«To νησί της Τήνου: Η σχέση του ανθρώπου με την κοινότητα του, το τοπίο και το θείο»

Transcript

1 «To νησί της Τήνου: Η σχέση του ανθρώπου με την κοινότητα του, το τοπίο και το θείο» Μαρία Βιδάλη Πρακτικά συνεδρίου: Humane Habitat, Rizvi College (Mumbai, India, 2007) Εισαγωγή Το τοπίο της Τήνου είναι μια σύνθεση άγριας φύσης, καλλιεργημένης και οριοθετημένης γης, χωριών, καθώς και διασκορπισμένων κτισμάτων με παραδοσιακά αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως είναι τα αλώνια, οι ανεμόμυλοι, τα καθοικιά, δηλαδή οι αγροτικές κατοικίες του νησιού, τα εξωκλήσια. Μεταξύ του φυσικού τοπίου και του χωριού δημιουργήθηκε μια περιοχή δράσης του ανθρώπου, η οποία παράλληλα καθιέρωσε έναν διαχωρισμό μεταξύ φυσικού τοπίου και κατοικημένου ανθρώπινου χώρου, μεταξύ κοινού και ιδιωτικού χώρου, ιερού και εγκόσμιου. Ένα χαρακτηριστικό του τοπίου του νησιού στο οποίο αντανακλάται μαζί με όλα τα παραπάνω η θρησκευτικότητα των κατοίκων είναι ο ασυνήθιστα μεγάλος αριθμός εξωκκλησιών. Στα διακόσια τετραγωνικά χιλιόμετρα του νησιού, τόσο στην ενδοχώρα όσο και στους λόφους και στα βράχια της ακτογραμμής, υπάρχουν περίπου επτακόσια πενήντα εξωκλήσια[1], ιδιωτικά στην πλειονότητα τους, τα οποία προσδιορίζουν την περιφέρεια των χωριών αλλά και τη σχέση του ανθρώπου με τον Θεό. Σήμερα τα εξωκκλήσια ανήκουν είτε στην ενοριακή εκκλησία του χωριού ή, συνηθέστερα, σε κάποια οικογένεια. Παράλληλα, τα εξωκκλήσια αντανακλούν τις δύο θρησκευτικές παραδόσεις που συνυπάρχουν στο νησί, την ορθόδοξη και την καθολική. Αυτή η ιδιαίτερη τοπική θρησκευτική παράδοση ανανεώνει τους δεσμούς της κοινότητας του χωριού κατά τη διάρκεια των γιορτών και των πανηγυριών, αναδεικνύοντας την ιδιαίτερη σχέση της αρχιτεκτονικής και κοινωνικής δομής του χωριού και της υπαίθρου. Τα εξωκκλήσια, χτισμένα με τοπικά υλικά, πέτρα και λάσπη, από ντόπιους μαστόρους και τεχνίτες, ακολουθούν συνήθως το ρυθμό της μονόκλιτης βασιλικής με επίπεδη στέγη, έναν χαρακτηριστικό ναοδομικό τύπο στις Κυκλάδες. Στο εσωτερικό του ναού οι δύο πλαϊνοί τοίχοι κλίνουν προς τα μέσα, με αποτέλεσμα να μειώνεται το πλάτος της οροφής και να υποβαστάζεται από τους τοίχους. [2][3] Η οροφή είναι φτιαγμένη από σχιστόλιθους και καλύπτεται από λάσπη και αργιλώδες χώμα. Ο τρόπος αυτός κάλυψης και χτισίματος - το εκφορικό σύστημα θεωρείται απομεινάρι μιας πανάρχαιας παράδοσης των Κυκλάδων και της Κρήτης, που οι ρίζες της φτάνουν έως και την ομηρική περίοδο.[4][5] Μια σύντομη ιστορική αναδρομή υποδεικνύει ότι κάποια από τα εξωκκλήσια υπήρχαν στο νησί από την εποχή των Βενετών και κάποια χρονολογούνται ήδη από τη βυζαντινή εποχή, πριν φτάσουν οι Βενετοί το [6] Άλλα εξωκκλήσια χτίστηκαν αργότερα, όταν το νησί βρισκόταν υπό την τουρκική κυριαρχία ως τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ( ), [7] αφού οι κάτοικοι διεκδίκησαν από τους νέους κατακτητές το δικαίωμα να εκφράζουν τη θρησκευτική τους ευσέβεια και παράδοση κτίζοντας εκκλησίες. Η έντονη ευλάβεια και πίστη των Τηνίων προς το θείο που καθιέρωσε το νησί ως ιερό τόπο, ξεκινάει από την αρχαιότητα. Οι Τήνιοι θέσπισαν το λατρευτικό έθιμο ενός προσκυνήματος στο νησί ήδη από την εποχή που ο Ποσειδώνας ήταν ο τιμώμενος θεός του νησιού, ενώ παράλληλα θεσπίστηκαν και τα Διονύσια προς τιμήν του θεού Διονύσου. [8] Το νησί εξελίχθηκε σε κέντρο προσκυνήματος του τότε ελλαδικού χώρου. Όπως αναφέρει ο Γεώργιος Δώριζας, από τα προϊστορικά χρόνια, πολύ πριν εμφανιστούν στοιχεία της χριστιανικής λατρείας, η γη του νησιού αναφέρεται ως ιερή γη. Η θεά Μητέρα, η οποία απεικονίζονταν ως φίδι, λατρευόταν στο νησί ως σύμβολο γονιμότητας. Από αυτήν θα προερχόταν η αναγέννηση όλων των ζώντων οργανισμών στη γη. Τόποι λατρείας όπως οι ιεροί βράχοι, οι πηγές και οι σπηλιές, ήταν στοιχεία του φυσικού τοπίου που λειτούργησαν ως θρησκευτικά σύμβολα και για τον χριστιανισμό. [9] Υπάρχει ένα χαρακτηριστικό στοιχείο της αρχαιοελληνικής θρησκείας που εμφανίζεται εξίσου έντονα στο χριστιανισμό και μερικές εκφάνσεις του οποίου θα συναντήσουμε και παρακάτω. Πρόκειται για την έννοια της ευσέβειας και τον τρόπο που αυτή εκδηλώνεται στην πράξη. Στην αρχαιότητα, η ευσέβεια προς τους άλλους καθοδηγούνταν από τον νόμο και ήταν πολιτικό καθήκον. Ωστόσο, σύμφωνα με τα κριτήρια του αρχαίου ελληνικού κόσμου, η πράξη ευσέβειας (το σέβεσθαι) από μόνη της δεν αποτελούσε μια αξιέπαινη έκφραση

2 ευλάβειας, αλλά γινόταν αξιέπαινη μόνο όταν υπόκειτο στο κριτήριο του καλού. Αυτή ήταν η πραγματική ευσέβεια. [10] Στις μέρες μας βέβαια, αν και η ευσέβεια παραμένει σημαντικό στοιχείο της έκφρασης της θρησκευτικότητας, η ερμηνεία της δεν παραμένει ίδια. Στην ομιλία μου θα επικεντρωθώ στο φαινόμενο της ύπαρξης πολυάριθμων εξωκκλησιών στο τοπίο του νησιού και θα επιχειρήσω μια προσέγγιση βασισμένη στη μακρά ιστορική παράδοση που χαρακτηρίζει τα εξωκκλήσια και που παράλληλα καθορίζει τη σχέση τους με το τοπίο, τον άνθρωπο και την κοινότητα του χωριού. Το χωριό. Θα ξεκινήσω από το χωριό. Τα μικρά δρομάκια και τα μονοπάτια που απλώνονται ακτινωτά στην κυτταρική δομή του χωριού συνδέουν τα σπίτια του κέντρου του χωριού με τα μποστάνια, τους κήπους και τους αγρούς. Η δομή του χωριού ζωντανεύει μέσω της μετακίνησης και των δραστηριοτήτων των ανθρώπων. Σ αυτές τις μετακινήσεις εντάσσεται και το μικρό ταξίδι των χωριανών προς το εξωκκλήσι. Η μετακίνηση, δηλαδή, των πιστών προς το εξωκκλήσι τόσο με τη μορφή πομπής κατά τη διάρκεια των τοπικών γιορτών του Πάσχα αλλά και καθ όλη τη διάρκεια του έτους, ως μέρος των τυπικών θρησκευτικών συνηθειών των χωρικών, δημιουργεί μια τοπογραφία ιεροτελεστίας, μια αλληλεπίδραση του ανθρώπου με το σπιτικό του, την περιοχή του χωριού και την ύπαιθρο. Η μετακίνηση των χωρικών στο τοπίο γίνεται μεταξύ δύο κέντρων: ένα είναι το σπίτι του χωρικού, διαμορφωμένο από τον ίδιο τον άνθρωπο εκεί όπου είναι εγκατεστημένη η κυριαρχία του. Ένα δεύτερο κέντρο, θρησκευτικό αυτή τη φορά, εντοπίζεται μέσα στη φύση και αντανακλάται στα εξωκκλήσια και τα πανηγύρια τους. Τοποθετημένο στην περιφέρεια του χωριού, το εξωκκλήσι δημιουργεί επιπλέον μια άλλη χωρική σχέση μεταξύ του κέντρου του χωριού και του εξωτερικού του ορίου. Το ξωκκλήσι, ακόμα κι αν είναι ιδιωτικό, αντανακλά την εξουσία της εκκλησίας, μια σχέση μεταξύ του φυσικού τοπίου και της κοινοτικής ζωής του χωριού, αλλά και μια σχέση μεταξύ του ανθρώπινου και του θεϊκού κόσμου. Το εξωκκλήσι και το προσωπικό ταξίδι του πιστού. Τα εξωκκλήσια στεγάζουν την εικόνα ενός αγίου και συνδέουν την ιδέα της παρουσίας του Θεού με την ιδιοκτησία του ανθρώπου, αφού τα περισσότερα από αυτά είναι ιδιωτικά. Με άλλα λόγια, αντιπροσωπεύουν έναν διαφορετικό δεσμό ανάμεσα στον άνθρωπο και τον χώρο παρουσίας του θείου, έναν δεσμό που χαρακτηρίζεται από την ιδιοκτησία. Θα αναφέρω κάποια παραδείγματα χωριών και εξωκκλησιών, ώστε να γίνω καλύτερα αντιληπτή. Συγκεκριμένα, θα εστιάσω στο χωριό Αγάπη και στο εξωκκλήσι της Αγίας Σοφίας, μια μεταβυζαντινή επιπεδόστεγη βασιλική με ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες. Ωστόσο, το παράδειγμα που θα αναπτύξω είναι αντιπροσωπευτικό των περισσοτέρων χωριών και εξωκκλησιών του νησιού. Στο χωριό Αγάπη, όπως και στα άλλα χωριά του νησιού, κάθε Σάββατο βράδυ ο πιστός εκτελεί το θρησκευτικό καθήκον της αφής του καντηλιού. [11] Αφήνει το σπίτι του την ώρα που σουρουπώνει και παίρνει τον δρόμο προς τον λόφο, περπατώντας στο μονοπάτι ανάμεσα στα χωράφια και τους αγρούς προς το ιδιωτικό του εξωκκλήσι. Το εξωκκλήσι της Αγίας Σοφίας είναι το μέρος της προσφοράς του. Εκεί εκφράζει την ευλάβειά του και την πίστη του με έναν τρόπο που αντανακλά την προσμονή του για σωτηρία και λύτρωση. Μέσα στο εξωκκλήσι ο πιστός ανάβει το λιβάνι και το κερί και κατόπιν ανάβει το καντήλι [12] χρησιμοποιώντας νερό και λάδι. [13] Το καντήλι ήταν μια παράδοση που πέρασε στους Χριστιανούς από τον Ιουδαϊσμό και συμβόλιζε για τους Χριστιανούς το Φως του Χριστού, σεβασμό, τιμή και λατρεία προς το Θεό και τους αγίους. Στο μικρό δοχείο του καντηλιού, το λάδι συμβολίζει την ευσπλαχνία του Θεού προς την ανθρωπότητα, όπως αυτή εκφράζεται στη σωτηρία της οικογένειας του Νώε στην Κιβωτό από τα νερά του κατακλυσμού. [14] Το φως των εξωκκλησιών, μέσα στην ερημιά του τοπίου και το σκοτάδι της νύχτας του Σαββάτου, υποδηλώνει τη μνήμη της παρουσίας του Θεού και των αγίων. Το φως αυτό είναι ένα συμβολικό φως, αντίστοιχο με αυτό του Μεγάλου Σαββάτου, καθώς μέσα στο σκοτάδι της νύχτας προαναγγέλλει την Ανάσταση του Χριστού.

3 Η ερημιά του τοπίου αποκτά ιδιαίτερη σημασία στη μετακίνηση αυτή του πιστού. Στην περιγραφή της ερημιάς στη μεταβιβλική ιστορία από τον θεολόγο-ερευνητή Ερικ Βέγκελιν, αναφέρεται χαρακτηριστικά: η αγριότητα της ερημιάς θεωρούνταν μια ηθική έρημος αλλά και ένας ενδεχόμενος παράδεισος, ένα μέρος δοκιμασίας, ακόμα και τιμωρίας, αλλά και ένα καταφύγιο και τόπος διαλογισμού. [15] Κατά τη διάρκεια του μικρού του ταξιδιού, ο άνθρωπος αφήνει το χωριό του και τη συλλογική ζωή για να αναζητήσει μέσα στην απομόνωση έναν ασκητικό τρόπο έκφρασης της ανάγκης του να έρθει πιο κοντά στον Θεό. Η απόσταση που καλύπτει ο άνθρωπος κατά τη διαδρομή ή μετακίνηση από το σπίτι προς το εξωκκλήσι είναι μεταβατική και διαμεσολαβητική: φέρνει τον άνθρωπο από έναν πολιτικώς τακτοποιημένο κόσμο σε έναν θεϊκό κόσμο. Εκτός από την κοινότητα και την οικογένεια στην οποία ανήκει ένας συγκεκριμένος ναός, ανήκει επίσης στον άγιο στον οποίο είναι αφιερωμένος. Ο άγιος εγκαθιστά τον τόπο του σ ένα κομμάτι γης, συνδέοντας τον θρύλο του με τα χαρακτηριστικά του μέρους. Για παράδειγμα, ο Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής [16] κατοικεί στις πηγές και ο Άγιος Μιχαήλ [17]στις σπηλιές. Ο Προφήτης Ηλίας [18] κατοικεί στις κορυφές των βουνών και ο Άγιος Πέτρος [19] στις ακτές. Οι άγιοι δημιουργούν έναν τόπο ενσωματώνοντας τον χριστιανισμό στο φυσικό τοπίο και στη δική τους ειδική τοπογραφία. Παρομοίως, τα εξωκκλήσια υποδεικνύουν τη δική τους τοπογραφική περιοχή. Η λειτουργία τελείται τουλάχιστον δύο φορές το χρόνο μέσα στο εξωκκλήσι, την ημέρα της γιορτής του αγίου και ακριβώς μετά το Πάσχα, κατά τη διάρκεια των σαράντα ημερών μεταξύ της Ανάστασης και της Ανάληψης του Χριστού. Αυτές είναι οι περιστάσεις στις οποίες έχει καθιερωθεί να τελείται συλλογική πομπή προς το εξωκκλήσι. Το εξωκκλήσι και η συλλογική πομπή των πιστών στο τοπίο. Η εβδομάδα μετά το Πάσχα ονομάζεται Διακαινήσιμος Εβδομάδα [20]. Την εβδομάδα αυτή είναι που όλα τα εξωκκλήσια ξεκινούν τα πανηγύρια τους, τη λειτουργία και τα κοινά γεύματα, γιορτάζοντας την Ανάσταση του Χριστού και τον άγιο στον οποίο ο ναός είναι αφιερωμένος. Επίσης, η Διακαινήσιμος Εβδομάδα είναι η εβδομάδα της απαγγελίας του Ευαγγελίου στις εξοχές, μια αναπαράσταση της αναγγελίας της Ανάστασης του Χριστού από τους Αποστόλους. Η Διακαινήσιμος σημαίνει την αρχή μιας νέας περιόδου στη θρησκεία. Έχει την έννοια της ανανέωσης, της αναβάπτισης. [21] Στο χωριό Καρδιανή για παράδειγμα, τρεις μέρες μετά το Πάσχα, οι χωριανοί συνοδευόμενοι από τους κατοίκους γειτονικών κοινοτήτων, γιορτάζουν την Ανάσταση στο εξωκκλήσι του Αγίου Πέτρου στην ομώνυμη παραλία. [22] Θα ήθελα και πάλι να επισημάνω ότι το παράδειγμα που αναπτύσσω είναι αντιπροσωπευτικό των περισσοτέρων χωριών και εξωκκλησιών του νησιού. Το εξωκκλήσι του Αγίου Πέτρου χτίστηκε το 1621 και ήταν ιδιοκτησία ενός χωρικού της Καρδιανής που αργότερα δώρισε τον ναό στην ενοριακή εκκλησία. [23] Δίπλα στον ναό έχει χτιστεί ένας ημιυπαίθριος χώρος, έτσι ώστε η κοινότητα των πιστών να μπορεί να συμμετέχει στο Δείπνο της Αγάπης μετά τη λειτουργία. Κατά τη διάρκεια της γιορτής του ναού, το εξωκκλήσι του Αγίου Πέτρου στην παραλία γίνεται σημείο συνάντησης του παρόντος χρόνου και του ιστορικού χρόνου της Ανάστασης του Ιησού Χριστού. Οι χωρικοί και οι συμμετέχοντες στο παροντικό γεγονός βρίσκονται να συμμετέχουν παράλληλα σ ένα ιστορικό γεγονός και συγχρόνως επαναπροσδιορίζουν τη σχέση τους με τη φύση και την κοινότητα. Πριν το πανηγύρι το μέρος χρειάζεται να καθαριστεί, να εξαγνιστεί. Την ημέρα του πανηγυριού όλα πρέπει να είναι καθαρά και ασβεστοβαμμένα. Κατά τη διάρκεια της λειτουργίας ο ιερέας διαβάζει το Ευαγγέλιο και κατόπιν ευλογεί το φαγητό του γεύματος. Η επιλογή των χωρίων του Ευαγγελίου γίνεται ανάλογα με την τοποθεσία του ναού. Εάν το εξωκκλήσι βρίσκεται κοντά στη θάλασσα, τότε το ευαγγελικό ανάγνωσμα θα αναφέρεται στις εμφανίσεις του Χριστού στην ακρογιαλιά. Για παράδειγμα, ο Χριστός εμφανίστηκε μετά την Ανάστασή Του στον Πέτρο ενώ αυτός ψάρευε. Το Γεύμα της Αγάπης [24] που ακολουθεί τη λειτουργία είναι βασισμένο στο μοίρασμα του φαγητού που οι πιστοί φέρνουν μαζί τους μεταξύ των μελών της κοινότητας. Σύμφωνα με τις Γραφές, ο Ιησούς μετά τις εμφανίσεις Του ζήτησε από τους Αποστόλους να δειπνήσουν μαζί Του. Αργότερα ο Ιησούς εμφανίστηκε πάλι στους μαθητές στην όχθη της λίμνης Τιβεριάδος(Ιωάννης 21,1), οπού ύστερα από τις άκαρπες προσπάθειες των μαθητών να πιάσουν ψάρια και δίχως να Τον αναγνωρίσουν, Εκείνος τους λέει: «Ρίξτε το δίχτυ στη δεξιά

4 μεριά του πλοίου και θα βρείτε ψάρια.» (Ιωάννης 21,7) «Φέρτε από τα ψάρια που πιάσατε τώρα.» (Ιωάννης 21,10) «Ελάτε να φάτε, τους λέει ο Ιησούς.» (Ιωάννης 21,12). Το Γεύμα της Αγάπης είναι το παράδειγμα που δίνει ο Θεός για να μιμηθούν οι άνθρωποι. Δεν είναι μια κατάσταση συναισθηματισμού αλλά μια πρόθεση να κάνεις καλό. Δεν είναι μια κρυμμένη στοργή αλλά μια απόκρυφη επιθυμία που ψάχνει μέσα έκφρασης. [25] Αναδύεται από την παρουσία του θείου και την αδελφική συμπόνια και φιλανθρωπία και αποτελεί μια αναπαράσταση του Τελευταίου Δείπνου. Με άλλα λόγια, είναι το κοινοτικό δείπνο μετά την αναβίωση της συλλογικής μνήμης και γνώσης κατά τη διάρκεια της λειτουργίας. Κατά τη διάρκεια του δείπνου αυτού επιβεβαιώνονται εκ νέου οι κοινοτικοί δεσμοί και η συνέχεια της παράδοσης. Ο Τζόναθαν Σμιθ, ερευνητής της ελληνικής αρχαιότητας, προτείνει μια ακόμη ερμηνεία: ότι ήδη από την αρχαιότητα τελετουργικά συμπόσια τελούνταν συχνά μέσα στην περιοχή του ιερού κατά την κορύφωση του πανηγυριού, ούτως ώστε να επιβεβαιωθεί μια αίσθηση κοινότητας μέσω της ίσης διανομής φαγητού. [26] Η σχέση των εξωκκλησιών με την περιοχή του χωριού, το σπίτι και την ερημική γη διαλύει την ανωνυμία στην τοπογραφία του νησιού, δημιουργεί μια τάξη στο φυσικό τοπίο και σχηματίζει μια τοπογραφία πλεγμένη από την μετακίνηση των ανθρώπων και τις δραστηριότητές τους. Η πομπή προς τα εξωκκλήσια κατά τη διάρκεια των πανηγυριών και οι μετακινήσεις των χωρικών προς και από αυτά δημιουργούν μια αλληλεπίδραση μεταξύ του φυσικού τοπίου και του χωριού. Δημιουργείται επίσης μια αλληλεπίδραση στην ανανέωση των δεσμών της κοινότητας και της συλλογικής ζωής των χωρικών. Μια άλλη λειτουργία του εξωκκλήσιού: το εξωκκλήσι ως τάφος. Το εξωκκλήσι ως παρουσία στο τοπίο συμβάλλει στη μνήμη του θανάτου του Χριστού και στον εορτασμό της ανάστασής Του. Το εξωκκλήσι όμως οριοθετεί την τοπογραφία με μια ακόμα πρωταρχική λειτουργία του που είναι αυτή του τάφου. Ως τον 19 ο αιώνα ο ιδιοκτήτης του εξωκκλησιού και η οικογένειά του είχε το δικαίωμα να ταφεί μέσα στο εξωκκλήσι. Ο άνθρωπος όριζε μέσω της ιδιοκτησίας τον τόπο ταφής του, όπως ακριβώς ορίζει μέσω της ιδιοκτησίας και τη γη που καλλιεργεί και κατοικεί. Έτσι, με την τοποθέτηση και ενσωμάτωση του τάφου στον ναό, ο άνθρωπος εξέφραζε την ανάγκη του για ατομικότητα απέναντι σ ένα κοινοτικό γεγονός, ενώ συγχρόνως έθετε μια ιεραρχία και μια συνέχεια μεταξύ του εαυτού του και του θείου. Στις αρχές του 19 ου αιώνα όμως, η Καθολική Εκκλησία απαγόρευσε την ταφή τόσο στο ιδιωτικό εξωκκλήσι όσο και στις δημόσιες εκκλησίες, και τότε ήταν που αυτή η χρήση του εξωκκλησιού σταμάτησε. [27] Έκτοτε, τα περισσότερα εξωκλήσια ανήκουν σε ιδιώτες, προσδιορίζοντας παράλληλα και την κοινωνική θέση της οικογένειας, αφού αυτό που αντανακλούν είναι η ανάγκη για μια ιδιωτική έκφραση ευλάβειας, ενώ παράλληλα αποτελούν χώρο μνημόνευσης των αποθανόντων μελών της οικογένειας. Ως σύμβολα αυτής της παράδοσης, λοιπόν, τα εξωκκλήσια αποτελούν ενσωμάτωση της μνήμης του θανάτου και της ανάστασης του Χριστού, αλλά συγχρόνως μαρτυρούν έναν ανθρώπινο θάνατο και μια ανθρώπινη ελπίδα για σωτηρία και λύτρωση. Επίλογος Σήμερα οι παραδόσεις που υπάρχουν στο νησί ακολουθούν την ορθόδοξη και την καθολική ερμηνεία του χριστιανισμού, παράλληλα όμως αποτελούν ένα αμάλγαμα από έννοιες και σύμβολα του αρχαίου ελληνικού κόσμου, με ψήγματα της αρχαίας ελληνικής θρησκείας αλλά και της δομής που εφάρμοσαν αρχικά οι Βυζαντινοί και κατόπιν επανέφεραν σε ισχύ οι Ενετοί. Δοχείο αυτού του πολιτισμικού αμαλγάματος γίνεται το νησί και το φυσικό του περιβάλλον, δίνοντας σε κάθε πιστό τη δυνατότητα να εκδηλώσει τη θρησκευτικότητά του μέσα στο φυσικό τοπίο. Η συνύπαρξη αυτή διαφορετικών εθίμων και παραδόσεων σχετικών με την έκφραση της θρησκευτικότητας μέσα στη φύση, όπως συμβαίνει το Πάσχα, είναι ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του ελληνικού πολιτισμού που βλέπουμε ότι διατηρείται ακόμα και σήμερα. Αν ιχνηλατήσουμε την ταραγμένη ιστορία του νησιού, μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε τη σημασία αυτών των ναών ως συμβόλων της αναγέννησης και της σωτηρίας σε ένα ιστορικό πλαίσιο συνεχών αλλαγών και ταραχών, τόσο στο νησί όσο και στη χώρα γενικότερα. Τα εξωκκλήσια αντανακλούν μια συνέχεια της παράδοσης στον σύγχρονο κόσμο. Η ταυτότητα του τόπου εκφράζεται στην ιστορία και το πολιτισμικό πλαίσιο των εξωκκλησιών, ενώ παράλληλα τα πανηγύρια και οι τελετές ανανεώνουν αυτήν την παράδοση, που οφείλουμε να διατηρήσουμε.

5 Η δομή του χωριού διατηρώντας την τάξη της, αποκαλύπτει μια αμοιβαιότητα και αλληλεπίδραση μεταξύ φύσης και πολιτισμού. Τελετές και πανηγύρια διατηρούν και συνεχίζουν τα ήθη και την παράδοση αποκαλύπτουν μια μετάβαση στον χρόνο και την ιστορία του νησιού, ενώ παράλληλα επιβεβαιώνουν τη συνέχεια και την ταυτότητά του. Οι κάτοικοι του νησιού διατηρώντας τα εξωκκλήσια διατηρούν την παράδοσή τους, και με αυτόν τον τρόπο διατηρούν και τις μνήμες του παρελθόντος. Σημαντικό και αξιόλογο είναι επίσης το γεγονός ότι σύμβολα και έννοιες που μπορεί να μην ερμηνεύονται πια με τον ίδιο τρόπο συνδέονται, ωστόσο, με το παρελθόν μέσω της μίμησης και της επανάληψης σε παρόντα χρόνο. Ίσως υπάρχει μια βαθιά ανάγκη για νοσταλγία μέσω της θρησκείας. Χαρακτηριστικό της νοσταλγίας, ωστόσο, είναι ότι δεν αναφέρεται σε μια ιστορική συνέχεια αλλά περισσότερο σε μια απόσπαση από το παρελθόν. Αυτό που θεωρώ βαθύτερο και πιο βασικό από τη νοσταλγία και που υπάρχει στο νησί αυτό είναι η ανάγκη για πολιτισμική συνέχεια, ώστε να παραδοθεί αυτή η πολιτιστική κληρονομιά στους μεταγενέστερους. Τα χωριά με τους ναούς τους λειτουργούν στην τοπογραφία του νησιού ως σταθερές αποθήκες, ως δοχεία αυτής της συνέχειας του πολιτισμού και της παράδοσης. [1]Μάρκος Φώσκολος, Τηνιακά, Επιστημονική, περιοδική έκδοση της Εταιρείας Τηνιακών Ερευνών, Εισαγωγή στην Ιστορία των καθολικών Εκκλησιών της Τήνου, Τόμος 1,(Αθήνα, 1996), σ.43. [2]Γεώργιος Δημητροκάλης, Παραδοσιακή Ναοδομία στην Τήνο, (Αθήνα:Εταιρεία Τηνιακών Ερευνών, 2004)σ.15. Αν η οροφή του εξωκκλησιού είναι αρκετά φαρδιά, τότε ξύλινες δοκοί υποστηρίζουν τους σχιστόλιθους. [3]Ο.Π., σ.26, Ακόμα ένας λόγος για την ύπαρξη της επίπεδης στέγης είναι σύμφωνα με τον Δημητροκάλη το κλίμα, αφού οι βροχές είναι λιγοστές και η ξυλεία ανεπαρκής για έναν άλλο τύπο κατασκευής στέγης. [4]Γεώργιος Δημητροκάλης, Παραδοσιακή Ναοδομία στην Τήνο, (Αθήνα: Εταιρεία Τηνιακών Ερευνών, 2004),σ.26. Η εκδοχή αυτή υποστηρίχτηκε αρχικά κατά τον Ορλάνδο, ο οποίος ήταν ερευνητής της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα. Εργα του είναι: Κατάλογος των βυζαντινών Μνημείων στην Ελλάδα, Οι Μεταβυζαντινοί Ναοί στην Πάρο, Υλικά και Κατασκευές των Αρχαίων Ελλήνων και Τρόποι εφαρμογής τους. [5]'Ο.Π., σ26, Ο Όμηρος μαρτυρεί την ύπαρξη επιπεδόστεγων κτισμάτων. Ο Ελπήνωρ, ένας απο τους συντρόφους του Οδυσσέα, κοιμόταν πάνω στο τέγος του μεγάρου της Κίρκης, απ'οπου έπεσε και σκοτώθηκε. [6]Μ.Φώσκολος, Τηνιακά, σ.49 [7]'Ο.π., σ.49 [8]Γ.Δώριζας, Αρχαία Τήνος, (Αθήναι, 1974), σ [9]Γ.Δώριζας, Αρχαία Τήνος, (Αθήναι, 1974), σ [10]Burkett, Walter, Greek Religion, Archaic and Classical, translated by Raffan john,(oxford: Blackwell, 2000), σ [11]Μ.Σιώτης, Κυκλαδικό Φως, Η θρησκευτικότητα των Τηνίων, Τα Εξωκκλήσια της Νήσου Τήνου, Αριθμός 157 (Τήνος, Απρίλιος 1962) [14]Γεώργιος Τουφεκλής, ορθόδοξος ιερέας και θεολόγος στην ιερατική Σχολή της Τήνου, προφορική συνέντευξη Στην αρχή η χρήση του καντηλιού απαντούσε σε πρακτικές ανάγκες, έτσι ώστε οι άνθρωποι να μπορούν να βλέπουν όταν προσεύχονται. Το καντήλι πρωτοχρησιμοποιήθηκε στη διάρκεια των διώξεων των χριστιανών στις κατακόμβες. Αυτός είναι

6 ένας λόγος που αποτελεί σύμβολο του Χριστού (λέγεται και Φως του Χριστού) που αυτοαποκαλείται 'Φως του Κόσμου'. Το καντήλι συμβολίζει το Φώς του Χριστού που φώτιζε την καθαρή καρδιά του πιστού. Για το συμβολισμό του λαδιού στο δοχείο του καντηλιού ο Γ.Τουφεκλής αναφέρθηκε στην ευσπλαχνία του Θεού, όπως αυτή εκφράστηκε με την επιστροφή του περιστεριού στην κιβωτό του Νώε με ένα κλαδί ελιάς στο ράμφος του. [15] George H. Williams, Wilderness and Paradise in Christian Thought: The Biblical Experience of the Desert in the History of Christianity, (New York: Harper & Brothers Publishers, 1962), σ.18. [16]Ο άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής βρίσκεται πάντα κοντά σε μέρη με νερό (βλ. Γ.Δημητροκάλλης, Παραδοσιακή Ναοδομία στην Τήνο, σ.10) [17] Η σπηλιά ως μέρος αφιερωμένο στον Αρχάγγελο, προέρχεται απο μια αρχαία Ιουδαική και Χριστιανική παράδοση, η οποία ενέπνευσε τις τοπικές παραδόσεις μεταφέροντας την πίστη ότι ο Αρχάγγελος Μιχαήλ ήταν υπεύθυνος για την μεταφορά των ψυχών των αποθανόντων στον κάτω κόσμο (βλ. M.Φώσκολος, Τηνιακά, Επιστημονική, Περιοδική έκδοση της Εταιρείας Τηνιακών Ερευνών, πρώτος τόμος, Εισαγωγή στην Ιστορία των Καθολικών Εκκλησιών της Τήνου, (Αθήνα, 1996),σ.52). [18]Ο προφήτης Ηλίας εντοπίζεται πάντα σε βουνά, εξαιτίας του μύθου που λέει ότι ήθελε να μείνει μακριά απο τη Θάλασσα, αφού ταξίδεψε για πολλά χρόνια σε πλοίο. [19]Ο Άγιος Πέτρος ήταν ψαράς. Ο Χριστός εμφανίστηκε στον Πέτρο μετά την Ανάσταση του, ενώ εκείνος ψάρευε στην ακτή. [20]Μ.Σιώτης, Κυκλαδικό Φώς, τα εξωκκλήσια της Νήσου Τήνου, Αριθμός 153, (Τήνος, Φεβρουάριος 1962) [21]Γ.Τουφεκλής, ορθόδοξος ιερέας και θεολόγος, προφορική συνέντευξη [22]R.R Williams, (Bishop of Leicester) ed., The Acts of the Apostles, (SCM Press), σ : Είχε δηλωθεί απο τον Ιησού ότι ο Πέτρος ήταν να γίνει ο βράχος πάνω στον οποίο θα κτιζόταν η Εκκλησία.' Ο Πέτρος σαν ένας αληθινός Απόστολος έγινε μάρτυρας της Ανάστασης του Ιησού Χριστού. [23]Π.Μάρκος Φώσκολος, Ιστορία του χωριού και της καθολικής ενορίας Καρδιανής, Εκδοση 1, Αθήνα 1977, σελ 40. [24]L.F Cross The Oxford Dictionary of the Christian Church, (Oxford: Oxford University Press, 1958), σ.23: Ό όρος αναφέρεται στο κοινό θρησκευτικό γεύμα που φαίνεται πως τελούνταν στη νεαρή Εκκλησία σε στενή σχέση με την Ευχαριστία, αργότερα δε οι αγάπες μοιάζουν όλο και περισσότερο να έχουν γίνει ένα φιλανθρωπικό δείπνο. Έτσι περιγράφονται και απο τον Άγιο Αυγουστίνο'. [25]Ceslaus Spicq, O., Agape in the new Testament, Volume One, Agape in the Synoptic Gospels, Translated by Sister Marie Aquinas McNamara, O.P and Sister Mary Honoria Ricther, O.P., (ST.Lous: B.Herder Book Co., 1963), σ.6, σ.12. [26]Jonathan Z.Smith, To Take Place, Toward Theory in Ritual, (Chicago: The university of Chicago Press, 1987), σ. 228:'Είναι φανερό ότι αρχικοί πυρήνες της ελληνικής θρησκείας ήταν η θυσία και η διαδικασία του φαγητού. Το φαγητό ήταν το βασικό έθιμο σε θρησκευτικές κοινότητες τόσο διαφορετικές όσο αυτές της μινωικής θρησκείας και των πρώτων χριστιανών.' [27]Karsten Harries, The Ethical Function of Architecture, (Campridge, MA: MIT press, 2000), σ.296: Με την εξάπλωση του χριστιανισμού στην Ευρώπη, η ταφή γινόταν όλο και περισσότερο μέσα η κοντά στην εκκλησία. Μόνο με την άφιξη της Μεταρρύθμισης η ταφή σταδιακά επέστρεψε στα κοιμητήρια έξω απο την πόλη. Ο διαφωτισμός, κυρίως για λόγους υγειονομικούς, κατήργησε την ταφή μέσα στις εκκλησίες. Το 1804 ο Ναπολέων απαίτησε κάθε πόλη να εγκαθιδρύσει ένα κοιμητήριο σε μία απόσταση τουλάχιστον μέτρα απο τα όρια της.'(βλ. Colvin, Architecture and the After-Life, σ. 368)

7 The island of Tinos: Man's relationship with its community, the landscape and the divine Maria Vidali Conference proceedings: Humane Habitat, Rizvi College (Mumbai, India, 2007) Introduction Tinos, is a Greek island in the north west of the archipelago known as the Cyclades situated in the Aegean Sea and is known especially for the religiosity of its local inhabitants and the festivals in honour of the Virgin Mary. Tinos landscape is a composition by nature, cultivated and private land, villages and outbuildings such as threshing floors, pigeon-houses and windmills. In between the natural landscape and the village there is an area for human action which the same time it established a division in between the natural landscape and the human inhabited space, in between the communal and the private, the divine and the mundane. A typical characteristic of this landscape which reflects the religiosity of the Tinians are the excessive numbers of chapels, mainly private, which dot the landscape and define the territory of the villages (over forty-five villages) posted on the mountains of the island both inland and overlooking the island s extensive coastline. On the two hundred square kilometers of the island there are approximately seven hundred and fifty outlying chapels.[1]today the outlying chapels reflect both of the religious traditions, Christian Orthodox and Christian Catholic, which coexist on the island. Both religious traditions renew the community s bonds during their festivals, while a local indigenous tradition is created in that way strongly linked with the history and the customs of each place. In the villages of the island the meaning and identity of a politically organized territory is strengthened and enhanced, based on this indigenous tradition of a religion which is related to the countryside and the cycles of an agricultural way of life. The outlying chapels location outside the village core and yet linked by the movement of the family and the other inhabitants of the village at the times of the festivals and rituals, reveals a relationship between the countryside and the village structure. The outlying chapels belong either to the parish church of the village in which case they are communal property or, more frequently, to a village family in which case they are private property. In the case of private chapels a special link is created between the family and the chapel. Moreover the annual festivals and rituals serve to link the chapel to the village parish church and the village households. The chapels are built with the local materials such as stone and clay by local craftsmen following the form of the one aisled basilica with a flat roof, a typical form in the Cycladic architectural tradition, while inside, the two side walls incline inwards so as to reduce the width of the ceiling, thereby creating a bearing vault. Stone slates are used for the ceiling since it is narrow enough to support the weight.[2][3] The ceiling is made by stone and is covered by mad and clay. This weight bearing structure is a relic of a pre-historic tradition in the Cyclades and Crete, or even earlier during the Homeric period. [4][5] A short historical flashback indicates that some of the outlying chapels that we have today, have existed from Venetian times, and some date back before that to the Byzantine era before the Venetians arrived in A.D [6] Still others were built later on during the period when the island was under Turkish dominion as part of the Ottoman Empire( ) [7], since the inhabitants claimed by the new emperors the right to express their piety and tradition by building churches. Moreover the history of the island reflects the political events and times of turbulence undergone by the various territories, which make up present-day Greece, at the time of their occurrence. The various immigrants to the island found in it a shelter where religion remained a stable ground and where people were free to reveal their identity and cultural continuity. Also Tinian piety towards the Divine established the island as a holy land begins since antiquity. From the time when Poseidon was the beloved god of the island and the Dionysian festivals were establishing the cult of a national pilgrimage to the island, [8] the expression of piety towards the divine by the citizens was exceptional in its extent. The natural landscape and local topography created the ground for the creation of many places of worship on the island. As G.Dorizas [9] says since pre-historic times, the land of the island is

8 referred to as holy land, even before Christian elements of worship appeared. The goddess Mother, represented by the image of a snake, was worshiped on the island as a symbol of fertility - from whom was supposed to be derived the new birth of living things on the earth. Places of worship such as holy rocks, springs of water and caves, were elements of the natural landscape - religious symbols with meaning even during the Christian period. There is a strong characteristic of traditional Greek religion that is revealed again, equally strong through Christianity, and ties together all the above facets that have been mentioned: the act of piety sebestai itself does not constitute meritorious piety, it only becomes such when it is subjected to the criterion of the good, this is eu-sebeia. The sole criterion available in the customs of the ancestors and of the city, nomos: to change nothing of what our forefathers have left behind this iseusebeia. Outward eusebeia guided by nomos is civic duty as Burkert says, describing the Greek religion.[10] Nowadays of course even if the act of piety remains an important element of the religious expression of people its meaning and interpretation it is not the same. Because popular piety is so important an aspect of the rituals and the religious tradition of the island, I will investigate the role of the outlying chapels in relation to the village structure and farmland, with particular emphasis on the way in which the basic structures of village life, through a popular piety and dutiful devotion to God have become expressed and thereby created an identity and continuity of tradition which thrives right up to the present day. I am investigating this phenomenon of the existence of the numerous chapels on the landscape of the island and will try an interpretation of this based on a long historical tradition which is strongly linked with the existence of these chapels the same time I will define their relationship with the landscape, the community and the divine. The village. The villages became pivotal points in the island s land and life. The compact agglomeration of houses, the surrounding gardens and fields, created a dense territory for human action and established an area, between what was common and what was private, what was sacred and what was profane, between what was natural and what was man-made. The villages on the island of Tinos were based on a cellular structure formed by the houses in their centre and the gardens and fields. Radiating out from the main street of the village a number of smaller streets, alleyways and pathways lead either to small courtyards and storage areas within the core of the village, or to the area beyond the village, the gardens and pathways leading to the fields. In this way the inhabited world of the village is connected to the fields and land that surrounds it. It is the peasants activities that establish these pathways as they cultivate the land. The periphery of the village may be defined by the point at which the stone structures of the houses give way to the fields. The cultivated fields function as an interface between the structure of the houses and wilderness. It is like a permeable membrane through which the radiating pathways penetrate. Property and privatise land, created a sense of identity and revealed a topography that embraces the familiar and the unfamiliar among the villages of the island. Ownership gave the peasant a sense of freedom and family identity within the village core. The village of Smardakito is situated in the central part of the island, towards the west. Like most of the villages of Tinos, it has a nuclear form, which was developed within the elongated structure of the village. The linear structure of the village follows the main street, which proceeds from the main entrance. This street follows the contour of the hills corresponding to the different steps and inclinations along the route. The church of the village acts as a centre but is not necessarily located at its physical centre. But it is always in a distinctive area. Being involved in the communal festivities of the church and the church liturgy created a situation where a distinction between what was communal and what private, became blurred. The two realms the private and the communal, tended to intermingle. The church and the local festivities in the village. In the village of Smardakito[11] the parish church, which is dedicated to St Antony, is located in the middle of the main street of the village. This opens out onto a small square where the wash-houses and the fountain of the village are located. The local festival is celebrated on the thirteenth of June and is also attended by peasants from the surrounding villages as well as by the villagers of Smardakito itself. Usually located in a distinctive area of the village, the church, a three aisled basilica[12] in most of the villages, is the largest building in any village. The church is the principal institution of the village since it becomes the place where the village community participates in something common, in a collective memory, which is affirmed through the expression of religious practices.

9 The religious festivities[13] deriving from the celebration of the patron saint stimulated the drive for a dialogue between the house and the church, and created a transition between what is individual and what is communal. The patron saint of the church is regarded as protector of the villageand is recognised by feasts, which build upon the identity of the community, at the same time building up the faith of the community. There is a big preparation before the celebration of the festive day of the patron saint of the church. The church must be re-painted white, and the houses of the village and all the alleyways, must be clean and white-washed. This represents the purification of the village space before the festival. The space needed to be kept pure because only those who were pure could entertain divinity. For humans, communication with the gods required observance of routine rules for purity.[14] On the day of celebration everything is in order and in a state of pristine cleanliness. After the liturgy in the parish church, there is an informal traditional procession of the peasants and of all the participants in the festival, from the church to the houses of the families. The festival of the patron saint is an event reflected in every house of the village since it is for exchanging hospitality and for sharing between the neighbouring communities the meal that people offer to one another in their houses. The hearth, the meal, the food, also have the property of opening the domestic circle to those who are not members of the family, of enrolling them in the family community, as Vernant explains.[15] But also all this has a connotation reflecting L. Boyers thought about rediscovering the Christian primitive supper in the Mass. The meal at the family house after the festivity at the church was a closer re-interpretation of the primitive supper which is now established as part of a festivity, which links the house and the church not only topographically but mainly as a mediator of the revival of a historical event revealing a hierarchy and order of the divine world of the church to the mundane world of the house. The church created an identity for the village community; it represented the political body of the village society and also the Christian body, while the celebration of the feasts of the local calendar lift people out of chronological time. Time is literally what we make of it. It is constructed out of human perception, individual and communal. [16] It reflects how the sacred establishes its time, but also how time, either festival or liturgical time, is a chance for man to be homologised to unity and eternity[17], to become part of a historical event out of the pragmatic time. We can understand so far how from the edges of the village to its centre, from the centre of the village to the house of the family, there are a series of physical and symbolic reciprocities, which reveal a series of different transitional spaces from public to private, but also from human to divine all connected through the memory of a historical event which is paradigmatic, as well as through ritual and movement which are also pragmatic. The church and the festivals of the village become a manifestation of the communal life and collective memory, thereby creating an identity for the village territory and in addition a rapport between the human and the divine world. Among these activities in the village core is included the journey of the family and the villagers to the outlying chapel, in procession, during the local Easter festivities which creates a ritual topography, an interaction between man with his house and his village area. The movement of the peasants in the landscape operates between two centres, one formed by the man-made world where his dominion is established, his house and one formed in nature through religion, typified by the outlying chapels and their festivals. The outlying chapel, located on the outskirts of the village creates another spatial relationship between the centre of the village and its periphery. The outlying chapel even if it is private reflects the authority of the church, a link between the countryside and the communal village life, as well as a link between the human world and the World of the Divine. The outlying chapel and the personal journey of the peasant. The chapel houses an image of a saint, while it connects the idea of God s presence with human ownership, since most of these chapels are private. They are therefore a different form of communication between man and the Divine and also create deep relationships between the household and the village. The outlying chapels are situated on remote areas outside the habitable village area defining another territory between the village, its fields and the wilderness. Even when isolated they always appear in a visible location,[18] on hilltops or areas with an open prospect, where they could have a view over their village or of a distant horizon, but also always easily approachable. The outlying chapel formed a space between the human world and the world of the Divine, while it defined a hierarchy between private and common wealth. I will refer to some typical examples of villages and outlying chapels which are representative situations of many other chapels on the island. In particular at the village Agapi and the outlying chapel of Saint Sophia of Grizas, a flat-roofed post Byzantine basilica with exceptional frescos. [19] Saint Sophia s chapel and its iconography. Saint Sophia[20] is built next to an older temple (of which only the wall of its semicircular niche remains). Located at a higher level from the village site, over its south part and looking over the gorge, the chapel was built by the family of Marcos Philipoussis in 1691.

10 The chapel has no yard. The floor of the chapel, is a few steps up from the natural level while a small door, which causes the faithful to bend, connects the outside natural world with the dark interior of the chapel. The area of the sanctuary is not distant from the faithful but is defined by the niche, which forms part of the wall and the frescos that decorate it. In the niche of the sanctuary, is depicted the image of the Virgin Mary and her Son circumscribed by a circle in front of her arms[21]. MHP ΘY, Mother of God is written into red circles on both sides of her image, and along that H EΛΠΙCΤΩΝΑΠΕΛΠΙCΜΕΝΩN- meaning, The hope of the hopeless - underneath, the date 1691 (written in mixed Arabic and Greek numbers).[22] Close to the top right side there is a memorial to the owner of the chapel which says: May God remember your servant (Marcos Philipoussis), son of Markos, and his wife (Margarita) and their children, at whose expense was built this Holy Temple of St Sofia. This commemoration to the owner of the chapel and his family, being in a very prominent place in the chapel, underlines the strong connection of the family with the chapel. The offering of the artwork to God so as to commemorate the owner and the family reveals another side of the peasant s religious mind, it shows the fear of and the piety towards death, the awaiting of the eschatological time and the time of his salvation. Above the niche is depicted a shroud, with its ends tied in knots. This is the shroud covering Christ s body after his death. The Shroud is the symbolic representation of the Spirit of Christ. This is depicted and mediated through movement, during the liturgy. The priest sets upon the chalice a piece of cloth - a depiction of the Shroud-, so as the wine and the bread become the blood and body of Christ through the mediation of his Spirit and the Incarnation. This is the first depiction of Christ s Spirit in the church through a mediating movement of a cloth, but also as a fresco above the niche of the sanctuary.[23] The shroud depicts the Spirit of Christ but it also depicts the mediating movement during the liturgy whereby the mundane becomes divine.[24] To the left of the sanctuary and by the east wall, the Crucifixion is depicted in fresco. Christ is dead on the cross, on his left, is standing St John the Theologian depicted with a bear, a symbol of bereavement, as G. Demetrokalles says. At the bottom of the fresco there are Jerusalem s walls and above, the dark blue sky full of stars. Above the top of the cross, there is an image of the moon and the sun, reminders of the passing of time and the awaiting of the time of the Eschaton eschatological time. Folk thinking represents the moon and the sun as a couple, with the moon being the wife of the moving sun.[25] On the other hand the Tinian lament of the holy Mother gives another interpretation to the theme: He looks at the sky, which is fading, the stars moist with tears, the bright moon drawn in blood. The prophet Joel says (Joel 2:31, and as quoted by the Apostle Peter in Acts 2.20): The sun shall be turned into darkness and the moon into blood, before that great and notable day of the Lord come. The depiction of the moon and the sun reveal a link and continuity between mythological or folk-symbols, and Christian symbols. At the east edge of the north wall of the chapel, in a square, red framed fresco, there is the representation of St Sophia holding the cross, and St Gregorius dressed in cardinal s clothing. St Gregorius holds a Latin crosier in his right hand, while with his left he holds a small child.[26] Opposite this fresco, at the east end of the south wall there is a fresco of St Mark. This depiction is related to the owner of the chapel who bears the same name as the saint. This establishes another connection between the chapel and the family. [27] There is a hierarchy of mediations communication - deriving from the symbols in the theme of the chapel s iconography and the way they are represented, connecting them through the liturgy with the real world as well as with a holy world. Between the terrestrial world of the peasant and the celestial and historical world depicted in the chapel there is order through the iconography of the chapel and the re-enactment of the sacred death and rebirth through the liturgy. This ascension, this journey of man in nature, reflects another journey of man, in faith. It reflects a passage based on death and rebirth in nature: life and and death of human beings and man s aspiration for salvation and heavenly rebirth. The personal journey of the peasant. In the village of Agapi, as in the other villages of the island, every Saturday evening the peasant man follows a religious duty. Leaving his house early in the evening, he ascends the hill. Walking on the pathway among the fields towards his private chapel, the chapel of St. Sophia, which is the place of his offering, he is expressing his piety and faith in a way that according to M. Siotos reflects his awaiting for a miracle but also signifies salvation and redemption[28]. In the chapel the man lights the vigil lamp[29]: the incense and the candle. Using water and oil[30] he fills up the vessel where the traditional wicks float on the oil and he lights them by means of a candle.[31] The vigil candle was a tradition inherited by Christians from Judaism. The vigil candle for the Christians symbolized the Light of Christ, respect, worship and honour towards God and the Saints while in the small vessel of the vigil candle, the oil symbolizes the mercy of God towards humanity in the persons of the eight people saved from the waters of the deluge. [32]

11 The light in the chapels, in the wilderness of the landscape and the darkness of the night reveals the memory of the presence of God and the saints. The light of the candles in the darkness of a Saturday night, is a symbolic light, presaging the resurrection of Christ. The wilderness of the landscape has a special meaning during this journey of the faithful. Eric Voegelin describing wilderness in post-biblical history, says, wilderness was looked upon as a moral waste but also as a potential paradise, as a place of testing or even punishment, as the experience or occasion of nuptial bliss, but also as a place of refuge (protection) or contemplation (renewal).[33] During this journey, the man leaves his village and his collective life while moving towards isolation and an ascetic way of expressing his need to come closer to the Divine. The route or movement from home to the chapel is a mediating distance, which brings man from a politically ordered world, into the divine world. The route or movement from home to the chapel is a mediating distance, which brings man from a politically ordered world, into the divine world. The peasant s movement between the fields and his home, but also between the chapel and the home reveals another link with the village territory and the village society. As Gadamer states, to unite one s soul with the Divine, is to know how to mediate the ontological distance between the individual and the divine [34]. Remote in the landscape, and representing piety and faith, the outlying chapels indicate their own topographical region, since apart from the community and the family to whom a particular chapel belongs it also belongs to the saint to whom it is dedicated.[35] The saint establishes his place on the land, connecting his legend with the characteristics of the place. Saint John the Baptist[36] dwells in springs and St. Michael,[37] in caves. The prophet Elijah[38] dwells on mountain- tops and St Peter[39]on the coast. They create a topos[40] embodying Christianity into their local topography and landscape, making the outlying chapel a meeting place between the human and the Holy, while it recalls customs of the ancient Greek world when each of the gods were supposed to inhabit his own particular temple and region[41]. A liturgy is enacted at least twice a year in the outlying chapels: on the feast day of the Saint[42] and just after Easter, during the forty days between the Resurrection and the Ascension of Christ, when the collective journey of the peasants start in the landscape. The outlying chapel and the collective journey of the faithful in the landscape. The week after Easter is called Διακαινησιμου, (Diakenisimoυ), and is the time when all the outlying chapels start having their festivals; the liturgy and the communal meals celebrating the Resurrection of Christ and the saint to whom the chapel is dedicated. During these festivals, the village community to which the chapel belongs and the neighbouring communities participate in going up to the chapel and celebrating in the countryside. Diakenisimou,[43] means the beginning of a new day in religion. It means the regenerated, the re-baptised. In the past, during this week the regeneration of the Neophyte Christians began Dressed in white, they had to visit the chapels every day, to laud, to glorify and to commune with Christ. For this reason, this week is also called the White week.[44] In Kardiani village, three days after Easter, the villagers, joined by the neighbouring communities, celebrate the resurrection at the outlying chapel of St. Peter by the coast.[45] St Peters chapel was built in 1621 and was the property of a peasant of Kardiani who later donated the chapel to the parish church. Next to the church an open space sheltered from the rain and the wind has been built so that the community can participate in the meal of agape, after the liturgy. The villagers and participants in the present event find themselves participants in a historical event, enabling them to re-assess their relationship with God and their relationship with their community and with nature. Before the festival, the place needs to be purified. The day of the festival, everything is cleaned and repainted in white lime while the holy table or altar is covered in white embroideries, and flowers decorate the chapel and the icons. The order in the chapel reflects the arrival of a renewal, but also reflects a separation from the surrounding wilderness and the past. The reading of the Gospel is related to the location of the chapel; if the outlying chapel is located close to the sea then the Gospel will be related to the appearance of Christ on the seashore. Christ s appeared after His Resurrection to St Peter while he was fishing. During the liturgy, at the outlying chapel of St. Peter, the priest reads the gospel and blesses the food of the meal, eggs, bread and wine. During ceremony commemorating the Resurrection, the priest reads either the gospel from Matthew Mark, Luke, or John or a passage from the Acts of the Apostles:[46] The meal of agape[47] that follows is based on the communal sharing of food that the faithful brings with them. Jesus after his appearances asked the Apostles to dine together; After these things Jesus showed himself

12 again to the disciples at the sea of Tiberias, (St John 21,1) Jesus saith unto them, Bring of the fish, which ye have now caught (St John 21,10). Jesus saith unto them, Come and dine. (St. John 21:12) The agape meal is the example that God gives to people to imitate. It arises from the Divine and fraternal charity. It is a re-enactment of the last Supper, the communal dining after the enactment of communal memory and knowledge. It becomes a reaffirmation of the community s bonds and the continuity of the tradition. Christ revealed the true spiritual meaning of the Law: the law is to love.[48] J. Smith says that even since antiquity, ritual banquets were commonly held within the confines of sanctuaries at the culmination of a festival in order to reaffirm a sense of community through equal distribution of food. [49] The festival procession to the outlying chapel is something of a sacred drama. Through this drama the world explored contradiction and inevitable defeat for the sake of the self-knowledge.[50] The participants in this procession witness a reality while they are enacting a historical event embodied in their village territory, as part of a solemn public ceremony. The outlying chapels relation to the village territory, the household, but also their relation to the wilderness and land of the island from a hint between the island s topography and the topography woven by peoples movement and activities. Ritual, festivals and movement establish an interaction between nature and the village. Man re-enacting a historical past through his going up to the chapel, the ceremony and the communal dining, reaffirms his community s bonds and solidarity, and his participation in the continuity of tradition. Another function of the outlying chapel. The chapel as a tomb. The outlying chapel became the embodiment of the memory of the death and resurrection of Christ but at the same time it witnessed a human death and a human hope for salvation and redemption. One of the primary functions of the outlying chapel was that of the tomb. The owner and its family had the right to be buried in the chapel. By the placement and embodiment of the tomb in the chapel, man expresses his need for individuality towards a communal event, while he sets a hierarchy and continuum between him and the Divine. At the beginning of the 19 th century the Catholic church forbade the deceased to be buried either in their private chapels or in the churches, so it was then that this use of the chapel stopped. [51] Most of the outlying chapels are owned privately, indicating the social status of the family, since what they reflect is not only the need for a private expression of piety but also a private way of commemorating a family member. As symbols of this tradition, the outlying chapels indicate the embodiment of Christ s death and resurrection but also they witness a human death and a human hope for salvation and redemption. The outlying chapel created another place, a threshold between death and rebirth, revived not only as a memory of a drama in a historical time, the death and resurrection of Christ, but also as a memory and drama in the life of particular human beings, as part of the human continuum. Epilogue The outlying chapels dotted in such profusion on the island of Tinos, reveal the relation of its inhabitants with their village community, with the landscape and the Divine. The strong religious tradition that exists, sustains a way of thinking and living that may not be interpreted the same today since tradition is changing as part of culture s natural course but still its understanding and continuity is necessary and valid. The traditions that exist on the island today based on Orthodox and Catholic interpretations of Christianity are actually an amalgam of meanings and symbols of the ancient Greek world and the relics of the Greek religion, the structure that the Byzantines applied and the re-establishment of this structure by the Venetians. The vessel for this cultural amalgam becomes the island and the natural environment. Every outlying chapel bearing its symbols and meanings becomes a reminder of the resurrection of Christ every Saturday evening when the peasant performs his weekly religious task and lights the vigil lamps of the outlying chapels, dissolving the darkness of the night. During Diakenisimos week it becomes a symbol of the resurrection of its patron saint, while it represents a religious rebirth and indeed the regeneration of the entire community. The Easter festivals in the countryside are marked by a continuous movement of the people from their houses to the church of the village and then in procession to the chapel. Leaving their village area they participate in a procession, walking along the fields and ascending the hill while nature blooms around them preparing them for the reenactment of a Divine rebirth. Some of them will follow a different route, walking along the coastline and scrambling up on hillsides. The meal of agape that follows reestablishes the community and strengthens the Christian bonds. The peasants looking at their world from above establish their link with their village community and they return back to it. The village is an organic structure, which becomes alive through the movement and activities of people. Alleys and pathways radiate and connect the houses of the village core with the gardens, the outer fields, and the

13 chapels on the hilltops. The farming life and religious life of the peasants becomes a manifestation of order in the village territory creating a dialogue between the world of nature and the human space. The church, a sacred territory detached from the surrounding cosmic milieu [52] is connected with the compact core that the village houses create, through the movement of people. After the liturgy the community moves from the church to the peasants' houses and participates again in a traditional, festive meal, bearing symbols and meanings of the sacred meal already enacted in the liturgy of the church. The village structure remains the same and preserves its order revealing a reciprocity and interaction between nature and culture. Rituals and festivals preserve and continue customs and tradition. They reveal this transition in time and in the history of the island while they reaffirm its continuity and identity. Today the outlying chapels either private or public are not tombs any more, even if remains of old tombs and symbols still remind us of their former use. Families, though, still commemorate their deceased by visiting their private chapel and lighting up the vigil lamp on Saturday nights and at Easter. [53] People on the island today, by preserving the outlying chapels preserve their tradition, and in that way they are preserving their memories of the past. Symbols and meanings may not be interpreted the same any more; the connection with the past though, through mimesis and repetition today is important and valuable. Eliade writes about religious man and his profound nostalgia to inhabit a divine world, expressing the desire to live in a pure and holy cosmos, as it was in the beginning, when it came fresh from the Creator s hands. [54] If we trace back the turbulent history of the island we can realize the importance of these chapels as symbols of rebirth and salvation in the broader historical context of continuous changes on the island. The outlying chapels reflect a continuity of tradition in the modern world, while festivals and rituals revitalize this tradition. They also continue to embody our primary sense of continuity that was formed by the passage through life and death and the hope for rejuvenation. Eliade says that there is a profound need for nostalgia through religion. The problem with nostalgia is that it refers not to continuity but rather to a break with the past. Eliade may call this nostalgia, but actually it is something deeper and more basic that has to do with continuity and tradition. The village topographies with their chapels act as concrete, enduring repositories of this continuity. This situation that exists on the island of Tinos can furnish culture with another valuable sample of the importance of knowing what tradition is, what to imitate and what to interpret, to learn from this and to continue. [1] M. Foskolos, Tiniaka, Scientific periodical publication of the company of Tinian research. Introduction to the History of the Catholic churches of Tinos, Volume 1, (Athens 1996), p.43. [2] Demetrokalles Georgios. Traditional Church-structure in Tinos. Tinian Researches Association, (Athens 2004),.p.15. If the ceiling of the chapel s structure is wide enough then timber beams support the stone slates. [3] Ibid., p.26 Another reason for the existence of the flat roofs, that Demetrocalles writes about, is that of the climate, since there are just a little rain and few trees to provide timber for another structure. [4] Demetrokalles Georgios. Traditional Church-structure in Tinos. Tinian Research Association, (Athens 2004).p.26, Homer reveals the existence of flat roof dwellings: Elpinor one of the Odysseus companions, was sleeping on the tegeos of Kirkis mansion from where he fell and was killed. [5] Ibid., p.26 This view was actually supported by A. Orlandos was a scholar in Church architecture in Greece, works of his: File of the Byzantine Monuments in Greece;The post Byzantine Chapels of Paros, Materials and Structures of the Ancient Greeks and the Ways of their Application, (Athens ). [6] M. Foskolos, Tiniaka, p.49. [7] Ibid. p.49. [8]Georgios Dorizas, Ancient Tinos, part one, (Athens 1974), p [9] Georgios Dorizas, Ancient Tinos, part one, (Athens 1974), p [10]Burkert Walter, Greek Religion, Archaic and Classical, translated by Raffan John, (Blackwell, 1985, 2000), p [11]In the village of Smardakito, the Catholic tradition is followed. [13] The main celebrations which are referred to by Doriza are communal and also unify the villages. They are the: Birth, Cross, Ascension, Resurrection, Assumption and Transfiguration. [14] Susan G. Cole, pp [15] Jean-Pierre Vernant, Myth and Thought among the Greeks, (London: 1983), p.129. [16] Kagis I. McEwen, p.38. [17] Louis Boyer. Rite and Man. The Sense of the Sacral and Christian Liturgy. (Burnes & Oates, 1963).p.11. [18] Demetrokalles Georgios. Traditional Church-structure in Tinos. (Tinian Research Association, Athens 2004), p.11. [19] Demetrokalles Georgios. Traditional Church-structure in Tinos. Tinian Researches Association, (Athens 2004), p.115. [20] The chapel dimensions: 2.45 by 6.80 meters long.

14 [21] Ibid., p.115 This is a very typical style of representation of the Holy Mother which is called Vlachernitissa, deriving from Constantinople. [22] Demetrokalles Georgios. Traditional Church-structure in Tinos. Tinian Researches Association, (Athens 2004), p.115. [23] Giorgios Toufeklis, orthodox priest and theologian, oral interview 12/05/05. [24] Ibid., [25] This is followed by the Tinian lament of the holy Mother, (See, Florakis Alekos, Tinos, Folk Art, Greek Book, Athens, 1971, p.144). [26] Ibid., p.119 Their names are written in Latin: St Sofia and S. Gregorius. [27] According to G. Siotos many Tinians owe their name to the name of the Saint to whom the outlying chapel is dedicated, or, vice versa the owner of the chapel will give his name through the saint to the outlying chapel., ( See Siotis, Marcos,Cycladic Light, Newspaper of the Cyclades, The religiosity of the Tinians, The outlying chapels of the islands of Tinos, no. 157). [28] Siotis Marcos, Cycladic Light, Newspaper of Cyclades, The religiosity of the Tinians, The outlying chapels of the islands of Tinos, July [29] Giorgios Toufeklis, Orthodox priest and theologian in the clerical school of Tinos, oral interview [30] Siotos Marcos, Cycladic Light, Newspaper of Cyclades, The religiosity of the Tinians, The outlying chapels of the islands of Tinos, no 157, 10 th of April, [31] It is like Hestia sending her offerings to the place of the Gods: Contact between earth and the heavens is established through her in the same way as she acts as a passageway to the infernal regions. (See,Vernant Jean Pierre, Myth and thought among the Greeks, Routledge, 1965, 1983, p.160. [32] Giorgios Toufeklis, orthodox priest and theologian, oral interview [33] Williams H. George, Wilderness and Paradise in Christian Thought, The Biblical Experience of the Desert in the History of Christianity, Eric Voegelin, Order and History, (Harper & Brothers Publishers, New York, 1962), p.18. [34] Gadamer Hans-Georg, Truth and Method, second revised edition, Translation revised by Joel Weinsheimer and Donald G. Marshall, (Continuum, New York, London, 2003), pp , 375. [35] M. Foskolos, Tinians, Scientific, periodic publication by the company of Tinian research, volume one, Introduction in the history of the Catholic Churches of Tinos, (Athens 1996), p.54. [36] St John the Baptist is always located to places with water (See G. Demetrokalles, Georgios. Traditional Church-structure in Tinos.p.10). [37] Foskolos Marcos, Tinians, Scientific, periodic publication by the company of Tinian researches, volume one, Introduction to the history of the Catholic Churches of Tinos, (Athens 1996), note 18, p.53. (See, Danielou Jean, les anges et leur mission d apres les peres de l Eglise, ed. Chevetogne 1953, p ). [38] The prophet Elijah is always linked to mountain peaks because of the myth that says that he wanted to stay away from sea, after voyaging for many years in a boat. [39] St. Peter was a fisherman. Christ appeared to Peter after his Resurrection as he was fishing by the seaside. [40] Mc Ewen, Aristotle s discussion of topos and chora does suggest a possible guess as to how the chora of the polis may have been understood in earlier times as a territory made to appear through a continual remaking, or reweaving of its surrounding surface, just as the world itself was made to appear when the colonists ship plied the seas. p.82. [41] Nilsson Person Martin, Greek Piety, translated from the Swedish by Rose Jennings Herbert, (Oxford at the Clarendon Press, 1948), p.8. [43] Siotos, M. & Siotis, Marcos, Cycladic Light, Newspaper of Cyclades, The religiosity of the Tinians, The outlying chapels of the islands of Tinos, number 153, February [44] Giorgios Toufeklis, Orthodox priest and theologian, oral Interview [45] Williams R. R. (Bishop of Leicester), The Acts of the Apostles, SCM Press p [46] In the Orthodox tradition they usually read the Gospel of St John and the Acts of the Apostles. [47] Cross L. F., The Oxford Dictionary of the Christian Church, (London Oxford University Press, New York, Toronto, 1958),p.23. The translation ofword agape is the word love. [48] Ibid., p.6. [49] Smith Z. Jonathan, To Take Place, Toward theory in Ritual, The University of Chicago Press, Chicago and London, 1987)p.228 [50] Ibid. p.214. [51] Karsten Harries, The Ethical Function of Architecture, (MIT press, 1998, 2000), p.296, [52] Mircea Eliade, The Sacred and the Profane, p.62. [54] Mircea Eliade, The Sacred and the Profane, p.64