῶν ἔργων (ἐκδοθέντα καὶ μή) ἑκατὸ καὶ πλέον, καὶ σὲ ἐκδοθέντα περὶ τὰ εἴκοσι ἑπτὰ (27), μὲ τὰ ὑπόλοιπα νὰ μὴν ἔχουν ἐκδοθεῖ (ἀνέκδοτα) 1. Ὡστόσο ἡ πλειονότητα τῶν ἐρευνητῶν τοῦ συγγραφικοῦ ἔργου τοῦ Ἁγίου Νικόδημου, θεωρεῖ δύσκολη τὴν ὕπαρξη κάποιου ἀνέκδοτου σπουδαίου ἔργου, διότι ὁ Ἅγιος Νικόδημος διέθετε γιὰ τὴν ἐποχή του πολὺ καλὲς συνθῆκες ἔκδοσης γιὰ τὰ ἔργα του. Σχετίζονται μὲ πρόσωπα σημαντικὰ τῆς ἐποχῆς, μεγάλες ἐκκλησιαστικὲς προσωπικότητες, Πατριάρχες, Μητροπολίτες, ἱερωμένους, μοναχοὺς τοῦ Ἁγίου Ὄρους καὶ ἀλλοῦ, καθὼς καὶ μὲ πολλοὺς 1 Νικόδημος (Βαλληνδρᾶς) «Νικόδημος Ἁγιορείτης ἐκ Νάξου», Πρακτικὰ Συμποσίου Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν, Ἀθήνα 2000, σσ

74 λαϊκοὺς στοὺς ὁποίους ἦταν πολὺ ἀγαπητός. Σαφῶς καὶ ἡ ἀξία τοῦ ἔργου του ἦταν πολὺ μεγάλη καὶ σὲ συνδυασμὸ μὲ τὸν ἁπλὸ χαρακτήρα τους ἀποτελοῦσαν πόλο ἕλξης γιὰ τοὺς ἀνθρώπους τῆς ἐποχῆς ἐκείνης ἕως καὶ σήμερα. Κατὰ τὴν χρονολογικὴ σειρὰ τῆς ἐκδόσεώς τους, τὰ ἔργα ποὺ ἔχουν ἐκδοθεῖ τοῦ Ἁγίου Νικόδημου τοῦ Ἁγιορείτη, εἶναι τὰ ἀκόλουθα: 1. Τὸ 1782 τυπώνεται στὴν Βενετία ἡ πρώτη ἔκδοση τῆς Φιλοκαλίας 2. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος παρέλαβε τὸ κείμενο τῆς Φιλοκαλίας ἀπὸ τὸν Μακάριο Κορίνθου, ὁ ὁποῖος τοῦ τὸ ἐμπιστεύθηκε νὰ τὸ ἐπιμεληθεῖ γιὰ νὰ εἶναι ἕτοιμο νὰ τυπωθεῖ. Ἡ Φιλοκαλία γνώρισε μεγάλη κυκλοφορία σʹ ὅλη τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Στὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα γνώρισε τρεῖς ἐκδόσεις. Ἐπίσης μεταφράστηκε στὰ ρωσικά, ρουμανικὰ, ἀγγλικά, γαλλικά, γερμανικὰ καὶ ἱσπανικά. Ἡ Φιλοκαλία ἔχει ἀκόμη μεγάλη κυκλοφορία καὶ βοηθᾶ στὴν ἐμβάθυνση τῆς πνευματικῆς ζωῆς καὶ τὴν ἐμπέδωση τῆς ἀδιαλείπτου προσευχῆς. Ἀπὸ τὴν Φιλοκαλία ἀντιλαμβανόμαστε πὼς ὁ Ἅγιος Νικόδημος ἔγινε ὁ μεγαλύτερος Νηπτικὸς ἀπὸ τὴν ἐποχή του καὶ μετά. Εἶχε ἀποταμιεύσει ὅλων τῶν Πατέρων τὶς ἰδέες. Τοῦ Εὐαγρίου τὸ ἀσκητικόν, τὴν φιλοσοφίαν τοῦ Μάρκου τοῦ Ἀσκητοῦ, τὴν πνευματικὴ γλυκύτητα τοῦ Θεολήπτου, τὴν μεγαληγόρον θεωρίαν τοῦ Καλλίστου τοῦ Καταφυγιώτου, τὸ Βάθος τοῦ Μακαρίου 3. Ἀποδεικνύεται ὅτι ἡ ὀρθόδοξη πνευματικότητα συνεχίζεται ὡς παράδοση καὶ ὅτι ἡ ἐσωτερικὴ ἑνότητα μεταξὺ τῶν Πατέρων εἶναι καρπὸς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. 2 Πρωτ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, Ἅγιος Νικόδημος καὶ τὸ Λειτουργικό του ἔργο, Ἀθήνα 1998, σ

75 Μέσα λοιπὸν ἀπὸ ἀγρυπνίες, νηστεῖες, προσευχὲς ὁ Ἅγιος Νικόδημος μετὰ ἀπὸ κοπιώδη ἐργασία ὁλοκλήρωσε τὴν Φιλοκαλία. Τὸ ἔργο αὐτὸ ἀποτέλεσε τὴν πνευματικὴ βάση γιὰ τὴν μελλοντικὴ ἀσκητικὴ καὶ μυστικὴ διδασκαλία του. Γίνεται μνεία χωρίων τῆς Φιλοκαλίας καὶ στὸ ἄλλο ἔργο του Συμβουλευτικὸν Ἐγχειριδίον, τὸ ὁποῖο ἔγραψε ἀπὸ μνήμης μετὰ ἀπὸ 4 ἔτη. 2. Τὸ 1783 τυπώθηκε στὴν Βενετία ὁ Εὐεργετινός 4. Τὁ ἔργο αὐτὸ εἶναι ὅπως ἡ Φιλοκαλία, μία συλλογή ποὺ περιέχει διδασκαλίες τῶν Ἁγίων Πατέρων καὶ γεγονότα ἀπὸ τὴν ζωὴ ὁρισμένων Ἁγίων. Τὸ ὄνομά της ἡ συλλογὴ τὸ πῆρε ἀπὸ τὸν μοναχὸ Παῦλο, κτήτορα τῆς Ἱερᾶς Μονῆς τῆς Θεοτόκου τῆς Εὐεργέτιδος. Τὸ ἔργο ἐκδόθηκε τέσσερις φορὲς καὶ γνώρισε καὶ ἄλλες ἀνατυπώσεις. Ὁ Εὐεργετινὸς βρίσκεται ἀνάμεσα στὴν Φιλοκαλία καὶ τὸ Γεροντικὸ λόγῳ περιεχομένου. Ὁ Μακάριος Νοταρᾶς ἔδωσε σὲ χειρόγραφη μορφὴ τὸ ἔργο στὸν Νικόδημο, ὁ ὁποῖος τὸ ἐπεξεργάστηκε καὶ ἀφοῦ τὸ ἀντιπαρέβαλε μὲ χειρόγραφα ποὺ βρῆκε στὴν Μονὴ Κουτλουμουσίου, ἔγραψε ἕναν πρόλογό ποὺ ἐπαινοῦσε τοὺς Ἁγίους Πατέρες ποὺ ἀγωνίστηκαν τὰ πάθη καὶ τοὺς πειρασμούς. Τὸ ἔργο αὐτό, μαζὶ μὲ τὴν Φιλοκαλία, ἀποτέλεσαν σταθμὸ ἀφοῦ περιέχουν τὸν βίο καὶ την διδασκαλία ἑκατοντάδων Ἁγίων Πατέρων τῆς Ἐρήμου λειτουργώντας κατευθυντήρια γιὰ τὴν πνευματικὴ ζωὴ γενεῶν ὁλοκλήρων ὄχι μόνον τῶν Μοναχῶν τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, ἀλλὰ καὶ τῶν ἱερωμένων καὶ λαϊκῶν Τὸ 1790 τυπώνεται στὴν Βενετία τὸ ἔργο Συμεὼν τοῦ Νέου Θεολόγου, Τὰ Εὑρισκόμενα. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος εἶναι αὐτός ποὺ 3 Μοναχοῦ Θεοκλήτου Διονυσιάτη, Ἅγιος Νικόδημος, Ἀθήνα 2001, σ Πρωτ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, ὅπ.π., σ Μοναχοῦ Θεοκλήτου Διονυσιάτη, ὅπ.π., σ

76 ἐπιμελήθηκε αὐτὴ τὴν ἔκδοση γιὰ τὸν Ἅγιο Συμεών. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ἀσχολήθηκε κατόπιν προτροπῆς τοῦ φίλου του Μακαρίου Μητροπολίτου Κορίνθου καὶ πάλι. Τὸ βιβλίο διαιρεῖται σὲ δύο μέρη: τὸ πρῶτο περιέχει τοὺς λόγους τοῦ Ἁγίου Συμεὼν καὶ τὸ δεύτερο τὸ ποιητικό του ἔργο. Ἡ ἔκδοση αὐτὴ τοῦ Ἁγίου Νικόδημου παραμένει ἀκόμη εὔχρηστη στοὺς ἁπλοὺς χριστιανοὺς, κάτι τὸ ὁποῖο ἐπεδίωκε καὶ ὁ Νικόδημος μὲ τὰ γραπτά του νὰ οἰκοδομήσει, ἁπλᾶ καὶ κατανοητὰ πρὸς τὸν καθένα, τὸν εὐσεβῆ λαὸ τοῦ Θεοῦ. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος καταπιάνεται μὲ τὰ συγγράμματα τῶν μυστικῶν Πατέρων, προεξάρχοντος ἀναμφιβόλως τοῦ Συμεὼν τοῦ Νέου Θεολόγου. Μάλιστα ὁ Νικόδημος ἀφιερώνει ἕνα ἰαμβικὸ ποίημα στὸν Ἅγιο Συμεὼν ἐκφράζοντας τὴν ἰδιαίτερη ἀγάπη ποὺ τοῦ εἶχε καὶ ἱκετεύοντας ἀπὸ τὸν Ἅγιο νὰ τὸν λυτρώσει ἀπὸ τὰ πάθη καὶ νὰ τὸν σώσει κατὰ τὴν Δευτέραν Παρουσία τοῦ Κυρίου. «Ἄγγελος ἀγλαΐης, ἰδὲ γήθεος ἄμμι φανείης. Ἔρχεο ἄλκαρ ἐμοί, ἰδὲ ῥὺ ἀμπλακιάων Σοῦ διά μοι σφετέρην βασιλεῦ ἐλεκτὴν ὀπάσσας Ἐκ δʹ ἀγήγας παθένω κραδίαν τε, νόον τε ἐμοῖο. Καὶ μυχίης σοφίης μοι ἀταρποοὺς ἐξαναφαίνοις Χειρʹ ὁσίην τανύσης λυγροῦ παντὸς μὲ σκώσοις Ἐνθάδε, καὶ μετέπειτα, ὅτ ἔκδικον ἧμαρ ἐπ Τὸ Ἐξομολογητάριο ἐκδίδεται τὸ Τὸ ἔργο δημιουργήθηκε ἀπὸ τὸν Νικόδημο, ἀφοῦ ὁ ἴδιος εἶχε ἀσχοληθεῖ πρῶτα μὲ τὰ 6 Μοναχοῦ Θεοκλήτου Διονυσιάτη, ὅπ.π., σ. 176, 76

77 συγγράμματα τοῦ Ἁγίου Συμεὼν τοῦ Νέου Θεολόγου σὲ ἡσυχαστικὸ πνεῦμα. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος σαφῶς χρησιμοποιεῖ ἐρανιστικὴ μέθοδο, χρησιμοποιώντας ἄλλα ἔργα «ἐκ διαφόρων συνερανισθεῖσαν» 7. Τὸ Ἐξομολογητάριο τοῦ Ἁγίου Νικόδημου βασίζεται στοὺς 38 κανόνες τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Νηστευτοῦ καὶ στὰ 17 Ἐπιτίμια, ποὺ βρῆκε σὲ χειρόγραφα τῶν ἁγιορειτικῶν Μονῶν. Σκοπὸς τοῦ Ἁγίου Νικόδημου εἶναι νὰ συνειδητοποιήσει ὁ ἄνθρωπος τὴν οὐσία τῆς ἁμαρτίας ποὺ ἀπειλεῖ τὴν ἴδια του την σωτηρία. Τὸ ἔργο αὐτὸ λόγῳ τῆς μοναδικότητάς του γιὰ τὴν ἐποχή του γνώρισε πολλὲς ἐκδόσεις. Χαρακτηριστικὸ ὁ μοναχὸς Θεόκλητος ἀναφέρει ὅτι τὸ βιβλίο αὐτὸ γνώρισε ἑπτὰ ἐκδόσεις Τὸ ἔργο Νέον Θεοτοκάριον ἐκδόθηκε τὸ Ὁ Ἅγιος Νικόδημος βοηθούμενος ἀπὸ συλλογὲς τοῦ Ἁγίου Ὄρους δημιούργησε ἕνα ὁλοκληρωμένο ἔργο ποὺ ἀποτελεῖται ἀπὸ κανόνες πρὸς τιμὴν τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, διαρθρωμένου πρὸς τὶς ἑπτὰ ἡμέρες τῆς ἑβδομάδας. Πρόκειται γιὰ μία συλλογὴ ὕμνων ποὺ δοξολογοῦν τὴν Παναγία, ἀπὸ τοὺς μεγαλύτερους θεολόγους καὶ ὑμνογράφους τῆς Ἐκκλησίας. 6. Ὁ Ἀόρατος πόλεμος ἀνήκει στὴν κατηγορία τῶν κατὰ κυριολεξία πνευματικῶν ἔργων, ποὺ εἶναι ἀποτέλεσμα ἀσκητικῆς πείρας, ἁγίας ζωῆς καὶ γνώσης τοῦ Θεοῦ. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος δικαιολογεῖ τὴν ὀνομασία τοῦ Βιβλίου, διότι διδάσκει τὸν πόλεμο «πρὸς 7 Πρωτοπρεσβυτέρου Γεωργίου Μεταλληνοῦ, «Τὸ Ἐξομολογητήριον τοῦ Ἁγίου Νικόδημου», Πρακτικὰ Συνεδρίου, Γουμένισσα 1999, σ Πρωτ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, Ἀθήνα 1998, σ

78 τὰς ἀρχάς, τὰς ἐξουσίας τοῦ σκότους...» κ.λπ. 9. Στὸ κυρίως μέρος τοῦ βιβλίου μᾶς δίδει τὰ ὅπλα μὲ τὰ ὁποῖα μποροῦμε νὰ πολεμοῦμε, μὲ κυριότερο τὴν Θεία Μεταλήψη. Ἡ πρώτη ἔκδοση τοῦ ἔργου εἶναι τὸ Αὐτὸ τὸ ἔργο γνώρισε ἴσως τὴν μεγαλύτερη κυκλοφορία ἀπὸ τὰ ἔργα τοῦ Ἁγίου Νικόδημου. Ὁ Ἀόρατος πόλεμος ἐντάσσεται ἀκίνδυνα στὸ κλίμα τῆς ὀρθόδοξης πνευματικότητας, περιέχοντας πολλὲς ὑποσημειώσεις παραπομπὲς σὲ κείμενα ἁγίων πατέρων. Ἀπευθύνεται ταυτοχρόνως καὶ πρὸς τοὺς ἀρχαρίους καὶ πρὸς τοὺς προοδευμένους πνευματικῶς. Τὸ ἔργο αὐτό, μὲ την σημαντική συμβολή τοῦ Ἁγίου Νικόδημου, στοχεύει νὰ ὁδηγήσει τὸν πιστὸ πρὸς τὴν «χριστιανικὴ τελείωση» Τὸ 1799 κυκλοφόρησε ἡ πρώτη ἔκδοση τοῦ ἔργου Ἐπιτομὴ ἐκ τῶν προφητανακτοδαυτικῶν ψαλμῶν. Ὁ Πατριάρχης Νεόφυτος ὑποστήριξε τὴν ὑπαρξη κατανυκτικῶν εὐχῶν τῶν ἁγίων πατέρων καὶ τῶν ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων σὲ χειρόγραφα τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Ὁ Νεόφυτος παρότρυνε τὸν Νικόδημο νὰ συλλέξει αὐτές τὶς εὐχὲς γιὰ τὴν ἔκδοσή τους. Ἐπίσης σ αὐτὸ τὸ ἔργο προστέθηκε καὶ μία ἐπιτομὴ ἀπὸ τοὺς ψαλμοὺς τοῦ Δαυὶδ τοῦ Γενναδίου Σχολαρίου, πατριάρχη Κων/πόλεως. 8. Τὸ ἔργο Νέον Μαρτυρολόγιον ἐκδόθηκε τὸ Στὸ ἔργο αὐτὸ οἱ νεομάρτυρες καθίσταντο μὲ τὸ μαρτύριο παράγοντες ἀνακαινισμοῦ τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, καύχημα τῆς Ἐκκλησίας καὶ παρακίνηση «εἰς τὸ νὰ μιμηθοῦν διὰ τοῦ ἔργου τὸ μαρτυρικὸν του τέλος καὶ ὅλοι μὲν οἱ χριστιανοὶ οἱ κατὰ περίστασιν εἰς τὸ μαρτυρῆσαι ἀναγκαζομένοις ἐξαιρέτως δὲ καὶ μάλιστα ὅσοι 9 Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, Ἀόρατος Πόλεμος, Ἀθήνα 1997, σ Πρωτ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, ὅπ.π., σ

79 ἔφθασαν νὰ ἀρνηθοῦν πρότερον τὴν Ὀρθόδοξον πίστιν» 11. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος συνέταξε τὸ ἔργο μετὰ τὴν δεύτερη συνάντησή του μὲ τὸν Μητροπολίτη Μακάριο. Περιέχεται ἀλφαβητικὸς κατάλογος μὲ τὰ ὀνόματα τῶν γνωστῶν νεομαρτύρων τῆς περιόδου Στὸ τέλος παραδίδονται πέντε ἱερὲς ἀκολουθίες γιὰ κάποιους νεομάρτυρες. Σχετικὰ μὲ τοὺς νεομάρτυρες, ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὑποστηρίζει πὼς ὁ Θεὸς εὐδόκησε νὰ ἐμφανιστοῦν οἱ νέοι Μάρτυρες αὐτὴν τὴν περίοδο γιὰ τοὺς ἀκολούθους λόγους: Γιὰ νὰ ἀνακαινισθεῖ ἡ ὀρθόδοξη πιστή. Γιὰ νὰ μείνουν ἀναπολόγητοι οἱ ἀλλόπιστοι τὴν ἡμέρα τῆς κρίσεως. Γιὰ νὰ εἶναι ἡ δόξα καὶ τὸ καύχημα τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας ἀλλὰ καὶ ὁ ἔλεγχος τῶν κακοδόξων. Γιὰ νὰ εἶναι παράδειγμα ὑπομονῆς σὲ ὅλους τοὺς Ὀρθοδόξους. Γιὰ νὰ εἶναι παρακίνηση γιὰ ὅλους τοὺς Χριστιανοὺς καὶ ἰδιαιτέρως τοὺς ἀρνησίχριστους νὰ μιμηθοῦν τὸ τέλος Ἡ συλλογὴ τῶν ἱερῶν κανόνων τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας ποὺ ἐκδόθηκε τὸ 1800 ὀνομάστηκε Πηδάλιον ἢ πληρέστερα Πηδάλιον τῆς Νοητῆς Νηὸς τῆς μιᾶς ἁγίας καθολικῆς καὶ ἀποστολικῆς τῶν ὀρθοδόξων Ἐκκλησίας. Συγκαταλέγεται στὰ σπουδαιότερα ἔργα τοῦ Ἁγίου Νικόδημου. Ὁ ἱερομόναχος Ἀγάπιος βοήθησε στὴν σύνταξη τοῦ ἔργου. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ἔθεσε στὸν τίτλο τοῦ βιβλίου καὶ τὸ ὄνομα τοῦ Ἀγαπίου, πιὸ πολὺ ἀπὸ μοναχικὴ 11 Συμεὼν Πασχαλίδη, «Τὸ ἁγιολογικὸ ἔργον τοῦ Ἁγίου Νικόδημου», Πρακτικὰ Συνεδρίου, Γουμένισσα 1999, σ Κωνσταντίνου Σπαλιώρη, «Τὸ εἰσπηδητικὸ Μαρτύριο στούς Νεομάρτυρες», Πρακτικά Συμποσίου, Τρίπολη 2008, σ

80 ταπείνωση. Κατὰ τὴν ἔκδοση τοῦ Πηδαλίου, ὁ Ἅγιος Νικόδημος πικράθηκε πολὺ γιατὶ ὁ ἀρχιμανδρίτης Θεοδώρητος ἔκανε προσθῆκες, παραποίησε σημεῖα στὰ σχόλια τοῦ Ἁγίου Νικόδημου πάνω στοὺς ἱεροὺς κανόνες. Ὁ Θεοδώρητος εἰσήγαγε τὶς προσωπικές του ἀπόψεις σὲ 18 σημεῖα τοῦ Πηδαλίου, στὶς σελίδες 96, 104, 141, 167, 183, 194, 203, 212, 300, 383, 399, 449, 502, 533, 548, Ὁ Ἅγιος Νικόδημος τόσο πολὺ λυπήθηκε γιὰ αὐτές τὶς προσθῆκες ποὺ εἶπε ὅτι θὰ προτιμοῦσε κανεὶς νὰ τὸν μαχαιρώσει στὴν καρδιὰ παρὰ νὰ προσθέσει ἢ νὰ ἀφαιρέσει κάτι ἀπὸ τὸ βιβλίο του. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος συνέλεξε στὸ ἔργο του ὅλους τοὺς Ἱεροὺς κανόνες τῶν Οἰκουμενικῶν καὶ τοπικῶν συνόδων, τῶν Ἁγίων Πατέρων, καθὼς καὶ τὶς ἑρμηνεῖες ποὺ βρίσκονταν σὲ διάφορες συλλογές. Τὸ Πηδάλιον ἀπευθύνεται πρῶτα στοὺς κληρικοὺς καὶ μετὰ στοὺς λαϊκοὺς δηλ. σ ὁλόκληρο τὸ πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ σπουδαιότητα τοῦ ἔργου εἶναι τόσο μεγάλη λόγῳ τῆς χρήσης του στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ὅσο καὶ γιατὶ εἶναι ἴσως ἡ μοναδικὴ τόσο ἐμπλουτισμένη κανονικὴ συλλογή ποὺ συντάχθηκε στὴν Ὀρθόδοξη Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία Τὸ ἔργο Πνευματικὰ Γυμνάσματα ἐκδόθηκε τὸ Ὑπῆρξαν κι ἄλλες δύο ἐκδόσεις τοῦ ἰδίου ἔργου στὰ ἑλληνικά. Στὸ ἔργο αὐτὸ ἀποδίδονται ἄριστα οἱ ἔννοιες τῆς πνευματικότητας, ἡ λύτρωση ἀπὸ τὰ πάθη καὶ ἡ θέωση κατὰ χάριν, βασιζόμενα στὰ λεγόμενα τῶν Θεοφόρων Πατέρων καὶ τῶν ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων. Σύμφωνα καὶ μὲ τὸν μοναχὸ Θεόκλητο Διονυσιάτη, ὁ πιστὸς λαὸς πρέπει νὰ διαβάζει ὅσο τὸ δυνατὸν περισσότερο τὸ συγκεκριμένο ἔργο, λέγοντας χαρακτηριστικά: «Ὤ, εἴθε νὰ 13 Πρωτ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, ὅπ.π., σ

81 ἀνεγίγνωσκον οἱ ἀδελφοὶ ἐν Χριστῷ μίαν μόνον σελίδα καθʹ ἡμέραν ἐκ τῶν Πνευματικῶν Γυμνασμάτων. Πόσο βαθυτέρα θὰ ἦτο ἡ εὐσέβεια τοῦ λαοῦ μας» 15! 11. Τὸ 1801 ἐκδόθηκε τὸ ἔργο Συμβουλευτικὸν Ἐγχειρίδιον, ἤτοι «περὶ φυλακῆς τῶν πέντε αἰσθήσεων». Ὁ Ἅγιος Νικόδημος παρουσιάζεται ὡς γνώστης τῆς πνευματικῆς ζωῆς, ὡς ἄνδρας μὲ θεολογικὴ καὶ εὐρύτερη μόρφωση ποὺ ἔχει τὸ χάρισμα νὰ μεταλαμπαδεύει τὶς γνώσεις του μὲ ἁπλὸ τρόπο. Στὸ ἔργο γίνεται μνεία γιὰ τὴν σπουδαιότητα τῆς ἀρχιερωσύνης, τῆς νοερᾶς προσευχῆς, τῆς θείας οἰκονομίας καὶ τῆς ἐν Χριστῷ τελείωσης 16. Τέλος τὸ βιβλίο προορίζεται ὄχι μόνο γιὰ τοὺς ἀρχιερεῖς καὶ τοὺς κληρικοὺς ἀλλὰ γιὰ ὅλους τοὺς εὐσεβεῖς χριστιανοὺς ποὺ ἐπιθυμοῦν νὰ καθαρισθοῦν ἀπὸ τὰ πάθη καὶ νὰ ἀνέλθουν πνευματικά. 12. Τὸ 1803 ἐκδόθηκε τὸ Νέον Ἐκλόγιον τοῦ Ἁγίου Νικόδημου. Τὸ ἔργο αὐτὸ ἀποτελεῖ συλλογὴ συναξαρίων ἀπὸ βίους ἁγίων (πενήντα), ποὺ ἐκτείνονται ἀπὸ τὸν πρῶτο αἰῶνα ἕως τὸν δέκατο ὄγδοο. Ἡ σπουδαιότητα τοῦ ἔργου ἔγκειται στὸ γεγονός πὼς τὰ συναξάρια αὐτὰ παρέμειναν ἄγνωστα γιὰ τὸ πλατὺ κοινό, ἀφοῦ βρίσκονταν σὲ ὁρισμένα σπάνια χειρόγραφα 17. Μερικοὶ ἀπὸ τοὺς βίους τῶν Ἁγίων ποὺ γίνεται ἀναφορὰ στὸ Νέον Ἐκλόγιον εἶναι οἱ βίοι τῆς Ὁσίας Γοργονίας, τῆς Ὁσίας Μακρίνης «ἐνδεικτικῶς». 13. Τὸ ἔργο Χρηστοήθεια ἐκδίδεται τὸ Ἡ ἐνασχόληση τοῦ Ἁγίου Νικόδημου μὲ θέματα χριστιανικῆς παιδαγωγικῆς εἶναι παλαιὰ 14 Μοναχοῦ Θεόκλητου Διονυσιάτη, ὅπ.π., σ Μοναχοῦ Θεόκλητου Διονυσιάτη, ὅπ.π., σ Μοναχοῦ Θεόκλητου Διονυσιάτη, ὅπ.π., σ Μοναχοῦ Θεόκλητου Διονυσώτη, ὅπ.π., σ

82 καὶ ζωηρή. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ἀναδεικνύεται μέγας κοινωνιολόγος, ἀφοῦ ἐξετάζει ἀπὸ χριστιανικῆς πλευρᾶς, κάθε πτυχὴ τῆς ἠθικῆς καὶ πνευματικῆς ζωῆς τῆς χριστιανικῆς κοινωνίας. Σκοπὸς τοῦ ἔργου ἦταν ἡ ἀνύψωση τῶν ἠθῶν τῶν χριστιανῶν, ποὺ εἶχαν καταρρακωθεῖ καὶ λόγῳ τῆς ἀγνοίας πάνω στὰ θέματα τῆς πνευματικῆς ζωῆς. Στὴν Χρηστοήθεια γίνεται ἀναφορὰ γιὰ τὴν ἐμφάνιση τοῦ κακοῦ στὸν κόσμο, τὴν ἁμαρτία καὶ τὴν ἀντιμετώπισή της καθὼς καὶ τὴν ἀπόκτηση τῶν ἀρετῶν. Ἡ Χρηστοπάθεια ἐκδόθηκε τέσσερις φορές, μὲ τελευταία τὴν ἔκδοση ὑπὸ τοῦ ἐν Βόλῳ ἐκδότου κ. Σ. Σχοινᾶ. 14. Τὸ 1806 ἐκδόθηκε τὸ ἔργο Ἑρμηνεία εἰς τάς ἑπτὰ καθολικὰς ἐπιστολὰς τῶν ἁγίων καὶ πανευφήμων Ἀποστόλων Ἰακώβου, Πέτρου, Ἰωάννου καὶ Ἰούδα. Ὁ Ἐπίσκοπος Σμύρνης, Μητροφάνης, εἶχε συντάξει σχετικήν ἐργασία ποὺ ἀφοροῦσε τὴν ἑρμηνεία τῶν ἑπτὰ καθολικῶν ἐπιστολῶν ποὺ ὑπῆρχε στὴν Μονὴ Διονυσίου. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος βασιζόμενος σὲ αὐτὴ τὴν ἐργασία καὶ στὶς ἐρμηνεῖες τοῦ Θεοφύλακτου Βουλγάρεως καὶ ἄλλων, δημιούργησε, μαζὶ καὶ μὲ τὶς δικές του ἑρμηνεῖες, τὸ ἔργο αὐτό ποὺ εἶναι σημαντικὸ γιὰ τὴν ἑρμηνευτικὴ τῆς Ἁγίας Γραφῆς Τὸ ἔργο Βίβλος Βαρσανουφίου καὶ Ἰωάννου ἐκδόθηκε τὸ Πρόκειται γιὰ μία συλλογὴ ἀπαντήσεων σὲ θέματα ὑψηλῆς πνευματικότητας. Πρωταγωνιστὲς οἱ ἅγιοι Βαρσανούφιος καὶ Ἰωάννης, μοναχοὶ ὀνομαστοὶ γιὰ τὴν πνευματικότητά τους. Οἱ ἀπαντήσεις τῶν ὁσίων εἶναι δυσνόητες ἀπὸ τοὺς ἁπλούς ἀνθρώπους τῆς καθημερινότητας. Λόγῳ τοῦ ὑψηλοῦ ἐπιπέδου τοῦ βιβλίου, τὸ ἔργο δὲν γνώρισε μεγάλη κυκλοφορία στοὺς ἁπλούς πιστούς. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος παίρνοντας ἕνα χειρόγραφο 18 Πρωτ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, ὅπ.π., σ

83 ἀπὸ τὴν βιβλιοθήκη τῆς Ἱερῆς Μονῆς Μεγίστης Λαύρας, τὸ διόρθωσε καὶ πρόσθεσε τὴν δική του σύνθεση τῶν βίων τῶν δύο ὁσίων, Βαρσανουφίου καὶ Ἰωάννου, συνοδευόμενο καὶ ἀπὸ ἕνα θεματολογικὸ πίνακα. Ὁ ὅσιος Βαρσανούφιος ἀναφέρει χαρακτηριστικὰ «ἐγὼ καὶ πρὸ τοῦ αἰτήσασθαί με, διὰ τὴν κατακαιομένην, ὡς σφοδροτωτάτου πυρὸς φλόγα... σπουδάζων στρατεῦσαι τὰ τέκνα αὐτοῦ τῷ βασιλεῖ, ἐν στρατείαις λαμπραῖς, αὐτῶν ἀμεριμνούντων» Τὸ 1819 ἐκδόθηκε τὸ ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικόδημου Συναξαριστὴς ἢ Συναξαριστὴς τῶν δώδεκα μηνῶν τοῦ ἐνιαυτοῦ. Πρόκειται γιὰ ἀμιγῶς ἁγιολογικὸ ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικόδημου, ποὺ ἀποτελεῖ ἐπισφράγισμα γιὰ τὴν προσφορὰ τοῦ Ὁσίου στὴν Ἁγιολογία ἀλλὰ καὶ στὴν λειτουργικὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας 20. Τὸ ἔργο γνώρισε πολλὲς ἐκδόσεις, μάλιστα γύρω στὸ ὁ ἐκδοτικὸς οἶκος «Ὀρθόδοξος Κυψέλη» στὴν Θεσσαλονίκη ἐξέδωσε τὴν Εʹ ἔκδοση τοῦ Συναξαριστῆ σὲ ἕξι τόμους, ἕναν τόμο γιὰ κάθε δίμηνο. 17. Ἐπίσης, τὸ 1819 ἐκδόθηκε σὲ τρεῖς τόμους τὸ ἔργο Ἑρμηνεία εἰς τάς 14 ἐπιστολὰς τοῦ Ἁγίου Ἀποστόλου Παύλου. Τὸ ἔργο συντάχθηκε πρῶτα ἀπὸ τὸν Θεοφύλακτο Βουλγαρίας. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος τὸ διόρθωσε καὶ ἀφοῦ τὸ ἐμπλούτισε, τὸ ἔργο ἀπέκτησε ὄγκο καὶ δυνατότητα κατανόησης στὴν θεολογία τοῦ Ἀποστόλου Παύλου. Δίχως τὶς ἀπαραίτητες ἐπεξηγήσεις ἡ θεολογικὴ σκέψη τοῦ Ἀποστόλου Παύλου θὰ ἦταν δυσνόητη γιὰ τοὺς ἁπλούς πιστούς. Βάσει τῆς σημαντικῆς συμβολῆς τοῦ Ἁγίου Νικόδημου στὴν ἔκδοση τοῦ ἔργου, χρησιμοποιώντας μία πιὸ 19 Μοναχοῦ Θεόκλητου Διονυσιάτη, ὅπ.π., σσ

84 ἁπλῆ γλῶσσα καὶ πολλὲς βοηθητικὲς ὑποσημειώσεις, ὁ πιστὸς δύναται νὰ ἀντιληφθεῖ τὶς νουθεσίες ποὺ δίνει ὁ Ἀπόστολος Παῦλος στοὺς ἀποδέκτες τῶν ἐπιστολῶν του καὶ μέσῳ αὐτῶν σὲ ὁλόκληρη τὴν Ἐκκλησία. Χαρακτηριστικὸ εἶναι τὸ γεγονός πὼς οἱ ὑποσημειώσεις ἐπεξηγηματικοῦ χαρακτήρα ποὺ χρησιμοποιεῖ στὸ ἔργο κατέχουν περὶ τὸ ἥμισυ τοῦ βιβλίου, σὲ ἔκταση. 18. Τὸ 1819 ἐκδόθηκε τὸ ἔργο Κῆπος Χαρίτων. Τὸ ἔργο γνώρισε καὶ δεύτερη ἔκδοση στὴν Ἑλλάδα, ἡ ὁποία ἔτυχε τῆς εὐλογίας τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καὶ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Στὸ βιβλίο ἑρμηνεύονται οἱ ἐννιὰ ὠδὲς. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ἐξυμνεῖ τὸ πρόσωπο τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου. Ἡ ἐνάτη Ὠδή εἶναι ἀφιερωμένη στὴν Παναγία Παρθένο. Τῆς ἀφιερώνονται μὲ πολλὴ εὐλάβεια τὰ ὡραιότερα ἄνθη τῆς καρδίας καὶ τοῦ πνεύματος ἀπὸ τὸν νοητὸν «Κῆπον». 19. Ἐπίσης, τὸ 1819 ἐκδόθηκε τὸ ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικόδημου Ὁμολογία Πίστεως. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ἀναφέρεται σὲ θέματα πίστεως, ἀφοῦ οἱ ἐχθροί του μὲ τὰ περὶ μνημοσύνων καὶ Θ. Μεταλήψεως προσέθεσαν κατηγορίες περὶ «κακοδόξων καὶ αἱρετικῶν» γιὰ τοὺς Κολλυβάδες. Χαρακτηριστικὸ ἀπόσπασμα εἶναι τὸ ἀκόλουθο: «Ἀφίνοντες, λοιπόν, ἀδελφοὶ καὶ Πατέρες, εἰς ἕνα μέρος τὸ μῖσος καὶ τὸν φθόνον καὶ τάς κατὰ τῶν ἀδελφῶν δυσφημίας, ἂς ἀναλάβωμεν τὸ σημεῖον καὶ γνώρισμα τῶν μαθητῶν τοῦ Χριστοῦ τὴν Ἀγάπην, καὶ τὴν πρὸς ἀλλήλους εἰρήνην καὶ ὁμόνοιαν καὶ συμψυχίαν ἐναγκαλισώμεθα, καὶ οὕτως ἂς προσφέρωμεν ἐν εἰρήνῃ... τὸ πανάγιον Ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ 20 Συμεὼν Πασχαλίδη, «Τὸ ἁγιολογικὸ ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικόδημου», Πρακτικὰ Συνεδρίου, Γουμένισσα 1999, σ

85 Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, τῆς μιᾶς ἐν Τριάδι Θεότητος ᾗ πρέπει πᾶσα δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν» Τὸ 1819 ἐκδόθηκε τὸ ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικόδημου Ἑρμηνεία εἰς τοὺς ἑκατὸν πεντήκοντα ψαλμοὺς τοῦ προφητάνακτος Δαυίδ. Τὸ ἔργο στὴν ἀρχική του μορφὴ ἀνήκει στὸν Εὐθύμιο Ζιγαβηνό. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος διόρθωσε τὸ κείμενο, τὸ ἁπλοποίησε καὶ τὸ ἐμπλούτισε μὲ τὶς θέσεις καὶ τὶς ἑρμηνεῖες τῶν Θεοφόρων Πατέρων. Σαφῶς πρόσθεσε καὶ τὶς ὑποσημειώσεις του μὲ ἐπεξηγηματικὸ χαρακτήρα. Τὴν περίοδο ἔχουμε μία νέα ἔκδοση τοῦ ἔργου στὴν Θεσσαλονίκη. Στὴν ἔκδοση αὐτὴ συνεργάζεται καὶ ὁ λόγιος μοναχὸς Νικόδημος Μπιλάλης ὡς ὁ ἐπιμελητὴς τῆς ἐκδόσεως αὐτῆς. 21. Τὸ ἔργο Ἑορτοδρόμιον ἐκδόθηκε τὸ Ἔργο λειτουργικοῦ περιεχομένου ποὺ περιέχει ἑρμηνεία καὶ σχολιασμὸ στοὺς κανόνες τῶν Δεσποτικῶν καὶ Θεομητορικῶν ἑορτῶν τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἔτους. Ἡ σπουδαιότητα τοῦ Ἑορτοδρομίου φαίνεται χαρακτηριστικὰ στὸ παρακάτω ἀπόσπασμα: «Ἐγὼ ἐσπούδασα καὶ εἰς μίαν ἄλλην Σχολήν, τὴν Σχολὴ Νικόδημου τοῦ Ἁγιορείτου. Ὅ,τι, λοιπόν, ἐκεῖνος εἶπε μὲ γενικότητα, σοβαρὸς μελετητὴς τὸ εὑρίσκει εἰς ἐν μόνον βιβλίον τοῦ Ἁγίου τὸ Ἑορτοδρόμιον. Αὐτὸ τοῦτο καὶ μόνον εἶναι μία Σχολή, ἢ ἂν ὁ ὁρισμὸς δὲν εἶναι εὔστοχος, τὸ ἔργον τοῦτο εἶναι ἔργον μιᾶς Σχολῆς σοφῶν καὶ Ἁγίων καὶ ὄχι ἔργον ἑνὸς ῥακένδυτου Καψαλιώτου Μοναχοῦ» Τὸ 1844 ἐκδόθηκε τὸ ἔργο Νέα Κλῖμαξ. Τὸ ἔργο αὐτὸ γνώρισε τρεῖς ἐκδόσεις, μὲ τελευταία αὐτὴ τοῦ Β. Ρηγόπουλου στὴν Θεσσαλονίκη, τὸ Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁλοκλήρωσε τὴν Νέα 21 Μοναχοῦ Θεόκλητου Διονυσιάτη, ὅπ.π., σ Μοναχοῦ Θεόκλητου Διονυσιάτη, ὅπ.π., σ

86 Κλίμακα ὅταν ἦταν ἄρρωστος. Τὸ ἔργο πραγματεύεται τοὺς ἑβδομήκοντα πέντε Ἀναβαθμοὺς τῆς Ὀκτωήχου καὶ εἶναι ἐφάμιλλο τοῦ Ἑορτοδρομίου. 23. Τὸ 1883 δημοσιεύεται τὸ ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικόδημου Πρόλογος εἰς τὰ συγγράμματα τοῦ ἐν Ἁγίου Πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ. Ὁ Ἅγιος Ἀθανάσιος ὁ Πάριος παρότρυνε τὸν Ἅγιο Νικόδημο νὰ συγκεντρώσει τὰ συγγράμματα τοῦ Ἁγ. Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος, γνωρίζε τὴν πατερικὴ γραμματεία πολὺ καλὰ καὶ ἰδιαίτερα τὴν μυστικὴ θεολογία. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος γνώριζε καὶ τόνιζε τὸ διαφορετικό ποὺ εἶχε νὰ προσφέρει ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς σὲ σχέση μὲ τοὺς ἄλλους Πατέρες. Δυστυχῶς ὁ Ἅγιος Νικόδημος δὲν κατόρθωσε νὰ ἐπιτύχει τὴν ἔκδοση τῶν ἔργων τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, καὶ χάθηκαν τὰ συγγράμματα τοῦ Ἁγίου, γεγονός ποὺ λύπησε βαθιὰ τὸν Νικόδημο, ἀφοῦ ὁ ἴδιος ἦταν ἄριστος γνώστης τῶν παλαμικῶν ἔργων. Ἡ ἔκδοση τῶν Παλαμικῶν ἔργων μπορεῖ νὰ μὴν συνετελέσθη μὲ ἐπιτυχία τὴν ἐποχὴ τοῦ Ἁγίου Νικόδημου, ὡστόσο ὁ διακαὴς πόθος τοῦ Ἁγίου, νὰ δεῖ τυπωμένο καὶ εὐρέως γνωστὸ τὸ παλαμικὸ ἔργο ἔλαβε σάρκα καὶ ὀστᾶ ἀργότερα. 24. Τὸ 1928 δημοσιεύθηκε τὸ ἔργο τοῦ Ἁγίου Μελετίου τοῦ Ὁμολογητοῦ Ἀλφαβηταλφάβητος. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ἀντέγραψε τὸ ἔργο, τοῦ πρόσθεσε πρόλογο καὶ ἐπεξηγήσεις δίχως νὰ πειράξει τὸ πρωτότυπο κείμενο. Ἔργο δοσμένο σὲ στίχους, διατεταγμένους σύμφωνα μὲ τὸ ἑλληνικὸ ἀλφάβητο. Κάθε γράμμα ἔχει 24 παραγράφους καὶ κάθε παράγραφος ἀποτελεῖται ἀπὸ 24 στίχους. Σὲ κάθε γραμμὴ ἀναλογοῦν 576 στίχοι, ἑπομένως τὸ ἔργο ἀποτελεῖται συνολικὰ ἀπὸ στίχους. Λόγῳ τῆς δυσκο 86

87 λίας τοῦ ἔργου στὸν ἁπλὸ πιστό, δὲν κατέστη δυνατὸν νὰ ἐκδοθεῖ ἐξαρχῆς Τὸ 1783 ἐκδόθηκε τὸ ἔργο Βιβλίον ψυχωφελέστατον περὶ τῆς συνεχοῦς μεταλήψεως τῶν ἀχράντων τοῦ Χριστοῦ Μυστηρίων. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος τονίζει τὴν ἀξία τῆς συχνῆς Θείας Μεταλήψεως τῶν Ἀχράντων Μυστηρίων, ἄνευ κωλύματος, στὰ πλαίσια τῆς γενικότερης θεολογικῆς προσέγγισης τῶν Κολλυβάδων, οἱ ὁποῖοι τάραζαν τὰ λιμνάζοντα ὕδατα τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἐκείνης περιόδου ἀπέναντι στοὺς νεωτεριστὲς τῆς ἐποχῆς, τοὺς λεγομένους ἀντικολλυβάδες. Στὸ ἔργο αὐτὸ ὑφίσταται ἕνα πρόβλημα ὅσον ἀφορᾶ τὴν πατρότητα τοῦ ἔργου, ὡστόσο βέβαιον εἶναι πὼς ἐὰν ὁ Ἅγιος Νικόδημος, δὲν εἶναι ὁ μόνος συγγραφεὺς τοῦ ἔργου, εἶναι σίγουρα εἷς ἐκ τῶν βασικῶν του πρωτεργατῶν. Τὸ συγγραφικὸ ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικόδημου τοῦ Ἁγιορείτη, ὅπως ἤδη ἔχει λεχθεῖ, εἶναι τεράστιο. Τὸ σύνολο τῶν ἔργων ὑπερβαίνει τὰ 100 αὐτά ποὺ ἔχουν ἐκδοθεῖ ἀριθμοῦν περὶ τὰ Ἀπὸ τὰ ἐκδοθέντα ἔργα, γιὰ τὰ ὁποῖα ἔγινε λόγος παραπάνω, διαπιστώνουμε τὸν μεγάλο ὄγκο τοῦ συγγραφικοῦ ἔργου, τὴν ἀστείρευτη θεολογικὴ γνώση τοῦ Ἁγίου Νικόδημου νὰ λειτουργεῖ ἐνίοτε ὡς Πατρολόγος, Δογματολόγος, Λειτουργιολόγος, Κανονολόγος κ.ἄ. καὶ σαφῶς τὴν προσήλωσή του στοὺς Ἁγίους Θεοφόρους Πατέρες, μὲ τὰ χειρόγραφα τῶν ὁποίων καταπιάστηκε καὶ ἔκδωσε τὰ συγγράμματά τους μὴν ἀλλοιώνοντας τὴν παραμικρὴ λεπτομέρεια καθὼς καὶ τὴν ὑπέρμετρη εὐλάβειά του γιὰ τὸ πρόσωπο τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, ἀσχολούμενος μὲ τὶς ὠδές, τὰ τροπάρια καὶ τοὺς ὕμνους τιμῶντας τὴν παρουσία καὶ τὴν προσφορὰ της στὴν Ἐκκλησία καὶ τὸν κόσμο. 23 Πρωτ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, ὅπ.π., σ

88 2. Προβολή τοῦ Μοναχισμοῦ Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὑπῆρξε ἕνας κατ ἐξοχὴν ταπεινὸς καὶ ἀληθινὸς μοναχός. Ποθοῦσε τὴν μοναχικὴ ζωὴ ἀπὸ τότε ποὺ βοηθοῦσε νέος στὴν ἡλικία στὶς ἀκολουθίες καὶ κατεῖχε τὴν θέση τοῦ γραμματέα. Δὲν σκόπευε νὰ ἐγκατασταθεῖ μόνιμα στὸν κόσμο, στὴν κοσμικὴ ζωή, διότι ὁ νοῦς του βρισκότανε πάντοτε νὰ ἀφιερωθεῖ εἰς τὸν Θεὸ καὶ νὰ ἀσκητεύσει. Ἔζησε τὴν μοναχικὴν ζωὴν ἀφ ὅτου πῆγε στὸ Ἅγιον Ὄρος μέχρι τὴν τελευταία του ἀνάσα. Ἀπὸ τότε ποὺ πρωτοσυνάντησε τοὺς ὁσίους Γέροντες Σίλβεστρο, Ἀρσένιο, Γρηγόριο καὶ Νήφωνα, τὸν κυρίευσε ὁ θεῖος πόθος γιὰ τὴν ἰσάγγελον Ζωὴ τῶν μοναχῶν. Στὴν Ἀπολογία περὶ Μοναχισμοῦ 24 καταδεικνύονται μὲ τὸν καλύτερο τρόπο οἱ θέσεις τοῦ Ἁγίου Νικόδημου τοῦ Ἁγιορείτη γιὰ τὸν Ὀρθόδοξο Μοναχισμό. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὑποστηρίζει ὅτι οἱ ὅσιοι Πατέρες μὲ τὴν ἄσκησή τους στὴν ἔρημο ἔφθασαν στὴν τελεία ἕνωση μὲ τὸν Θεὸ ἀλλὰ καὶ προσέφεραν τὴν θεία σοφία στὸν κόσμο μέσα ἀπὸ τὰ ἔργα τους. Ἡ νηστεία θεσμοθετήθηκε ἀπὸ τὸν Θεὸ στὸν κῆπο τῆς Ἐδὲμ καὶ ἐπανανομοθετήθηκε στὴν ἔρημο ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Κύριο ποὺ τήρησε 40 ἡμέρες νηστεία. Ἡ ἄσκηση χαλιναγωγεῖ τὶς ὁρμὲς καὶ τὰ πάθη τῶν ἀνθρώπων ὥστε νὰ προσεγγίσει περισσότερο ὁ ἄνθρωπος τὸν Θεό, ἀφήνοντας τὰ ἐπίγεια καὶ γήινα καὶ καταπιανόμενος μὲ τὰ πνευματικά, τὰ ψυχωφέλιμα νὰ καθαγιάζεται. 24 Ἀρχιμανδρίτου Γεωργίου Καψάνη, «Ὀρθόδοξος μοναχισμὸς κατὰ τὸν Ἅγιο Νικόδημο», Πρακτικὰ Συνεδρίου, Γουμένισσα 1999, σ

89 Ἡ παρθενία εἶναι μίμησις τῆς ζωῆς τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου ἀλλὰ καὶ τῶν Ἁγίων μας. Τὴν παρθενία τήρησε ὁ Κύριος, ποὺ γεννήθηκε ἀπὸ τὴν Παρθένο κατὰ τὴν ἀνθρώπινη γέννησή Του. Οἱ Ἀπόστολοι ὅπως ὁ Ἀπ. Παῦλος καὶ ὁ ἐπιστήθιος μαθητὴς τοῦ Χριστοῦ Ἰωάννης, τήρησαν καὶ ἐξύψωσαν τὴν παρθενία ὡς ἀγγελικὴ μίμησι. Οἱ ὅσιοι ἀσκητὲς καὶ μοναχοὶ τήρησαν τὴν παρθενία μέχρι τὸ τέλος τῆς ζωῆς τους μιμούμενοι τὸ θεῖον κάλλος, ζῶντες ὡς ἰσάγγελοι μακρὰν τῆς ἁμαρτίας καὶ τοῦ φθαρτοῦ τούτου κόσμου. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ἀγάπησε τὸν μοναχισμό, κάτι τὸ ὁποῖο φαίνεται καὶ μέσα ἀπὸ τὴν Φιλοκαλία 25. Θεωρεῖ ὡς χαρακτηριστικὰ τοῦ Ὀρθοδόξου Μοναχισμοῦ τὰ ἀκόλουθα: (1) τὸν πόθο καὶ τὴν ἀγάπη πρὸς τὸν Θεό, ὅπου ὁ μοναχὸς ἐγκαταλείπει τὸν κόσμο καὶ ὁδεύει, πρὸς τὴν ἔρημο γιὰ νὰ ἀφοσιωθεῖ στὸν Θεό. (2) Ἡ ἡσυχία γιὰ τὸν Ἅγιο Νικόδημο εἶναι ὁ καταλληλότερος τόπος καὶ τρόπος γιὰ νὰ ἐργάζεται ὁ πιστὸς τὴν νοερά προσευχή. (3) Ἡ ὑπακοὴ τῶν μοναχῶν, ποὺ ἔχει ὡς πρότυπο τὴν ὑπακοὴ τοῦ Κυρίου στὸν Οὐράνιο Πατέρα Του ποὺ διδάσκει τὴν ἀληθινὴ ταπείνωση. (4) Ἡ ἐργασία, τὸ διακόνημα εἶναι ἀπαραίτητο στὸν μοναχὸ πρῶτον γιὰ νὰ μὴν ἔχει λογισμοὺς ὁ μοναχὸς καὶ δεύτερον γιὰ νὰ μὴν ὑποχρεώνεται νὰ βγαίνει στὸν κόσμο γιὰ ἐλεημοσύνη καὶ σκανδαλίζεται καὶ ἀσπάζεται τὸ κοσμικὸ φρόνημα. (5) Ἡ προσευχή εἶναι ἀπαραίτητη γιὰ τὸν λαϊκὸ πόσο μᾶλλον γιὰ τὸν μοναχό. Ὑπάρχει ἡ κατὰ μόνας προσευχὴ ἀλλὰ καὶ ἡ κοινὴ προσευχὴ στὶς Ἀκολουθίες. 25 Μοναχοῦ Νικόδημου (Μπιλάλη), ὅπ.π., σ

90 (6) Ἡ ἀγάπη εἶναι ἡ ὕψιστη ἀρετή. Ἡ ἄσκηση δίχως ἀγάπη δὲν σώζει. Ὁ Κύριος σταυρώθηκε ἀπὸ ἀγάπη, οἱ μάρτυρες θυσιάστηκαν ἀπὸ ἀγάπη, οἱ Ἅγιοι ἐνιωσαν τὴν ἐν Θεῷ ἀγάπη καὶ ἀφοσιώθηκαν στὸν Θεό. Στὴν Ὁμολογία Πίστεως 26 ὁ Ἅγιος Νικόδημος παρακαλεῖ τοὺς κατηγόρους του νὰ παραμερίσουν τὰ πείσματα καὶ τοὺς ἐγωισμοὺς καὶ νὰ ὁμονοιάσουν ἐν ὀνόματι τῆς ἀγάπης γιατὶ διαφορετικὰ μάταιοι εἶναι ὅλοι οἱ ἀσκητικοὶ ἀγῶνες, κόποι καὶ ἱδρῶτες τους. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης ἦταν ὄχι μόνον ἕνας μοναχὸς ἀλλὰ διδάσκαλος τῆς μοναχικῆς ζωῆς. Στὸ ἔργο του Πνευματικὰ Γυμνάσματα 27 ἐξηγεῖ γιατὶ ἡ μοναχικὴ ζωὴ εἶναι καλύτερη ἀπὸ τὴν κοσμική. Πίστευε πὼς ἡ ὁδὸς τοῦ μοναχισμοῦ ἀποτελεῖ τὴν ὁδὸ τῆς μετανοίας γι αὐτὸ καὶ ὑποστήριζε πὼς μακάρι ἐκείνους ποὺ ἁμάρτησαν πολὺ στὴν ζωή τους νὰ τοὺς φώτιζε ὁ Θεὸς νὰ δεχτοῦν τὸ μοναχικὸ σχῆμα. Ἐπιθυμοῦσε αὐτοί ποὺ δύνανται νὰ μονάσουν, νὰ μὴν παρασυρθοῦν ἀπὸ τὴν κοσμικὴ ζωὴ καὶ τὶς ἐφήμερες ἀπολαύσεις της ἀλλὰ νὰ ἀκολουθήσουν τὸν δρόμο τῆς μονάσεως, τῆς ἀσκήσεως καὶ τῆς ταπείνωσης. Ὁ μοναχὸς πεθαίνει γιὰ τὸν κόσμο ὅταν πάρει ἀπόφαση νὰ ἐγκαταλείψει τὰ ἐγκόσμια, καὶ ἀναγεννᾶται μὲ τὴν μοναχικὴν κουρὰν ὡς ἕνα νέο πρόσωπο στὴν Ἐκκλησία. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος νουθετεῖ τοὺς μοναχοὺς νὰ μὴν φεύγουν ἀπὸ τὸν τόπο τῆς ἀσκήσεως μὴν τυχὸν ὑποπέσουν σὲ ἁμαρτήματα καὶ νὰ ἀποτελοῦν παράδειγμα πρὸς μίμησιν γιὰ τοὺς λαϊκούς, οἱ ὁποῖοι δὲν μποροῦν νὰ ἀκολουθήσουν τὴν ὁδὸ τοῦ μοναχισμοῦ καὶ βιώνουν τοὺς πειρασμοὺς στὸν κόσμο. 26 Μοναχοῦ Μωυσέως, ὅπ.π., σ Ἀρχιμανδρίτου Γεωργίου Καψάνη, ὅπ.π., σ

91 Μὲ ἀφορμὴ τὴν νουθεσία πρὸς τὸν ἐξάδελφό του, ἐπίσκοπο Εὐρίπου Ἱερόθεο, τονίζει ὅτι ἡ μοναχικὴ ἀσκητικὴ ζωὴ εἶναι ἀπαραίτητη προϋπόθεση γι αὐτόν ποὺ καλεῖται νὰ ἀναλάβει καθήκοντα ἀρχιερέως ὥστε νὰ μπορεῖ νὰ καθοδηγήσει τὸ ποίμνιό του. Ἡ συνήθεια εἶναι παλαιὰ καὶ ἀποτελεῖ κομμάτι τῆς Παραδόσεως, νὰ ἐκλέγονται ἀπὸ τὸ τάγμα τῶν Μοναχῶν ὅλοι ὅσοι πρόκειται νὰ γίνουν Ἀρχιερεῖς καὶ νὰ ποιμάνουν ψυχές. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ἐπέδειξε ζῆλον γιὰ τὴν στερέωση τῆς Ὀρθοδόξου Παραδόσεως στὴν Ἐκκλησία. Ἡ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας ποὺ θέλει τοὺς μοναχοὺς εὐαίσθητους σὲ θέματα πίστεως συνεχίστηκε στὸ πρόσωπο τοῦ Νικόδημου, ἀφοῦ εἶχαν προηγηθεῖ μορφὲς ἀσκητικὲς ὅπως ὁ Ἅγιος Θεόδωρος, ὁ Μέγας Ἀντώνιος, ὁ Ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής, ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, ὁ Ὅσιος Σάββας, ὁ Ὅσιος Μελέτιος ὁ Ὁμολογητής, ὁ Ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης, ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς κ.ἄ. Ἔλαβε θέση ὑπὲρ τοῦ ἀναβαπτισμοῦ τῶν Λατίνων ὡς ἀβαπτίστων, ὅπως θὰ δοῦμε καὶ παρακάτω. Τόνισε τὴν σπουδαιότητα τοῦ γυναικείου μοναχισμοῦ καὶ τὴν μεγάλη σημασία του γιὰ τὴν ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης μὲ τὸ πλούσιο καὶ πολυσχιδὲς συγγραφικό του ἔργο καὶ πάνω ἀπὸ ὅλα μὲ τὴν ἁγιότητα τοῦ βίου του κατέστη οἰκουμενικὸς διδάσκαλος τῆς Ἐκκλησίας. Ὄντας ὁ ἴδιος περισσότερο ὑπέρμαχος τῆς ἡσυχαστικῆς μοναχικῆς ζωῆς, ὤθησε καὶ καθοδήγησε πολλοὺς νέους πρὸς τὸν κοινοβιακὸ μοναχισμὸ στὸ Ἅγιο Ὄρος καὶ ἀλλοῦ. Δίδαξε πὼς ἡ ἄσκηση στὰ μοναχικὰ κοινόβια θὰ πρέπει νὰ εἶναι οὐσιαστικὰ ἡσυχαστική, μὲ τελεία ὑπακοὴ καὶ συνεχῆ 91

92 προσευχὴ καὶ λατρεία τοῦ Θεοῦ, ὥστε ὁ μοναχὸς νὰ ἀγωνίζεται τὸν καλὸ ἀγῶνα Ὑπεραγία Θεοτόκος καὶ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ἀνήκει στοὺς συγγραφεῖς ποὺ εὐλαβοῦνται ἰδιαιτέρως τὴν Παναγία. Σὲ ὅλα τὰ πνευματικά του ἔργα ἐπιδιώκει νὰ ὑμνήσει τὴν Ὑπεραγία Θεοτόκο. Ἄλλωστε ὡς Ἁγιορείτης μοναχὸς δικαιωματικὰ εὐλαβεῖται ἰδιαιτέρως τὴν Παρθένο Μαρία, διότι κατοικεῖ στὸ Περιβόλι της, μιὰ καὶ ἡ Παναγία εἶναι ἡ Κυρὰ τοῦ Ἁγίου Ὄρους καὶ μεσιτεύει πρὸς τὸν Θεὸ ὑπὲρ τῶν ἀγωνιζομένων μοναχῶν. Σύμφωνα καὶ μὲ τὸν π. Θεόκλητο Διονυσιάτη τὸ ἕνα τρίτο περίπου τῆς συνολικῆς συγγραφικῆς παραγωγῆς τοῦ Ἁγίου Νικόδημου ἀφορᾶ τὸ πρόσωπο τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου. Ἐὰν ὑποθέσουμε πὼς τὸ σύνολο τῶν ἔργων του ὑπερβαίνει τὰ 100, συγκροτούμενα σὲ τριάντα μεγάλους τόμους, οἱ δέκα θὰ ἔχουν θεομητορικὸ περιεχόμενο. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ἔγραψε δεκατέσσερις κανόνες γιὰ τὴν Ὑπεραγία Θεοτόκο. Ἀπὸ τὰ ἔργα του ποὺ ἔχουν ἐκδοθεῖ ἀναφέρονται: ΜΔʹ. Κανόνες τρεῖς εἰς τὴν Παναγίαν τὴν Πορταΐτισσαν. Ἀπὸ αὐτὰ ποὺ δὲν ἔχουν ἐκδοθεῖ: Κανὼν παρακλητικὸς εἰς τὴν εἰκόνα τῆς Γοργοϋπηκόου, Κανόνες δύο εἰς τὴν Γοργοϋπήκοον Δοχειαρίου, Ὕμνος εἰς τὴν Θεοτόκον, Ἀπολυτίκιον τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς, Κανόνες ὀκτώηχοι εἰς τὰ Εἰσόδια τῆς Θεοτόκου, Λόγος πανηγυρικὸς καὶ κανών εἰς τὴν λιτανείαν τῆς Θεοτόκου τῆς ἐν τῷ Πρωτάτω, Κανόνες ἀσματικοὶ δεκατέσσερες Ἀρχιμανδρίτου Γεωργίου Καψάνη, ὅπ.π., σ Πρωτοπρεσβυτέρου Θεοδώρου Ζήση, «Ἡ Ὑπεραγία Θεοτόκος στήν ζωὴ καὶ στὸ ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικόδημου», Πρακτικὰ Συνεδρίου, Γουμένισσα 1999, σ

93 Γνωστὸ εἶναι καὶ τὸ ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικόδημου τὸ Θεοτοκάριον, ποὺ ἀποτελεῖ ὕμνον πρὸς τὴν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ἔχει συγκεντρώσει ἑξῆντα δύο κανόνες, ἀπὸ τοὺς ὁποίους οἱ εἴκοσι δύο εἶναι μεγάλων ὑμνογράφων. Ὅσον ἀφορᾶ τὸ Θεοτοκάριον ὑπάρχει μία σύσταση τοῦ Γέροντος Ἀθανασίου τοῦ Ἰβηρίτου, ἐπὶ χρόνια βιβλιοθηκαρίου τῆς Μονῆς Ἰβήρων, πρὸς τὸν π. Θεόκλητο ὡς ἑξῆς: «Νὰ ἀφήσῃς ἕνα χαιρετισμὸν ἀπὸ τοὺς τρεῖς καὶ νὰ εἰσαγάγῃς τὸ Θεοτοκάριον καθʹ ἡμέραν. Θὰ εὐαρεστήσῃς τῇ Δεσποίνῃ καὶ τῷ συλλέκτῃ Ἁγίῳ Νικοδήμω. Πρόσεξε τὴν σκέψιν ταύτην, ποὺ μοῦ ἐπῆλθεν ἐν στιγμῇ ἀναγνώσεως τοῦ Θεοτοκαρίου. Οἱ Χαιρετισμοὶ καὶ τὸ Θεοτοκάριον, ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ νὰ παρέλθουν, αὐτὰ ὅμως νὰ μὴ λείψουν καμίαν ἡμέραν τοῦ ἔτους». Ἄλλο ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικόδημου εἶναι τὸ Κῆπος Χαρίτων, ὅπου ἑρμηνεύει τὶς ἐννέα βιβλικὲς ὠδές. Ἡ τελευταία εἶναι ἡ ἐνάτη θεομητορικὴ ᾠδή ποὺ καταλαμβάνει τὸ τελευταῖο μεγάλο τμῆμα τοῦ βιβλίου καὶ ψάλλεται στοὺς ναοὺς κατὰ τὸν Ὀρθόν. Στὸ ἔργο του Ἑορτοδρόμιον, ἑρμηνεύει τοὺς κανόνες τῶν δεσποτικῶν καὶ τῶν θεομητορικῶν ἑορτῶν μὲ τέτοιο τρόπο ὥστε νὰ γίνονται κατανοητοί, διότι ἡ γλώσσα τους δὲν εἶναι εὔκολη. Στὸ Ἑορτοδρόμιον ὁ Ἅγιος ἔχει ἀποθησαυρίσει ἑκατὸν σαράντα τρία θέματα, ὁλόκληρη θεοτοκολογία γιὰ τὸ πρόσωπο τῆς Παναγίας 30. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ἔγραψε καὶ μία Ἀπολογία, ἐπειδὴ κατηγορήθηκε ἀπὸ ἀντιπάλους ὅτι ἡ τιμὴ ποὺ ἀπέδιδε στὴν Ὑπεραγία Θεοτόκο ἦταν ὑπερβολική. Στὸ ἔργο του Ἀόρατος Πόλεμος ἀφιερώνει δύο κεφάλαια στὴν Ὑπεραγία Θεοτόκο, τὸ ΜΘʹ «Τρόπος διὰ νὰ προσεύχεσαι διὰ μέσου τῆς Θεοτόκου Μαρίας» καὶ τὸ Νʹ «Περί τινων 93

94 σκέψεων διὰ νὰ προστρέχωμεν εἰς τὴν Θεοτόκον μὲ πίστιν καὶ θάρρος». Σὲ ὑποσημείωση στὸ ΜΘʹ ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὑποστηρίζει τὰ ἑξῆς: «Μὲ κάθε δίκαιον ἔχαιρε καὶ ὑπερέχαιρε πρὸ τοῦ αἰῶνος ἡ Ἁγία Τριάς, προγιγνώσκουσα κατὰ τὴν θεαρχικὴν της ἰδέαν, τὴν Ἀντιπάρθενον Μαριάμ. Διατί, εἶναι γνώμη τινῶν θεολόγων, ὄχι, ἂν καθ ὑπόθεσιν ὅλα τὰ ἐννέα τάγματα τῶν Ἀγγέλων ἤθελαν κρημνισθοῦν ἀπὸ τοὺς οὐρανοὺς καὶ νὰ γένουν δαίμονες ἂν ὅλοι οἱ ἀπὸ τοὺς αἰῶνας ἄνθρωποι, ἤθελαν γένουν κακοὶ καὶ ὅλοι νὰ ὑπάγουν εἰς τὴν κόλασιν χωρὶς νὰ γλυτώσῃ τινας ἂν ὅλα τὰ κτίσματα, οὐρανός, φωστῆρες, ἄστρα, στοιχεῖα, φυτά, ζῷα, ἤθελαν ἀποστατήσουν κατὰ Θεοῦ, νὰ εὔγουν ἀπὸ τὴν τάξιν τῶν καὶ νὰ ὑπάγουν εἰς τὸ μὴ ὄν. Μʹ ὅλον τοῦτο, ὅλαις αὐταῖς αἱ κακίαις τῶν κτισμάτων, συγκρινόμενοι μὲ τὸ πλήρωμα τῆς ἁγιότητος τῆς Θεοτόκου, δὲν ἐδύνοντο νὰ λυπήσουν τὸν Θεόν, διατὶ μόνη ἡ Κυρία Θεοτόκος ἦταν ἱκανὴ νὰ τὸν εὐχαριστήσῃ κατὰ πάντα καὶ νὰ μὴ τὸν ἀφήσῃ τόσον νὰ λυπηθῇ διὰ τὸν χαϊμὸν καὶ τὴν ἀπώλειαν τῶν τόσων καὶ τόσων κτισμάτων του, ὅσον ἤθελε τὸν κάμῃ νὰ χαίρῃ ὑπερβαλλόντως διὰ λόγου της μόνον» 31. Στὸ βιβλίο Ἐγχειρίδιον Συμβουλευτικὸν 32 ὁ Ἅγιος Νικόδημος παραθέτει τὴν «Ἀπολογία» ὅσον ἀφορᾶ αὐτὰ ποὺ ἀναφέρονται γιὰ τὴν Ὑπεραγία Θεοτόκο στὸ ἔργο του Ἀόρατος Πόλεμος, ὅπου καὶ παρουσιάζει γνῶμες Ἁγίων Πατέρων, τοῦ Ἁγίου Μαξίμου καὶ τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου Παλαμά, στηριζόμενος στοὺς ὁποίους γράφει αὐτά ποὺ ἀναφέρει στὸ κεφάλαιο τοῦ Ἀοράτου Πολέμου γιὰ τὴν Παναγία Πρωτοπρεσβυτέρου Θεοδώρου Ζήση, ὅπ.π., σσ Νικοδήμου Βαλληνδρᾶ, Μητροπολίτου Πατρῶν, «Νικόδημος Ἁγιορείτης ἐκ Νάξου», Πρακτικὰ Συμποσίου Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν, Αθήνα 2000, σ Νικόδημου Ἁγιορείτη, ὅπ.π., σ Νικόδημου Ἁγιορείτη, ὅπ.π., σ Πρωτοπρεσβυτέρου Θ. Ζήση, ὅπ.π., σ

95 Δικαίως ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, θεωρεῖται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς πλέον θεοτοκόφιλους συγγραφεῖς. 4. Ἁγιολογικὸ ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου Μέσα στὸ Φιλοκαλικὸ πνεῦμα τῶν πατέρων, οἱ Ἅγιοι δεσπόζουν στὴν σκέψη καὶ στὴν γραφίδα τους μὲ διπλὸ στόχο α) νὰ προβάλλονται οἱ Ἅγιοι ὡς πρότυπα μοναδικὰ γιὰ τὴν πραγματικὴ ἀναγέννηση τοῦ ἀνθρώπου, γιατὶ μόνο οἱ Ἅγιοι μποροῦν νὰ εἶναι ἀληθινοὶ διδάσκαλοι πρὸς τὴν ἀλήθεια καὶ τὴν αἰώνια ζωή 34 β) νὰ ἀντιταχθοῦν στὸν εὐρωπαϊκὸ Διαφωτισμὸ μὲ τὴν Παράδοση τῶν Ἁγίων καὶ τὴν «ἔνθεη γνώση», ἀποτέλεσμα τῆς νηπτικῆς ἐμπειρίας 35. Προφανὴς εἶναι ὁ λόγος ποὺ ὁ Ἅγιος Νικόδημος καὶ οἱ ὑπόλοιποι κολλυβάδες Πατέρες κατέβαλαν ἰδιαίτερη προσπάθεια γιὰ τὴν συλλογή, τὴ μετάφραση τῶν ἀρχαιότερων καὶ νεότερων ἁγιολογικῶν κειμένων, τὸν ὑπομνηματισμὸ ὑμνογραφικῶν κειμένων, ὅπως οἱ Κανόνες τῶν Δεσποτικῶν καὶ Θεομητορικῶν Ἑορτῶν καὶ τοὺς Ἀναβαθμοὺς καὶ τὴ συμβολὴ αὐτῆς τῆς προσπάθειας στοὺς στόχους τοῦ Φιλοκαλικοῦ κινήματος. Οἱ κολλυβάδες χρησιμοποίησαν τὰ ἁγιολογικὰ καὶ ὑμνογραφικὰ κείμενα τῆς Ἐκκλησίας, στὰ πλαίσια τῆς νηπτικῆς παραδόσεως, ὡς τὸ πνευματικὸ ὄχημα γιὰ τὴν πνευματική, Φιλοκαλικὴ ἀναγέννηση τῶν ὑπόδουλων Ἑλλήνων, ποὺ ἦταν ἐκτεθειμένοι εἴτε στὴν ἀλλοίωση τοῦ ὀρθόδοξου φρονήματος, εἴτε ἀπὸ τὶς ξενόφερτες, δυτικίζουσες ἰδέες τοῦ Διαφωτισμοῦ. 34 Συμεὼν Πασχαλίδη, Τὸ ὑμναγιολογικὸ Ἔργο τῶν Κολλυβάδων, ἐκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2007, σ Πρωτοπρ. Γ. Μεταλληνοῦ, Σχέσεις καὶ Ἀντιθέσεις, Ἀθήνα 1998, σ

96 Στὸ ὑμνογραφικὸ ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου, ἐξέχουσα θέση κατέχουν τὰ τρία μείζονα ἁγιολογικὰ ἔργα ποὺ τοῦ ἀποδίδονται: τὸ Νέον Μαρτυρολόγιον, τὸ Νέον Ἐκλόγιον καὶ τὸ Συναξαριστὴ τῶν δώδεκα μηνῶν τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ. Σκοπὸς τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου μὲ τὸ ἁγιολογικό του ἔργο ἦταν ἡ πνευματικὴ ἀναγέννηση τῶν Ἑλλήνων καὶ ἡ ἐπιστροφή τους στὴν ὀρθόδοξη παράδοση. Τὸ Νέον Μαρτυρολόγιον Τὸ ἔργο ἐκδόθηκε γιὰ πρώτη φορὰ τὸ 1799 στὴν Βενετία γνώρισε ἀπὸ τότε πολλὲς ἐπανεκδόσεις καὶ ἀποτελεῖ σημαντικὴ ὑμναγιολογικὴ συλλογὴ ποὺ περιέχει τὰ Μαρτύρια 87 νεομαρτύρων, τὸν βίο τοῦ ὁσίου Ἀκακίου τοῦ νέου, ἕνα Ὑπόμνημα γιὰ τὸ Ἄξιον ἐστὶν καὶ πέντε Ἀκολουθίες. Ἡ συλλογὴ αὐτὴ εἶναι ἰδιαιτέρως σημαντικὴ διότι καλλιεργεῖ μαρτυρικὸ φρόνημα σὲ πολλοὺς ἀρνησιχρίστους. Βεβαίως γύρω ἀπὸ αὐτὴν τὴν συλλογὴ ὑπάρχουν θέματα ποὺ δὲν ἔχουν διαυκρινισθεῖ ἀρκετὰ, ὅπως ἡ πατρότητα τοῦ ἔργου, ἀφοῦ τὸ ἔργο παρουσιάζεται στὴν πρώτη ἔντυπη ἔκδοσή του δίχως νὰ φέρει τὸ ὄνομα κανενός. Ἐκτὸς τοῦ ζητήματος τῆς πατρότητας ἔχουμε κι ἄλλα θέματα, ὅπως οἱ περαιτέρω συνθῆκες μὲ τὶς ὁποῖες συντάχθηκε, ὅπως καὶ οἱ πηγές του καὶ ἡ ἐπεξεργασία τους ἀπὸ τὸν συντάκτη 36. Στοὺς δύο Βίους τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου, ποὺ ἔγραψαν ὁ Εὐθύμιος καὶ ὁ λόγιος μοναχὸς Ὀνούφριος Ἰβηρίτης, ὑφίσταται καθαρὰ σύνδεση τοῦ ὁσίου Νικοδήμου μὲ τὸ Νέο Μαρτυρολόγιον. Ὁ Εὐθύμιος χαρακτηριστικὰ ἀναφέρει τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ἐργάστηκε ὁ ὅσιος Νικόδημος «Εἰς τὸ 1784 ἦλθε τὸ ὕστερον ὁ ἅγιος Κορίνθου, καὶ πάλιν ἐδιόρθωσε καὶ ἐκαλλώπισε τὸ βιβλίον τοῦ ἁγίου 96

97 Συμεὼν τοῦ νέου θεολόγου ἐσύνθεσε καὶ τὸ πρῶτον Ἐξομολογητάριον ἐσύναξε καὶ ἐκαλλώπισε καὶ κατὰ μέρος ἐμελούργησεν τὸ Ἱερὸν Θεοτοκάριον. Ὁμοίως ἐκαλλώπισεν τὸ βιβλίον τοῦ Ἀοράτου Πολέμου, ἢ μᾶλλον εἰπεῖν ἐσύνθεσε καὶ ἐκεφαλοπόνησεν. Ὁμοίως ἐκαλλώπισε καὶ τὸ τῶν Νέων Μαρτύρων καὶ τὰ Πνευματικὰ Γυμνάσματα» 37. Ὁ Μακάριος συνέλεξε σημαντικὰ χειρόγραφα σὲ ἁγιορείτικες βιβλιοθῆκες, τὸ ὁποῖα τὰ ἔδινε ἀκολούθως στὸν Ἅγιο Νικόδημο γιὰ νὰ τὰ ἐπεξεργαστεῖ «ὁ Μακάριος πρὶν τὴν ἔκδοση τροφοδοτεῖ τὸν ἅγιο Νικόδημο καὶ μὲ τὸ ὑλικὸ τοῦ Νέου Μαρτυρολογίου, ὅπως ἔπραξε καὶ στὴν περίπτωση τῆς Φιλοκαλίας, τοῦ Εὐεργετινοῦ καὶ τοῦ βιβλίου Περὶ συνεχοῦς Θείας Μεταλήψεως» 38. Ἑπομένως ἡ νεομαρτυρολογικὴ συλλογὴ αὐτὴ εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς συνεργασίας τῶν δύο μεγάλων πατέρων, τοῦ ὁσίου Νικοδήμου καὶ τοῦ ἁγίου Μακαρίου, ὅπως καὶ ἡ Φιλοκαλία, ὁ Εὐεργετινός, τὸ Περὶ συνεχοῦς Θείας Μεταλήψεως. Ἡ ἀνωνυμία τοῦ ἔργου, θεωρήθηκε ὅτι ὀφείλεται στὴν ταπείνωση τοῦ ὁσίου Νικοδήμου. Ὡστόσο στὶς ἐκδόσεις τῶν βεβαιωμένα γνησίων ἔργων του, τὸ ὄνομα τοῦ Ἁγίου ἀναγράφεται στὸν τίτλο της, «ὁσιολογιωτάτου ἐν μοναχοῖς ἢ τῷ ἐν μοναχοῖς ἐλαχίστῳ». Σίγουρη θεωρεῖται ἡ συμβολὴ τοῦ Ἁγίου Μακαρίου στὴν ἐξεύρεση πόρων γιὰ τὴν ἔκδοση καὶ τὴν διάδοση τοῦ βιβλίου. Τὸ Νέον Ἐκλόγιον 36 Μοναχοῦ Παταπίου Καυσοκαλυβίτη, Ἅγιος Ἀκάκιος ὁ Καυσοκαλυβίτης. Ἀπὸ τὸ περιβόλι τῆς Παναγίας στὸν κῆπο τοῦ Θεοῦ, Ἅγιον Ὄρος 2001, σ Μοναχὸς Νικόδημος Μπιλάλης, Ὁ πρωτότυπος Βίος τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, Ἀθήνα 1996, σ , Θ. Γιάγκου, Ὁ ἅγιος Μακάριος Κορίνθου καὶ ὁ νεομάρτυς Θεόδωρος ὁ Βυζάντιος, Μυτιλήνη 2000, σ

98 Τὸ ἔργο αὐτὸ εἶναι ἐπηρεασμένο τόσο στὸν τίτλο, ὅσο καὶ στὸ περιεχόμενο ἀπὸ μία σημαντικὴ ἁγιολογικὴ συλλογὴ τῆς περιόδου τῆς Τουρκοκρατίας, τοῦ Ἐκλογίου τοῦ μοναχοῦ Ἀγαπίου Λάνδου τοῦ Κρητός. Χρονολογικὰ εἶναι τὸ δεύτερο ἁγιολογικὸ ἔργο ποὺ ἀποδίδεται στὸν Ἅγιο Νικόδημο, τὸ ὁποῖο ἐξεδόθη κι αὐτὸ ἀνωνύμως τὸ 1803 καὶ ἐπανεκδόθηκε ἀρκετὲς φορές 39. Στὸ ἔργο συμπεριλήφθηκαν 36 ἢ 50 κατὰ ἄλλους, μεταφρασμένοι Βίοι καὶ Μαρτύρια ἁγίων, μαρτύρων καὶ ὁσίων ἀνδρῶν καὶ γυναικῶν, μὲ χρονολογικὴ σειρά ἀπὸ τὸ μαρτύριο τῆς ἁγίας Φωτεινῆς μέχρι τὸν Βίο τοῦ ὁσίου Ἱερόθεου τοῦ Ἰβηρίτου. Παρουσιάζεται στὸ ἔργο ἡ μεγάλη ὠφέλεια ποὺ προσφέρουν οἱ Βίοι ποὺ ἀναφέρονται, σὲ ὅλες τὶς ἐκκλησιαστικὲς βαθμίδες ἢ ὁμάδες, κλήρου καὶ λαοῦ ἀρχιερεῖς, μοναχοὶ (ἀρχάριοι, μεσαῖοι, τέλειοι) 40, ἔγγαμοι λαϊκοί, ἄρχοντες, πλούσιοι κ.ἄ. Τὸ Νέον Ἐκλόγιον ὑπῆρξε προφανῶς ἀποτέλεσμα τῆς συνεργασίας τοῦ ὁσίου Νικοδήμου μὲ τὸν Ἄγιο Μακάριο Νοταρᾶ, πιθανὸν καὶ μὲ τοὺς ἄλλους συνεργάτες του στὴν Χίο, τὸν Ἅγιο Ἀθανάσιο τὸν Πάριο καὶ τὸν Νικηφόρο τὸν Χίο. Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ περίπτωση τοῦ τελευταίου χρονολογικὰ Βίου ποὺ συμπεριλήφθηκε στὸ Νέον Ἐκλόγιον καὶ ἀφορᾶ τὸν ὅσιο Ἱερόθεο τὸν Ἰβηρίτη, ὅπου τὸν πρωτότυπο βίο του, τὸν βρίσκουμε στὰ χέρια τοῦ συχγρόνου τοῦ ὅσιου Νικοδήμου, Ξηροποταμηνοῦ μοναχοῦ Καισαρίου, μαθητὴ τοῦ ὁσίου Ἱερόθεου. Ἄλλη περίπτωση εἶναι αὐτὴ τοῦ Βίου τοῦ ἁγίου Θεωνᾶ, μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, ποὺ προστέθηκε στὴν δεύτερη ἔκδοση τοῦ Νέου Ἐκλογίου. Ὁ ὅσιος Νικόδημος συνέθεσε Ἀκολουθία στὸν 39 Μοναχοῦ Θεόκλητου Διονυσιάτη, Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, Ἀθήνα 1990, σσ Πρωτοπρ. Θ. Ζήση, Θεολόγοι τῆς Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1997, σσ

99 ἅγιο Θεωνᾶ 41, γεγονὸς ποὺ ὁδήγησε καὶ στὴν ἀπόδοση τοῦ Βίου τοῦ Ἁγίου στὸν Ἅγιο Νικόδημο, δίχως ὅμως νὰ μπορεῖ νὰ ἀποκλειστεῖ ἡ συγγραφή του ἀπὸ κάποιο ἄλλο πρόσωπο. Ὁ Συναξαριστὴς τῶν Δώδεκα Μηνῶν τοῦ Ἐνιαυτοῦ Ἀπὸ τὰ σημαντικότερα ἔργα τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, ἀφοῦ ἀποτέλεσε σταθμὸ στὴν Ἁγιολογία ἀλλὰ καὶ στὴν γενικώτερη λειτουργικὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας. Ὁ ὅσιος Νικόδημος ἀσχολήθηκε μὲ τὸν Συναξαριστὴ γιὰ μία ὁλόκληρη διετία, Τὸ δύσκολο αὐτὸ ἔργο, τὸ ἀνέλαβε μετὰ ἀπὸ τὶς παροτρύνσεις ἁγιορειτῶν μοναχῶν νὰ τὸ ἐπεξεργαστεῖ καὶ νὰ τὸ ἐκδόσει. Ἡ ἔκδοση ποὺ κυκλοφοροῦσε ἦταν τοῦ Μάξιμου Μαργούνιου, τιτλοφορούμενη «Συναξάρια ἤτοι βίοι ἁγίων» κι εἶχε γνωρίσει ἕξι ἐπανεκδόσεις, ὅμως εἶχε ἐξαντληθεῖ 42. Στὴν ἔκδοση τοῦ Συναξαριστῆ δραστηριοποιήθηκαν γνωστὲς προσωπικόττες τῆς ἐποχῆς, ὅπως οἱ πατριάρχες Γρηγόριος Ε καὶ Κύριλλος ΣΤ καὶ ἡ μητροπολίτης Φιλίππων καὶ Δράμας Ἰωσὴφ Ἀντωνόπουλος, μετέπειτα ἱερομάρτυς μητροπολίτης Θεσσαλονίκης. Ἐπίσης ἄλλοι ποὺ συνέβαλαν στὴν ἔκδοση τοῦ τρίτομου ἔργου τοῦ Συναξαριστῆ ἦταν ὁ Ἰωσὴφ ὁ Πελοποννήσιος, ὁ Χριστόφορος Προδρομίτης ποὺ μεσολάβησε γιὰ τὴν οἰκονομικὴ ἐνίσχυση τοῦ Συναξαριστῆ, καὶ τῶν κληρονόμων του μοναχῶν Στέφανου καὶ Νεοφύτου τῶν Σκουρταίων, ὅπου μετὰ τὸ θάνατο τοῦ ὁσίου Νικοδήμου συνέχισαν τὶς προσπάθειες γιὰ τὴν ἔκδοση τοῦ ἔργου. Τὴν πρωτοβουλία γιὰ τὴν ἀντιγραφὴ τοῦ τρίτομου χειρόγραφου Συναξαριστοῦ εἶχε ὁ ἡγούμενος τῆς μονῆς Δοχειαρίου Ἰωαννίκιος ὁ Κύπριος, γραφέας τοῦ πρώτου τόμου ὑπῆρξε ὁ ἱερομόναχος Δανιὴλ 41 Ἀπ. Γλαβίνα, Βίος καὶ ἀσματικὲς ἀκολουθίες, Θεσσαλονίκη 1989, σ Νικόδημος Ἁγιορείτης, Συναξαριστὴς τῶν δώδεκα μηνῶν, τ. Α, Αθήνα 2005, σ

100 ἀπὸ τὴν ἴδια μονή, ὁ ὁποῖος εἶχε γράψει τουλάχιστον τέσσερις ἀκόμη ἁγιορείτικους κώδικες 43. Ὁ Ὅσιος Νικόδημος εὐχαριστεῖ τὶς μονὲς Μεγίστης Λαύρας, Βατοπεδίου, Ἰβήρων, Διονυσίου, Παντοκράτορος καὶ τὸ Πρωτάτο ποὺ βοήθησαν στὸ ἔργο του λέγοντας «Ἐποιήσαμεν δὲ τοῦτο... ἵνα ὁ κατάλογος τῶν ἀρχῶν τῶν ἀνωτέρῳ πανηγυρικῶν λόγων εἴη ὡσὰν μία ἐξαίρετος σπανιότης τῆς βίβλου, καὶ ὡσὰν ἕνα γλύκυσμα καὶ καρύκευμα τῶν ἀναγινωσκόντων» 44. Ἡ συμβολὴ τοῦ Συναξαριστῆ στὸ χῶρο τῆς Λειτουργικῆς εἶναι μεγάλη ἀφοῦ ἀπὸ ἐπιστολὴ πρὸς τὸν πατριάρχη Γερμανὸ Δ πληροφορούμαστε πὼς γιὰ τὴν διόρθωση τοῦ Μηναίου τοῦ μηνὸς Σεπτεμβρίου, ποὺ ἐκδόθηκε ἀπὸ τὸ Πατριαρχείο τὸ ἑπόμενο ἔτος, χρησιμοποιήθηκε ὁ Συναξαριστής, τὸ ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου, στὸ ὁποῖο ὁ Ὅσιος πρόσθεσε ἀλφαβητικὸ πίνακα ὅλων τῶν ἁγίων καὶ κάνει χρήση ὑποσημειώσεων, ὅπως τὸ συνηθίζει. Ἐκτὸς τῶν τριῶν μεγάλων ἁγιολογικῶν ἔργων τοῦ ὁσίου Νικοδήμου, μεγάλη ἀξία ἔχουν καὶ ἄλλα ἁγιολογικὰ ἔργα ποὺ ἐκδόθηκαν ἐνταγμένα σὲ Ἀκολουθίες ἢ δὲν ἔχουν ἐκδοθεῖ καὶ βρίσκονται σὲ ἁγιορείτικες βιβλιοθῆκες. Αὐτὰ τὰ ἁγιολογικὰ ἔργα ἀποσκοποῦν στὴν κάλυψη λειτουργικῶν κενῶν καὶ ἀφοροῦν ἑορολογικὰ πλαίσια τῆς Ἐκκλησίας μας καὶ ἰδιαιτέρως τοῦ Ἁγίου Ὄρους. 43 Μοναχοῦ Θεοκτίστου Δοχειαρίτου, Βιβλιογράφοι καὶ κωδικογράφοι. Παρουσία Ἱερᾶς Μονῆς Δοχειαρίου, Ἅγιον Ὄρος 2001, σ Νικόδημου Ἁγιορείτη, Συναξαριστής..., τ. Α Β, Ἀθήνα 1868, σ

101 5. Ἡ στάση τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου ἀπέναντι στὸν παπισμό Ὁ Ρωμαιοκαθολικισμὸς ἦταν αὐτὸς ποὺ ἀποσπάστηκε ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ μὲ τὸ Σχίσμα διαιρώντας ἀπὸ τὴν μία τὴν Παλαιὰ Ρώμη καὶ τὸν Πάπα, κι ἀπὸ τὴν ἄλλη τὴν Νέα Ρώμη καὶ τὸν Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο μὲ τὸν ἑκάστοτε Πατριάρχη. Οἱ βασικὲς δογματικὲς καὶ ἐκκλησιολογικὲς διαφορὲς εἶναι οἱ ἑξῆς: Τὸ Filioque, ὅτι δηλαδὴ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα ἐκπορεύεται ἀπὸ τὸν Πατέρα καὶ τὸν Υἱό. ἡ χρήση ἀζύμου ἄρτου στήν θεία Εὐχαριστία. ὁ διαφορετικὸς καθαγιασμὸς τῶν τιμίων δώρων ἡ ἄποψη περὶ τῆς «περισσευούσης ἀξιομισθίας» ποὺ τὴν διαχειρίζεται ὁ Πάπας ὁ χωρισμὸς καὶ ἡ διάσταση τῶν Μυστηρίων ἡ διδασκαλία περὶ κληρονομήσεως τοῦ προπατορικοῦ ἁμαρτήματος ἡ μὴ μετάληψη τῶν λαϊκῶν ἀπὸ τὸ «Αἷμα» τοῦ Κυρίου. τὸ πρωτεῖο τοῦ Πάπα ἡ μὴ ὕπαρξη συλλειτουργίας κατὰ τὶς λατρευτικὲς πράξεις τὸ ἀλάθητο τοῦ Πάπα τὸ δόγμα τῆς ἀσπίλου συλλήψεως τῆς Θεοτόκου Μαριολατρεία οἱ θεωρίες τῆς analogia endis καὶ analogia fidei ἡ διδασκαλία τῆς συνεχοῦς προόδου τῆς Ἐκκλησίας ἡ διδασκαλία περὶ τοῦ ἀπόλυτου Προορισμοῦ 101

102 ἡ διαφοροποίηση καὶ σύγκρουση ἡσυχασμοῦ σχολαστικισμοῦ 45. Οἱ ἀπόψεις τοῦ ἁγίου Νικοδήμου γιὰ τὸ ζήτημα τοῦ Παπισμοῦ περιλαμβάνονται στὸ Πηδάλιον, δηλ. στὴν ἑρμηνεία τῶν Ἱερῶν Κανόνων τῆς Ἐκκλησίας: «δύο εἴδη κυβερνήσεως καὶ διορθώσεως, φυλλάττονται εἰς τὴν τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαν... πότε μὲν μὲ τὸ ἕνα, πότε δὲ μὲ τὸ ἄλλο» 46. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος τονίζει πὼς οἱ Ἅγιοι Ἀπόστολοι χρησιμοποιοῦσαν γιὰ τέτοια θέματα τὴν ἀκρίβεια καὶ οἱ θεῖοι Πατέρες τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων τὴν οἰκονομία. Γιὰ τὸ βάπτισμα τῶν Λατίνων ἀναφέρει: «τὸ τῶν Λατίνων βάπτισμα εἶναι ψευδώνυμον βάπτισμα, καὶ διὰ τοῦτο οὔτε κατὰ τὸν λόγον τῆς ἀκρίβειας εἶναι δεκτόν, οὔτε κατὰ τὸν λόγον τῆς οἰκονομίας» 47. Οἱ λόγοι ποὺ δὲν γίνεται δεκτὸ εἶναι δύο α) διότι οἱ Λατίνοι «εἶναι αἱρετικοὶ» καὶ β) διότι δὲν τηροῦν τὴν τριπλῆ κατάδυση στὸν βαπτιζόμενη, ὅπως ὁρίζει ἡ Ἐκκλησία μας ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῶν Ἀποστόλων. Ὡστόσο ἀναφέρει τὴν περίπτωση γιὰ τὴν ἐπιστροφὴ τῶν Λατίνων μὲ μύρο Χρίσμα, ἐφαρμόζοντας τὴν οἰκονομία τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων λέγοντας «Οἰκονόμησον λοιπὸν ὁμοίως καὶ οἱ πρὸ ἡμῶν καὶ ἐδέχθησαν τὸ βάπτισμα τῶν Λατίνων... νὰ ἐγείρῃ τὸ Λατινικὸν γένος ὁ Πάπας κατὰ τῶν Ἀνατολικῶν, νὰ αἰχμαλωτίζουν, νὰ φονεύουν, καὶ ἄλλα μύρια εἰς αὐτοὺς νὰ κάμουν δεινά» 48. Ὡστόσο, ὁ Ἅγιος Νικόδημος φαίνεται νὰ μὴν ἀποδέχεται τὸν λόγο τῆς οἰκονομίας γιὰ τὴν ἐποχή του καί λέγει «Ἀλλὰ τώρα ὅπου κακὰ τοιαῦτα δὲν δύνανται εἰς ἡμᾶς νὰ κάμουν, μὲ τὸ νὰ ἐπέστησεν εἰς ἡμᾶς ἡ 45 Μητροπολίτου Ναυπάκτου Ἱεροθέου, Παλαιὰ καὶ Νέα Ρώμη, Ὀρθόδοξη καὶ Δυτικὴ Παράδοση, Ἀθήνα 2009, σσ Πηδάλιον, ἐκδ. Παπαδημητρίου, Ἀθήνα 1970, σ Ὅ.π., σ Ὅ.π., σ

103 θεία πρόνοια φύλακα τοιοῦτον, ὁποῦ καὶ αὐτῶν ἐκείνων τῶν ἀγερώχων εἰς τέλος κατέβαλε τὴν ὀφρύν, τώρα λέγω, ὁποῦ τίποτε καθ ἡμῶν δὲν ἰσχύει ἡ λύσσα τοῦ παπισμοῦ, τί πλέον οἰκονομία χρειάζεται; ἡ οἰκονομία γὰρ ἔχει μέτρα καὶ ὅρια, καὶ δὲν εἶναι παντοτινή, καὶ ἀόριστος» 49. Ἀντιλαμβανόμαστε πὼς στὴν Ἐκκλησία ὑπάρχει ἡ ἀρχὴ τῆς ἀκρίβειας καὶ τῆς οἰκονομίας, ὅμως σύμφωνα μὲ τὸν Ἅγιο Νικόδημο ἡ ἀρχὴ τῆς οἰκονομίας δὲν πρέπει νὰ ἀλλοιώνει τὴν δογματικὴ διδασκαλία καὶ τὴν Ἱερὰ Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας. Σύμφωνα καὶ μὲ τὸν καθηγητὴ Καρμίρη «ἡμεῖς οἱ Ὀρθόδοξοι πιστεύομεν ὅτι μία καὶ μόνη, στενὴ μὲν ἀλλ ἀσφαλής, ὁδὸς πρὸς τὴν ἕνωσιν τῶν Ἐκκλησιῶν ὑπάρχει, αὕτη δὲ εἶναι ἡ ἐπιστροφὴ τῶν ἀποπλανηθεισῶν Ἐκκλησιῶν καὶ Ὁμολογιῶν καὶ αἱρέσεων εἰς τὴν δογματικὴν διδασκαλίαν καὶ πίστιν καὶ παράδοσιν τῆς ἀρχαίας ἡνωμένης Ἐκκλησίας, τὴν ὁποίαν διεφύλαξεν ἀλώβητον μόνη ἡ Ὀρθόδοξος Καθολικὴ Ἐκκλησία» 50. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία εἶναι ἡ «Μία, Ἁγία, Καθολικὴ καὶ Ἀποστολικὴ Ἐκκλησία», ἐκτὸς αὐτῆς δὲν ὑπάρχουν Μυστήρια. Ἡ ἴδια δέχεται τοὺς πλανεμένους ποὺ μετανοοῦν καὶ ἐπιστρέφουν βάσει τῶν Ἱερῶν Κανόνων, δηλαδὴ μὲ ἀκρίβεια, κι ὅπου ὑφίσταται περιθώριο μὲ κατ οἰκονομίαν διαδικασία. 49 Ὅπ.π. 50 Ἰωάννου Καρμίρη, Τὰ δογματικὰ καὶ συμβολικὰ μνημεῖα τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας, τόμ. Α, Ἀθῆναι 1952, σ. VII. 103

104 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Ἡ παροῦσα διπλωματικὴ μὲ τίτλο Ἡ Πατερικὴ Παράδοση κατὰ τὸν Ἅγιο Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη πραγματεύτηκε στοιχεῖα γιὰ τὸν Ἅγιο Νικόδημο ὅπως ὁ βίος του, ἡ ἐποχὴ τῶν διαφωτιστῶν καὶ τῶν κολλυβάδων, ποὺ εἶναι ἀρκετὰ γνωστά. Ὡστόσο παρουσιάστηκαν πτυχὲς τῶν ἔργων τοῦ Ἁγίου Νικόδημου πολὺ ἐνδιαφέρουσες, ὅπως τό τι πίστευε γιὰ τὸν Μοναχισμό, τὴν θέση του γιὰ τὴν Ὑπεραγία Θεοτόκο καὶ σαφῶς τὴν πατερικότητα τῶν ἔργων του, ποὺ οἱ περισσότεροι δὲν τὰ γνωρίζουν ἐκτὸς κι ἐὰν ἔχουν ἀσχοληθεῖ μὲ τὸν Ἅγιο Νικόδημο. Ἡ διπλωματικὴ αὐτὴ δὲν ἐπιζητεῖ δάφνες γιὰ τὸ τί καινοτόμο παρουσιάζει στὴν Πατερικὴ Θεολογία, καθότι εἶναι μεταπτυχιακὴ ἐργασία, ὅμως ἐνδεχομένως, προσθέτει ἕνα πολὺ μικρὸ λιθαράκι στὴν ἐνασχόληση καὶ στὴν μελέτη τοῦ Ἁγίου Νικόδημου ποὺ πρέπει ὁπωσδήποτε νὰ αὐξηθεῖ. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος εἶναι κορυφαῖος διδάσκαλος τοῦ Γένους καὶ τῆς Ἐκκλησίας ποὺ ἐπηρέασε τὴν πορεία τῆς θεολογικῆς σκέψης καὶ τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ βίου τῆς Ὀρθοδοξίας. Παραμένουν πολλὰ ἀνέκδοτα ἔργα τοῦ Ἁγίου ποὺ ἡ ἔρευνα καλεῖται νὰ καλύψει αὐτὸ τὸ κενό. Τὸ σύστημα τῆς παιδείας μας, ὁ ἐκκλησιαστικὸς βίος καὶ ὁ πνευματικὸς κόσμος ἔχουν νὰ ὠφεληθοῦν πολλὰ ἀπὸ τὸν Ἁγιορείτη Νικόδημο ἐκ Ναξίας 1. 1 Πρακτικά Α Ἐπιστημονικοῦ Συνεδρίου, Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, ἡ ζωὴ καὶ ἡ διδασκαλία του, 250 χρόνια ἀπό τήν γέννησή του, 190 χρόνια ἀπό τήν κοίμησή του, Γουμένισσα 2006, τομ. Β. 104

105 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΓΕΣ Ἑορτοδρόμιον, ἐκδ. Ὀρθόδοξος Κυψέλη, Θεσσαλονίκη Νέα Κλίμαξ, ἐκδ. Ρηγόπουλος, Θεσ/νίκη Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Νέον Μαρτυρολόγιον, Ἐκδ. Ἀστὴρ 1961., Εἰς τάς ΙΔ Επιστολάς τοῦ Αποστόλου Παύλου, ἐκδ. Ὀρθόδοξος Κυψέλη, Ἀθῆναι 1971., Νέον Εκλόγιον, ἐκδ. Άστήρ, Ἀθῆναι 1974., Ἀπάνθισμα Πνευματικῶν Μελετῶν, έκδ. Ὀρθόδοξος Κυψέλη, Θεσ/νίκη 1991., Συμβουλευτικὸν Ἐγχειρίδιον, ἐκδ. Παναγόπουλου, Ἀθήνα 1995., Ἀόρατος Πόλεμος, ἐκδ. Παναγόπουλος, Ἀθήνα 1997., Ἑρμηνεία εἰς τὴν ἐνάτην ᾠδὴν τῆς Παρθένου καὶ Θεοτόκου Μαρίας, ἐκδ. Ὀρθόδοξος Κυψέλη, Θεσ/νίκη 1998., Εἰς τὸν Οἰκουμενικὸν Διδάσκαλον καὶ φωστῆραν τῆς Ἐκκλησίας, Ἅγιον Ἰωάννη τὸν Χρυσόστομον, ἐκδ. Ὀρθόδοξος Κυψέλη, Θεσ/νίκη 1991., Πνευματικά Γυμνάσματα, ἐκδ. Ρηγόπουλου, Θεσ/νίκη 2004., Ἐξομολογητάριον, ἐκδ. Ἅγιος Νικόδημος, Ἀθήνα., Συναξαριστὴς τῶν δώδεκα μηνῶν, τ. Α, Ἀθήνα Πηδάλιον, ἐκδ. Ἀστήρ, Ἀθῆναι

106 ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ Ἀκριβόπουλου Κωνσταντίνου, Τὸ Κολλυβαδικὸν Κίνημα, Η τελευταία Φιλοκαλικὴ Ἀναγέννηση, ἐκδ. Τέρπιος, Κατερίνη Γιάγκου Θεοδ., Ὁ Ἅγιος Μακάριος Κορίνθου καὶ ὁ νεομάρτυς Θεόδωρος ὁ Βυζάντιος, Μυτιλήνη 2000., Κανόνες καὶ Λατρεία, ἐκδ. Γ. Δεδούση, Θεσσαλονίκη Γκίκα Ἀθανασίου, Πρωτ., Προϋποθέσεις καὶ συχνότητα προσέλευσης στὴν Θ. Μετάληψη, Θεσσαλονίκη Γλαβίνα Ἀπ., Βίος καὶ Ἀσματικὲς Ἀκολουθίες, Θεσσαλονίκη Γριτσόπουλου Ἀθ. Τάσου, «Νικόδημος Ἁγιορείτης καὶ τὸ κίνημα τῶν Κολλυβάδων», Πρακτικὰ Συμποσίου, Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν, Ἀθήνα Ἑταιρία Κυκλαδικῶν Μελετῶν, Τόμος , Πρακτικὰ Συμποσίου τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, Νάξος 1993, Ἀθῆνα Ζήση Θεοδώρου, Πρωτ., Ἑπόμενοι τοῖς θείοις Πατράσι, ἐκδ. Βρυέννιος, Θεσσαλονίκη 1997., Θεολόγοι τῆς Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη Θεοκλήτου Διονυσιάτου, Μοναχοῦ, ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης ὁ βίος καὶ τὰ ἔργα του, Ἐκδ. Ἀστήρ, Ἀθῆναι Θεοκτίστου Δοχειαρίτου, Μοναχοῦ, Βιβλιογράφοι καὶ κωδικογράφοι. Παρουσία Ἱερᾶς Μονῆς Δοχειαρίου, Ἅγιον Ὄρος Ἰακώβου, Μητροπολίτου Μηθύμνης, Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, Καλλονὴ Ἱεροθέου, Μητροπολίτου Ναυπάκτου, Παλαιὰ καὶ Νέα Ρώμη, Ὀρθόδοξη καὶ Δυτικὴ Παράδοση, ἐκδ. Ἱερᾶς Μονῆς Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου «Πελαγίας», Ἀθήνα

107 Ἰσιδώρας Ἁγιοροθεΐτισσης, Μοναχῆς, Πανηγυρικὴ Ἀσματικὴ Ἀκολουθία τῶν Ὁσίων καὶ Θεοφόρων Κολλυβάδων Πατέρων, ἐκδ. Ὀρθόδοξος Κυψέλη, Θεσσαλονίκη Καραϊσαρίδη Κωνσταντίνου, Πρωτ., Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καὶ τὸ λειτουργικό του ἔργο, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθῆναι Καρμίρη Ἰ., Τὰ δογματικὰ καὶ συμβολικὰ μνημεῖα τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας, τ. Α, Ἀθῆναι Καψάνη Γεωργίου, Ἀρχιμανδρίτου, «Ὀρθόδοξος μοναχισμὸς κατὰ τὸν Ἅγιο Νικόδημο», Πρακτικὰ Συνεδρίου, Γουμένισσα Κονδύλη Π., Ὁ Νεοελληνικὸς Διαφωτισμός, ἐκδ. Θεμέλιο, Αθήνα Κοραῆ Ἀδαμαντίου, Προλεγόμενα στοὺς Ἀρχαίους Ἕλληνες Συγγραφεῖς, Μορφωτικὸ Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης, τ. Α, Ἀθήνα Κρικώνη Χ., «Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης», Ἐκκλησία 7 (2008) Ἀθήνα. Μαρνέλλου Γεωργίου, Πρωτ., Ὁ Μεγαλόκοσμος ἄνθρωπος κατὰ τὸν Ἅγιο Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη, ἐκδ. Κέντρο Μελετῶν τοῦ Ὀρθ. Πολιτισμοῦ, Ἅγιος Νικόλαος Κρήτης 1990., ἉγιοΝικοδημικὰ Μελετήματα, ἐκδ. Κέντρο Μελετῶν τοῦ Ὀρθ. Πολιτισμοῦ, Ἅγιος Νικόλαος Κρήτης Ματσούκα Ν., Ἑλληνορθόδοξη παράδοση καὶ Δυτικὸς πολιτισμός. Στὰ πλαίσια τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ, Θεσσαλονίκη 1985., Δογματικὴ καὶ Συμβολικὴ Θεολογία Β. Ἔκθεση τῆς Ὀρθόδοξης πίστης, ἐκδ. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1985., Δογματικὴ καὶ Συμβολικὴ Θεολογία Γ. Ἀνακεφαλαίωση καὶ Ἀγαθοτοπία, Ἔκθεση τοῦ οἰκουμενικοῦ χαρακτήρα τῆς Χριστιανικῆς διδασκαλίας, ἐκδ. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη

108 , «Γένεσις καὶ οὐσία τοῦ Ὀρθοδόξου Δόγματος», Ἀνάλεκτα Βλατάδων 2, Θεσσαλονίκη Μεταλληνοῦ Γεωργίου, Πρωτ., Τουρκοκρατία, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθῆναι 1988., Παράδοση καὶ Ἀλλοτρίωση, ἐκδ. Δόρι, Ἀθῆναι 1986., Σχέσεις καὶ Ἀντιθέσεις, Ἀθήνα Μωυσέως Ἁγιορείτου, Μοναχοῦ, «Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καὶ τὸ Κολλυβαδικὸ Κίνημα», Πρακτικὰ Συνεδρίου, Γουμένισσα Νικοδήμου Βαλληνδρᾶ, Μητροπολίτη Πατρῶν, «Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης ὁ ἐκ τῆς νήσου Νάξου», Πρακτικὰ Συμποσίου Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν, Ἀθήνα 2000, σσ Νικοδήμου Μπιλάλη, Μοναχοῦ, Ὁ πρωτότυπος Βίος τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, Ἀθήνα Οἰκονόμου Κ., Κατήχησις ἢ Ὀρθόδοξος διδασκαλία τῆς Χριστιανικῆς πίστεως, ἐκδ. Ριζάρη, Ἀθήνα 1962., Παπουλίδη Κωνσταντίνου, Τὸ κίνημα τῶν Κολλυβάδων, ἐκδ. Ἀποστολικὴ Διακονία, Ἀθῆναι Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, Ἀπ. Ἀνδρέας, ἐκδ. Πατριαρχικοῦ Ἱδρύματος Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη Πασχαλίδη Συμεών, Τὸ ὑμναγιολογικὸ Ἔργο τῶν Κολλυβάδων, ἐκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2007., «Τὸ ἁγιολογικὸ ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικόδημου», Πρακτικὰ Συνεδρίου, Γουμένισσα Παταπίου Καυσοβαλυβίτου, Μοναχοῦ, Ἅγιος Ἀκάκιος ὁ Καυσοκαλυβίτης, Ἅγιον Ὄρος

109 Παυλοπούλου Νικοδήμου, Ἀρχιμ., Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, Ἀθῆναι Πέτρου Ἰ., Ἐκκλησία καὶ Πολιτική, ἐκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη Πλακίδα Daseille, Ἀρχιμανδρίτου, Φιλοκαλία, ἡ νηπτικὴ παράδοση τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ ἡ ἀκτινοβολία της στὸν κόσμο, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα Πρακτικὰ Α Ἐπιστημονικοῦ Συνεδρίου «Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, ἡ ζωὴ καὶ ἡ διδασκαλία του», 250 χρόνια ἀπὸ τὴν γέννησή του, 190 χρόνια ἀπὸ τὴν κοίμησή του, Γουμένισσα Πρακτικὰ Ἱστορικοῦ Συμποσίου εἰς Μνήμην τοῦ Νεομάρτυρα Δημητρίου, Νεομάρτυρες Πελοποννήσου, Τρίπολη Σκρέττα Νικοδήμου, Ἀρχιμανδρίτου, Ἡ θεία Εὐχαριστία καὶ τὰ προνόμια τῆς Κυριακῆς κατὰ τὴ διδασκαλία τῶν Κολλυβάδων, Θεσσαλονίκη 2004, ἐκδ. Πουρναρᾶ. Ψευτογκᾶ Βασιλείου, Νεομαρτυρολογικὰ Μελετήματα, ἐκδ. Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη

110 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 110

111 111

112 112

113 113