ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟ ΙΟΙΚΗΣΗΣ Β ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ: ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. Θέµα:

Transcript

1 Ε ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟ ΙΟΙΚΗΣΗΣ Β ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ: ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Θέµα: Πολιτιστική Επικοινωνία και Τοπική ηµοσιότητα: Η αξιοποίηση των Μέσων Ενηµέρωσης, ο ρόλος των εντύπων και η χρησιµότητα της ιστοσελίδας στην προώθηση των πολιτιστικών δραστηριοτήτων του ήµου Αγίας Παρασκευής Επιβλέπων: ρ. Ιωάννης Ιωαννίδης Σπουδάστρια: Ελπίδα Πρίτση ΑΘΗΝΑ

2 Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επόπτη µου, κ. Γιάννη Ιωαννίδη για τη σηµαντική βοήθειά του σε όλη τη διάρκεια της συνεργασίας µας, τις κατευθύνσεις που µου έδωσε και την προσοχή και το ενδιαφέρον, µε το οποίο άκουσε κάθε είδους πρόβληµα που ανέκυπτε κατά τη διάρκεια της εργασίας. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω την Υπεύθυνη του Πνευµατικού Κέντρου Αγίας Παρασκευής, κ. Όλγα Κακλαµάνου για το ενδιαφέρον που έδειξε για την εργασία, την παροχή των πληροφοριών και του υλικού για τις δραστηριότητες του Πνευµατικού Κέντρου της Αγίας Παρασκευής, καθώς και για το χρόνο που µου αφιέρωσε. 2

3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ 5 SUMMARY 6 Λέξεις-κλειδιά 7 Εισαγωγή 8 ΜΕΡΟΣ Ι: Πολιτιστική επικοινωνία και τοπική δηµοσιότητα 10 Κεφάλαιο 1 ο : Εννοιολογικές διασαφηνίσεις και θεωρητικό υπόβαθρο Η έννοια του πολιτισµού Πολιτισµός και κουλτούρα. Έννοιες συµπληρωµατικές ή αντίθετες; Πολιτιστικά αγαθά - πολιτιστική ταυτότητα Η σχέση της πολιτιστικής πολιτικής µε την τοπική ανάπτυξη Η έννοια της τοπικής ανάπτυξης Πολιτιστική πολιτική και Τ.Α Η Τ.Α. ως φορέας άσκησης πολιτιστικής πολιτικής Θεσµικές µορφές άσκησης πολιτιστικών δραστηριοτήτων από την Τ.Α 29 Κεφάλαιο 2 ο : Επικοινωνία και ΜΜΕ Ορισµός και έννοια της επικοινωνίας Στοιχεία που περιλαµβάνει η επικοινωνία Τα χαρακτηριστικά του αποτελεσµατικού µηνύµατος Μοντέλα επικοινωνίας Τα πρώιµα επικοινωνιακά µοντέλα Φόρµουλα Λάσγουελ Η µετάβαση στη µαζική επικοινωνία Χαρακτηριστικά της µαζικής επικοινωνίας Η εξέλιξη των επικοινωνιακών µοντέλων και της έρευνας Τα µέσα µαζικής επικοινωνίας Παραδοσιακά µέσα επικοινωνίας Σύγχρονα µέσα επικοινωνίας 45 Κεφάλαιο 3 ο : Πολιτιστική επικοινωνία Ο ρόλος της επικοινωνίας στον πολιτισµό Πολιτισµός και ΜΜΕ 53 3

4 Η επίδραση των ΜΜΕ στην πολιτιστική επικοινωνία Επικοινωνία και τοπικός χώρος Τοπική δηµοσιότητα Ο ρόλος των τοπικών ΜΜΕ στη διαχείριση του πολιτισµού 61 ΜΕΡΟΣ ΙΙ: Ο ρόλος των εντύπων, των ΜΜΕ και του διαδικτύου στην προώθηση πολιτιστικών δραστηριοτήτων στο δήµο Αγίας Παρασκευής 65 Κεφάλαιο 4 ο : Η πολιτιστική δραστηριότητα του Π.Κ. Αγ. Παρασκευής Ο δήµος της Αγ. Παρασκευής - Ιστορικά στοιχεία Ο θεσµός των Πνευµατικών Κέντρων: πλαίσιο λειτουργίας Το Πνευµατικό Κέντρο Αγ. Παρασκευής Σύσταση και λειτουργία του ραστηριότητες τουπνευµατικού Κέντρου 71 Κεφάλαιο 5 ο : Η επικοινωνία των πολιτιστικών δράσεων του Κέντρου Η οργάνωση της επικοινωνιακής πολιτικής Μέσα επικοινωνίας για την προώθηση των δράσεων 78 Κεφάλαιο 6 ο : Συµπεράσµατα και εκτιµήσεις Αξιολογικές κρίσεις και διαπιστώσεις Αδυναµίες και απειλές υνατότητες και ευκαιρίες, προτάσεις και προοπτικές Αντί επιλόγου 92 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 93 ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΕΥΣΕΩΝ 100 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 101 4

5 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο πολιτισµός, µε την ευρεία έννοια του όρου, αποτελεί το θεµέλιο πάνω στο οποίο άτοµα και κοινωνίες οικοδοµούν την ιδιαίτερη ταυτότητά τους. Είναι ένα ιδιαιτέρα πολυσύνθετο φαινόµενο, καθώς καλύπτει όλες τις συλλογικές ανθρώπινες συµπεριφορές. Υπό αυτό το πρίσµα, η σχέση του µε την επικοινωνία, το κατ εξοχήν µέσο έκφρασης των ανθρώπινων συµπεριφορών, είναι άρρηκτη. Εκτός όµως από το θεωρητικό της υπόβαθρο, η σχέση αυτή µεταφέρεται σε πρακτικό επίπεδο στην άσκηση πολιτιστικής πολιτικής από τα θεσµικά όργανα του κράτους και ιδίως από τους Οργανισµούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Η παρούσα εργασία πραγµατεύεται ιδιαίτερα ζητήµατα επικοινωνίας και προώθησης των πολιτιστικών δράσεων σε τοπικό κοινό χρησιµοποιώντας ως µέσο άσκησης επικοινωνιακής πολιτικής το Πνευµατικό Κέντρο του ήµου Αγίας Παρασκευής. Στο πλαίσιο αυτό διερευνώνται και αναλύονται: Η συµβολή των παραδοσιακών, αλλά και των σύγχρονων µέσων επικοινωνίας στην προώθηση των πολιτιστικών δραστηριοτήτων µέσα από την αποτύπωση των θεσµών και των ενεργειών που συντελούν στην τοπική πολιτιστική ανάπτυξη Οι δυνατότητες βελτίωσης της επικοινωνιακής δράσης για την προώθηση µιας ολοκληρωµένης στρατηγικής για την τοπική πολιτιστική ανάπτυξη 5

6 SUMMARY Civilization, in general terms, is the foundation on which people and societies are constructing their unique identity. It is an especially complex aspect, as it covers all the common human behaviour. Under this point of view, it is fully understood why its connection to communication, which is the most important issue of expressing human feelings, is unbreakable. Apart from this theoretical point of view, the relationship between civilization and communication can be transferred in a practical level, in means cultural policy being exercised by the national administration, as well as by local communities. This present paper deals with issues of communication and promotion of cultural activity in local terms, especially by using the Cultural Centre of Agia Paraskevi as an example of exercising communication policy. So, this paper aims to analyze: How the traditional, as well as the modern mass media can contribute to the promotion of cultural activity and they lead to local cultural development Ways that communication activity can be improved, so as to promote a complete strategy towards local development. 6

7 Λέξεις-Κλειδιά Πολιτισµός, κουλτούρα, πολιτιστική ανάπτυξη, πολιτιστικά αγαθά, πολιτιστική ταυτότητα, πολιτιστική δραστηριότητα, Πνευµατικό Κέντρο, επικοινωνία, επικοινωνιακή πολιτική, µέσα µαζικής ενηµέρωσης, µέσα επικοινωνίας, επικοινωνιακά µοντέλα, έντυπα, διαδίκτυο 7

8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα εργασία διακρίνεται σε δύο µέρη: στο πρώτο µέρος αναλύεται το θεωρητικό υπόβαθρο των εννοιών του πολιτισµού και της επικοινωνίας και στο δεύτερο µέρος, µέσα από το παράδειγµα του Πνευµατικού Κέντρου της Αγίας Παρασκευής, διαπιστώνεται µε ποιον τρόπο η επικοινωνιακή πολιτική που ασκεί ένας τοπικός φορέας µπορεί να µετουσιωθεί σε πράξη για την προώθηση της τοπικής πολιτιστικής ανάπτυξης. Η έννοια του πολιτισµού είναι τόσο πολυσύνθετη, που χρειάστηκε να δοθούν πολλές και διαφορετικές ερµηνείες για τη διασαφήνισή της. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται µια προσπάθεια καθορισµού του περιεχοµένου της έννοιας αυτής. Η διάκριση της έννοιας του πολιτισµού µε αυτή της κουλτούρας που απασχόλησε τους ερευνητές για πολλούς αιώνες, αλλά και ο καθορισµός βασικών παραµέτρων της έννοιας αυτής, όπως των πολιτιστικών αγαθών, της πολιτιστικής ταυτότητας και της πολιτιστικής δηµοκρατίας είναι εργαλειακά στοιχεία απαραίτητα για µια αρχική προσπάθεια της έννοιας αυτής. Η πρακτική εφαρµογή τους από έναν οργανισµό συνιστά την άσκηση πολιτιστικής πολιτικής. Η πολιτική αυτή είναι ιδιαίτερα σηµαντική όταν ασκείται σε τοπικό επίπεδο από τους Οργανισµούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης, ούτως ώστε να επιτευχθεί η τοπική ανάπτυξη. Υπό αυτό το πρίσµα, θα εξεταστεί ο ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης ως φορέας άσκησης πολιτιστικής πολιτικής. Στο δεύτερο κεφάλαιο πραγµατεύεται η έννοια της επικοινωνίας ιδωµένη µέσα από τα στοιχεία που τη χαρακτηρίζουν, αλλά και µέσα από την ιστορική εξέλιξη της έρευνας, η οποία οδήγησε στη δηµιουργία επικοινωνιακών µοντέλων, µε βάση τα οποία αναπτύχθηκαν τα µέσα επικοινωνίας στην παραδοσιακή, αλλά και στη σύγχρονη µορφή τους, ούτως ώστε έτσι σήµερα να γίνεται λόγος για µέσα µαζικής ενηµέρωσης. Στο τρίτο κεφάλαιο επιχειρείται η σύνδεση των εννοιών του πολιτισµού και της επικοινωνίας, καθώς είναι διαπιστωµένο ότι ο πολιτισµός αποτελεί ένα πρωταρχικό µέσο µε το οποίο οι άνθρωποι προσπάθησαν να έρθουν σε επαφή. Η σηµερινή µορφή επικοινωνίας που εξαρτάται σε µεγάλο βαθµό από τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης δεν ήταν δυνατό να αφήσει ανεπηρέαστο τον σύγχρονο πολιτισµό: υπό αυτό το πρίσµα εξετάζεται η επίδραση των µέσων ενηµέρωσης στο σύγχρονο πολιτισµό, τόσο σε µαζικό, όσο σε τοπικό επίπεδο. Για να γίνει καλύτερα κατανοητή αυτή η επίδραση και ο τρόπος που αυτή ασκείται, µελετήθηκε η περίπτωση της επικοινωνιακής πολιτικής του Πνευµατικού Κέντρου της Αγίας Παρασκευής. Στο τέταρτο κεφάλαιο εξετάζεται το θεσµικό πλαίσιο και η λειτουργία του 8

9 πολιτιστικού αυτού οργανισµού και αποτυπώνεται το πλαίσιο άσκησης πολιτιστικής πολιτικής. Στο πέµπτο κεφάλαιο γίνεται περιγραφή του τρόπου οργάνωσης της επικοινωνιακής δραστηριότητας του Πνευµατικού Κέντρου, καθώς περιγράφονται αναλυτικά τα µέσα που χρησιµοποιούνται για την επίτευξη της προώθησης των πολιτιστικών δράσεων και σε ποιο βαθµό αυτά συµµετέχουν στην καλύτερη διάδοση του µηνύµατος της οµάδας επικοινωνίας του Κέντρου. Με την επεξεργασία όλων αυτών των στοιχείων, προκύπτουν συµπεράσµατα για τις ελλείψεις και τις αδυναµίες της επικοινωνιακής πολιτικής, και κατ επέκταση της πολιτιστικής πολιτικής του Πνευµατικού Κέντρου και διατυπώνονται προτάσεις βελτίωσής τους. 9

10 Μέρος 1 ο : Πολιτιστική επικοινωνία και τοπική δηµοσιότητα Κεφάλαιο 1: Εννοιολογικές διασαφηνίσεις και θεωρητικό υπόβαθρο 1.1. Η έννοια του πολιτισµού Ο πολιτισµός αποτελεί ένα εξαιρετικά σύνθετο και πολύπλοκο φαινόµενο. Επιστηµονικοί κλάδοι, όπως η ιστορία, η ανθρωπολογία, η αρχαιολογία, η κοινωνιολογία, η οικονοµία και άλλοι αναλύουν τον πολιτισµό από διαφορετικές σκοπιές και µε διαφορετική προσέγγιση, θέτοντας µεταξύ άλλων, ερωτήµατα που αφορούν τη µεταβολή του πολιτισµού και τα αίτια που προκαλούν τις πολιτισµικές αλλαγές (Φίλιας 2000). Ο πολιτισµός είναι ένα σηµαντικό βίωµα µε πολλές συνιστώσες που καλύπτει τις συλλογικές ανθρώπινες συµπεριφορές και λειτουργεί σαν µέρος της συλλογικής µνήµης των κοινωνικών οµάδων. Χαρακτηρίζεται από πολυσηµία και αποτελεί φορέα µιας πλούσιας εξηγητικής διάστασης, καθώς συνδέεται µε τις έννοιες της παιδείας, της επιµόρφωσης, της επικοινωνίας, της ψυχαγωγίας και γενικότερα της πνευµατικής και ψυχικής αναβάθµισης, της κοινωνικής συµµετοχής και της τεχνολογικής ανάπτυξης (Badie 1995, 109). Ένας ορισµός, λοιπόν του πολιτισµού θα µπορούσε να είναι «το σύνολο των υλικών και πνευµατικών αξιών που δηµιουργήθηκαν από την ανθρώπινη δράση στη διάρκεια του χρόνου» (Μπιτσάνη 2004, 29). Εποµένως, πολιτισµός, µε την ευρεία έννοια, νοείται το σύνολο της καθηµερινής ζωής, η ποιότητά της, οι συνθήκες του περιβάλλοντος, της εργασίας, η αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου κτλ. (ό.π., 34). Ο όρος αυτός, σύµφωνα µε τον Τ.Σ. Έλιοτ, εµπεριέχει τον τρόπο ζωής ενός συγκεκριµένου λαού που ζει οµαδικά σε ένα µέρος και γίνεται αντιληπτός στις τέχνες του, στο κοινωνικό του σύστηµα, στις συνήθειες και στα έθιµά του, στη θρησκεία του (Σκια - Πανοπούλου 1998, 12). Αναφορικά στην έννοια του πολιτισµού, σε ένα αρχικό, οριζόντιο διαχωρισµό του βασικού συνόλου των επιµέρους πολιτιστικών κατηγοριών (εννοιών), µπορούµε να θεωρήσουµε δύο µεγάλα υποσύνολα: α) του εκείνο του «υλικού πολιτισµού» που περιλαµβάνει τα υποσύνολα επιστήµη, τεχνολογία κτλ και που «είναι το τµήµα εκείνο του ανθρώπινου φυσικού περιβάλλοντος που σκόπιµα διαµορφώνεται από τον ίδιο, σύµφωνα µε ένα πολιτισµικά υπαγορευµένο σχέδιο» (Deetz 1977) και β) εκείνο του «πνευµατικού πολιτισµού» που περιλαµβάνει τα υποσύνολα τέχνη, θρησκεία, παιδεία, φιλοσοφία κτλ. (Ρόζενταλ 1976, ). 10

11 Επιπλέον, το βασικό πολιτιστικό σύνολο συχνά διαχωρίζεται και µε άλλον τρόπο, των γεωγραφικών, των εθνικών ή των φυλετικών ενοτήτων, διάκριση που σχετίζεται άµεσα µε τον εθνοκεντρικό χαρακτήρα του πολιτισµού. Για παράδειγµα, µπορούµε να διακρίνουµε τα µεγάλα σύνολα του ασιατικού, του ευρωπαϊκού ή του αµερικανικού πολιτισµού, χωρισµένων και αυτών σε υποσύνολα, όπως ελληνικός, κέλτικος πολιτισµός κτλ (Μπιτσάνη 2004, 30). Είναι φανερό ότι οι παραπάνω διαχωρισµοί έχουν αρκετά συµβατικό χαρακτήρα: τα όρια του εννοιολογικού διαχωρισµού δεν µπορούν να καθοριστούν µε απόλυτη σαφήνεια, καθώς επίσης συµβατικό χαρακτήρα έχει και η διάκριση που ανταποκρίνεται σε ιδεολογικές ή πολιτικές επιλογές και στρατηγικές. Εκείνο που πρέπει να λαµβάνεται σοβαρά υπόψη είναι ο παράγοντας της διαχρονίας, παρόλο που και πάλι η οριοθέτηση είναι αρκετά δύσκολη και τα κριτήρια ασαφή (ό.π., 30). Ένας άλλος διαχωρισµός, κάθετος, που µοιάζει να βασίζεται στα εξελικτικά στάδια του πολιτισµού είναι εκείνος που µας δίνει σύνολα, όπως παλαιολιθικός πολιτισµός, νεολιθικός πολιτισµός, αρχαίος πολιτισµός, µεσαιωνικός κτλ. Ο διαχωρισµός αυτός βασίζεται κυρίως στα λίγο - πολύ κοινά χαρακτηριστικά, άλλοτε του εργαλειακού εξοπλισµού, άλλοτε της φιλοσοφικής και επιστηµονικής αντίληψης και άλλοτε στα µορφολογικά χαρακτηριστικά (ό.π., 30). Στην ορολογία που συνήθως χρησιµοποιούσαν οι Κ. Μαρξ και Φ. Έγκελς, εκείνο που σήµερα θεωρούµε ως «πολιτισµό» το απέδιδαν µε τον αντίστοιχο ελληνικό όρο «εποικοδόµηµα» ή «υπερδοµή». Ο Φ. Έγκελς µε τον όρο «πολιτισµός» χαρακτηρίζει κυρίως «τη χρονική περίοδο όπου ο άνθρωπος γίνεται κύριος της γνώσης, της απώτερης (δευτερογενούς) επεξεργασίας των φυσικών προϊόντων, της βιοτεχνίας και της τέχνης». Προκειµένου να περιγράψει και να χαρακτηρίσει τα προηγούµενα στάδια, χρησιµοποιεί τους όρους «άγρια κατάσταση» (τροφοσυλλογή µε µοναδική παραγωγή τα λίθινα εργαλεία) και «βαρβαρισµός» ( ωρής 1981, 33-34). Από την πλευρά της κοινωνιολογίας, η έννοια του πολιτισµού ερµηνεύτηκε και ως στοιχείο κοινωνικής συνοχής. Σύµφωνα µε αυτές της ερµηνείες, ο πολιτισµός είναι σηµείο αναφοράς της συλλογικής ταυτότητας. Από την άλλη, ο πολιτισµός ασκεί ισχυρή πίεση στα µέλη του κοινωνικού συνόλου, επιτελώντας ταυτόχρονα τρεις σηµαντικές λειτουργίες για το κοινωνικό σύνολο, αυτές της αναγνώρισης, της ένταξης και της συµµετοχής: «Χάρη στον πολιτισµό, τα µέλη του κοινωνικού συνόλου αναγνωρίζονται µεταξύ τους, εντάσσονται στο κοινωνικό σύνολο, αποκτώντας έτσι την ατοµική τους ταυτότητα και συµµετέχουν στη ζωή µέσα από την ένταξή τους σε αυτή» (Τσαούσης 1983, 117). 11

12 1.2. Πολιτισµός και κουλτούρα: έννοιες συµπληρωµατικές ή αντίθετες; Η λέξη «κουλτούρα» (Kultur - από το λατινικό cultura, που σηµαίνει «καλλιέργεια»), πρωτοεµφανίζεται το 18 ο αιώνα στα γερµανικά ως δάνειο από το γαλλικό όρο culture. O R. Williams καθορίζει την κουλτούρα ως κοινωνική διαδικασία που παράγει συγκεκριµένους και διαφορετικούς «τρόπους ζωής» και την συνδέει µε δύο έννοιες: α) αυτή της «δηµιουργικής δραστηριότητας» όπου η διαδικασία της επικοινωνίας µετατρέπει την ατοµική εµπειρία σε κοινή εµπειρία και οδηγεί σε έναν συγκεκριµένο τρόπο ζωής και β) µε τον «γενικό τρόπο ζωής» που περιλαµβάνει συγκεκριµένα νοήµατα και αξίες που εκφράζονται όχι µόνο µε την τέχνη και τη µάθηση, αλλά και µε τους θεσµούς και την καθηµερινή συµπεριφορά µέσα στο αδιαίρετο πλέγµα της κοινωνίας (Williams 1994, 24-29, 46-49). Η κουλτούρα, σύµφωνα µε τον Badie (Badie 1995, ), ως σκοπό έχει να καταστήσει κατανοητή µια κοινωνική δράση. Αποτελεί συστατικό µέρος της δράσης και δεν µπορεί να ιδωθεί ως µια αυτόνοµη και ανατροφοδοτούµενη κατηγορία, αλλά ως συνυφασµένη µε την κοινωνική ιστορία. Έτσι, η κουλτούρα έχει έναν εξελικτικό προσανατολισµό και µεταβάλλεται σύµφωνα µε ρυθµούς που δένονται µε εκείνους της ιστορίας κάθε κοινωνίας. Είναι παρούσα σε όλες τις µορφές της κοινωνικής ζωής ως το προϊόν και το έναυσµα των κοινωνικών αλλαγών. Λειτουργεί ως µεσολαβητής µέσω του οποίου οι άνθρωποι προσπαθούν να υπερβούν την κατάσταση, στην οποία βρίσκονται και να δηµιουργήσουν κάτι καλύτερο (Badie 1995, 114). Από τη σκοπιά της κοινωνιολογίας, ένα σηµαντικό θέµα συζήτησης αποτελεί η χρήση των όρων «πολιτισµός» και «κουλτούρα» και η µεταξύ τους διάκριση. Στη σχετική βιβλιογραφία διαπιστώνεται µια έντονη αντιπαράθεση του όρου Kultur µε τον όρο Civilization, αντιπαράθεση που δεν αφορά µόνο το πεδίο της γλώσσας, αλλά σηµαντικές διαφορές εννοιολογικού περιεχοµένου 1. Ο Denys Cuche εξηγεί πολύ συνοπτικά, αλλά και εµπεριστατωµένα τις συνθήκες, οι οποίες ιστορικά διαµόρφωσαν τη διάκριση ανάµεσα στις έννοιες «πολιτισµός» και «κουλτούρα», τοποθετώντας το συλλογισµό του στη Γαλλία και τη Γερµανία από τον 18 ο έως τον 20 ο αιώνα. (Cuche 2001, 26). Από το 18 ο αιώνα και µετά, η µεταφορική χρήση του όρου «κουλτούρα» άρχισε να επιβάλλεται µέσω των γαλλικών και ιταλικών λεξικών. Σήµαινε την καλλιέργεια των τεχνών, των γραµµάτων, των επιστηµών, αλλά και των ηθών και, ως εκ 1 Ενδεικτικοί της εννοιολογικής σύγχυσης που επικρατεί και στην ελληνική βιβλιογραφία σχετικά µε το διαχωρισµό πολιτισµού-κουλτούρας είναι οι λόγοι, για τους οποίους ο. Αθανασόπουλος επιλέγει τη λέξη «κουλτούρα» αντί της αντίστοιχης «πολιτισµός» και που τους εξηγεί αναλυτικά, θέλοντας να καταδείξει τη δυσκολία εννοιοδότησής τους (Αθανασόπουλος 1990, ). 12

13 τούτου, συνδέθηκε µε την ιδεολογία του ιαφωτισµού και µε τις ιδέες της προόδου, της εξέλιξης, της εκπαίδευσης και του λόγου. Το 1871 ο Άγγλος ιστορικός και εθνολόγος Edward-Burnett Tylor δηµοσίευσε το βιβλίο του Primitive culture που είχε αµέσως τεράστια απήχηση. Ο τίτλος συνένωνε δύο λέξεις που ως τότε όλοι θεωρούσαν ασυµβίβαστες: αφού η παιδεία είναι ένας ποιοτικός αναβαθµός, πώς είναι δυνατόν να µιλάει κανείς για πρωτόγονη κουλτούρα; Ο Taylor το έκανε, δίνοντας στη λέξη καινούρια έννοια. Για αυτόν, κουλτούρα είναι το πολυσύνθετο όλον (the complex whole), όπου ενσωµατώνονται οι έννοιες, οι γνώσεις, οι δοξασίες, οι νόµοι, τα ήθη, τα έθιµα και όλες οι δεξιότητες και συνήθειες του ανθρώπου ως µέλους της κοινωνίας. Οτιδήποτε εκδηλώνεται στη ζωή ενός λαού, όποιο και αν είναι το επίπεδό του, ανάγεται στην κουλτούρα (Αθανασόπουλος 1990, 32). Για τους Γερµανούς αστούς του 19 ου αιώνα, η ιδέα της κουλτούρας εξελίσσεται υπό την επίδραση του εθνικισµού και συνδέεται όλο και περισσότερο µε την ιδέα του έθνους. Η κουλτούρα σχετίζεται µε την ψυχή, µε την ιδιοφυία ενός λαού. Το πολιτισµικό έθνος προηγείται και καλεί το πολιτικό έθνος. Οι Γερµανοί διανοούµενοι αντιπαραβάλλουν την κουλτούρα, έκφραση της βαθιάς ψυχής ενός λαού, στον πολιτισµό που καθορίζεται εφεξής από την υλική πρόοδο, η οποία συνδέεται µε την οικονοµική και τεχνική ανάπτυξη. Αυτή η ουσιοκρατική και επιµεριστική ιδέα της κουλτούρας αντιστοιχεί πλήρως µε την εθνικοφυλετική σύλληψη του έθνους ως κοινότητα ατόµων µε κοινή καταγωγή που αναπτύσσεται τότε στη Γερµανία και θα αποτελέσει τη θεµέλιο λίθο στη συγκρότηση του γερµανικού κράτους - έθνους (Cuche 2001, 26-27). O πολιτισµός σαν οικουµενική αξία ταυτίζεται µε τη Γαλλία και τις δυτικές δυνάµεις και δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες του γερµανικού έθνους που την περίοδο εκείνη προσπαθεί να αποκτήσει εθνική ταυτότητα και συνείδηση µέσα από τις πολιτικές του αντιξοότητες και τη διοικητική του πολυδιάσπαση σε πριγκιπάτα. Η αντίληψη λοιπόν που διαµορφώνει η γερµανική αστική διανόηση για τον πολιτισµό ενέχει έντονη την έννοια της ιδιαιτερότητας και τη µεταφορική διάσταση της κουλτούρας (Μπιτσάνη 2004). Στη Γαλλία του 19 ου αιώνα, η έννοια της κουλτούρας εµπλουτίζεται µε µια συλλογική διάσταση και δεν υποδηλώνει πλέον τη διανοητική ανάπτυξη του ατόµου. Από εκείνη τη χρονική στιγµή αναφέρεται στο σύνολο των γνωρισµάτων που χαρακτηρίζουν µια κοινότητα, αλλά συχνά µε ένα ευρύ νόηµα και όχι απολύτως σαφές. Μεταξύ του γαλλικού 18 ου και 19 ου αιώνα κυριαρχεί η συνέχεια της οικουµενιστικής σκέψης και για αυτό οι Γάλλοι διανοούµενοι δεν αποδέχονται τη σύλληψη µιας κουλτούρας, η οποία είναι εθνική, όπως και αρνούνται την αντίθεση που κάνουν οι Γερµανοί µεταξύ «κουλτούρας» και «πολιτισµού». 13

14 Στον 20 ο αιώνα, η ανάδειξη της αντιπαλότητας µεταξύ του γαλλικού και του γερµανικού εθνικισµού, καθώς και οι πολεµικές συγκρούσεις στον πόλεµο του , θα ενισχύσουν ακόµα περισσότερο την ιδεολογική διαµάχη σχετικά µε την εννοιολόγηση των δύο όρων. Οι µεν Γερµανοί υπερασπίζονται την ανώτερη κουλτούρα τους και οι Γάλλοι αναγορεύονται σε υπέρµαχους του πολιτισµού (Cuche 2001, 27-29). Στην Ελλάδα, τις περισσότερες φορές οι όροι «culture» και «civilization» αποδίδονται ως παιδεία, συχνά δε και ως πολιτισµός, ενώ δεν ελλείπουν και άλλες απόπειρες µετάφρασης, όπως «παράδοση», «πνευµατική καλλιέργεια», «τέχνη», «γράµµατα», «εκπαίδευση», «αισθητική» κτλ. Ανάµεσα στις διάφορες προσπάθειες απόδοσης του όρου culture στα ελληνικά είναι εκείνη του «πολιτισµικού συστήµατος» και του «πολιτιστικού µορφώµατος», ενώ ο όρος civilization έχει αποδοθεί και ως «ανώτερος πολιτισµός» 2. Η µεγάλη πολυσηµία που παρουσιάζει ο όρος κουλτούρα έχει δυσκολέψει την απόδοσή του στην ελληνική γλώσσα. Η έννοια κουλτούρα εµφανίζεται εξαιρετικά περίπλοκη, µε πολλές σηµασίες, φορτισµένη µε αξιολογικές κρίσεις και ιδεολογίες. Η κάθε κουλτούρα είναι ένα αυτοπεριέχον σύστηµα στοιχείων που διαφοροποιεί τη µία κοινότητα από την άλλη κατά τρόπο συνεκτικό και οµοιογενή. Οι «τύποι» κουλτούρας αφορούν διάφορες ταξικές κουλτούρες, ενώ µε τον όρο «επίπεδα» κουλτούρας εννοούνται οι ιδιαίτερες «υποκουλτούρες» που συνυπάρχουν µέσα στην ίδια την οργάνωση ή την ίδια την κοινωνία. Κάθε τµηµατική υποκουλτούρα νοείται ως έντονα διαφοροποιηµένη δοµή και σχέση που έχει το δικό της συµβολισµό, τις δικές της αξίες και νοήµατα, δηλαδή διεκδικεί την αυτοτέλειά της σα διακριτή πολιτισµική οντότητα µέσα στο πλαίσιο των επιµέρους τύπων ταξικής ή/και οµαδικής κουλτούρας. Έτσι, η έννοια κουλτούρα γνωρίζει µια ευρύτερη χρήση σε συνδυασµό µε άλλους όρους: εθνική κουλτούρα, αλλά και εργατική, λαϊκή, βιοµηχανική, αστική, τεχνική, σχολική, ταξική, µαζική, τεχνολογική, επιστηµονική, εκπαιδευτική, θρησκευτική, πολιτική, καλλιτεχνική κτλ. Η συνήθης διάκριση ανάµεσα στον πολιτισµό και την κουλτούρα αφορά στο ότι ο µεν πολιτισµός αναφέρεται στα τεχνικά και τεχνολογικά επιτεύγµατα του ανθρώπου (τεχνικός πολιτισµός), η δε κουλτούρα στον εσωτερικό πνευµατικό του κόσµο (πνευµατικός πολιτισµός), δηλαδή στο σύνολο της πνευµατικής παράδοσης και δηµιουργίας ενός λαού. Συνήθως προτείνεται ο όρος πολιτισµός να χρησιµοποιείται για την περιγραφή του 2 Η Α. Εµµανουήλ χρησιµοποιεί τον όρο «ανώτερος πολιτισµός» για το civilization (Εµµανουήλ 1979, 309). Για το culture ο. Αγραφιώτης χρησιµοποιεί τον όρο «πολιτιστικό µόρφωµα» (Αγραφιώτης 1983, και 1999, 17 και 50), ενώ ο Γ. Γκιζέλης υιοθετεί τον όρο «πολιτισµικό σύστηµα» (Γκιζέλης 1980, 6). Τόσο για την ανθρωπιστική όσο και την ανθρωπολογική έννοια του culture, ο Γκιζέλης προσδίδει στον όρο «πολιτισµικό σύστηµα» µια ευρύτερη, γενικότερη και περιγραφική διάσταση, ενώ µε τον όρο «συµβολικός τύπος» µια υποκειµενική και εκλεκτική διάσταση (ό.π., 25). 14

15 πολιτισµού µεγαλύτερων σε έκταση και περισσότερων σύνθετων σε διάρθρωση κοινωνιών, ενώ ο όρος κουλτούρα για την περιγραφή του πολιτισµού µικρών σε µέγεθος και απλών σε διάρθρωση κοινωνιών (Badie 1995, 31). Πιο πρόσφατα, η διαφορά ανάµεσα στους όρους πολιτισµός και κουλτούρα εντοπίζεται στο ότι η κουλτούρα είναι «ιδιαίτερο και αµεταβίβαστο χαρακτηριστικό ενός κοινωνικού συνόλου, ενώ ο πολιτισµός είναι µεταβιβάσιµος». Ακόµη θεωρείται ότι η κουλτούρα έχει ποικίλες όψεις και είναι µεταβλητή, αντίθετα µε τον πολιτισµό, ο οποίος είναι µη αναστρέψιµος (Μπιτσάνη 2004, 33). Σε άλλες περιπτώσεις, η χρήση του όρου κουλτούρα µπορεί να παραπέµπει στην ατοµική πρόοδο και βελτίωση, ενώ ο πολιτισµός στη συλλογική πρόοδο. Στη σύγχρονη γλωσσική επικοινωνία παρουσιάζεται συχνά η ανάγκη να γίνει διαφοροποίηση: α) ανάµεσα στον τεχνικό πολιτισµό και την πνευµατική καλλιέργεια, αντίθεση που δηλώνεται σε άλλες γλώσσες από το ζεύγος civilization και culture και β) αναφορά στη λεπτή διαφορά που χωρίζει τον πολιτισµό ως πνευµατικό µέγεθος, ως αφηρηµένη έννοια, από τον πολιτισµό ως σύνολο εκφάνσεων και δραστηριοτήτων που αποσκοπούν στο να ικανοποιήσουν πνευµατικές ή καλλιτεχνικές αναζητήσεις. Για να επιτευχθεί αυτή η διαφοροποίηση, υπάρχει η τάση να γίνεται διάκριση ανάµεσα στα επίθετα πολιτιστικός και πολιτισµικός. Το επίθετο πολιτιστικός χρησιµοποιείται περισσότερο για τον πολιτισµός ως σύνολο δραστηριοτήτων, καθώς και για τη δήλωση του τεχνικού πολιτισµού, ενώ το πολιτισµικός τείνει να δηλώσει περισσότερο την αφηρηµένη πλευρά του πολιτισµού, καθώς και τον πολιτισµό ως πνευµατική καλλιέργεια. Έτσι γίνεται λόγος για τα πολιτισµικά γνωρίσµατα ενός έθνους και για την πολιτιστική του δράση. Για την πολιτισµική αξία ορισµένων παραδόσεων ή για το πολιτισµικό επίπεδο διαφόρων εκδηλώσεων και για την πολιτιστική αποτελεσµατικότητα που µπορούν να έχουν. Από τα παραπάνω, γίνεται πλέον κατανοητό ότι όλες οι εννοιολογικές διακρίσεις αφορούν βεβαίως τόσο τον πολιτισµό ως κατάσταση, ως µέσο επίπεδο της αισθητικής και της τεχνολογίας του καθηµερινού βίου µιας εποχής και µιας κοινωνίας (civilization), όσο και τον πολιτισµό ως στάση, ως πνευµατική καλλιέργεια, ως ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα γράµµατα, τις τέχνες και την Ιστορία (culture). Ίσως δε η διπλή χρήση της λέξης πολιτισµός στην ελληνική γλώσσα να είναι ένα από τα συγκριτικά πλεονεκτήµατα της γλώσσας µας ως του βασικού πολιτιστικού πεδίου (Βενιζέλος 1999, 12). 15

16 1.3. Πολιτιστικά αγαθά - πολιτιστική ταυτότητα. Από τις αναφορές των προηγούµενων κεφαλαίων έγινε αντιληπτό ότι έχουν δοθεί περισσότεροι του ενός ορισµοί στην προσπάθεια να αποσαφηνιστεί το πολυσύνθετο περιεχόµενο της έννοιας του πολιτισµού. Το πρόβληµα της αποσαφήνισης της εν λόγω έννοιας µεγεθύνεται εξ αιτίας της πολλαπλότητας της πολιτισµικής σύνθεσης των κρατών, δηλαδή της παρουσίας πλήθους πολιτιστικών ενοτήτων, οµάδων και µειονοτήτων που περιλαµβάνονται στο πλαίσιο των σύγχρονων κρατών. Εποµένως, και ο ορισµός των πολιτιστικών αγαθών δεν απαντάται ενιαίος ούτε στις πολλαπλές συστάσεις ή στις συµβάσεις που έχουν συναφθεί, ούτε στις εσωτερικές νοµοθεσίες των κρατών (Μπιτσάνη 2004, 36). Κατά καιρούς, πολλοί ειδικοί ερευνητές υποστήριξαν ότι η αντιµετώπιση της έννοιας των πολιτιστικών αγαθών πρέπει να γίνεται µε γενικεύσεις και µε εµπειρικούς τρόπους εξακρίβωσης της αξίας των αγαθών και όχι να αυτοδεσµεύονται οι νοµοθεσίες µε άκαµπτους ορισµούς, µε συνέπεια να αφήνουν ακάλυπτα ορισµένα αγαθά που ενδεχοµένως µπορεί κάποτε να θεωρηθούν άξια προστασίας (Μπιτσάνη 2004, 36). Έναν ορισµό για τα πολιτιστικά αγαθά µπορούµε να δώσουµε µε βάση τη νοµολογία που έχει ως κεντρικό ζήτηµα την προστασία των πολιτιστικών αγαθών. Εποµένως, σύµφωνα µε τις διατάξεις του Νόµου 1114/81, ως πολιτιστικά αγαθά θεωρούνται: τα αγαθά, κινητά και ακίνητα, τα οποία παρουσιάζουν µεγάλο ενδιαφέρον για την πολιτιστική κληρονοµιά των λαών, όπως τα µνηµεία αρχιτεκτονικής, της τέχνης ή της ιστορίας, οι αρχαιολογικές τοποθεσίες, τα οικοδοµικά σύνολα που παρουσιάζουν ενδιαφέρον ιστορικό ή καλλιτεχνικό, τα έργα τέχνης, τα χειρόγραφα, τα βιβλία και άλλα αντικείµενα καλλιτεχνικού, ιστορικού ή αρχαιολογικού ενδιαφέροντος. τα οικοδοµήµατα, των οποίων κύριος και πραγµατικός σκοπός είναι η διαφύλαξη ή η έκθεση των κινητών πολιτιστικών αγαθών, όπως τα µουσεία, οι µεγάλες βιβλιοθήκες και οι χώροι φύλαξης αρχείων. τα κέντρα που περιέχουν σηµαντικότατο αριθµό πολιτιστικών αγαθών, τα οποία ονοµάζονται «κέντρα που περιέχουν µνηµεία» (Τροβά 1992, 108). Στο νόµο 3028/2002 «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονοµιάς», ο οποίος αντικατέστησε, 70 χρόνια αργότερα, τον κωδικοποιηµένο Νόµο 5351/1932 «περί Αρχαιοτήτων», ως πολιτιστικά αγαθά (άρθρο 2) νοούνται οι µαρτυρίες της ύπαρξης και της ατοµικής και της συλλογικής δραστηριότητας του ανθρώπου. Στη Σύµβαση του Παρισιού (Ν. 1103/80) δίδεται άλλος ορισµός των πολιτιστικών αγαθών σχετικά µε την παρεµπόδιση της παράνοµης εισαγωγής, εξαγωγής και µεταβίβασης 16

17 της κυριότητάς τους. Σύµφωνα µε το περιεχόµενο της σύµβασης, θεωρούνται ως πολιτιστικά αγαθά «.εκείνα, τα οποία, θρησκευτικά ή κοσµικά, καθορίζονται εφ ενός εκάστου των κρατών ως έχοντα σπουδαιότητα δια την αρχαιολογίαν, την προϊστορίαν, την ιστορίαν, τη φιλολογίαν, την τέχνην ή την επιστήµην και τα οποία ανήκουν εις τας ακολούθους κατηγορίας (ακολουθεί αναλυτική ενδεικτική περιγραφή)» (Τροβά 1992, 102). Το πνεύµα του ισχύοντος ελληνικού Συντάγµατος είναι σύµφωνο µε τις αρχές και τις αξίες που εκφράζουν οι συµβάσεις αυτές και η ευρύτατη συνταγµατική διατύπωση «φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον του άρθρου 24 είναι σε αρµονία µε την ιδεολογία που επικρατεί στο διεθνές δίκαιο. Η εσωτερική ειδική νοµοθεσία προβαίνει σε εξειδικεύσεις και χωρίζει σε κατηγορίες τα διάφορα πολιτιστικά αγαθά, προβλέποντας «χαρακτηρισµό» από τη διοίκηση ή το νοµοθέτη, των προστατευτέων αγαθών (Τροβά, 1992, ). Εποµένως σε γενικότερο επίπεδο, θα µπορούσαµε να πούµε ότι πολιτιστικά αγαθά µπορούν να θεωρηθούν «.τα κινητά και ακίνητα αγαθά που έχουν µεγάλη σηµασία για την πολιτιστική ζωή, π.χ. τα µνηµεία, τα χειρόγραφα, τα βιβλία, αλλά και οι παραδόσεις, τα συστήµατα αξιών, τα ήθη και τα έθιµα, η µουσική, ο χορός κτλ» (Κόνσολα 1982), δηλαδή όλα τα αγαθά που παράγει η ανθρώπινη δραστηριότητα. Τα πολιτιστικά αγαθά εµφανίζονται σε ένα ευρύτατο φάσµα ειδών και ποιοτήτων. Ανάλογα µε το είδος και την ποιότητα, οι επιδράσεις που έχουν µπορεί να είναι προς θετική κατεύθυνση (βελτίωση) ή προς αντίστοιχη αρνητική (υποβάθµιση). Και επειδή τα έργα τέχνης έχουν σε µεγάλο βαθµό δηµόσιο χαρακτήρα και επιδράσεις που εκτείνονται σε χώρο και σε χρόνο, ο αντίκτυπός τους είναι ευρύτερος των άλλων αγαθών (Παχάκη, Αγγελίδου κ.α. 2000, 27). Η διαφορά των πολιτιστικών αγαθών από τα άλλα αγαθά έγκειται στο ότι οι άνθρωποι τα θεωρούν ως σύµβολα κάποιου στοιχείου 3 και τους αποδίδουν πολλές έννοιες. Γενικά, ένα αγαθό έχει πολιτιστική αξία όταν είναι πηγή έµπνευσης ή σύµβολο διάκρισης (Klamer 2002, 56). Ειδικότερα, τα πολιτιστικά προϊόντα είναι αγαθά και υπηρεσίες που περιλαµβάνουν τις τέχνες, τη συντήρηση της πολιτιστικής κληρονοµιάς και τις πολιτιστικές βιοµηχανίες. Η πολιτιστική δηµιουργία προϋποθέτει την ύπαρξή τους, καθώς και την ύπαρξη ενός δηµιουργού (δηλαδή του παραγωγού των πολιτιστικών αγαθών), αλλά και άλλων παραγόντων, όπως: την ύπαρξη κατάλληλης υποδοµής και θεσµικού πλαισίου, την ελευθερία άσκησης της πολιτιστικής δηµιουργίας, την ύπαρξη συνθηκών και προϋποθέσεων για τη διαµόρφωση του κατάλληλου περιβάλλοντος, αλλά κυρίως το πλαίσιο που διαθέτει το 3 Ενός έθνους, µιας κοινότητας, µιας παράδοσης, µιας θρησκείας, µιας ιδέας κτλ. 17

18 υπάρχον πολιτικοοικονοµικό σύστηµα, ώστε να ενισχύει την παραγωγή τέτοιων πολιτιστικών αγαθών (Μπιτσάνη 2002, 68). Με αυτόν τον τρόπο, η πολιτιστική δραστηριότητα συµβάλλει στη µεγιστοποίηση του πολιτιστικού κεφαλαίου µιας χώρας και ενδυναµώνει την πολιτιστική ταυτότητα µιας κοινωνίας, στοιχεία που συνάδουν µε τις επιδιώξεις των σύγχρονων κρατών. Γίνεται ο κινητήριος µοχλός που οργανώνει την επικοινωνία των καταναλωτών - χρηστών µε τα πολιτιστικά προϊόντα - αγαθά και ενθαρρύνει τη χρησιµοποίησή τους και, εποµένως, την αξιοποίησή τους. Η επικοινωνία αυτή παίρνει τη µορφή κοινωνικού γεγονότος, δηλαδή θα µπορούσε να ενταχθεί στα κοινωνικά φαινόµενα, ενώ είναι απαραίτητη και επωφελής τόσο για τον πολιτιστικό δηµιουργό, όσο και για το κοινωνικό σύνολο. Από την άλλη, η οργάνωση πολιτιστικών δραστηριοτήτων σε έναν κοινωνικό σχηµατισµό διαδραµατίζει πρωτεύοντα ρόλο στην καλλιέργεια και στην πνευµατική ανάπτυξη των µελών της, είναι ο τρόπος ψυχοδιανοητικής ανατροφοδότησης από τις ίδιες τους τις δυνάµεις (Μπιτσάνη 2004, 40). Συναφείς και αλληλένδετες έννοιες µε την πολιτιστική δραστηριότητα είναι αυτές της πολιτιστικής δηµοκρατίας, της πολιτιστικής δηµιουργικότητας και της πολιτιστικής ταυτότητας. α) Πολιτιστική δηµοκρατία Η γενική τάση για αυξηµένη εξουσία των περιφερειακών διοικητικών µονάδων για ισόρροπη κατανοµή των πόρων ανάµεσα στις περιφέρειες συµβαδίζει µε το σύστηµα της πολιτιστικής δηµοκρατίας, όπου οι πολιτιστικές πρωτοβουλίες δεν εκπορεύονται από τις κεντρικές εξουσιαστικές αρχές, αλλά αποτελούν αποκεντρωµένες δραστηριότητες. ιαµορφώνονται δηλαδή οι πρωτοβουλίες αυτές «ανάµεσα στον πληθυσµό τοπικών κοινοτήτων που επιδιώκει τη βοήθεια από τις αρχές, στα διάφορα επίπεδα του πολιτικού συστήµατος, για να εφαρµόσει τα πολιτιστικά του σχέδια». Η ενεργοποίηση και άµεση συµµετοχή, όσο το δυνατόν µεγαλύτερου µέρους του τοπικού πληθυσµού στον προγραµµατισµό της πολιτιστικής δράσης είναι το βασικό µέσο, µε το οποίο επιδιώκεται να πραγµατοποιηθούν οι κύριοι σκοποί της περιφερειακής πολιτικής, δηλαδή η διευκόλυνση της ενδογενούς ανάπτυξης και η ενίσχυση της πολιτιστικής φυσιογνωµίας της περιφέρειας (Κόνσολα 1999, 28). Εποµένως, η ύπαρξη πολιτιστικής δηµοκρατίας αποτελεί προϋπόθεση για την πολιτιστική δραστηριότητα και για τη χάραξη πολιτιστικής πολιτικής. β) Πολιτιστική δηµιουργικότητα Η δηµιουργικότητα και στα δύο επίπεδα που πραγµατώνεται, το βελτιωτικό και το καινοτοµικό, αναπτύσσεται σε ορισµένες περιφέρειες και σε ορισµένη χρονική περίοδο, όταν 18

19 υφίστανται συνθήκες δυναµικής συνεύρεσης συγκεκριµένων παραγόντων, όπως π.χ. η αναγκαία οικονοµική βάση, η εξειδικευµένη γνώση, η ελεύθερη επικοινωνία, το υψηλό πολιτιστικό επίπεδο κτλ. (Μπιτσάνη 2002, 73). Η παγκόσµια ιστορία προσφέρει παραδείγµατα «δηµιουργικών περιφερειών» που η διεύρυνσή τους προβάλλει µεγάλης αξίας καθοδηγητικά πρότυπα. Αναφέρουµε ενδεικτικά την Αθήνα του 5 ου αι. π.χ., τη Φλωρεντία της Αναγέννησης, τη Βιέννη των αρχών του 20 ου αιώνα κ.α. (Κόνσολα 1999, 29). γ) Πολιτιστική ταυτότητα Με τον όρο πολιτιστική ταυτότητα εννοούµε τη συλλογική ταυτότητα, δηλαδή τη συνείδηση που έχουν τα µέλη του κοινωνικού συνόλου ότι αποτελούν ένα ιδιαίτερο σύνολο, ξεχωριστό και διαφορετικό από όλα τα άλλα. Η ιδιαιτερότητα της οµάδας αναγνωρίζεται από άλλα κοινωνικά σύνολα ως διακριτικό της χαρακτηριστικό, ενώ η αναγνώριση της ιδιαιτερότητας ενός συνόλου από άλλα κοινωνικά σύνολα είναι η εικόνα που έχουν για αυτό (Μπιτσάνη 2002, 74). Εποµένως, η πολιτιστική ταυτότητα ενός λαού έχει εξαιρετική σηµασία, διότι είναι το στοιχείο µε βάση το οποίο προσδιορίζεται και η διαλεκτική του σχέση στην κοινότητα. Περιλαµβάνει τη γλώσσα, τις αξίες, τις ιδεολογίες, τα πρότυπα ατοµικής, οικογενειακής και κοινωνικής συµπεριφοράς, την πολιτική, επιστηµονική κληρονοµιά (ΚΕ ΚΕ-ΕΕΤΤΑ 1993, 27) Η σχέση της πολιτιστικής πολιτικής και της τοπικής ανάπτυξης Η έννοια της τοπικής ανάπτυξης Για τον προσδιορισµό της έννοιας της τοπικής ανάπτυξης είναι σκόπιµη η διερεύνηση των όρων από τους οποίους συντίθεται. Ο όρος «τοπική» αναφέρεται σε κάθε γεγονός, δραστηριότητα ή διαδικασία που γίνεται µε πρωτοβουλία ή στηρίζεται από τον πληθυσµό της συγκεκριµένης κάθε φορά χωρικής µονάδας. εν αφορά µόνο το συγκεκριµένο χώρο, αλλά αναφέρεται σε κάθε γεγονός, δραστηριότητα ή διαδικασία που γίνεται µε πρωτοβουλία ή στηρίζεται από τον πληθυσµό του συγκεκριµένου χώρου (Μπιτσάνη 2004, 118). Με τον όρο «ανάπτυξη» νοείται µια ευρεία συµµετοχική διαδικασία κοινωνικής αλλαγής σε µια κοινωνία δεδοµένης περιοχής, µε αποτέλεσµα την κοινωνική και υλική πρόοδο για την πλειοψηφία των κατοίκων (Κόνσολα 1990, 31). Περιλαµβάνει τη βελτίωση της υλικής ευηµερίας, ιδίως των ατόµων που έχουν χαµηλότερα εισοδήµατα, την εξάλειψη της φτώχειας, του αναλφαβητισµού και των ασθενειών, µε παράλληλη µεταβολή της διάρθρωσης της παραγωγής και των κοινωνικών δοµών που θα εξασφαλίσει πλήρη 19

20 παραγωγική απασχόληση του πληθυσµού και συµµετοχή των κοινωνικών οµάδων στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων (Μπιτσάνη 2004, 118). Σύµφωνα µε ορισµό της UNESCO, η ανάπτυξη νοείται ως: Μια ολοκληρωµένη οργανική διαδικασία οικονοµικών, κοινωνικών και πολιτιστικών παραγόντων, διαρκώς αλληλοεπηρεαζόµενων. Μια ενδογενής αναπτυξιακή διαδικασία κάθε χώρας, περιφέρειας ή περιοχής που αναλαµβάνει τη διαδικασία της ανάπτυξης σύµφωνα µε τις δικές της επιλογές και σε αρµονίας µε τους στόχους και τις επιδιώξεις του πληθυσµού της, και Μια παγκόσµια διαδικασία, µε την έννοια ότι οι στόχοι κάθε χώρας και τα προβλήµατά της καθορίζονται σε συνάρτηση µε τα παγκόσµια προβλήµατα (Προβατάς 1997, 60). Καθώς η ανάπτυξη αφορά την διαδικασία της διαδοχικής ολοκλήρωσης της ανθρώπινης προσωπικότητας, είναι επόµενο να έχει αφετηριακό σηµείο και «κέντρο» της τον άνθρωπο που αποτελεί το µοναδιαίο δοµικό στοιχείο του κοινωνικού συνόλου και ταυτόχρονα το υποκείµενο και τον αντικειµενικό στόχο της ανάπτυξης. Μέσα από την οπτική αυτή, ο άνθρωπος αποτελεί τον πυρήνα κάθε συνθετικής οικονοµικής, κοινωνικής, πολιτιστικής και ιδεολογικο-πολιτικής διεργασίας (Σκια-Πανοπούλου 1998, 24). Εποµένως, η πολιτιστική ανάπτυξη µιας κοινωνίας πρέπει να εκφράζει την ποιότητα των σχέσεων του ανθρώπου µε την κοινωνία του, δηλαδή το βαθµό αυτονοµίας του ατόµου, την ικανότητά του να ενταχθεί στον κόσµο, να επικοινωνήσει µε τους άλλους και να συµµετάσχει ενεργητικά στη διαµόρφωση της κοινωνικής πραγµατικότητας, κατορθώνοντας ταυτόχρονα να απελευθερωθεί ή να χειραφετηθεί (Φέσσα - Εµµανουήλ 1978, 15). Για να επιτευχθεί η ανάπτυξη, θα πρέπει να κινητοποιηθεί το σύνολο του ενδογενούς δυναµικού µιας περιοχής. Η ενδογενής τοπική ανάπτυξη είναι µια διαδικασία που ξεκινάει από τους πολίτες, οι οποίοι αντιλαµβάνονται ότι πρέπει να παρέµβουν αποφασιστικά για την επίλυση των προβληµάτων που αντιµετωπίζουν για τον καθορισµό του δικού τους µέλλοντος (Μπιτσάνη 2004, 119). Αποβλέπει στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης του τοπικού πληθυσµού και µπορεί να υποβοηθείται από έναν φορέα αλλαγής, µε τρόπο ώστε να επιτευχθεί η µέγιστη δυνατή συµµετοχή των κατοίκων τόσο στον προσδιορισµό του περιεχοµένου του τοπικού προγράµµατος αλλαγής όσο και στη διαδικασία υλοποίησής του (Μπιτσάνη 2004, 127). H ενδογενής ανάπτυξη έχει ως στόχο: 20

21 την αξιοποίηση της παραγωγικής δοµής της τοπικής οικονοµίας την αξιοποίηση της αγοράς εργασίας και τη βελτίωση της επιχειρηµατικότητας του τοπικού πληθυσµού την αξιοποίηση των φυσικών πόρων την αξιοποίηση της κοινωνικής και πολιτικής δοµής της τοπικής κοινωνίας προς όφελος της ανάπτυξης. την αξιοποίηση των παραδόσεων και της πολιτιστικής κληρονοµιάς (Προβατάς 1997, 60). Ο P. Schafer έχει διατυπώσει την άποψη ότι µεταξύ κουλτούρας και ανάπτυξης υπάρχει µια φυσική συγγένεια. Θεωρεί ότι και οι δύο αποτελούν όψεις της ίδιας πραγµατικότητας µε ποιοτικό και ποσοτικό περιεχόµενο, καθώς ενδιαφέρον και των δύο αποτελεί η αναβάθµιση της ζωής των ανθρώπων (Σκια - Πανοπούλου 1998, 24). Η πολιτιστική ανάπτυξη, ανεξάρτητα αν αφορά το άτοµο, την οµάδα, την κοινότητα, το θεσµό, το έθνος κτλ, λαµβάνει χώρα σε ένα συγκεκριµένο χωρικό και χρονικό σκηνικό. Έτσι, το φυσικό και ιστορικό περιβάλλον παίζει ενεργό ρόλο στην πολιτιστική ανάπτυξη και έχει θεµελιώδη επίδραση σε κάθε όψη και διάσταση της πολιτιστικής ζωής. (ό.π., 25). Εποµένως, απαραίτητη προϋπόθεση της ανάπτυξης είναι η πολιτιστική διάσταση σε τοπικό επίπεδο, αφού τα αντικείµενα που αγγίζει και τα µέσα που χρησιµοποιεί συντελούν (Ψύλλα 1992, 60): α) στην προώθηση της πολιτιστικής κουλτούρας του λαού µέσα από διαδικασίες συµµετοχής, ενηµέρωσης και πληροφόρησης. β) στην καλύτερη ενσωµάτωση στο κοινωνικό σύνολο µέσα από διαδικασίες ευαισθητοποίησης, προώθησης της επικοινωνίας, επιµόρφωσης και επαγγελµατικής απασχόλησης στον πολιτιστικό τοµέα (επαγγέλµατα του πολιτισµού). γ) στην αναβάθµιση του πνευµατικού επιπέδου του λαού µέσα από την οργάνωση καλλιτεχνικών και επιµορφωτικών εκδηλώσεων, τη δηµιουργία χώρων (βιβλιοθηκών, µουσείων κ.α.) καλλιτεχνικής και πνευµατικής έκφρασης δ) στην ψυχαγωγία του κοινού µέσα από την προώθηση συµµετοχής σε οµάδες εργασίας, µε στόχο την καλύτερη εκµετάλλευση του ελεύθερου χρόνου Με τον τρόπο αυτό, λοιπόν, ο πολιτισµός συνδέεται µε τις τοπικές προτεραιότητες, συνδέεται µε τις τοπικές αναπτυξιακές ανάγκες, µε τα τοπικά συγκριτικά πλεονεκτήµατα που µπορούν να αξιοποιηθούν, γιατί η ανάπτυξη των τοπικών συγκριτικών πλεονεκτηµάτων είναι προϋπόθεση οικονοµικής και κοινωνικής επιβίωσης. Σε άλλες, µεγαλύτερες και πιο ανεπτυγµένες περιοχές, είναι προϋπόθεση για την καλλιέργεια της αυτοπεποίθησης του 21

22 τοπικού πληθυσµού και του τοπικού δυναµικού. Και, τέλος, για όλες τις περιοχές της χώρας, είναι προϋπόθεση ανάπτυξης (Βενιζέλος 1999, 141) Πολιτιστική πολιτική και τοπική αυτοδιοίκηση Όπως έχει τονιστεί παραπάνω, ο πολιτισµός και η ανάπτυξή του αποτελούν την εικόνα και συνάµα την απόδειξη για την πρόοδο και την πολιτική σταθερότητα µιας κοινωνίας. Στην εποχή µας, η προστασία των πολιτιστικών αγαθών αποτελεί τοµέα που αφορά τις κρατικές δραστηριότητες, αφού είναι συνδεδεµένη µε την επίτευξη των βασικών σκοπών του κράτους. Ο πολιτισµός, στοιχείο ιστορικής συνέχειας και σύγχρονης έκφρασης της εθνικής συνείδησης, αποτελεί βασικότατο σηµείο έκφρασης της έννοιας του έθνους και του κράτους, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί και συνδετικό στοιχείο µε τη µελλοντική ταυτότητα του κάθε οργανωµένου κράτους (Μπιτσάνη 2002, 74). Η κρατική δράση, στο πλαίσιο της προστασίας των πολιτιστικών αγαθών, εκφράζεται µε την πολιτιστική πολιτική και τις επιλογές που αυτή προτείνει. Εποµένως, ως πολιτιστική πολιτική θα ορίζαµε «.ένα σύστηµα σκοπών, µέσων και φορέων που συνδυάζονται σε ένα πρόγραµµα για να επιτύχουν τη γνώση, ενίσχυση και διάδοση του πολιτιστικού φαινοµένου µιας κοινότητας για µια δεδοµένη χρονική περίοδο (Κόνσολα 1988, 15-27). Στην τελική έκθεση της ιακυβερνητικής διάσκεψης για τις Πολιτιστικές Πολιτικές για την Ανάπτυξη της UNESCO (Στοκχόλµη 1998) τέθηκαν πέντε στόχοι πολιτικής, τους οποίους καλούνταν να υιοθετήσουν τα κράτη - µέλη: α) να καταστεί η πολιτιστική πολιτική ένα από τα καίρια στοιχεία της αναπτυξιακής πολιτικής, β) να προωθηθεί η δηµιουργικότητα και η συµµετοχή στην πολιτιστική ζωή, γ) να ενδυναµωθούν οι πολιτικές και οι πρακτικές εκείνες που θα συµβάλλουν στη διατήρηση και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονοµιάς, υλικής και άυλης, κινητής και ακίνητης και να προωθήσουν τις πολιτιστικές βιοµηχανίες, δ) να προωθήσουν την πολιτιστική και γλωσσική ποικιλότητα στο πλαίσιο της Κοινωνίας της Πληροφορίας και ε) να διαθέσουν περισσότερους ανθρώπινους και οικονοµικούς πόρους για την πολιτιστική ανάπτυξη. Ειδικότερα, οι κύριοι σκοποί της πολιτιστικής πολιτικής για την συντήρηση, προώθηση και διάδοση των πολιτιστικών αγαθών είναι οι εξής: α) η προστασία της πολιτιστικής κληρονοµιάς και της πολιτιστικής ταυτότητας, β) η ενίσχυση της καλλιτεχνικής και πνευµατικής δηµιουργίας γ) η ανάπτυξη όρων λαϊκής συµµέτοχης τόσο όσο αφορά την απόλαυση, όσο και τη δηµιουργία των πολιτιστικών αγαθών 22

23 δ) η προώθηση της πολιτιστικής επικοινωνίας µε ξένες χώρες, όπως και η βελτίωση της «πολιτιστικής εικόνας» της χώρας στο εξωτερικό (Κόνσολα 1990, 25 κ.ε.). Ως µέσα πολιτιστικής πολιτικής, που ταυτόχρονα αποτελούν και τους πολιτιστικούς πόρους µιας περιοχής ή µιας χώρας θεωρούνται τα εξής: 1. η αξιοποίηση των πολιτιστικών προτύπων Ως πολιτιστικό πρότυπο θεωρείται το σύνολο των απόψεων και θέσεων του πληθυσµού της περιφέρειας στην αξιολόγηση των πολιτιστικών αξιών. Η αλληλεξάρτηση των οικονοµικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων σε ένα ολοκληρωµένο πρόγραµµα ανάπτυξης επιβάλει την ισότιµη συµµετοχή των δύο αυτών στοιχείων (του οικονοµικού και του πολιτιστικού) προκειµένου να επιτευχθεί ο σχεδιασµός ολοκληρωµένης περιφερειακής πολιτικής. 2. Η αξιοποίηση του πολιτιστικού χρόνου Πολιτιστικός χρόνος είναι η επέκταση δικαιωµάτων εκπαιδευτικής και πολιτιστικής άδειας, προωθώντας τη µέγιστη ελαστικότητα ωρών εργασίας και ηµερησίου εργάσιµου χρόνου µε την οργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων στον ελεύθερο χρόνο των εργαζοµένων. 3. Η πολιτιστική υποδοµή Ένα από τα κύρια µέσα της περιφερειακής πολιτικής είναι η οικονοµική και κοινωνική υποδοµή. Στην τελευταία περιλαµβάνεται και η πολιτιστική υποδοµή. Χωρίς την ύπαρξη βιβλιοθηκών, µουσείων, πινακοθηκών, πνευµατικών και πολιτιστικών κέντρων, θεάτρων, καλλιτεχνικών σχολών κλπ δεν είναι δυνατή η ανάπτυξη της πολιτιστικής ζωής 4. Η αξιοποίηση των Μέσων Επικοινωνίας Η πολιτιστική δυναµική ενισχύεται από τα µέσα επικοινωνίας, τα οποία µε την τεχνολογική πρόοδο συνεχώς βελτιώνονται και επεκτείνονται σε νέες χρήσεις. Για κάθε περιφέρεια προκύπτει το πρόβληµα των αναγκαίων επενδύσεων στα µέσα αυτά, αλλά και της προετοιµασίας του πληθυσµού για την αποδοχή και τη χρήση τους. Η περιφερειακή πολιτιστική πολιτική αξιοποιεί τα νέα µέσα επικοινωνίας για τη διάδοση των πολιτιστικών αγαθών, την προώθηση της δηµιουργικότητας, την ενίσχυση της πολιτιστικής ταυτότητας κτλ. Παράλληλα, µπορεί µε µεγαλύτερη ευκολία να επιτύχει τους σκοπούς της, γιατί της παρέχεται η δυνατότητα άµεσης πρόσβασης στο σύνολο σχεδόν του πληθυσµού της περιφέρειας. 5. Η αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονοµιάς και του φυσικού περιβάλλοντος Σε κάθε σύγχρονο πρόγραµµα περιφερειακής ανάπτυξης η διατήρηση του περιβάλλοντος και η ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονοµιάς αποτελεί έναν από τους κύριους σκοπούς του. Η καταγραφή, η συντήρηση, η επιστηµονική έρευνα και η έκθεση στο κοινό 23

24 του στοιχείων της πολιτιστικής κληρονοµιάς µιας περιφέρειας είναι πάντοτε κύριο µέληµα της πολιτιστικής πολιτικής. Ο συνδυασµός εποµένως, περιφερειακής και πολιτιστικής πολιτικής επιβάλλεται, όπως και στην περίπτωση της προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος, ο οποίος είναι και αυτός χωρίς αµφιβολία κοινός στόχος (Μπιτσάνη 2004, 76-77). Από τα παραπάνω συνάγεται η στενή σχέση ανάµεσα στην περιφερειακή και πολιτιστική πολιτική, καθώς και η αναγκαιότητα συντονισµού και αλληλοσυµπλήρωσης των σκοπών και των µέσων των δύο αυτών πολιτικών στο πλαίσιο µιας ολοκληρωµένης ανάπτυξης (ΚΕ ΚΕ-ΕΕΤΤΑ 1993, 34). Όλα τα παραπάνω βρήκαν την πρακτική εφαρµογή τους σε πολλές µεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις, όπου οι πολιτιστικές πολιτικές αξιοποιήθηκαν ως σύµβολα εκσυγχρονισµού, καινοτοµιών και αναγέννησης και αναπτύχθηκαν τοµεακές στρατηγικές για τη µεγιστοποίηση του οικονοµικού δυναµικού των τοπικών πολιτιστικών βιοµηχανιών και για τη βελτίωση της εικόνας και της προβολής τους (Μπιανκίνι 1994, 27-33). Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1980, οι πολιτικοί και οι υπεύθυνοι της πολιτιστικής πολιτικής αξιοποίησαν θετικά τον πολιτισµό των πόλεων προκειµένου να βοηθήσουν το µετασχηµατισµό των τοπικών οικονοµιών από τις «παλιές» στις «καινούριες» λειτουργίες, ώστε να αµβλυνθούν οι κοινωνικές επιπτώσεις της αναδιάρθρωσης, να προωθήσουν τη φήµη των πόλεών τους, να αυξήσουν τον τουρισµό και άλλες ανερχόµενες βιοµηχανίες υπηρεσιών και να βοηθήσουν στη δηµιουργία τοπικής συναίνεσης (ό.π., ). Έτσι, οι τοπικές πολιτιστικές πολιτικές σχεδιάζονται µε στόχο τη φυσική και περιβαλλοντική αναζωογόνηση και την ανάπτυξη της πολιτιστικής, κοινωνικής και οικονοµικής ζωής ολόκληρων περιοχών, συνδυάζοντας τους κοινωνικούς µε τους οικονοµικούς στόχους. Υπάρχουν χαρακτηριστικά παραδείγµατα πολιτιστικών πολιτικών που ανέπτυξαν πολλές πόλεις αξιοποιώντας τον πολιτισµό ως εργαλείο µάρκετιγκ για την ανανέωση και αναβάθµιση της πολιτιστικής τους εικόνας και κατ επέκταση της τουριστικής και οικονοµικής τους ενδυνάµωσης. Στο Παρίσι, τα «Μεγάλα έργα του Μιτεράν» στα τέλη του 1980 και στις αρχές του 1990 έχουν σαν στόχο να δώσουν στην πόλη το στίγµα της «οικουµενικής πόλης», στη Γλασκώβη τα ετήσια πολιτιστικά φεστιβάλ συµβάλλου στην αναβάθµιση και της βελτίωση της εικόνας της πόλης, στο Σέφιλντ δηµιουργείται η συνοικία των πολιτιστικών βιοµηχανιών και δηµιουργούνται θέσεις εργασίας. Παρόµοιες δράσεις πραγµατοποιούνται και σε πόλεις, όπως το Λίβερπουλ, το ουβλίνο, τη Φρανκφούρτη, το Ελσίνκι, τη Μπολόνια, τη Ρεν, το Ρόττερνταµ, το Εδιµβούργο, το 24

25 Σάλτσµπουργκ, αλλά και σε πόλεις της Αµερικής και του Καναδά (Σκιά - Πανοπούλου 1998, 31-36, 71-73). Στις µέρες µας, οι τοπικές πολιτιστικές πολιτικές έχουν επιπτώσεις σε όλα τα πεδία χάραξης πολιτικής και γίνονται αποτελεσµατικές όταν εντάσσονται σε ολοκληρωµένες αναπτυξιακές στρατηγικές που αναγάγουν τον πολιτισµό σε κεντρικό άξονα της ποιότητας ζωής στην πόλη. Ποιότητα ζωής δεν είναι το εµπόρευµα που πρέπει να προωθηθεί στην αγορά ως στοιχείο της ανταγωνιστικότητας της πόλης, αλλά το πώς οι κάτοικοι συνδέονται µε την πόλη τους ως συλλογική οντότητα και συµµετέχουν στη δηµόσια ζωή της, µε απώτερο στόχο την κάλυψη της ανάγκης τους για αυτοπροσδιορισµό και αυτοέκφραση, για αυτογνωσία και για µια πληρέστερη καθηµερινή ζωή µε περισσότερη δράση, συλλογική συνείδηση και ουσιαστική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου προς την κατεύθυνση της διαµόρφωσης της προσωπικότητας, της ατοµικής έκφρασης και της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας (Girard 1972, 14-22). Εποµένως, βασικό προαπαιτούµενο για να φτάσει µια κοινωνία στον επιθυµητό βαθµός εξέλιξης της πολιτιστικής πολιτικής και ανάπτυξης είναι η ενεργός συµµετοχή της τοπικής κοινωνίας. Η συµµετοχή αυτή είναι δυνατόν να πάρει τρεις µορφές: στην πρώτη, ο ρόλος των πολιτών περιορίζεται µόνο στην κατανάλωση των πολιτιστικών αγαθών. Στη δεύτερη µορφή, αυτό που απαιτείται είναι η συµµετοχή των πολιτών στη διοίκηση και στις αποφάσεις, προκειµένου να εφαρµοστεί µια συγκεκριµένη πολιτική. Σε αυτήν την περίπτωση, διάφορες οµάδες προσδιορίζουν, µε βάση το δικό τους λογικό - αισθητικό κριτήριο, τις πολιτιστικές µορφές και το περιεχόµενο που θέλουν να καταναλώσουν. Η τρίτη µορφή έχει την έννοια της ενθάρρυνσης των πολιτών να µετέχουν προσωπικά στις διεργασίες της καλλιτεχνικής δηµιουργίας, της οποίας επιθυµούν να γίνουν κοινωνοί (ΤΕ ΚΝΑ 1994, 43). Όπως, λοιπόν, προκύπτει από τα παραπάνω, σηµαντικός παράγοντας για το σχεδιασµό και την εφαρµογή µιας πολιτιστικής πολιτικής είναι η Τοπική Αυτοδιοίκηση. Η καλή γνώση των αναγκών του χώρου της και η άµεση επαφή µε τον πολίτη παρέχουν στους Οργανισµούς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης ξεχωριστές δυνατότητες στην άσκηση της πολιτικής της. Η επιτυχής παρέµβαση των οργάνων του θεσµού κινείται, κυρίως, σε δύο επίπεδα: πρώτον στην πολιτιστική παρέµβαση στα όρια της επικράτειάς της και δεύτερον στη συνεργασία µεταξύ των δήµων, γεγονός που συµβάλλει στη διαµόρφωση της ενιαίας έκφρασης της σε ολόκληρη τη χώρα. Εποµένως, η διαδικασία σχεδιασµού της πολιτιστικής πολιτικής προϋποθέτει προγραµµατισµό, σαφήνεια στους στόχους, διάρκεια και συνέπεια. Απαιτείται διαρκής προσέγγιση µε τον κύριο σκοπό που αυτοπροσδιορίζεται και αποτελεί ουσιαστικά την 25

26 πεµπτουσία της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, όπως και η ενεργή συµµετοχή των πολιτών στις δραστηριότητες και στη δηµιουργία. Ο συντονισµός των µέσων της περιφερειακής και πολιτιστικής πολιτικής µεγιστοποιεί την αποδοτικότητα και των δύο, ελαχιστοποιεί τις δαπάνες και αριστοποιεί τις σχέσεις των οικονοµικών και των πολιτιστικών στοιχείων στην περιφερειακή δράση των φορέων σχεδιασµού και εφαρµογής (Μπιτσάνη 2002, 79). Με αυτόν τον τρόπο µπορούν να διαµορφωθούν όροι πολιτιστικής αποκέντρωσης µε την έννοια του γεωγραφικού και πληθυσµιακού απλώµατος της πνευµατικής ζωής, της ισόρροπης και ολόπλευρης ανάπτυξης του λαού και του τόπου σε πολιτιστικό επίπεδο, της ισοκατανοµής των πολιτιστικών αγαθών, του καταµερισµού και όχι του κατακερµατισµού της πνευµατικής δηµιουργίας (Γκιζέλης 1980). Εποµένως, είναι απαραίτητο η διαδικασία αυτή να είναι «ανοικτή» και να ευνοεί την έκφραση σκέψεων και προτάσεων των πολιτών, φορέων, εκπαιδευτικών και κάθε ενδιαφερόµενου, αξιοποιώντας έτσι µε τον καλύτερο τρόπο το ανθρώπινο δυναµικό. Κριτήριο δεν µπορεί να είναι άλλο από την ποιότητα και κύρια επιδίωξη η βελτίωση των όρων ζωής και λειτουργίας της τοπικής κοινωνίας. Πολιτιστική πολιτική στην Τοπική Αυτοδιοίκηση νοείται όταν παρέχεται ευρύτατη πολιτιστική παιδεία, όταν υπάρχει επαφή µε το ευρύ φάσµα του πολιτισµού και όταν όλα αυτά παρουσιάζουν ενιαία µορφή. Αυτό πρακτικά σηµαίνει: α) οι δήµοι, δίνοντας σαφή προτεραιότητα στην παιδεία, θα πρέπει σταδιακά να µετατραπούν σε πνευµατικά - καλλιτεχνικά εργαστήρια, χωρίς όµως να παραµερίζουν και να υποβαθµίζουν το ψυχαγωγικό τοµέα. β) η συνεργασία όλων των φορέων του θεσµού και κυρίως των δήµων µε την διοργάνωση συσκέψεων, µε την ανταλλαγή καλλιτεχνικών οµάδων και κάθε µορφής πολιτιστικών αγαθών, µε τη µεταφορά πείρας, γνώσης και πληροφοριών είναι αναγκαίες προϋποθέσεις προκειµένου να αντιµετωπιστούν από κοινού τα µεγάλα προβλήµατα που αναστέλλουν κάθε πολιτιστική δηµιουργία (Μπιτσάνη 2002, 79) Η Τοπική Αυτοδιοίκηση ως φορέας άσκησης πολιτιστικής πολιτικής Η Τοπική Αυτοδιοίκηση είναι ο φυσικός υποδοχέας των πολιτιστικών δραστηριοτήτων µια εξελισσόµενης κοινωνίας που δεν περιορίζεται στα στενά εδαφικά όρια µιας περιοχής, αλλά επεκτείνεται στην ακτίνα πολιτιστικής προς και από έξω. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση που από τη φύση της βρίσκεται πολύ πιο κοντά στη λαϊκή βάση είναι ο καταλληλότερος φορέας άσκησης πολιτιστικής πολιτικής. Γι αυτό οφείλει να 26

27 συνδέεται µε την τοπική κοινωνία, να ακούει τις ανάγκες της και να εκφράζει τις αγωνίες της. Η πολιτική δράση µαζί µε τους κανόνες, τους θεσµούς, τα πλαίσια και τους πόρους αποτελεί υπόθεση της τοπικής κοινωνίας, µε πρωταρχικό µέληµα την ενεργοποίηση και συµµετοχή του πολίτη (Μπιτσάνη 2004, 213). Οι δήµοι και οι κοινότητες ως πρωτοβάθµιες µορφές δηµοκρατίας και γνήσιοι εκφραστές της λαϊκής παράδοσης µπορούν να διαδραµατίσουν πρωταρχικό ρόλο στη σύνθεση των πολιτισµών, στην προστασία της πολιτιστικής κληρονοµιάς, στη διατήρηση και προβολή των τοπικών ιδιαιτεροτήτων, αλλά και στη σύνδεση της πόλης µε άλλους πολιτισµούς, χρησιµοποιώντας τις ιδιαιτερότητες της κάθε περιοχής σαν συνδετικό κρίκο επικοινωνίας µε άλλους πολιτισµούς. Ο αναβαθµισµένος ρόλος του ήµου και της Κοινότητας αποτυπώνεται άλλωστε και στον νέο ΚΚ (Ν. 3463/2006), όπου στο άρθρο 75, παράγραφος 1 του Κώδικα κατοχυρώνεται η αρµοδιότητα των Οργανισµών Τοπικής Αυτοδιοίκησης να ασκούν πολιτιστική πολιτική. Συγκεκριµένα, αναφέρεται ότι «οι δηµοτικές και κοινοτικές αρχές διευθύνουν και ρυθµίζουν όλες τις τοπικές υποθέσεις, σύµφωνα µε τις αρχές της επικουρικότητας και της εγγύτητας, µε στόχο την προστασία, την ανάπτυξη και τη συνεχή βελτίωση των συµφερόντων και της ποιότητας ζωής της τοπικής κοινωνίας». Οι αρµοδιότητες των ήµων και Κοινοτήτων αφορούν και στον τοµέα της παιδείας, του πολιτισµού και του αθλητισµού, στον οποίο περιλαµβάνονται: 1. Η εφαρµογή πολιτικών για την ανάδειξη και προστασία του τοπικού πολιτισµού, η προβολή των πολιτιστικών αγαθών και των σύγχρονων πολιτιστικών έργων που παράγονται σε τοπικό επίπεδο µε τη δηµιουργία πολιτιστικών και πνευµατικών κέντρων, µουσείων, πινακοθηκών, κινηµατογράφων και θεάτρων, φιλαρµονικών και σχολών διδασκαλίας µουσικής, σχολών χορού, ζωγραφικής, γλυπικής κτλ, καθώς και η µελέτη και εφαρµογή πολιτιστικών προγραµµάτων. 2. Η προστασία µουσείων, µνηµείων, σπηλαίων, καθώς και αρχαιολογικών και ιστορικών χώρων της περιοχής και των εγκαταστάσεων αυτών. 3. Η διοργάνωση συναυλιών, θεατρικών παραστάσεων και άλλων πολιτιστικών εκδηλώσεων ή η συµµετοχή τους σε αυτά. 4. Η προώθηση πολιτιστικών ανταλλαγών, σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο, σύµφωνα µε τη κείµενη νοµοθεσία. 5. Η προώθηση του πολιτιστικού τουρισµού. Αυτό που πρέπει να επισηµανθεί είναι ότι η διαχείριση των τοπικών πολιτιστικών ζητηµάτων δεν πρέπει να αναζητείται µόνο σε ορισµένες πόλεις που διαθέτουν υποδοµή και 27

28 στελέχη, ούτως ώστε να είναι σε θέση να υλοποιήσουν φιλόδοξα πολιτιστικά προγράµµατα. Στην υπόθεση του πολιτισµού, όπου το τοπικό µέρος γίνεται µέρος της διαµόρφωσης της εθνικής µας συνείδησης, υπάρχει χώρος για δράσης και για τις µικρές κοινωνίες, αρκεί να υπάρξει σοβαρή και υπεύθυνη ενηµέρωση για την ευαισθητοποίηση των τοπικών κοινωνιών ((Γεωργίου 1999, 50). Η Τοπική Αυτοδιοίκηση σήµερα προσπαθεί µε ένα κριτικό και δηµιουργικό συνδυασµό να ενσωµατώσει και να κάνει τον πολιτισµό αναπόσπαστο στοιχείο στον αναπτυξιακό ρόλο που έχει και που ακόµα διεκδικεί, για να συµβάλλει δηµιουργικά σε ένα άλλο µοντέλο ανάπτυξης που θα βάζει κέντρο τον άνθρωπο και τις ανάγκες του στον οικονοµικό, κοινωνικό, πολιτιστικό, µορφωτικό και ψυχαγωγικό τοµέα. Εντάσσει την πολιτιστική δραστηριότητα στους βραχυχρόνιους και µακροπρόθεσµους σχεδιασµούς της, στα προγράµµατα και στους προϋπολογισµούς της. Έχει δηµιουργήσει και εξακολουθεί να δηµιουργεί µια αξιόλογη υποδοµή που αντικατοπτρίζεται από τη σηµαντική συµµετοχή του κοινού στην πολιτιστική δραστηριότητα, η οποία δεν περιορίζεται πια µόνο σε επετειακές εκδηλώσεις και φεστιβάλ, αλλά αποκτά µονιµότερο χαρακτήρα και αρχίζει από την παιδική ηλικία σε όλες τις µορφές δηµιουργίας (θέατρο, εικαστικά, χορός κ.α.) (Μπιτσάνη 2004, 214). Έτσι λοιπόν «.η Τοπική Αυτοδιοίκηση έχει τη δυνατότητα να παίρνει και να ενθαρρύνει πρωτοβουλίες, να συντονίζει και να παρακινεί καθετί που θα µπορεί να ανθεί στην πολιτιστική δηµιουργία και στη συµµετοχή του πολίτη και να διεκδικήσει τη, σε µόνιµη βάση, εξασφάλιση των αναγκαίων πόρων για να προχωρήσει απρόσκοπτα και να αποδώσει βραχυχρόνια και µακροχρόνια καρπούς. Να ξεκινήσει µια καινούρια πορεία για την πολιτιστική άνθιση του τόπου, τη ζωντανή σύνδεση µε τη λαϊκή δηµιουργία και την έκφρασή της µέσα από τις νέες συνθήκες, τα µέσα και τις δυνατότητες» (Κλάδος 1994, 53-54). Για την ανάπτυξη αυτών των προτεραιοτήτων και των δραστηριοτήτων θα ήταν σηµαντικό οι Οργανισµοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης, αφού πρώτα καταγράψουν και ανιχνεύσουν τις πολιτιστικές και κοινωνικές ανάγκες και ιδιαιτερότητες κάθε δήµου και κοινότητας, να προχωρήσουν σε τέτοιο σχεδιασµό της πολιτιστικής δράσης που να λαµβάνει σοβαρά υπ όψιν του τις ιδιοτυπίες κάθε περιοχής και να αξιοποιεί αυτές τις ιδιαιτερότητες. Σηµαντικό ρόλο στην επίτευξη του στόχου αυτού καλείται να παίξει το ειδικευµένο προσωπικό, που να µπορεί να αναλάβει µε πληρότητα και επάρκεια, αλλά και να συλλάβει, να σχεδιάσει και να υλοποιήσει τα προγράµµατα που εκπονούνται και να µπορεί να προβεί στην υλοποίηση κάποιων πιο σύνθετων και πιο φιλόδοξων, από άποψη ποιότητας, προγραµµάτων, τα οποία, µε δεδοµένη της στενότητα των πόρων που έχουν οι δήµοι και οι 28

29 κοινότητες, είναι απαραίτητο να πραγµατοποιηθούν µε διαδηµοτική και διαπεριφερειακή συνεργασία (ΤΕ ΚΝΑ 1994, 159) Θεσµικές µορφές άσκησης πολιτιστικών δραστηριοτήτων από την Τοπική Αυτοδιοίκηση. Στον τοµέα της άσκησης πολιτιστικής δραστηριότητας, η Τοπική Αυτοδιοίκηση έχει δραστηριοποιηθεί πρακτικά στη σύσταση Νοµικών Προσώπων ηµοσίου ικαίου, δηµοτικών επιχειρήσεων και στην εφαρµογή προγραµµατικών συµβάσεων για χρηµατοδότηση από το Υπουργείο Πολιτισµού και άλλους φορείς. Πραγµατοποιώντας µια σύντοµη συγκριτική αξιολόγηση αυτών των µορφών, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της λειτουργίας και αποτελεσµατικότητάς τους εντοπίζονται στα εξής σηµεία: α) τα Ν.Π... έχουν δυνατότητες χρηµατοδότησης µε νοµικά κατοχυρωµένες διαδικασίες από το νοµικό πρόσωπο, το οποίο έχει προβεί στη σύστασή τους. Ωστόσο, η λειτουργία τους χαρακτηρίζεται από λειτουργικά προβλήµατα, εξ αιτίας έλλειψης ευελιξίας στις αναθέσεις, στις προµήθειες και στις προσλήψεις του απαραίτητου διοικητικού προσωπικού. β) η δεύτερη νοµική µορφή είναι οι επιχειρήσεις, στις οποίες οι δήµοι και οι κοινότητες έχουν εκχωρήσει πολιτιστικές δραστηριότητες. Οι επιχειρήσεις διακρίνονται για τη λειτουργική ευελιξία τους, αλλά εντοπίζονται άλλα προβλήµατα σε οικονοµικό και κοινωνικό επίπεδο. ηλαδή, εδώ δεν προσφέρεται η δυνατότητα επιχορήγησης από το νοµικό πρόσωπο που έχει συστήσει την επιχείρηση, αλλά υπάρχει και δυσκολία προσδιορισµού της τιµής, στην οποία θα πρέπει να διατεθούν τα παραγόµενα προϊόντα - υπηρεσίες για την κάλυψη του κόστους της παραγωγής τους. γ) οι προγραµµατικές συµβάσεις (άρθρο 225 του ΚΚ), όπως έχει αναφερθεί και σε προηγούµενο κεφάλαιο, εφαρµόστηκαν ως χρηµατική διευκόλυνση για την παροχή πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Η προβληµατική που αναπτύσσεται εδώ αφορά στη συνέπεια των κρατικών φορέων στην εκπλήρωση των υποχρεώσεών τους, τη µη αναπροσαρµογή των κρατικών επιχορηγήσεων, καθώς και τις αδυναµίες των ίδιων των ΟΤΑ (µη επαρκής στελέχωση, δυσχέρειες καταβολής της ίδιας συµµετοχής) για την έγκαιρη αξιοποίηση των προγραµµατικών συµβάσεων (Μπιτσάνη 2002). Σχετικά µε την προβληµατική των παραπάνω φορέων, υπερισχύει η άποψη ότι η λειτουργία των δηµοτικών επιχειρήσεων δύναται να ενισχύσει την οικονοµική κατάσταση των δήµων, µε τη συνδροµή και των ίδιων βέβαια, ώστε να πετύχουν τον µείζονα στόχο, 29

30 δηλαδή «τον αέναο πολλαπλασιασµό των πολύµορφων ατοµικών ενεργοποιήσεων σε κοινούς στόχους» (Λιοναράκης 1994 στο: Ραζή, Μπαχάρας 1994, 33). Εποµένως, κύριο εργαλείο προώθησης της ολοκληρωµένης ενδογενούς ανάπτυξης και σηµαντικό «όπλο» για τους Ο.Τ.Α. στο πλαίσιο των τοπικών αναπτυξιακών προγραµµάτων είναι οι δηµοτικές επιχειρήσεις (Βαλασόπουλος 1989 στο: Τάτσος 1989, ). Οι δηµοτικές επιχειρήσεις µπορούν να καλύψουν υπάρχουσες κοινωνικές ανάγκες και να παρέµβουν µε αποτελεσµατικότητα στην οικονοµική ανάπτυξη των τοπικών κοινωνιών (Παπαγιάννης 1987, 29-31). Η δηµιουργία δηµοτικών επιχειρήσεων διαδραµατίζει πρωταρχικό ρόλο στην τοπική αναπτυξιακή διαδικασία, γιατί δίδεται µε αυτό το µέσο η ευκαιρία στους Ο.Τ.Α. να προωθήσουν τους όρους και τις προϋποθέσεις για την ενίσχυση της οικονοµικής και κοινωνικής ανάπτυξης των περιοχών τους και να βελτιώσουν τη συνολική τους κατάσταση. Η επιχειρηµατική δραστηριότητα των Ο.Τ.Α. συνδέεται συνήθως µε την υποδοµή και την έννοια της κοινής ωφέλειας (Τριανταφυλλοπούλου 2004). Από τη µελέτη του θεσµικού πλαισίου των δηµοτικών και κοινοτικών επιχειρήσεων συνάγεται ο κοινωνικός ρόλος του είδους αυτού των επιχειρήσεων, όπου το κέρδος δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά η επιχείρηση θεωρείται ως παραγωγική µονάδα κοινωνικών αγαθών και υπηρεσιών. Ειδικότερα για τον τοµέα του πολιτισµού, στο πλαίσιο των δηµοτικών επιχειρήσεων των Ο.Τ.Α., τη δεκαετία του 1980 εµφανίστηκε ο θεσµός των ΕΠΑ ( ηµοτικές Επιχειρήσεις Πολιτιστικής Ανάπτυξης). Η νοµική τους µορφή είναι Ν.Π.Ι.., η οποία διέπεται από τις διατάξεις των άρθρων του ΚΚ και που στοχεύει στην λειτουργική ευελιξία τους. Για τη σύσταση των κοινωφελών αυτών επιχειρήσεων απαιτείται απόφαση του ηµοτικού ή Κοινοτικού Συµβουλίου και πράξη του Γενικού Γραµµατέα της Περιφέρειας, η οποία δηµοσιεύεται στην Εφηµερίδα της Κυβερνήσεως. Η πράξη του Γενικού Γραµµατέα αποτελεί και το καταστατικό της επιχείρησης (άρθρο 254). Η πρώτη επιχείρηση πολιτιστικής ανάπτυξης ήταν αυτή της Καλαµάτας ( ΕΠΑΚ). Ο σκοπός της σύστασης της ΕΠΑΚ ήταν ο εξής: «να µετατρέψει τους πολίτες σε παραγωγούς πολιτισµού και όχι µονάχα σε χρήστες και σε αποδέκτες.η ΕΠΑΚ θα έπρεπε να συµβάλει στο να δηµιουργηθεί ένα κλίµα συνολικής αισθητικής αναβάθµισης.γιατί είναι πραγµατικά µαγικό να παρακολουθείς σιγά σιγά µια ολόκληρη πόλη να σέρνει το χορό της έκφρασής της και να µετατρέπεται λίγο-λίγο από απλός θεατής, χρήστης σε παραγωγό πολιτιστικών γεγονότων» (Μπένος 1994 στο: Ραζή, Μπαχάρας 1994, 55-56). 30

31 Κεφάλαιο 2. Επικοινωνία και Μέσα Μαζικής Ενηµέρωσης 2.1. Ορισµός και έννοια της επικοινωνίας Η επικοινωνία µπορεί να γίνει αντιληπτή ως η βάση, το θεµέλιο της κοινωνικής οργάνωσης. εν µπορεί να υπάρξει κοινωνική οργάνωση χωρίς επικοινωνία. Σύµφωνα µε τον ορισµό που διατυπώνεται από τους θεωρητικούς της επικοινωνίας, Theodorson & Theodorson (1969) επικοινωνία είναι «Η µετάδοση πληροφοριών, ιδεών, στάσεων ή συναισθήµατος από ένα πρόσωπο σε ένα άλλο ή άλλα, κυρίως διαµέσου συµβόλων». Επίσης, ο Osgood και οι συνεργάτες του (1957) αναφέρουν ότι «Σε γενικές γραµµές έχουµε επικοινωνία όταν ένα σύστηµα, µία πηγή και ο προσανατολισµός αλληλοεπηρεάζονται µε τη χρήση εναλλακτικών συµβόλων, τα οποία µπορούν να µεταδίδονται µέσω ενός καναλιού που τα συνδέει.» Ο Gerbner (1967) διατυπώνει την άποψη ότι η επικοινωνία µπορεί να οριστεί ως «κοινωνική αλληλεπίδραση διαµέσου µηνυµάτων». Τέλος, στο Ελληνικό Λεξικό Τεγόπουλος-Φυτράκης η επικοινωνία ορίζεται ως «Συνάφεια, σχέση µεταξύ ατόµων ή οµάδων/µεταβίβαση, ανταλλαγή πληροφοριών και µηνυµάτων / το σύστηµα διακίνησης εντολών, αναφορών, πληροφοριών, σε έναν οργανισµό». Η επικοινωνία προϋποθέτει έναν ποµπό, ένα κανάλι, ένα µήνυµα, ένα δέκτη, µια σχέση ανάµεσα στον ποµπό και το δέκτη, µια επίδραση, ένα περιβάλλον όπου πραγµατοποιείται η επικοινωνία. Ορισµένες φορές, αλλά όχι πάντα, υπάρχει πρόθεση ή σκοπός επικοινωνίας ή λήψης. Η επικοινωνία µπορεί να είναι οτιδήποτε ή όλα αυτά µαζί: µια πράξη επί άλλων, µια αλληλεπίδραση και µια αντίδραση στους άλλους (ΜακΚουέιλ και Βίνταλ 2001, 30). ύο βασικές διαδικασίες που χαρακτηρίζουν την επικοινωνία είναι η «κωδικοποίηση» (από την πλευρά του ποµπού) και η «αποκωδικοποίηση» (από την πλευρά του δέκτη). Κωδικοποίηση σηµαίνει ότι το µήνυµα µεταφράζεται σε µια γλώσσα ή κώδικά κατάλληλο για τα µέσα αναµετάδοσης και για τους δέκτες, στους οποίους προτίθεται να απευθυνθεί. Η αποκωδικοποίηση αναφέρεται στην επαναµετάφραση του µηνύµατος µε σκοπό την άντληση κάποιου νοήµατος (ό.π., 30). Άλλη µια βασική έννοια που χαρακτηρίζει τη διαδικασία της επικοινωνίας είναι η «ανάδραση». Σε γενικές γραµµές, η ανάδραση αναφέρεται σε κάθε διαδικασία, µε την οποία 31

32 ο επικοινωνητής αποκτά πληροφορίες ως προς το κατά πόσον και µε ποιο τρόπο ο αποδέκτης, στον οποίο απευθύνεται, έχει πράγµατι παραλάβει το µήνυµα. Τέτοιου είδους πληροφορία µπορεί να συνδράµει στην τροποποίηση της τρέχουσας ή της µελλοντικής επικοινωνιακής συµπεριφοράς (ό.π., 30). Μία βασική διάκριση που πραγµατοποιείται είναι µεταξύ διαπροσωπικής και µαζικής επικοινωνίας. Η διαπροσωπική επικοινωνία αποτελεί διαδικασία ανταλλαγής µηνυµάτων ανάµεσα σε δύο ή περισσότερα πρόσωπα και είναι γενικά δεκτό ότι είναι αµφίδροµη, δηλαδή οι µετέχοντες λαµβάνουν και στέλνουν µηνύµατα ο ένας στον άλλο, όντας ταυτόχρονα δέκτες και ποµποί πληροφοριών. Μήνυµα Ποµπός έκτης Αντίθετα, η µαζική επικοινωνιακή διαδικασία πολλές φορές περιγράφεται σαν µονόδροµη, µεταβιβαστική διαδικασία κατά την οποία υπάρχει µόνο αποστολή µηνυµάτων από τον ποµπό προς το δέκτη ή τους δέκτες. Ποµπός Μήνυµα Σύµφωνα µε το Janowitz (1968), οι µαζικές επικοινωνίες συµπεριλαµβάνουν τους θεσµούς και τις τεχνικές µε τις οποίες ειδικευµένες οµάδες χρησιµοποιούν τεχνολογικά µέσα (τύπος, ραδιόφωνο, ταινίες) για να διαδώσουν κάποιο συµβολικό περιεχόµενο σε µεγαλύτερα, ετερογενή και διασκορπισµένα ακροατήρια. Όπως καθίσταται εµφανές, στον ορισµό του Janowitz δεν υπάρχει το στοιχείο της ανάδρασης. Ωστόσο, µια σειρά σύγχρονων ερευνητών υιοθετώντας πιο προηγµένα µοντέλα, αναγνωρίζουν ότι υπάρχει ανάδραση και στην περίπτωση που µελετούν τη µαζική επικοινωνία, δηλαδή απάντηση, αντίδραση από το δέκτη προς τον ποµπό, και έτσι µιλούν για ολοκληρωµένη επικοινωνία και όχι για µονόδροµη ροή µηνυµάτων από το ποµπό στο δέκτη. 32

33 Όπως υποστηρίζει ο. Ψυχογιός (2003), η επικοινωνιακή διαδικασία είναι πρωτοβουλία του δέκτη. Μ ή νυ µ α Π οµ π ό ς έκ τη ς Α να τ ρ ο φ ο δ ό τ η σ η Πηγή: ηµητρόπουλος & Καλούρη, 2003 Έτσι, η επικοινωνία είναι µια λειτουργία µεταφοράς γνώσεων και πληροφοριών, από τον αποστολέα στον αποδέκτη µέσα από ένα µήνυµα ενηµερωτικού ή καθοδηγητικού χαρακτήρα µε τη χρήση προφορικών, γραπτών, ή οπτικοακουστικών στοιχείων. Παράγοντες που επηρεάζουν θετικά ή αρνητικά την επικοινωνία: το διανοητικό επίπεδο και η µόρφωση του αποδέκτη, µε την έννοια ότι όσο πιο µορφωµένο είναι το άτοµο τόσο περισσότερα «φίλτρα» γνώσης και σύγκρισης διαθέτει, ώστε να αποδέχεται δυσκολότερα το µήνυµα. οι διαµορφωτές της κοινής γνώµης, όπως οι δάσκαλοι, οι καλλιτέχνες, οι δηµοσιογράφοι, οι καταξιωµένοι επιστήµονες, ανάλογα µε το µέγεθος και το εύρος των κοινών που στοχεύονται. η αµεσότητα και η πολλαπλότητα των σηµερινών Μ.Μ.Ε. µε γνώµονα την αποτελεσµατικότερη αποτύπωση του µηνύµατος από τον αποδέκτη. η απλοποίηση του µηνύµατος, αφού ο σηµερινός άνθρωπος αρνείται να καταβάλει προσπάθεια για να κατανοήσει το µήνυµα. η συχνότητα της εκποµπής του µηνύµατος, ως αθροιστική διαδικασία χωρίς να φθάνει στα όρια του κορεσµού και η όλη προσπάθεια να γίνεται µπούµερανγκ. το κύρος της πηγής του µηνύµατος όπως αυτό αξιολογείται από την κοινή γνώµη. η ψυχολογική διάθεση του αποδέκτη στην επιλογή του µέσου και στην αποδοχή του µηνύµατος 33

34 η υπογράµµιση ενός βασικού µηνύµατος και όχι η έντονη και «φανφαρόνικη» επικοινωνία, αφού δεν συγκρατούνται πολλά, ή ουδέτερα µηνύµατα Στοιχεία που περιλαµβάνει η επικοινωνία Τα στοιχεία περιλαµβάνουν (Ν. Εξαδάκτυλος, σ. 69) o την πηγή ποµπό, που είναι ο αποστολέας µηνύµατος, και απαντά στην ερώτηση «ποιος θέλει κάτι να πει», o το µήνυµα, δηλαδή «τι θέλουµε να πούµε» στον κατάλληλο χρόνο µε το σωστό τρόπο για να είναι αποτελεσµατικό, o το µέσο, που σηµαίνει πως θα µεταδώσουµε το µήνυµα, δηλαδή «µε ποιο τρόπο θα το πούµε» o τον αποδέκτη, δηλαδή το κοινό στο οποίο απευθύνεται το µήνυµα. Ο αποστολέας πρέπει να γνωρίζει καλά το περιβάλλον µέσα στο οποίο δραστηριοποιείται ο δέκτης, προκειµένου να περάσει το µήνυµα αποτελεσµατικά. Τα στοιχεία συµπληρώνονται από o το αποτέλεσµα, την επανάδραση (feed back), δηλαδή τις πληροφορίες που συγκεντρώνει ο αποστολέας για την επιτυχία ή όχι της επικοινωνίας αφού ολοκληρωθεί και o τον θόρυβο, δηλαδή κάθε στοιχείο που δρα ως παράσιτο και αλλοιώνει το σύστηµα επικοινωνίας. o Το κύκλωµα της επικοινωνίας Ποµπός Κωδικοποίηση έκτης Αποκωδικοποίηση Μήνυµα Μήνυµα έκτης Αποκωδικοποίηση Ποµπός Κωδικοποίηση 34

35 Πηγή: ηµητρόπουλος & Καλούρη, Τα χαρακτηριστικά του αποτελεσµατικού µηνύµατος (Βασικές έννοιες : Ν.Εξαδάκτυλος σ.73) Σε γενικές γραµµές το µήνυµα πρέπει να σχεδιάζεται µε τρόπο που να προκαλεί το ενδιαφέρον και την προσοχή του αποδέκτη. Σχετικός είναι ο µηχανισµός του A.I.D.A., (ακροστιχίδα των αγγλικών λέξεων Attention, Interest, Desire και Action), που σηµαίνει ότι το µήνυµα θα πρέπει κατ αρχή να τραβήξει την προσοχή του αποδέκτη, απευθυνόµενο στη λογική ή στο συναίσθηµα του, µετά να ξυπνήσει το ενδιαφέρον του, στη συνέχεια να του δηµιουργήσει την σχετική επιθυµία (π.χ. απόκτησης, αποδοχής), ώστε τελικά να προκληθεί η επιθυµητή δράση, δηλαδή η αγορά ενός προϊόντος, ο ενστερνισµός της προβαλλόµενης ιδέας, κ.λ.π. Μετά τον σωστό σχεδιασµό σειρά έχει η προσεκτική µετάδοση και απόδοση του µηνύµατος στον παραλήπτη, που σηµαίνει ότι χρειάζεται προσεκτική επιλογή αφενός του µέσου που θα χρησιµοποιηθεί και να εκµεταλλεύεται κάθε πλεονέκτηµα του όπως την ταχύτητα, την εµβέλεια, και αφετέρου του τρόπου έκφρασης του περιεχοµένου που σηµαίνει ότι οι φράσεις και οι λέξεις του πρέπει να είναι κοινές στον αποστολέα και τον αποδέκτη, ώστε να έχουµε την καλύτερη δυνατή απήχηση. Γι αυτό το λόγο το µήνυµα θα πρέπει να προσανατολίζεται στον αποδέκτη, δηλαδή ο αποστολέας να το βλέπει µέσα από το πρίσµα του αποδέκτη. Στη συνέχεια εστιάζουµε στην παράθεση στοιχείων, δηλαδή το µήνυµα να δείχνει ότι είναι αναγκαίο και ότι καλύπτει την ανάγκη ενηµέρωσης - πληροφόρησης του αποδέκτη. Γι αυτό θα πρέπει να εστιάζει σε µια ιδέα-στόχο και µάλιστα στην πιο πειστική, σηµαντική, ωφέλιµη ιδέα και να στοχεύει σ ένα βασικό όφελος του αποδέκτη. Τα βασικά δε τυπικά χαρακτηριστικά του µηνύµατος είναι ότι αυτό θα πρέπει να ταυτίζεται ξεκάθαρα µε το όνοµα του φορέα, να είναι µοναδικό, πρωτότυπο, ανταγωνιστικό, απλό, κατανοητό, πειστικό, πλήρες χωρίς περιττολογίες, ξεκάθαρο, αξιόπιστο και ειλικρινές, έστω και µε µια επιτρεπτή υπερβολή εφόσον πρόκειται για µήνυµα δηµοσίων σχέσεων. 35

36 2.4. Μοντέλα επικοινωνίας Βασικό εργαλείο για τη µελέτη των φαινοµένων και διαδικασιών της µαζικής επικοινωνίας αποτελούν για τους θεωρητικούς της επιστήµης τα µοντέλα επικοινωνίας. Ως µοντέλο επικοινωνίας νοείται η αναπαράσταση, η απλουστευµένη περιγραφή συνήθως µε τη µορφή διαγραµµάτων, µια συγκεκριµένης διαδικασίας ή φαινοµένου, που επιδιώκει να καταδείξει τα κύρια στοιχεία της δοµής ή της διαδικασίας και τις σχέσεις ανάµεσα στα στοιχεία αυτά. Τα µοντέλα επικοινωνίας είναι χρήσιµα γιατί ταξινοµούν και συσχετίζουν τα συστήµατα µεταξύ τους και µας δίνουν ολοκληρωµένη εικόνα, την οποία σε άλλη περίπτωση ίσως να µην ήµασταν σε θέση να συλλάβουµε. Επίσης, δίνουν µια γενική εικόνα ενός φάσµατος ανόµοιων συγκεκριµένων συνθηκών και βοηθούν στην ερµηνεία, µε το να παρέχουν µε απλουστευµένο τρόπο πληροφορίες που σε άλλη περίπτωση θα µπορούσαν να είναι περίπλοκες ή αµφίσηµες. Ακόµη, σε ορισµένες περιπτώσεις µπορούν να καταστήσουν δυνατή την πρόβλεψη αποτελεσµάτων ή την πορεία των γεγονότων και µπορεί να χρησιµοποιηθούν για τη διατύπωση υποθέσεων όσον αφορά την έρευνα. Βέβαια, τα επικοινωνιακά µοντέλα τείνουν να δηµιουργούν ένα περιοριστικό πλαίσιο µέσα στο οποίο καλείται κάποιος να εξετάσει και να ερµηνεύσει φαινόµενα και διαδικασίες της επικοινωνίας, ενώ σε γενικές γραµµές είναι ατελή και υπεραπλουστευµένα και δεν αποκλείεται να στηρίζονται σε αυθαίρετες υποθέσεις. Τέλος, είναι εξαιρετικά δύσκολο να περιγράψουν τη δυναµική της επικοινωνιακής διαδικασίες και πολλά από αυτά είναι στατικά ή δεν λαµβάνουν υπόψη τους συγκεκριµένα περιβάλλοντα µέσα στα οποία συντελούνται τα επικοινωνιακά φαινόµενα Τα πρώιµα επικοινωνιακά µοντέλα Η έρευνα στο χώρο της επικοινωνίας που αρχικά υποκινήθηκε από το ενδιαφέρον για την πολιτική επιρροή του τύπου και αργότερα για τις ηθικές και κοινωνικές επιδράσεις του ραδιοφώνου και των κινηµατογραφικών ταινιών χρονολογείται τουλάχιστον από τις αρχές του εικοστού αιώνα. Σε γενικές γραµµές, η έρευνα στην επικοινωνία προήλθε από την επιθυµία ελέγχου, καθώς και από την ανάπτυξη της απόδοσης και της αποτελεσµατικότητας στα πεδία της εκπαίδευσης, της προπαγάνδας, των τηλεπικοινωνιών, της διαφήµισης και των δηµοσίων και διαπροσωπικών σχέσεων. Η ερευνητική δραστηριότητα άρχισε µε πρακτικό 36

37 προσανατολισµό και τροφοδοτήθηκε από τις εξελίξεις στην ψυχολογία και την κοινωνιολογία, καθώς και από τις γενικότερες βελτιώσεις στη µεθοδολογία τους, ιδίως στη χρήση πειραµάτων, στις κοινωνικές δηµοσκοπήσεις και στη στατιστική (ΜακΚουέιλ και Βίνταλ 2001, 32). Ουσιαστικά, µόνο µετά το εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο η έρευνα επικεντρώθηκε στην επικοινωνία ως πεδίο µελέτης. Εφόσον το µεγαλύτερο µέρος της εµπειρικής έρευνας αποτελούσε ένα κυρίως αµερικανικό φαινόµενο, κατ αναλογία και στη µεταπολεµική περίοδο οι Ηνωµένες Πολιτείες ήταν η χώρα που πρόσφερε τη δυνατότητα στην επιστήµη της επικοινωνίας να προβεί στις πρώτες µελέτες µέσα στο πλαίσιο αυτού του κλάδου. Η δεκαετία του 1950 ήταν ιδιαίτερα παραγωγική στη δηµιουργία θεωρητικών µοντέλων. Η περίοδος αυτή µπορεί να θεωρηθεί µια αναζήτηση της έρευνας για την ανάπτυξη και τη δηµιουργία ενός ενιαίου πεδίου της θεωρίας και της επικοινωνίας. Σύµφωνα µε τους Johnson και Klare (1961), ο µαθηµατικός Claude Shannon πρώτος παρακίνησε τους κοινωνικούς επιστήµονες να διατυπώσουν τη σκέψη τους για την επικοινωνία µε µορφή µοντέλου, σύµφωνα µε τους παραπάνω όρους. Η αρχική απήχηση αυτής της προσέγγισης πιθανώς σχετίζεται, πρώτον, µε την κεντρική θέση που κατείχε το ενδιαφέρον για τις επιδράσεις και τα αποτελέσµατα, δεύτερον, µε την επιµονή της έρευνας για το µοντέλο «ερέθισµα - ανταπόκριση» του συµπεριφορικού ελέγχου και της µάθησης, έννοιες οι οποίες αποτελούσαν θεµελιώδεις αρχές στην ψυχολογία, και, τρίτον, µε την αυξανόµενη επιθυµία ταξινόµησης και κωδικοποίησης της υπάρχουσας γνώσης και διερεύνησης του πεδίου της επικοινωνίας. Στο σηµείο αυτό θα παρουσιαστεί συνοπτικά ένα επικοινωνιακό µοντέλο, το οποίο είναι παλιό και παρωχηµένο, αλλά στις σπουδές της επικοινωνίας αποτελεί τη βάση, την αφετηρία για την περιγραφή και ερµηνεία των διαδικασιών της µαζικής επικοινωνίας Φόρµουλα Λάσγουελ Ο αµερικανός πολιτικός επιστήµονας Harold Lasswell στο άρθρο του The Structure and Function of Communication in Society (1948), παρουσιάζοντας τα αποτελέσµατα έρευνας αναφορικά µε την προπαγάνδα και την αποτελεσµατικότητά της, υποστήριξε ότι για να περιγράψει κάποιος µια πράξη της επικοινωνίας εύκολα και συνοπτικά, δεν έχει παρά να απαντήσει στα εξής ερωτήµατα (ΜακΚουέιλ & Βινταλ, 2001): 37

38 Ποιος Λέει τι Από ποιο κανάλι Σε ποιον Με ποιο αποτέλεσµα Μεταφερµένη σε γραµµικό µοντέλο, η Φόρµουλα του Λάσγουελ έχει την εξής µορφή: Ποιος Λέει τι Με ποιο κανάλι Σε ποιον Με ποιο αποτέλεσµα Επικοινωνητής Μήνυµα Μέσο έκτης Επίδραση Πηγή: ΜακΚουέιλ και Βίνταλ 2001, σελ. 39. Το µοντέλο αυτό παρουσιάζει ένα τυπικό χαρακτηριστικό των πρώιµων µοντέλων της επικοινωνίας: θεωρεί δεδοµένο ότι ο επικοινωνητής έχει κάποια πρόθεση να επηρεάσει το δέκτη και έτσι η επικοινωνία προσεγγίζεται και ερµηνεύεται ως µια διαδικασία πειθούς. Θεωρεί επίσης δεδοµένο ότι θα µηνύµατα θα ασκούν πάντα κάποια επίδραση στους δέκτες. Ακόµη, ένα σηµείο κριτικής του µοντέλου είναι το γεγονός ότι παραλείπει το στοιχείο της ανάδρασης. Ωστόσο, κατά την εξέταση του µοντέλου δε θα πρέπει να ξεχνάµε ότι το ενδιαφέρον του Λάσγουελ ήταν επικεντρωµένο στην πολιτική επικοινωνία και την αποτελεσµατικότητά της και επιπλέον ότι κατά τη δεκαετία του 50, η γενικότερη τάση στον τοµέα έρευνας της επικοινωνίας ήταν ο εντοπισµός των επιδράσεων που ασκούν τα µέσα στο κοινό, τα οποία αντιµετωπίζονταν ως ισχυρά και το κοινό ως αδύναµο. Τέλος, παρότι απλουστευτικό και ελλιπές, µέσα από το µοντέλο του Λάσγουελ µπορεί κάποιος να εισαχθεί εύκολα και µε κατανοητό τρόπο στη µελέτη της επικοινωνιακής διαδικασίας. Το απλό µοντέλο του ποµπού - καναλιού - µηνύµατος - δέκτη γρήγορα τροποποιήθηκε, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1950, σύµφωνα µε τις αναζητήσεις των µελετητών που αφορούσαν στη διαπροσωπική και τη µαζική επικοινωνία. Οι τροποποιήσεις 38

39 έλαβαν υπόψιν τους µερικές σηµαντικές πλευρές της ανθρώπινης επικοινωνίας. Μια πρώτη τροποποίηση ήταν η ανάγκη να ενσωµατωθεί µε πληρέστερο τρόπο και ως ουσιαστικό συστατικό στοιχείο το γεγονός της ανάδρασης. Με αυτό το γεγονός συνδέεται η αναγνώριση της µη γραµµικότητας των επικοινωνιακών διαδικασιών. Αυτές είναι τυπικά κυκλικές, επαναλαµβανόµενες και σπειροειδείς, επειδή η αλλαγή που επέρχεται δια µέσου της επικοινωνίας δηµιουργεί ένα νέο «κρίκο» σε ένα διαφορετικό πλέον σηµείο και επίπεδο (για να χρησιµοποιήσουµε χωρικές αναλογίες) από ό,τι ίσχυε στην προηγούµενη κατάσταση. Τα συµπεράσµατα αυτά βασίζονται στη µελέτη των Osgood, Schramm και Dance (ΜακΚουέιλ και Βίνταλ 2001, 33). Μια δεύτερη βασική εξέλιξη σχετίζεται µε το γεγονός ότι οι δέκτες, κάτω από φυσιολογικές συνθήκες, αντιλαµβάνονται, ερµηνεύουν και προσλαµβάνουν τα µηνύµατα µε επιλεκτικό τρόπο. Η πιθανή αναποτελεσµατικότητα ενός επικοινωνιακού συνδετικού κρίκου είχε, βέβαια, αναγνωριστεί από το πρώιµο µαθηµατικό µοντέλο, αλλά το πρόβληµα εκεί θεωρείται «θόρυβος» στο σύστηµα, επειδή τα κύρια κριτήρια µιας επιτυχούς επικοινωνίας προέρχονται από τις προθέσεις του ποµπού. Το µοντέλο του Gerbner προσφέρει µια λύση στο πρόβληµα, καθώς αναγνωρίζει το ουσιαστικό ενδιαφέρον των πηγών και τη φύση της έκδηλης αποσπασµατικότητάς τους. Ο Gerbner τονίζει τον ουσιαστικό χαρακτήρα της συναλλαγής που καταγράφουµε στο µεγαλύτερο µέρος της επικοινωνίας και την εξάρτηση κάθε νοήµατος που αποκτάται από τις υποθέσεις και την προϋπάρχουσα γνώση του δέκτη, καθώς και από το περιβάλλον, στο οποίο η επικοινωνία πραγµατοποιείται. Θα µπορούσαµε εν συντοµία να πούµε ότι αυτή η εξέλιξη σχετίζεται µε την ενδο-υποκειµενικότητα της επικοινωνίας, επειδή κάθε µορφή επικοινωνίας συνεπάγεται, περισσότερο ή λιγότερο, µια «επεξεργασµένη» ανταλλαγή και διαπραγµάτευση ανάµεσα στους ποµπούς και τους δέκτες. Συνεπώς το αποτέλεσµα της επικοινωνίας είναι ένα ζήτηµα διαπραγµατεύσιµο και δεν µπορεί πάντα να προβλεφθεί εκ των προτέρων. Αυτή η συλλογιστική συνεχίζει να θεωρείται σηµαντική στις πρόσφατες µελέτες της διαπροσωπικής επικοινωνίας και έχει επηρεάσει την ανάπτυξη αυτών που έχουν ονοµαστεί ως προσεγγίσεις της µαζικής επικοινωνίας που «εστιάζονται στο κοινό» (ό.π., 34) Η µετάβαση στη µαζική επικοινωνία Ένα ορατό σηµείο εκκίνησης για την κατασκευή επικοινωνιακών µοντέλων ήταν ο διαχωρισµός των µοντέλων που αναφέρονται στη µαζική επικοινωνία. Ήταν ουσιώδες να 39

40 γίνεται ειδική µνεία στα αυτόνοµα χαρακτηριστικά της µαζικής επικοινωνίας. Η µελέτη των Wsstley και Maclean είναι ιδιαίτερα σηµαντική, καθώς επικεντρώνεται στο ρόλο που διαδραµατίζουν οι οργανισµοί µαζικής επικοινωνίας µε το να µεσολαβούν και να ελέγχουν τα κανάλια επικοινωνίας ανάµεσα στους ποµπούς της κοινωνίας και στο κοινό. Επίσης, το µοντέλο τους γεφυρώνει το χάσµα ανάµεσα στο αρχικό βασικό µοντέλο που δίνει έµφαση στη σκόπιµη επικοινωνία και στην έκδηλη άσκοπη ροή της µαζικής επικοινωνίας, µε την έννοια ότι είναι συνεχής και δεν κατευθύνεται σε γνωστούς ή εξειδικευµένους δείκτες. Στο µοντέλο τους, η µαζική επικοινωνία δρα ως ένας µεσάζοντας για το δέκτη, ως ένας ερµηνευτής των αναγκών και των ενδιαφερόντων του. Η όλη διαδικασία καθορίζεται από την προσδοκώµενη ανάγκη του κοινού, παρά από τους στόχους του επικοινωνητή. Το µοντέλο του Maletzke αναπτύσσει µερικές από τις παραπάνω απόψεις και µας υπενθυµίζει ότι τόσο ο µαζικός επικοινωνητής όσο και το κοινό δρουν µέσα στον κοινωνικό περίγυρο και στο άµεσο κοινωνικό περιβάλλον. Το κεφάλαιο για τα βασικά µοντέλα ολοκληρώνεται µε την υπενθύµιση ότι η επικοινωνία (συµπεριλαµβανοµένης της µαζικής) δεν είναι πάντα, ή µόνο, µια γραµµική διαδικασία αναµετάδοσης, αλλά ενέχει µια σηµαντική «τελετουργική» διάσταση και ότι οι συµµετέχοντες σε αυτήν είναι δυνατόν να επηρεάζονται έντονα από άλλες λογικές, για παράδειγµα κερδίζοντας και διατηρώντας την προσοχή των θεατών (ό.π., 35) Χαρακτηριστικά της µαζικής επικοινωνίας Βέβαια, είναι αλήθεια ότι η σχέση ποµπού - δεκτή στη µαζική επικοινωνία δεν είναι συµµετρική. Ισχυρότερος είναι ο πόλος του ποµπού, ενώ οι δεκτές οικονοµικά, πολιτικά και κοινωνικά είναι κατά πολύ ασθενέστεροι των ποµπών που χειρίζονται το υλικό και λογισµικό των µέσων. Ο ποµπός θέτει εν πολλοίς τους όρους πρόσβασης στα µέσα επικοινωνίας, ενώ οι δυνατότητες ανάδρασης του δέκτη, αν και υπαρκτές, είναι ωστόσο περιορισµένες. Επίσης, η σχέση ανάµεσα στον ποµπό και το δέκτη σε συνθήκες µαζικής επικοινωνίας είναι σε µεγάλο βαθµό απρόσωπη. Ο ποµπός στη µαζική επικοινωνία αποτελεί µέρος µιας οργανωµένης οµάδας και συχνά είναι µέλος ενός οργανισµού. Ο δέκτης είναι κάποιο υποκείµενο ή µια οµάδα ατόµων µε ορισµένα χαρακτηριστικά. 40

41 Το κανάλι επικοινωνίας συµπεριλαµβάνει την τεχνολογία που βασίζεται σε συσκευές διανοµής και συστήµατα. Αυτά τα συστήµατα έχουν ένα επιπρόσθετο κοινωνικό περιεχόµενο, επειδή εξαρτώνται από το νόµο και το πολιτιστικό περιβάλλον. Το µήνυµα στη µαζική επικοινωνία δεν είναι ένα µοναδικό και παροδικό φαινόµενο, αλλά µια µαζικά παραγόµενη και επ αόριστον επαναλαµβανόµενη συµβολική δοµή Η εξέλιξη των επικοινωνιακών µοντέλων και της επικοινωνιακής έρευνας Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του 1960 και 1970, το κέντρο του ερευνητικού ενδιαφέροντος είχε την τάση να µετατοπίζεται από τα ερωτήµατα των άµεσων αποτελεσµάτων και επιδράσεων των ΜΜΕ στις απόψεις, αντιλήψεις και συµπεριφορές, αν και αυτά τα θέµατα ακόµη απασχολούν την ερευνητική κοινότητα. Μεγαλύτερη προσοχή δόθηκε στις µακροπρόθεσµες και έµµεσες κοινωνικές και ιδεολογικές επιδράσεις, καθώς και στις επιδράσεις που σχετίζονται άµεσα µε την προσοχή που δίνουν τα ΜΜΕ σε πλευρές του κοινωνικού περιβάλλοντος. Η επιρροή της θεωρίας της µαζικής κοινωνίας, η οποία υποστηρίζει ότι οι πολίτες των σύγχρονων κοινωνιών υπόκεινται στη χειραγώγηση των ΜΜΕ που ελέγχονται από ηγετικές οµάδες εξουσίας, σταδιακά έδωσε τη θέση της στη θεωρία, σύµφωνα µε την οποία οι άνθρωποι είναι σε θέση να παίξουν έναν πιο ενεργό ρόλο µε το να υιοθετούν ή να απορρίπτουν τα κελεύσµατα των µαζικών µέσων. Έτσι, τα µέσα θεωρείται ότι είναι πιο πιθανό να προσφέρουν το «πρωτογενές υλικό» για τη διαµόρφωση γνωµών και τη συγκρότηση της κοινωνικής πραγµατικότητας από το να επιβάλλουν τις απόψεις τους. Οι θεωρήσεις αυτές έχουν ενισχυθεί από τις προσεγγίσεις του ενεργού κοινού και από θεωρήσεις που υποστηρίζουν ότι τα µηνύµατα των µέσων εισπράττονται και αποκωδικοποιούνται µε διαφορετικό τρόπο από τα µέλη του κοινού (ό.π., 35). Παρά το γεγονός ότι οι παραπάνω θεωρητικοί προσανατολισµοί υποβάθµισαν την ευθύγραµµη παραγωγή των µέσων, η σηµαντική επιρροή και οι ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας κατά τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 διατήρησαν σε ισχύ την αντίληψη ότι τα µαζικά µέσα δεν είναι απλώς ουδέτεροι δίαυλοι κοινωνικής επιρροής, αλλά είναι περισσότερο πιθανό να προσφέρουν πρόσθετα πλεονεκτήµατα σε αυτούς που κατέχουν την οικονοµική και πολιτική εξουσία. Τα ΜΜΕ, για παράδειγµα, δε φαίνεται να λειτουργούν ενάντια στις δοµικές ανισότητες της πληροφορίας. Η άποψη για τη συνεχή επιρροή των ΜΜΕ στην κοινωνία οδήγησε την προσοχή των µελετητών στη διερεύνηση της οργάνωσης 41

42 των ΜΜΕ και στις επιρροές που αυτή έχει στο επικοινωνιακό προϊόν, ιδίως στις περιπτώσεις επιλογής και παρουσίασης της ενηµέρωσης (ό.π., 36). Στη σηµερινή εποχή, πρέπει να λάβουµε υπόψη µας τα τρία νέα πεδία της επικοινωνιακή έρευνας που έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια. Το πρώτο, αν και καθόλου νέο στην έρευνα, χρήζει ιδιαίτερης προσοχής και επικεντρώνεται στην «εφαρµοσµένη επικοινωνία» - η σκόπιµη χρήση των µαζικών µέσων για την επιρροή των συµπεριφορών ή στάσεων ή για την εκπόνηση µεγάλων επικοινωνιακών εκστρατειών. Τα άλλα δύο είναι εξ ολοκλήρου νέα και αναφέρονται, αντίστοιχα, στις πλευρές της αναδυόµενης «κοινωνίας της πληροφορίας» και στη διεθνή επικοινωνία. Έχουµε εισέλθει σε µια εποχή όπου τα όρια ανάµεσα στη µαζική επικοινωνία και σε άλλες επικοινωνιακές διαδικασίες καθίστανται δυσδιάκριτα. Ο «ιδεότυπος» ενός κεντρικά ελεγχόµενου ραδιοτηλεοπτικού ή εκδοτικού οργανισµού που στέλνει µηνύµατα µε το ίδιο περιεχόµενο σε µεγάλα και αµετάβλητα ακροατήρια φαίνεται παρωχηµένος. Η ευκρινής διαφορά και σταθερή σχέση ανάµεσα στο συλλογικό «ποµπό» και το συλλογικό «δέκτη» τείνει να καταστεί πλέον απηρχαιωµένη, τόσο λόγω των τεχνολογικών εξελίξεων, όσο και λόγω της ανάπτυξης νέων µορφών της επικοινωνιακής πολιτικής και οργάνωσης. Η διαδικασία της µαζικής επικοινωνίας συνεχίζει να διαφοροποιείται και να κατακερµατίζεται. Οι αναλυτές καταγράφουν τη διαδικασία της σύγκλισης των τύπων της επικοινωνιακής τεχνολογίας και µια ρήξη των παραδοσιακών οριοθετήσεων ανάµεσα στα µέσα (Pool, 1983). Η αυξανόµενη «διεθνοποίηση» της ροής της µαζικής επικοινωνίας» έχει επικροτηθεί για το ότι θα αποφέρει όφελος και ταυτόχρονα έχει επικριθεί για τις πιθανές κοινωνικές και πολιτισµικές ζηµίες που θα επιφέρει. Τα θέµατα, τα οποία προκύπτουν από αυτή τη διαπίστωση δεν είναι νέα, παραµένουν όµως σηµαντικά. Ένα από αυτά είναι οι απόπειρες για τη δηµιουργία µοντέλων επικοινωνίας σχετικά µε τις διαφορές ανάµεσα στους τύπους των εθνικών επικοινωνιακών συστηµάτων, ιδίως λόγω των ιδεοπολιτικών διαφορών. Οι πολιτικές εξελίξεις και η ενίσχυση των δυνάµεων της αγοράς, σε συνδυασµό µε τις τεχνολογικές εξελίξεις και τη σύγκλιση των µέσων έχουν υποβαθµίσει αυτές τις διαφορές, αν και θα ήταν λάθος να θεωρηθεί ότι έχουν εξαλειφθεί οι σηµαντικές κοινωνικές διαφορές που επηρεάζουν την επικοινωνία σε όλες τις διαστάσεις της (ΜακΚουέιλ και Βίνταλ 2001, 37). 42

43 2.7. Τα µέσα µαζικής επικοινωνίας «Ό,τι γνωρίζουµε για την κοινωνία, τη φύση, τον κόσµο, την ιστορία, το γνωρίζουµε από τα µέσα µαζικής επικοινωνίας» Luhmann (2003, 25). Με τη φράση αυτή ο Niklas Luhmann αναδεικνύει τον καθοριστικό ρόλο των µέσων µαζικής επικοινωνίας στη διαµόρφωση του σύγχρονου πολιτισµού. Από τη στιγµή που όλο και λιγότερο µπορούµε να αποκτήσουµε, ιδίοις όµµασι, εικόνες για το σύνολο του κόσµου που µας περιβάλλει, η επαφή µας µε τα µέσα είναι αναγκαία. Αναπόφευκτα, εποµένως, η συντριπτική πλειοψηφία των πληροφοριών που λαµβάνει ο σύγχρονος άνθρωπος της ύσης προέρχονται από αυτά. Υπό αυτό το πρίσµα, τα κοινωνικά ή πολιτισµικά συστήµατα «δεν αποτελούνται ούτε από ανθρώπους ούτε από πράξεις, αλλά από επικοινωνίες» (ό.π., 10). Ο ίδιος ο άνθρωπος, άλλωστε, γίνεται αντιληπτός ως «µια κοινωνική κατασκευή»: ένα περισσότερο ή λιγότερο πληροφορηµένο ον, ικανό να λαµβάνει αποφάσεις και ηθικά υπεύθυνο, το οποίο επιτρέπει στο σύστηµα των µέσων µαζικής επικοινωνίας να επιδιώκει διαρκώς την πρόκληση ερεθισµών για το βιολογικό και ψυχολογικό περιβάλλον του ανθρώπου. Ειδικότερα, τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης διακρίνονται σε δύο κατηγορίες, τα παραδοσιακά και τα σύγχρονα µέσα επικοινωνίας, τα οποία, ανάλογα µε τη φύση και τις ιδιαιτερότητές του το καθένα, δίνουν στους χρήστες - κοινό την πραγµατικότητα που χτίζεται µέσα από τα µηνύµατα των µέσων, την πραγµατικότητα δηλαδή του κόσµου, όπως αυτή περιγράφεται, µορφοποιείται και αποκρυσταλλώνεται στη συνείδηση των ανθρώπων µέσα από τα περιεχόµενα των µαζικών µέσων Παραδοσιακά µέσα επικοινωνίας Α) Εφηµερίδες - Περιοδικά Η εφηµερίδα ως µέσο περιβάλλεται για λόγους ιστορικούς και κοινωνικούς από µεγαλύτερο κύρος από ό,τι, για παράδειγµα, η τηλεόραση, είναι κατά βάση ενηµερωτικό µέσο, σε αντίθεση µε τα υπόλοιπα, και η παρέµβασή της στη δηµόσια σφαίρα είναι µεγαλύτερη από αυτή των λοιπών µέσων. Βέβαια, υπάρχουν εφηµερίδες που κατά κοινή οµολογία είναι έγκριτες και ασκούν µεγαλύτερη επίδραση στη λεγόµενη διαµόρφωση της 43

44 θεµατολογίας της κοινής γνώµης και άλλες που χαρακτηρίζονται ως σκανδαλοθηρικές και «κίτρινες». Γενικότερα, ο Τύπος εκτιµάται ότι έχει αυξηµένη ισχύ στη διαµόρφωση της ατζέντας, των θεµάτων που θεωρούνται σηµαντικά και βρίσκονται στο επίκεντρο της δηµόσιας συζήτησης, γι αυτό και επηρεάζουν τη διαµόρφωση της κοινής γνώµης. Ειδικότερα στη σηµερινή εποχή, που οι πληροφορίες προερχόµενες από έναν τεράστιο αριθµό ενηµερωτικών µέσων κατακλύζουν το κοινό, ο ρόλος του Τύπου δεν είναι τόσο η ενηµέρωση για το τι έχει συµβεί, αυτό το κοινό το έχει συνήθως µάθει ήδη από αλλού -τηλεόραση, ραδιόφωνο, διαδίκτυο- αλλά έχει να κάνει µε τον προσανατολισµό και τη διαµόρφωση γνώµης για τα σηµαντικά γεγονότα. Τα έντυπα, εφηµερίδες και περιοδικά, παρουσιάζουν το πλεονέκτηµα ότι διαβάζονται σε χρόνο και τόπο που επιλέγει ο αναγνώστης, κάτι που δεν συµβαίνει µε το ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Επίσης, ο Τύπος έχει ένα σχετικά σταθερό κοινό, το οποίο επιλέγει κάποιες εφηµερίδες µε κριτήρια τις πολιτικές του πεποιθήσεις, τη συνολικότερη συλλογιστική της εφηµερίδας ή την προτίµησή του σε κάποιος αρθρογράφους και το οποίο συνήθως «δένεται» µε την εφηµερίδα του και δύσκολα την αλλάζει. Ωστόσο, οι ηµερήσιες εφηµερίδες παρουσιάζουν το µειονέκτηµα της µικρής διάρκειας ζωής, αυτής του 24ώρου. Στο επόµενο φύλλο άλλες ειδήσεις θα γεµίζουν τις σελίδες της εφηµερίδας, και οι χθεσινές ειδήσεις χάνουν την επικαιρότητά τους και συνεπώς την ειδησεογραφική τους αξία. Βέβαια, υπάρχουν κάποια γεγονότα που υπάρχουν για αρκετά µεγάλο χρονικό διάστηµα στο επίκεντρο των µέσων. Ωστόσο, αυτά σχεδόν πάντα είναι αρνητικά. Τα περιοδικά, αν και έχουν µικρότερη επιρροή από τον ηµερήσιο Τύπο, ωστόσο παρουσιάζουν το πλεονέκτηµα ότι ο κύκλος ζωής τους είναι µεγαλύτερος εβδοµαδιαία, δεκαπενθήµερα, µηνιαία- και δεν είναι τόσο άµεσα συνδεδεµένα µε την επικαιρότητα όπως οι εφηµερίδες, ενώ ευκολότερα διαβάζονται µετά την παρέλευση της περιόδου που καλύπτουν. Επίσης, ο περιοδικός τύπος έχει την ευχέρεια λόγω του χρόνου που µεσολαβεί από τα γεγονότα, να προσφέρει εµβάθυνση σε ορισµένα σηµαντικά θέµατα της επικαιρότητας. 44

45 Β) Ραδιόφωνο Το ραδιόφωνο είναι ένα µέσο ευρείας απήχησης, θεωρείται δε «το ευκολότερο» µέσο στη χρήση, καθώς ακόµη και άτοµα που δε γνωρίζουν γραφή ή άτοµα µε προβλήµατα όρασης µπορούν να το παρακολουθήσουν. Το ραδιόφωνο και η τηλεόραση παρουσιάζουν αµεσότητα και ταχύτητα στη µετάδοση µηνυµάτων έναντι του Τύπου. Σε σύγκριση µε την τηλεόραση, έχει το πλεονέκτηµα της δυνατότητας παρακολούθησης των προγραµµάτων του από το χρήστη χωρίς ο τελευταίος να καταβάλει ιδιαίτερη προσπάθεια, συχνά ασχολούµενος ταυτόχρονα µε άλλες δραστηριότητες, είτε βρίσκεται στο σπίτι, στην εργασία του ή στο αυτοκίνητο. Επίσης, κοινό χαρακτηριστικό του ραδιοφώνου και της τηλεόρασης είναι η παροδική διάρκεια του µηνύµατος και η µη επανάληψή του κατ επιλογή του χρήστη. Γ) Τηλεόραση Κατά κοινή οµολογία η τηλεόραση είναι το µέσο µε τη µεγαλύτερη απήχηση στο ακροατήριο. Η τηλεόραση λειτουργεί ως «παράθυρο στον κόσµο σε πραγµατικό χρόνο», µέσα από την ικανότητά της να µεταδίδει απευθείας εικόνες και ήχους, ασκώντας µεγάλη επίδραση στους τηλεθεατές. Στα βασικά χαρακτηριστικά της συµπεριλαµβάνονται η ποικιλία προγραµµάτων, η αίσθηση οικειότητας και η ικανότητά της να καλλιεργεί προσωπική εµπλοκή ανάµεσα στον τηλεθεατή και στα πρόσωπα της οθόνης - παρουσιαστές, ηθοποιούς κτλ. Ακόµη, η τηλεόραση θεωρείται η κύρια πηγή ενηµέρωσης και πληροφόρησης των ανθρώπων και ο κύρος δίαυλος επικοινωνίας ανάµεσα στους πολιτικούς και τους πολίτες, ιδίως σε προεκλογικές περιόδους Τα σύγχρονα µέσα επικοινωνίας Στο πλαίσιο του λόγου περί της Κοινωνίας της Πληροφορίας τα επονοµαζόµενα µέσα της τηλεµατικής (συνδυασµός τηλεπικοινωνιών και πληροφορικής) έχουν αναγνωριστεί ως βασικά στοιχεία της επανάστασης των επικοινωνιών. Αυτά που συχνά αποκαλούνται «νέα µέσα» είναι στην πραγµατικότητα µια οµάδα από διαφορετικές τεχνολογίες µε διάφορες εφαρµογές, χωρίς να έχουν διαδοθεί ως «µέσα» ούτε έχουν ένα ακριβή ορισµό που να προσδιορίζει τη λειτουργία τους. Στα νέα µέσα εµπλέκονται πολλές µορφές τεχνολογίας. Τούτο πραγµατοποιείται στο επίπεδο της µετάδοσης (καλωδιακή ή δορυφορική), της συµπίεσης, της αποθήκευσης, της ανάκλησης, της εµφάνισης (µε το συνδυασµό κειµένων και 45

46 γραφηµάτων), στον έλεγχο (ηλεκτρονικός υπολογιστής). Ο Neuman σηµειώνει ότι οι νέες τεχνολογίες χρησιµοποιούνται για τη διαµόρφωση ενός ενιαίου ηλεκτρονικού δικτύου. Στο σύνολό τους, τα νέα δίκτυα σταδιακά δείχνουν να έχουν µικρότερη ευαισθησία όσον αφορά στο κόστος και την απόσταση και όλο και µεγαλύτερη ταχύτητα, όγκο, ευελιξία, αλληλεπίδραση, αλληλοσύνδεση και έκταση ( euman 1981). Η ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών έπαιξε καθοριστικό ρόλο στο µετασχηµατισµό των Μέσων Επικοινωνίας, σε συνδυασµό µε τις δραστηριότητες των µεγάλων επιχειρήσεων της επικοινωνίας. Τρία αλληλοεξαρτώµενα σηµεία ανάπτυξης είναι ιδιαιτέρως σηµαντικά: η ανάπτυξη πιο εκτεταµένων και εξελιγµένων καλωδιακών συστηµάτων που έχουν µεγαλύτερη δυνατότητα αποστολής ηλεκτρονικά κωδικοποιηµένων πληροφοριών. η αυξανόµενη χρήση των δορυφόρων για την επικοινωνία µακρινών αποστάσεων, συχνά σε συνδυασµό µε επίγεια καλωδιακά συστήµατα η αυξανόµενη χρήση ψηφιακών µεθόδων επεξεργασίας, συσσώρευσης και ανάκλησης της πληροφορίας. Η ψηφιοποίηση της πληροφορίας, σε συνδυασµό µε την ανάπτυξη των συναφών ηλεκτρονικών τεχνολογιών (όπως για παράδειγµα οι µικροεπεξεργαστές), αύξησαν θεαµατικά την ικανότητα συσσώρευσης και µετάδοσης της πληροφορίας, αλλά και δηµιούργησαν τις προϋποθέσεις για τη σύγκλιση των τεχνολογιών της πληροφορίας και της επικοινωνίας, ώστε η πληροφορία να µπορεί να κινείται εύκολα ανάµεσα στα διάφορα επικοινωνιακά µέσα (Thompson 1999, 269). Σε κάθε περίπτωση, σε σύγκριση µε τα παλαιά µέσα, τα νέα µέσα εγκαθιστούν ένα νέο είδος επικοινωνίας, την αµφίδροµη επικοινωνία. Η αµφίδροµη επικοινωνία είναι µια σύνθετη και πολυδιάστατη έννοια. Ο Jensen υποστηρίζει ότι η αµφίδροµη επικοινωνία διακρίνεται σε τέσσερις επιµέρους υπό-έννοιες: στην ικανότητα του µέσου να επιτρέπει στο χρήστη να επιλέξει από µια συνεχόµενη ροή πληροφοριών (transmitional interactivity) στην ικανότητα του µέσου να επιτρέπει στο χρήστη να επιτρέπει στον χρήστη να επιλέξει, κατόπιν αιτήµατος, από ένα σύνολο πληροφοριών, στο πλαίσιο µιας επικοινωνιακής διαδικασίας διπλής κατεύθυνσης (consultational interactivity) στην ικανότητα του µέσου να επιτρέπει στο χρήστη να παράγει και να εισάγει στο διπλής κατεύθυνσης σύστηµα δικές του πληροφορίες (conversational interactivity) 46

47 στην ικανότητα του µέσου να καταχωρεί πληροφορίες και, κατά συνέπεια, να προσαρµόζεται σε δεδοµένες ανάγκες και δράσεις του χρήστη (ΜακΚουέιλ 1997, 55). Συνοπτικά, πάντως, τα νέα µέσα επικοινωνίας συµβάλλουν (Σάµπα 1988, 215 κ.ε.): Στην αποκέντρωση. Η προσφορά και η επιλογή µηνυµάτων - δεδοµένων δεν είναι πλέον υπό τον αποκλειστικό έλεγχο του επικοινωνητή Στην πολλαπλή δυνατότητα µετάδοσης. Η καλωδιακή και η δορυφορική διανοµή των σηµάτων ξεπερνούν τους παλιούς περιορισµούς που ορίζουν το κόστος παραγωγής, µετάδοσης και απόστασης. Οι νέες τεχνολογίες των νέων µέσων γίνονται ολοένα φθηνότερες, µειώνοντας το κόστος παραγωγής σε σχέση µε την αύξηση των εσόδων. Στην εξατοµικευµένη, αποµαζικοποιηµένη σχέση. Τα νέα µέσα έχουν κάποιους στόχους και δεν απευθύνονται σε ένα µη διαφοροποιηµένο άγνωστο µαζικό κοινό. Στοχεύουν σε συγκεκριµένα νοικοκυριά, των οποίων τα γούστα και τα ενδιαφέροντα είναι γνωστά. Στη δυνατότητα συµµετοχής. Ο δέκτης µπορεί να επιλέξει, να απαντήσει, να αλλάξει πληροφορίες ή να συνδεθεί µε άλλους δέκτες απ ευθείας. Στην ευελιξία που µπορεί να έχει η µορφή και η χρήση του περιεχοµένου. Τα καλωδιακά κανάλια δηµιουργήθηκαν µε στόχο την επίλυση του προβλήµατος της δυνατότητας πρόσβασης των τηλεοπτικών σηµάτων σε περιοχές που, είτε ήταν αποµακρυσµένες είτε υπήρχε πρόβληµα πρόσβασης λόγω δύσκολου γεωγραφικού αναγλύφου. Αργότερα, αναπτύχθηκε ανεξάρτητα µε το γεγονός ότι οι επιχειρήσεις της καλωδιακής τηλεόρασης άρχισαν να περιλαµβάνουν στη λειτουργία της νέες µορφές µετάδοσης σηµάτων (δορυφόρους). Ειδικότερα, 1. Η καλωδιακή τηλεόραση Η καλωδιακή τηλεόραση, όπως και η δορυφορική, δεν αποτελούν ακριβώς ένα νέο µέσο, απλώς παρέχουν ένα νέο τρόπο µετάδοσης της τηλεοπτικής ύλης. Η καλωδιακή τηλεόραση είναι ένα κλειστό επικοινωνιακό δίκτυο, το οποίο διανέµει ενσύρµατα την τηλεοπτική ύλη σε νοικοκυριά, συνδεόµενα, κυρίως, µέσα οµοαξονικών καλωδίων µε την κεντρική πηγή του καλωδιακού συστήµατος, το οποίο διανέµει την τηλεοπτική ύλη. Η τεχνολογία της τηλεοπτικής διανοµής, µέσω ενός καλωδιακού συστήµατος, έχει παρουσιάσει σηµαντική πρόοδο κατά τη διάρκεια της τελευταίας εικοσαετίας. Συνήθως, όταν µιλάµε για καλωδιακή τηλεόραση αναφερόµαστε κυρίως στο σύστηµα διανοµής και όχι στα κανάλια. 47

48 Η Ελλάδα ανήκει στην κατηγορία των χωρών, όπου η διάδοση της καλωδιακής είναι σχεδόν ανύπαρκτη, διότι η ταχύτατη απελευθέρωση της τηλεόρασης από το κρατικό µονοπώλιο και η χρήση των ερτζιανών συχνοτήτων για τη διανοµή των σηµάτων των δορυφορικών καναλιών δε δηµιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες για την ανάπτυξη καλωδιακών συστηµάτων, αφού οι θεατές έχουν ήδη αρκετές δυνατότητες επιλογής προγραµµάτων από τα υπάρχοντα κανάλια (Παπαθανασόπουλος 1993, 75 κ.ε.). 2. Η δορυφορική τηλεόραση Οι δορυφόροι αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο της τεχνολογικής επανάστασης στις µαζικές επικοινωνίες. Χάριν των δορυφόρων, τεράστιες ποσότητες δεδοµένων µπορούν να µεταδοθούν. Η εµφάνιση των δορυφορικών καναλιών πρόσφερε την κατάλληλη ευκαιρία για την ανάπτυξη ενός συστήµατος µε εντελώς διαφορετική τεχνολογία αναµετάδοσης και λήψης της τηλεοπτικής εικόνας, η οποία στο µέλλον θα είχε καλύτερη θα είχε καλύτερη ποιότητα σε σύγκριση µε τα δεδοµένα του υπάρχοντος συστήµατος (Παπαθανασόπουλος 1993, 100). 3. Η ψηφιακή τηλεόραση Οι υπαρκτές µορφές τηλεόρασης (ασύρµατη, δορυφορική, καλωδιακή) έχουν επηρεασθεί, λίγο ή πολύ, στην παραγωγή της εικόνας, από την ψηφιακή τεχνολογία, ενώ παράλληλα οι σταθµοί προχωρούν µε γοργά βήµατα στην ψηφιοποίηση του σήµατος, κυρίως για να είναι ανταγωνιστικοί στο νέο περιβάλλον (Πλειός 2002, 230). H ψηφιακή τηλεόραση διαφοροποιείται από τα παραδοσιακά κανάλια επίγειας εκποµπής, όπου το σήµα λαµβάνουν ελεύθερα όλα τα νοικοκυριά µε τηλεοπτικό δέκτη, µε αποτέλεσµα το µελλοντικό τηλεοπτικό σκηνικό να περιλαµβάνει ως επί το πλείστον συνδροµητικά κανάλια. (Καρβούνης 2006, 282). 4. Το ιαδίκτυο Το διαδίκτυο έχει πλέον µια ιστορία τριάντα πέντε ετών. Κατά το χρονικό αυτό διάστηµα µετασχηµατίστηκε, από ένα ερευνητικό πρόγραµµα που αφορούσε σχεδόν αποκλειστικά στην ακαδηµαϊκή κοινότητα των ΗΠΑ, σε ένα παγκόσµιο επικοινωνιακό σύστηµα που µεταβάλλει την καθηµερινότητά µας, τον τρόπο µε τον οποίο εργαζόµαστε, επικοινωνούµε και ψυχαγωγούµαστε. Μια σειρά από τεχνολογικές καινοτοµίες και νέες υπηρεσίες, από το ηλεκτρονικό ταχυδροµείο και τον ιστό µέχρι τους φυλλοµετρητές και τις µηχανές αναζήτησης, ξεπήδησαν από τη δηµιουργική δράση των ίδιων των χρηστών. Έτσι, το διαδίκτυο είναι κυρίως ένα 48

49 κοινωνικό φαινόµενο, µια τεχνολογική επανάσταση «από τα κάτω», µια ισχυρή και πρωτότυπη έκφραση της ανθρώπινης επιθυµίας για άµεση και ανάδροµη επικοινωνία. Παράλληλα, το γεγονός ότι δεν απαιτείται κάποιο κεντρικό σύστηµα διαχείρισης της επικοινωνίας, σε συνδυασµό µε τον καθοριστικό ρόλο των χρηστών στη διαµόρφωση του χαρακτηριστικού του συστήµατος, καλλιέργησαν την ελπίδα ότι το διαδίκτυο µπορεί να αποτελέσει το πρότυπο για ένα νέο µοντέλο δηµοκρατικής κοινωνικής λειτουργίας (Λέανδρος 2004, 13). Εποµένως, δεν αποτελεί απλώς το σύµβολο µιας γενιάς, αλλά είναι, επίσης, το σύµβολο της µετανεωτερικότητας ή της µεταβιοµηχανικής κοινωνίας. Για ορισµένους αποτελεί τον προάγγελο της Κοινωνίας της Πληροφορίας και άλλων υπερλεωφόρων της πληροφορίας. Τα χαρακτηριστικά του, άλλωστε, προδιαθέτουν για κάτι τέτοιο ( εµερτζής 2002, ). Κειµενικότητα: η διαµεσολαβηµένη από υπολογιστή επικοινωνία χρησιµοποιεί το ηλεκτρονικό κείµενο, έναν ιδιαίτερο τύπο δευτερογενούς προφορικότητας, µια αδιαµεσολάβητη µεταγραφή του προφορικού λόγου σε ηλεκτρονική µορφή. Υπερ-κειµενικότητα: σε αντίθεση µε την οργανωµένη διάταξη του κειµένου (σε κεφαλαία κτλ), στο διαδίκτυο τα κοµµάτια του κειµένου διατάσσονται µε τη σειρά που ο χρήστης επιλέγει µονοµερώς, έχοντας πρόσβαση απευθείας σε άλλο κείµενο ή εικόνα, ανασύροντας δεδοµένα, εισάγοντας κείµενα, ήχους από διαφορετικές πηγές, παραπέµποντας σε παράλληλες συνδέσεις και ηλεκτρονικές διευθύνσεις, αναπτύσσοντας, έτσι, ένα υπερ-κείµενο, ένα πανπεριεκτικό κείµενο. ιαδραστικότητα: η διαδραστικότητα εδράζεται στην ύπαρξη κοινών ενδιαφερόντων, ικανών να κινητοποιήσουν τους φορείς τους να σχηµατίσουν οµαδοποιήσεις στο διαδίκτυο. Ανωνυµία: τα µέλη των ψηφιακών κοινοτήτων είναι τόσο κοντά και συνάµα τόσο µακριά το ένα από το άλλο. Προσωρινότητα: στη γραµµατική του διαδικτύου, ο ανοικτός χαρακτήρας της συµµετοχής, η ανωνυµία και η συχνά µειωµένη δέσµευση καθιστούν τη συλλογική µνήµη της ψηφιακής κοινότητας ασταθή. υνητικότητα: το διαδίκτυο παρουσιάζει µια πραγµατικότητα που είναι «σχεδόν» παρούσα και συντίθεται από εικόνες και πληροφορίες. Πρόκειται για το µετασχηµατισµό της πραγµατικότητας σε ένα σύνολο δυνατοτήτων. Το δυνητικό είναι ανοικτό και απρόβλεπτο και εµπεριέχει το ενδεχοµενικό και το τυχαίο. 49

50 Κεφάλαιο 3: Ο ρόλος της επικοινωνίας στον πολιτισµό 3.1 Ο πολιτισµός ως µέσο επικοινωνίας Η συνάφεια της κατηγορίας του πολιτισµού µε την αντίστοιχη της επικοινωνίας πηγάζει από την ίδια την εννοιολογική τους συγκρότηση, αφού σύµφωνα µε την πιο δόκιµη σύγχρονη αντίληψη, η µεν επιστηµονική έννοια της επικοινωνίας επικεντρώνεται στην παραγωγή του νοήµατος, η δε επιστηµονική έννοια του πολιτισµού στο σύστηµα των νοηµατικών προτύπων (έννοιες - αξίες - συναισθήµατα) που διέπουν µια κοινότητα ή ένα άτοµο (Fiske 1992, 12). Η σηµειολογική θεώρηση του πολιτισµικού συστήµατος επέτρεψε να εξεταστεί αυτό και σαν ένα σύστηµα συµβολικής επικοινωνίας. Σήµερα, στη µελέτη µιας κοινωνικής πράξης αποδίδεται ιδιαίτερη σηµασία στην καταλληλότητα των επικοινωνιακών µέσων ή τρόπων, δηλαδή µε ποιόν τρόπο ο άνθρωπος εκφράζεται και κατανοεί τους άλλους (Γκιζέλης 1980, 58). Η έννοια της έκφρασης υπαινίσσεται κάποια µορφή δηµιουργικής δραστηριότητας του ατόµου που αποκτά νόηµα, εφόσον κατανοηθεί από τα άλλα µέλη της κοινωνίας και διαδοθεί στο χώρο και στο χρόνο. Έχει υποστηριχθεί ότι οι δηµιουργικές δραστηριότητες του ανθρώπου δεν είναι κατ ανάγκη πάντα πολιτισµικές. Οι πολιτισµικές προϋποθέτουν ότι πολλοί άνθρωποι την ίδια εποχή µοιράζονται την έννοια που έχει αποδοθεί σε ένα σηµείο/αντικείµενο και την ανταλλάσουν, τη µεταδίδουν ο ένας στον άλλον. Έχει ακόµα υποστηριχθεί ότι δεν µπορεί να θεωρηθούν πολιτισµικά τα προϊόντα εκείνα που παράγονται και µεταδίδονται από τον άνθρωπο, αλλά καταστρέφονται µε τη χρήση, π.χ. η ενέργεια ή χάνονται για το δηµιουργό κατά το χρόνο της µεταδόσεως τους, π.χ. το υλικό που µετατρέπεται σε τροφή (Γκιζέλης 1980, 58). Τα τελευταία χρόνια χρησιµοποιείται πολύ συχνά ο όρος «κατανάλωση των πολιτισµικών αγαθών» αναλογικά προς τα αναλώσιµα εµπορικά και βιοµηχανικά αγαθά. Ο όρος αυτός, ο οποίος υπαινίσσεται την καταστροφή της ποιότητας των πολιτισµικών δηµιουργηµάτων του ανθρώπου, καλύπτει εκείνα τα πολιτισµικά προϊόντα µόνο που καταναλώνονται χωρίς να διατηρούν το νόηµα που αρχικά τους είχε αποδοθεί, όπως π.χ. οι τροφές (ό.π., 59). Τα πολιτισµικά προϊόντα, όταν µεταδίδονται, παίρνουν µια ορισµένη µορφή, µε την οποία είναι γνωστά. Η µορφή, ένας όρος πολυχρησιµοποιηµένος, χωρίς όµως να έχει επιτευχθεί ένας ικανοποιητικός προσδιορισµός του περιεχοµένου του, είναι, σύµφωνα µε την 50

51 άποψη της Etienne Vermeersh «κάθε τάξη καταστάσεων ενός υλικού ή ενεργητικού υποστρώµατος που ταυτίζεται µε µια άλλη και διαχωρίζεται από άλλες τάξεις καταστάσεων» (Vermeersh 1978, 59). Σύµφωνα µε τον ορισµό αυτό, στην κατηγορία των πολιτισµικών µορφών κατατάσσονται α) καταστάσεις του νου (γνώσεις, ιδέες, πίστεις, στάσεις, αξίες, ηθική), β) συνήθειες, ήθη και έθιµα, γ) δεξιότητες, δ) προϊόντα της ανθρώπινης συµπεριφοράς και ε) θεσµοί. Οι πολιτισµικές µορφές είναι ένα είδος στερεότυπων σηµείων ή συστηµάτων σηµείων, στα οποία τα µέλη µιας κοινωνίας ανταποκρίνονται κατά ένα ορισµένο τρόπο. Η διεργασία του ορισµού των πολιτισµικών µορφών συνεπάγεται τη διαδικασία της ταξινοµήσεως, µε την οποία τα αντικείµενα του κόσµου γύρω µας αναγνωρίζονται. Η αναγνώριση των πολιτισµικών µορφών από τα µέλη µιας κοινότητας υπαινίσσεται την ύπαρξη ενός κοινού ταξινοµικού συστήµατος σε αυτήν την οµάδα. Αυτός ο µερισµός της ταξινοµικής διαδικασίας είναι ένα εσωτερικό χαρακτηριστικό των µορφών, το οποίο δείχνει την οµοιότητα των τρόπων, τους οποίους οι άνθρωποι χρησιµοποιούν για να ταυτίζουν και να διαχωρίζουν αντικείµενα, ιδέες κτλ. (Γκιζέλης 1980, 59). Κάθε πολιτισµική µορφή που µεταφέρει µια πληροφορία ορισµένου περιεχοµένου για τα µέλη µιας κοινότητας ή κοινωνικής οµάδας σε ένα συγκεκριµένο περιβάλλον. Είναι όµως σφάλµα να υποστηριχθεί ότι η στατική άποψη των µορφών υπονοεί ότι µοιραζόµενες ή παραδοσιακές µόνο µορφές είναι πολιτισµικές. Μια τέτοια άποψη θα άφηνε ανερµήνευτη την περίπτωση της δηµιουργίας νέων πολιτισµικών µορφών ή τη σπουδαιότητα του ρόλου που µερικές διαδραµατίζουν χωρίς να είναι κοινής αποδοχής Η συµµετοχή των ανθρώπων στον ορισµό των πολιτισµικών µορφών και η διεργασία της ανταπόκρισης σε αυτές υποδηλώνουν ότι η δοµή των πολιτισµικών µορφών µπορεί να γίνει αντικείµενο µαθήσεως των ανθρώπων και, εποµένως, να διαδοθεί. Η διάδοση των µορφών αυτών µπορεί να γίνει από µια συγκεκριµένη εποχή και ένα ορισµένο τόπο σε άλλους χρόνους και τόπους χωρίς να παρατηρηθούν δοµικές αλλαγές. Μπορεί ακόµη να γίνει από ένα αντικείµενο σε ένα απεριόριστο αριθµό άλλων αντικειµένων και σε ένα άλλο είδος υποστρώµατος, όπως π.χ. γίνεται µε τα αντίγραφα έργων τέχνης. (ό.π., 60). Η εµφάνιση µιας πολιτισµικής µορφής προκαλεί ορισµένα συναισθήµατα στα µέλη µιας κοινωνίας, διαµορφώνει στάσεις και παρακινεί σε δράση ή σε συνεργασία ανθρώπινες υπάρξεις που από τη φύση τους ανταποκρίνονται στα σύµβολα και, εποµένως, επικοινωνούν µεταξύ τους. Η οµοιότητα αυτών των συναισθηµάτων οφείλεται στο γεγονός ότι οι άνθρωποι έχουν κοινά βιολογικά, κοινωνικά, πνευµατικά και περιβαλλοντολογικά στοιχεία. Το βασικό αυτό υλικό δηµιουργεί κοινότητα αισθηµάτων, ιδεών, εικόνων, στάσεων. Οι πολιτισµικές 51

52 µορφές βοηθούν το άτοµο να ταυτιστεί µε όλα αυτά, γιατί χρησιµοποιούνται σε συγκεκριµένες περιπτώσεις για να οργανώσουν τις αισθήσεις, τα νοήµατα, τις έννοιες, τα συναισθήµατα (ό.π., 60). Η πολιτισµική µορφή είναι το αποτέλεσµα του συνδυασµού διακριτικών στοιχείων. Σύµφωνα µε ορισµένους κανόνες, κάποιες µορφές γίνονται βασικές και αποτελούν τα διακριτικά στοιχεία δηµιουργίας άλλων πιο σύνθετων µορφών. Οι µετασχηµατισµοί των πολιτισµικών µορφών εκφράζουν τις αλλαγές της κοινωνικής πραγµατικότητας, όπως αυτή γίνεται κάθε φορά κατανοητή από τους ανθρώπους διάφορων κοινωνιών και εποχών. Το πέρασµα ορισµένων κοινωνιών από τις προφορικές στις γραπτές και, τελευταία, στις οπτικοακουστικές πολιτισµικές µορφές - µολονότι η γραπτή επικοινωνία υπάρχει στο χώρο και η οπτικοακουστική στο χρόνο - δείχνει την προσαρµογή των επικοινωνιακών µέσων των ανθρώπων στις νέες καταστάσεις και συνθήκες ζωής, καθώς επίσης και τους νέους τρόπους που χρησιµοποιούνται για να κατανοηθεί το ανθρωπογενές και το φυσικό περιβάλλον. Αυτή όµως η µεταλλαγή των µεγάλων πολιτισµικών µορφών αφήνει ανερµήνευτο το φαινόµενο της διατήρησης άλλων µικρότερων µορφών σχεδόν αναλλοίωτων από το χρόνο. Πιθανόν το φαινόµενο να οφείλεται στην ανισοµερή εξέλιξη των διαφόρων τοµέων της κοινωνίας που έχει σαν αποτέλεσµα τη συνύπαρξη αυτών των µεγάλων µορφών. Η διατήρηση όµως πολλών µορφών της προφορικής επικοινωνίας, ιδίως της αφηγηµατικής πρέπει να αποδοθεί στη σπουδαιότητα του µέσου αυτού που αποτελεί το υπόστρωµα άλλων επικοινωνιακών µέσων, δηλαδή, πολιτισµικών µορφών. Αρκεί µόνο να σηµειώσουµε ότι ο µετασχηµατισµός και η µεταβίβαση των αξιών, στάσεων και επιδεξιοτήτων µιας οµάδας γίνεται κυρίως µε αυτό το µέσο επικοινωνίας. Αλλά και η εκπαίδευση των ατόµων, επίσηµη (στο σχολείο, στην εργασία) και ανεπίσηµη (στην οικογένεια, στη γειτονιά κτλ), γίνεται µε τον προφορικό λόγο, ακόµη και όταν χρησιµοποιούνται τεχνητά µέσα. Μπορεί επίσης να προστεθεί ότι ο έλεγχος µέσα σε µια οµάδα, η διεύθυνση, η συνεργασία, η επιρροή βασίζονται στην προφορική αλληλεπίδραση (ό.π., 64). Εποµένως, κάθε πολιτισµική µορφή, είτε ανήκει στο χώρο της κοινωνικής δοµής είτε είναι µια καλλιτεχνική δηµιουργία, είναι επικοινωνιακό πρότυπο, µέσα από το οποίο οι άνθρωποι έρχονται σε επαφή. Και εφ όσον η µορφή είναι διαδεδοµένη και αποδεκτή, είναι µια έτοιµη απάντηση στα προβλήµατά τους. Η επικοινωνία όµως µεταξύ των µελών µιας ευρύτερης τουλάχιστον κοινωνικής οµάδας δεν είναι εύκολη υπόθεση, γιατί όλες οι µορφές δεν είναι κοινές σε όλα τα άτοµα που την αποτελούν. Είναι αδύνατο ένα άτοµο να µάθει όλες τις πολιτισµικές µορφές που υπάρχουν στην κοινωνία του και αποτελούν το πολιτισµικό του σύστηµα. Η αναγνώριση και η ερµηνεία µιας πολιτισµικής µορφής φέρνει τον αποδέκτη σε 52

53 µια κατάσταση ταυτισµού µε τον αποστολέα. Γι αυτό η χρησιµοποίηση µορφών γνωστών σε ένα άτοµο ή στα µέλη µιας οµάδας είναι µια σκόπιµη επικοινωνία, µια προσπάθεια πειθούς, επιδράσεως που ασκείται πάνω του ή πάνω τους. Οι πολιτισµικές µορφές χρησιµοποιούνται για να προτρέπουν τα άτοµα να ταυτίζονται, να συµµετέχουν, να εσωτερικεύουν ορισµένες αξίες, σε τελευταία ανάλυση, να επικοινωνούν Πολιτισµός και Μέσα Μαζικής Ενηµέρωσης Η επίδραση των Μέσων Μαζικής ενηµέρωσης στην πολιτιστική επικοινωνία Η εµφάνιση στην Ευρώπη της µαζικής επικοινωνίας αποτέλεσε, σύµφωνα µε τον Thompson, τοµή στην παραγωγή - µετάδοση και λήψη των συµβολικών τύπων που απαιτούνται για την επίτευξη της επικοινωνίας µεταξύ των ατόµων (Thompson 1990, 153). H ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας είχε ως αποτέλεσµα την οικονοµική αξιολόγηση των συµβολικών τύπων και την ευρεία κυκλοφορία τους στο χώρο και το χρόνο. Αυτή η ανάπτυξη της µαζικής επικοινωνίας, η παραγωγή και κυκλοφορία των συµβολικών τύπων, η εµπορευµατοποίησή τους ορίζει τον πολιτισµό µας ως νεωτερικό και του προσδίδει παγκόσµιο χαρακτήρα. Η φύση της µαζικής επικοινωνίας και ο ρόλος της είναι καθοριστικός στη σύγχρονη κοινωνία και στη διαµόρφωση της ιδεολογίας. Ανάµεσα στους θεωρητικούς της µαζικής κοινωνίας (mass society theorists), o D. MacDonald (MacDonald 1957, 65: Billington 1991, 16) υποστηρίζει ότι στο µέλλον η µαζική παραγωγή πολιτιστικών αγαθών θα αποτελεί ένα σύστηµα που δεν θα µπορέσουµε να αντιµετωπίσουµε. Στο επίκεντρο των ανησυχιών βρίσκονται τα ΜΜΕ στο βαθµό που επηρεάζουν τους αποδέκτες των µηνυµάτων και τους µετατρέπουν σε παθητικούς καταναλωτές. Έντονη κριτική ασκείται όσον αφορά την αξιοπιστία αυτών των απόψεων, οι οποίες δεν ερµηνεύουν επαρκώς την πολυµορφία της σηµερινής κοινωνίας (οµάδων µε διαφορετικά πολιτισµικά χαρακτηριστικά, εθνικά, θρησκευτικά πιστεύω κ.α.). Στον αντίποδα αυτών των θέσεων βρίσκεται η «πλουραλιστική» αντιµετώπιση της έννοιας του πολιτισµού, σύµφωνα µε την οποία τα άτοµα σήµερα έχουν τη δυνατότητα να πληροφορούνται ποικίλες απόψεις σχετικά µε την κοινωνική και πολιτική πραγµατικότητα. Όµως και αυτές οι προσεγγίσεις αφήνουν πολλά ερωτήµατα αναπάντητα, όσον αφορά την παραγωγή του πολιτισµού, τα διαπλεκόµενα πολιτικά - οικονοµικά συµφέροντα κτλ (Σκούτα 2003, 15). Την αντίδραση πολλών θεωρητικών έχει προκαλέσει η τοποθέτηση του Marshall McLuhan (McLuhan 1967 και Billington 1991, 17-18), ο οποίος υποστηρίζει ότι οι τεχνολογικές προοπτικές των ΜΜΕ θα ενώσουν τους ανθρώπους σε ένα «παγκόσµιο χωριό» 53

54 ( global village ). Η τεχνολογία άλλαξε τις σχέσεις των ανθρώπων µε τους άλλους και µε τον εαυτό τους, εφόσον η κατάτµηση και τυποποίηση της εργασίας οδήγησε στον συγκεντρωτισµό και την οµοιοµορφία. Αντιθέτως η νέα τεχνολογία του αυτοµατισµού οδήγησε στην αποκέντρωση που εγκυµονεί νέους κινδύνους, όσο οι άνθρωποι αναζητούν τις κοινωνικές και ψυχικές συνέπειες των µέσων στις χρήσεις και τα προϊόντα. Ο McLuhan αναθεωρεί όλες τις προηγούµενες προσεγγίσεις της κοινωνίας και του πολιτισµού. Τα µέσα είναι προεκτάσεις του εαυτού µας και των αισθήσεων, διαµορφώνουν τη συνείδηση και την εµπειρία και αποτελούν βασικά προϊόντα ή φυσικούς πόρους στην οργάνωση της κοινωνίας και κάθε πολιτισµού. Υποστηρίζει ότι «το µέσο είναι το µήνυµα», διότι αυτό προσδιορίζει και ελέγχει καθοριστικά τις ανθρώπινες σχέσεις και δραστηριότητες. Σύµφωνα µε τον McLuhan ο δυτικός άνθρωπος δύσκολα µπορεί να δεχτεί τις εξελίξεις που επιφέρει η ηλεκτρική ταχύτητα, τα ηλεκτρονικά µέσα, χωρίς να παρασυρθεί από την µαγεία της, διότι δεν είναι προετοιµασµένος. Ο άνθρωπος ζει µέσα σε ψευδαισθήσεις, καθηλωµένος από την επίδραση των µέσων και της τεχνολογίας, δίχως να έχει επίγνωση της κρισιµότητας αυτών των επιδράσεων που «αλλάζουν σταθερά και χωρίς καµία αντίσταση τις αναλογίες των αισθήσεων ή τα σχήµατα αντίληψης». Οι απόψεις του McLuhan διακατέχονται από µια γενικότητα και ασάφεια, τόσο ως προς τον τρόπο που ορίζει το µέσο όσο και ως προς τον ρόλο που τους αποδίδει στη διάρθρωση της κοινωνίας. Χωρίς να λαµβάνει υπ όψιν τις ιδιαιτερότητες των ανθρώπων φαίνεται να αποδέχεται ότι τα µέσα επιδρούν και ερµηνεύονται µε τον ίδιο τρόπο από όλους, χωρίς να έχουν τη δυνατότητα να αντιδράσουν διαφορετικά. Οι περισσότεροι µελετητές των ΜΜΕ συµφωνούν ότι η συµβολή των ΜΜΕ στην κοινωνία δεν περιορίζεται στην απλή µετάδοση µηνυµάτων και στη διαµόρφωση της λεγόµενης κοινής γνώµης, γιατί στην πραγµατικότητα «επικοινωνία σηµαίνει παραγωγή. Όχι υλικών αγαθών, αλλά µηνυµάτων ή πολιτιστικών προϊόντων. Αυτή η πολιτιστική παραγωγή, η οποία στη σύγχρονη κοινωνία συντελείται κατά κύριο λόγο από τα ΜΜΕ, αποτελεί µια από τις διεργασίες - στην εποχή µας τείνει να γίνει η πιο σηµαντική - µέσω των οποίων διαµορφώνεται η κουλτούρα της κοινωνίας» (Σεραφετινίδου 1991). Εποµένως, µελετώντας τα ΜΜΕ ταυτόχρονα µελετάµε τη διαδικασία δηµιουργίας, µορφοποίησης και µετασχηµατισµού της κουλτούρας της κοινωνίας, δηλαδή, την ιδεολογική - συµβολική αναπαραγωγή της κοινωνικής πραγµατικότητας και τον τρόπο µε τον οποίο νοµιµοποιείται και γίνεται αποδεκτή αυτή η πραγµατικότητα (Καραλή 2007, 26). Οι αλλαγές στην οργάνωση και λειτουργία των µέσων (παραδοσιακά και σύγχρονα µέσα επικοινωνίας, όπως αυτά περιγράφτηκαν σε προηγούµενο κεφάλαιο), οδηγούν σε µετατροπές της κουλτούρας και της τέχνης, η οποία δηµιουργείται και προωθείται από 54

55 ανθρώπους των ΜΜΕ. Τα ΜΜΕ προωθούν τη λεγόµενη µαζική κουλτούρα που διαφοροποιείται από τη λαϊκή και την υψηλή κουλτούρα. Η λαϊκή κουλτούρα προέρχεται από το λαό και εκφράζει τις ανάγκες του. Η υψηλή κουλτούρα δηµιουργείται και καταναλώνεται από άτοµα υψηλής κοινωνικής, πνευµατικής και οικονοµικής κατάστασης. Η µαζική κουλτούρα αναπτύσσεται περίπου στις αρχές του προηγούµενου αιώνα. Η εµφάνιση της θεωρείται ότι οδήγησε στην εξαφάνιση της λαϊκής και τη διάβρωση της υψηλής κουλτούρας. Η µαζική κουλτούρα «επιβάλλεται εκ των άνω. Κατασκευάζεται από τεχνικούς, οι οποίοι µισθώνονται από επιχειρηµατίες. Το κοινό της είναι παθητικοί καταναλωτές, των οποίων η συµµετοχή περιορίζεται στην επιλογή του να αγοράσουν ή να µην αγοράσουν (MacDonald 1953 στο Σεραφετινίδου 1991), ενώ ελεγκτές της παραγωγής της γίνονται οι µέχρι πρότινος παραγωγοί και καταναλωτές της υψηλής κουλτούρας. Επιπλέον, η κατανάλωση των προϊόντων της µαζικής κουλτούρας γίνεται από το µαζικό κοινό, ενώ η υψηλή κουλτούρα απευθύνεται σε προσδιορισµένης κατηγορίας κοινό (Πασχαλίδης, Χαµπούρη - Ιωάννου 2002, 89). Με την ανάπτυξη της νέας τεχνολογίας (µέσα µαζικής ενηµέρωσης, καλωδιακές συνδέσεις και οπτικές ίνες, ηλεκτρονικοί υπολογιστές, ψηφιακή τεχνολογία, δίκτυα πληροφορικής κ.α.), έχουµε, φαινοµενικά τουλάχιστον, ανεξάντλητη πρόσβαση σε δραστηριότητες, στάσεις και αισθητικές, ενώ υπάρχει επικάλυψη µεταξύ υψηλού, µέσου και χαµηλού γούστου και, εποµένως, διάδοση τόσο της µαζικής όσο και της υψηλής κουλτούρας. Οι νέες τεχνολογίες και ιδιαίτερα το ιαδίκτυο µπορούν να αποτελέσουν σηµαντικά εργαλεία στην υπηρεσία του πολιτισµού, αλλά και στη διάχυσή του. Ο M. Castells (Castells 1996, και ) αναφέρει ότι η χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών και του Internet συνέβαλλαν στην εµφάνιση ενός νέου επικοινωνιακού συστήµατος, αλλά και στην ανάδυση ενός νέου «πολιτισµού της πραγµατικής εικονικότητας» (culture of real virtuality). Η ψηφιοποίηση των λογικών τελεστών, των εικόνων, των ήχων, της γλώσσας, η ικανότητα να επεξεργαζόµαστε σε αλγόριθµούς, καθώς και η δυνατότητα να µεταδίδονται στιγµιαία σε όλο τον πλανήτη τεράστιες ψηφιακές σειρές µε µικρό κόστος είναι αναµφισβήτητο γεγονός. Η «δυνητικότητα» (virtual reality) και η «παγκοσµιότητα» είναι οι νέες διαστάσεις που η πληροφορική έχει προσδώσει στον παγκόσµιο πολιτισµό (Lipietz 1997, 85). 55

56 Επικοινωνία και τοπικός χώρος Τοπική δηµοσιότητα Ως τοπική δηµοσιότητα εννοούµε το δηµόσιο τοπικό επίπεδο πληροφόρησης και επικοινωνίας ανάµεσα στο δήµο (ως οργανωµένη δοµή), τους φορείς της πόλης και τους δηµότες (Μπιτσάνη 2004, 237). Αυτό το επίπεδο περιλαµβάνει όλα τα υπάρχοντα δίκτυα πληροφόρησης και επικοινωνίας, από το πλέον απλό έγγραφο του δήµου προς τους δηµότες (και αντιστρόφως) έως τα διάφορα θεσµοθετηµένα (ή µη) σηµεία συνάντησης του δήµου µε τους οργανωµένους φορείς και τους πολίτες (από την απλή σύσκεψη, την ώρα του πολίτη έως τη λαϊκή συνέλευση). Εποµένως, η τοπική δηµοσιότητα δεν ταυτίζεται µε κάποιο συγκεκριµένο µέσο πληροφόρησης (π.χ. τις τοπικές εφηµερίδες ή τα φυλλάδια που κατά καιρούς εκδίδει ο δήµος), αλλά µε το σύνολο των σηµείων και των τρόπων µε τους οποίους εκδηλώνεται η δηµόσια ζωή στην πόλη (ό.π., 238). Σε τοπικό επίπεδο, η επικοινωνία µπορεί πράγµατι να λειτουργήσει σαν ένας ενεργοποιητικός παράγοντας που να ωθεί στην κοινωνική σύνδεση. Η επικοινωνία εµφανίζεται έτσι να δρα στον τοπικό χώρο ως κοινωνική σχέση που εξελίσσεται διαρκώς στο µέτρο των σχετικών κινήσεων διαφόρων κοινωνικών οµάδων (Ψύλλα 1998, 34). Ο τοπικός, λοιπόν, χώρος µε τις ιδιαιτερότητες που τον χαρακτηρίζουν, όπως η περιορισµένη χωρική κλίµακα, ο µικρός πληθυσµός, καθώς και η ύπαρξη κοινών προβληµάτων που σχετίζονται µε τον τρόπο διαβίωσης εµφανίζεται ως ένας χώρος όπου ίσως η δραστηριοποίηση των κοινωνικών σχέσεων, η ανάληψη πρωτοβουλιών και η διαµόρφωση αντιστάσεων απέναντι στο κυρίαρχο µοντέλο της παθητικοποίησης και του καταναλωτισµού είναι στόχοι περισσότερο υλοποιήσιµοι και εφικτοί. Είναι, όµως, γεγονός ότι η τοπική κοινωνία δεν είναι εύκολο να ξεφύγει από το ευρύτερο κοινωνικο-πολιτικό πλαίσιο, µέσα στο οποίο λειτουργεί, µιας και η εθνική ή και η διεθνής συγκυρία επηρεάζει τον καθορισµό των κανόνων του κοινωνικο-πολιτικού παιχνιδιού και τη διαµόρφωση πολιτικών προτύπων, όπως αυτά διαµορφώνονται στο εσωτερικό των τοπικών δοµών. Παρ όλα αυτά, θα µπορούσαµε να πούµε ότι στον τοπικό χώρο λόγω της οργάνωσης της διακυβέρνησής του (θεσµοί τοπικής αυτοδιοίκησης) και λόγω της συµβίωσης των ατόµων σε ένα µικρότερο χωρικό πλαίσιο, είναι πιο προσιτό σ αυτόν να δηµιουργήσει τις προϋποθέσεις µιας πιο συνειδητοποιηµένης αντιµετώπισης των δηµόσιων πραγµάτων, προς όφελος όχι µόνο των ατόµων (ιδιωτική µορφή), αλλά και των πολιτών (συλλογική µορφή) (ό.π., 34). 56

57 Από αυτήν την άποψη, η τοπική δηµοσιότητα θα πρέπει να λειτουργήσει έτσι, ώστε να ενδυναµώσει το κοινωνικό στοιχείο, καθώς και τη διαδικασία της συλλογικότητας, αναδύοντας µε αυτόν τον τρόπο ζητήµατα που σχετίζονται µε τη δηµοκρατική λειτουργία του τοπικού χώρου. Η τοπική δηµοσιότητα αποκτά πράγµατι υπόσταση µόνο σε σχέση µε τα πολλαπλά πεδία επενέργειας των δυνάµεων που ενεργοποιούν την τοπική ζωή. Ο τοπικός χώρος ιδωµένος κάτω από την οπτική της δυναµικής των κοινωνικών σχέσεων δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στην επικοινωνιακή πρακτική, τόσο στο επίπεδο της οργάνωσης της θεσµοθετηµένης µορφής (νοµαρχία, δήµος, σύνδεσµοι) όσο και στο επίπεδο της κοινωνικής παρέµβασης, µέσα από την οργάνωση της εθελοντικής συµµετοχής, τη δραστηριοποίηση των µη κυβερνητικών οργανώσεων, τη συνεισφορά ατοµικών και συλλογικών πρωτοβουλιών. Με αυτόν τον τρόπο ο δηµόσιος χώρος στην τοπική του διάσταση επαναπροσδιορίζεται κάτω από τη δυναµική του διαλόγου και των διαβουλεύσεων που είναι δυνατόν να δηµιουργηθούν ανάµεσα στις διάφορες κοινωνικές οµάδες (ό.π., 35). Σήµερα, οι δίαυλοι επικοινωνίας ενός δήµου µε τους δηµότες και τους οργανωµένους φορείς της πόλης περιορίζονται στη «συνήθη διαδικασία»: Σύνταξη της ανακοίνωσης Τοιχοκόλλησή της στο δηµαρχείο Κοινοποίηση στους γνωστούς φορείς της πόλης Κοινοποίηση στον τοπικό ή αθηναϊκό τύπο και σε άλλα µέσα µαζικής πληροφόρησης Όµως, το ερώτηµα είναι σε τι ποσοστό κατορθώνει να φτάσει η πληροφορία στους δηµότες, καθώς από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι οι δηµοτικοί - δηµόσιοι δίαυλοι επικοινωνίας είναι αρκετά περιορισµένοι, τόσο ως προς την αποτελεσµατικότητά τους, όσο και ως προς τις οµάδες κοινού, στις οποίες απευθύνονται. Οι δυσκολίες αυτές συχνά οδηγούν το δήµο στη χρήση εναλλακτικών οδών. Πολλές φορές χρησιµοποιείται το σχολείο µε τους µαθητές του να λειτουργούν ως «αγωγοί πληροφόρησης» των δηµοτών, ακριβώς λόγω έλλειψης άλλων µέσων. Το ζήτηµα όµως είναι ότι, ναι µεν, το σχολείο αποτελεί όντως προνοµιακό κανάλι πληροφόρησης, αλλά αυτός του ο ρόλος πρέπει να αντιµετωπίζεται µε φειδώ, καθώς το νεαρό της ηλικίας των φορέων των µηνυµάτων και οι ιδιαιτερότητές της µπορεί να αποτελέσουν ανασταλτικό παράγοντα αυτής της λειτουργίας. Η υπερφόρτωση των φορέων µε πληροφορίες που δεν τους αφορούν άµεσα τείνει να ακυρώσει τη λειτουργία του ως προνοµιακού ιµάντα προς την τοπική κοινωνία, της άρνησής του δηλαδή να λειτουργεί ως µεταφορέας πληροφοριών (Μπιτσάνη 2004, 238). Εποµένως, πρόδηλη είναι η ανάγκη δηµιουργίας και διάνοιξης πολλαπλών διαύλων πληροφόρησης και επικοινωνίας µε αµφίδροµη ροή από το δήµο στους δηµότες και τους 57

58 φορείς, ώστε να πληροφορούνται αφ ενός οι δηµότες για τις πρωτοβουλίες και τη δράση του δήµου, αλλά και αντιστρόφως να λαµβάνει ο δήµος ανεµπόδιστα τα αιτήµατα και τις προτάσεις των δηµοτών. Αποτελεί ίσως παράδοξο των ηµερών µας, αλλά την εποχή του θριάµβου των πληροφοριών και της κυριαρχίας των µέσων, ο τοπικός δηµόσιος αστικός χώρος της επικοινωνίας συρρικνώνεται συνεχώς. Η γιγάντωση των ΜΜΕ σε εθνικό και παγκόσµιο επίπεδο και η µονοπώληση της δηµόσιας σφαίρας έχει ως αποτέλεσµα την αποψίλωση - απονέκρωση της τοπικής διάστασης της επικοινωνίας. Οι δηµότες µιας αστικής περιοχής «επικοινωνούν» κυρίως (ή µόνο) µέσω των κεντρικών καναλιών. Αναγνωρίζονται, δηλαδή, µεταξύ τους, όχι µέσω της βιωµατικής τους σχέσης σε τοπικό επίπεδο, αλλά µέσω της κεντρικής σκηνής. Αποτέλεσµα αυτής της πρακτικής είναι η πλήρης γνώση του γενικού, αλλά η ελάχιστη γνώση του επιµέρους, του τοπικού. Όµως, η αναζωογόνηση της τοπικής διάστασης της επικοινωνίας είναι στρατηγικής σηµασίας, τόσο για την ποιότητα ζωής των δηµοτών, όσο και για την αίσια έκβαση οποιασδήποτε τοπικής συλλογικής προσπάθειας βελτίωσης των συνθηκών ζωής. Η λύση στο πρόβληµα της διεύρυνσης του επιπέδου τοπικής δηµοσιότητας δεν µπορεί να είναι µονοδιάστατη. Αντίθετα, αφορά το σύνολο του πλέγµατος συνάντησης ήµουδηµοτών. Στόχος θα πρέπει να είναι ένα διαρθρωµένο δίκτυο αµφίδροµης ροής πληροφοριών προς και από το δηµότη. Αυτό το δίκτυο δεν αφορά µόνο κάποια σηµεία, αλλά και πρωτοβουλίες επικοινωνίας (από τη συνοικιακή συνέλευση έως τη γενική λαϊκή συνέλευση), µε σκοπό όχι απλώς τη γνωστοποίηση αποφάσεων, αλλά και την ανίχνευση των δηµοτικών αναγκών, τη δηµιουργία βηµάτων έκφρασης και διεκδίκησης για τους δηµότες, καθώς και την υπέρβαση της σηµερινής παθητικοποίησης και ιδιώτευσης. Σε αυτήν την κατεύθυνση µπορούν να εφαρµοστούν πλήθος πρωτοβουλιών, όπως: ηµιουργία σταθερών σηµείων πληροφόρησης του δηµότη σε δρόµους και πολυσύχναστα καταστήµατα της πόλης, όπου µε καλαίσθητη µορφή (και φυσικά όχι υπό τη µορφή του εγγράφου) θα αναρτώνται σηµαντικές πληροφορίες που ο δήµος κοινοποιεί στους δηµότες. Τέτοια σηµεία µπορεί να είναι όλα τα σχολεία του δήµου, τα υπόλοιπα δηµοτικά κτίρια, οι κεντρικοί δρόµοι. Επίσης, η περιοδική χρήση των διαφηµιστικών stands της πόλης. Αντιστρόφως, ανάρτηση «κουτιών» για τις προτάσεις - αιτήσεις των πολιτών σε επιλεγµένα καταστήµατα. ηµιουργία γραφείου ή τηλεφωνικής γραµµής για την κατάθεση διαµαρτυριών, παρατηρήσεων, προτάσεων. 58

59 Περιοδικές εκδόσεις του δήµου µε κάθε χρήσιµη πληροφορία για τις υπάρχουσες υπηρεσίες του (τηλέφωνα, διευθύνσεις, τρόπο λειτουργίας κτλ). Σύνταξη ετήσιων καταλόγων ελεύθερων επαγγελµατιών της πόλης µε τηλέφωνα και διευθύνσεις. ιαφοροποιηµένες κατά ηλικία δηµοτών εκδόσεις µε τις υπάρχουσες δηµοτικές δοµές που τους εξυπηρετούν. ιοργάνωση περιφερεικών, συνοικιακών συναντήσεων δήµου - κατοίκων Συνεργασία µε τις υπάρχουσες τοπικές εφηµερίδες, διερεύνηση της δυνατότητας συνεργασίας - ενοποίησής τους. Επιµόρφωση τοπικών στελεχών στον τοµέα των εκδόσεων - Τύπου. (Μπιτσάνη 2004, ). Τις περισσότερες φορές το να απευθυνθεί µαζικά ο δήµος στους δηµότες είναι ανέφικτο, εφ όσον δε διαθέτει µέσα τέτοιας εµβέλειας. Προτιµότερη είναι λοιπόν η διαφοροποιηµένη κατά ηλικία ή θεµατική ενότητα πληροφόρηση, η ταξινόµηση των θεµάτων κατά ηλικία και η εύρεση των κατάλληλων σηµείων συνάντησης µε τους δηµότες. Επιπλέον, σηµαντικός είναι ο θεµατικός διαχωρισµός των θεµάτων (π.χ. προγράµµατα - πληροφορίες για την υγεία, τον αθλητισµό κτλ) και η εύρεση του καταλληλότερου κάθε φορά µέσου. Για το σκοπό αυτό, η δηµιουργία ενός Γραφείου Τύπου ή Επικοινωνίας µε τους δηµότες, η επιµόρφωση των στελεχών του για τη µεθοδολογία και τους στόχους του είναι πολύ σηµαντικό βήµα. Την ίδια φροντίδα χρειάζεται και η αντίστροφη (και δυσκολότερη ροή πληροφοριών και αιτηµάτων από τους δηµότες προς το δήµο. Εποµένως, ο ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και ειδικότερα των δήµων θα πρέπει να είναι ουσιαστικός στην κατεύθυνση αυτή. Το σηµείο επαφής µιας δηµόσιας αρχής, όπως είναι ο δήµος από τη µια και των πολιτών από την άλλη, θα πρέπει να λειτουργεί έτσι, ώστε η επικοινωνία ανάµεσά τους να παίρνει µια µορφή δηµοκρατική. «Εάν ο στόχος είναι µια ενεργή συµµετοχή των πολιτών στην τοπική ζωή και τη διαχείριση της επικοινωνίας, θα πρέπει να υιοθετηθεί µια µορφή επικοινωνίας που θα προσαρµόζεται στον ανώτερο στόχο. Αρχή της θα είναι να οργανώσει το διάλογο των πολιτών προς την κατεύθυνση των αιρετών, των αιρετών προς τους πολίτες και των πολιτών µεταξύ τους. Γιατί να µην ονοµάσουµε αυτή τη διαδικασία δηµοκρατική επικοινωνία;» (Bardout 1990, 39). Πιο συγκεκριµένα, οι στόχοι της δηµοτικής επικοινωνίας καθορίζονται στις ενέργειες της πληροφόρησης, γνωστοποίησης και δηµοσιοποίησης, στην κατάλληλη και αποτελεσµατική υποδοχή των αιτηµάτων των πολιτών, έτσι ώστε να γίνει εφικτός και υλοποιήσιµος ο δηµόσιος διάλογος, στην εξασφάλιση του κοινωνικού δεσµού (ανάπτυξης του θέµατος της συλλογικότητας, θεώρησης του πολίτη ως ενεργητικού παράγοντα), καθώς 59

60 και στη δυνατότητα της συνεισφοράς στην τροποποίηση συµπεριφορών και στάσεων τόσο στο ατοµικό επίπεδο όσο και σε αυτό της κοινωνικής οργάνωσης (Zemor 1995). Όπως τονίσαµε πιο πάνω, η ανάπτυξη της δηµοτικής επικοινωνίας εµπεριέχει την πρακτική της ενηµέρωσης - πληροφόρησης, έτσι ώστε οι πολίτες να γνωρίζουν, να µαθαίνουν και να ενεργούν κατάλληλα εφόσον έχουν λάβει την απαραίτητη ενηµέρωση πάνω σε οποιοδήποτε θέµα τους απασχολεί. Αυτή η µορφή επικοινωνίας ανταποκρίνεται στη λεγόµενη κατιούσα πορεία της, η πληροφόρηση δηλαδή που πορεύεται από το δήµο προς τους πολίτες. Μια δεύτερη µορφή που παίρνει η δηµοτική επικοινωνία ακολουθεί την αντίθετη πορεία, την πληροφόρηση δηλαδή που κατευθύνεται από τους πολίτες προς το δήµο ακολουθώντας την ανιούσα οδό. Στην περίπτωση αυτή, ο δήµος θα πρέπει να δηµιουργήσει τα κατάλληλα κανάλια και τις προϋποθέσεις, έτσι ώστε οι πολίτες να καθίστανται ικανοί για τη µετάδοση των αιτηµάτων τους προς τη δηµοτική αρχή. Η απάντηση στην κατιούσα επικοινωνία είναι η ανταπόκριση των πολιτών στις δηµόσιες εκκλήσεις (βαθµός συµµετοχής). Η απάντηση στην ανιούσα επικοινωνία είναι η πραγµατική εξέταση από την πλευρά των αιρετών των αιτηµάτων του πληθυσµού (βαθµός ανεπίσηµος δηµοκρατίας). Το να γίνεται δυνατή η συγκέντρωση των αιτηµάτων και των ιδεών που προέρχονται από τους πολίτες, καθώς και τους συλλογικούς φορείς είναι µια δύσκολη υπόθεση, ιδιαίτερα στο επίπεδο της αποτελεσµατικής ανταπόκρισης της δηµοτικής αρχής απέναντι στο δηµόσιο αίτηµα (Ψύλλα 1998, 36). Από τα παραπάνω, προκύπτει ότι η λειτουργία της επικοινωνίας συνδέεται στενά µε τη διαδικασία της επιµόρφωσης. Η ικανοποιητική επικοινωνία προϋποθέτει ότι ο απλός πολίτης είναι ταυτόχρονα καλός δέκτης και καλός ποµπός. Η µετάδοση πληροφόρησης από µέρους των πολιτών εξαρτάται από ένα ορισµένο επίπεδο καλλιέργειας, καθώς και από µια ορισµένη αίσθηση υπευθυνότητας. Πρέπει ο πολίτης να έχει τη δυνατότητα έκφρασης, αλλά παράλληλα να έχει κα την επιθυµία για την υλοποίηση αυτής της έκφρασης. Η επιθυµία, είναι αυτονόητο, προϋποθέτει τη γνώση και τη συνειδητοποίηση της χρησιµότητας µιας δηµόσιας παρέµβασης. Η επικοινωνία είναι ανάγκη να αποκτήσει µια παιδαγωγική διάσταση, µε στόχο τη συλλογική ευαισθητοποίηση και την ανάπτυξη της συναίσθησης της ευθύνης του ατόµου. Από αυτήν την άποψη, η επικοινωνία - πληροφόρηση λειτουργεί ως µέθοδος ευαισθητοποίησης µε στόχο τα ατοµικά προβλήµατα να αποκτήσουν ένα χαρακτήρα συλλογικό και να πάψει το γενικό συµφέρον να ταυτίζεται µε την πρόσθεση των ιδιωτικών συµφερόντων και, τέλος, για να είναι δυνατή η διερεύνηση του πεδίου παρέµβασης (ό.π., 36). 60

61 Από την άλλη, η επικοινωνία - πληροφόρηση είναι µια µέθοδος ευαισθητοποίησης για τη δηµιουργία της συναίσθησης της υπευθυνότητας. εν αρκεί µόνο η γνώση και η κατανόηση των προβληµάτων, είναι αναγκαίο να υπάρχει επίσης και η συµµετοχή στις δηµόσιες υποθέσεις, καθώς επίσης και η ανάπτυξη της δυνατότητας άσκησης ελέγχου. Το ζητούµενο, λοιπόν, είναι η διαδικασία της επικοινωνίας - πληροφόρησης να οδηγήσει σε µια σταδιακή πορεία συµµετοχής στις συλλογικές αποφάσεις (Gontchavoff 1982). Η διαδικασία της επικοινωνίας - πληροφόρησης στο επίπεδο του δήµου και, κατά συνέπεια, η επικοινωνιακή πολιτική του θα πρέπει να αποκτήσει µια βαθύτατα δηµοκρατική υπόσταση. Χρειάζεται, λοιπόν, να κινητοποιηθεί όλος ο µηχανισµός του δήµου, µε στόχο την ενεργοποίηση των δηµοκρατικών διαδικασιών, τη δηµιουργία ενός κατάλληλου επιπέδου παρέµβασης, καθώς και τη δυνατότητα εµψύχωσης µε απώτερο στόχο την καθοδήγηση ατόµων και οµάδων, ώστε να ενταχθούν καλύτερα στο καθηµερινό τους περιβάλλον Ο ρόλος των τοπικών ΜΜΕ στη διαχείριση του πολιτισµού Μέσα στο πλαίσιο της διαχείρισης του πολιτιστικού προϊόντος από τις τοπικές δηµοτικές αρχές και της προώθησής του στην τοπική κοινωνία γεννάται το ερώτηµα: πώς µπορούµε να προσδιορίσουµε και να οριοθετήσουµε τη σχέση ανάµεσα στους µηχανισµούς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και τη δράση των τοπικών ή δηµοτικών ΜΜΕ. Το παραπάνω ερώτηµα σηµασιοδοτείται ακόµα περισσότερο, εάν δεχτούµε ότι η δράση των ΜΜΕ γενικότερα επηρεάζεται από διάφορους πόλους - παράγοντες (οικονοµικούς, πολιτικούς κτλ), οι οποίοι διαµορφώνουν τη στρατηγική τακτική τους, έτσι ώστε να πετυχαίνουν την οικειοποίηση και εν πολλοίς τη χρησιµοποίησή τους. Στο πλαίσιο της λειτουργίας των µέσων, µπορούµε να διακρίνουµε τρία επίπεδα επικοινωνίας: α) την επικοινωνία των ίδιων των µέσων, δηλαδή τις τεχνικές και τα δίκτυα που χρησιµεύουν για να φέρουν σε επαφή τους διάφορους ποµπούς και τους δέκτες µεταξύ τους. Πρόκειται για τα υλικά µέσα, µε τα οποία ασκείται η διακίνηση πληροφοριών. Η ίδια η ύπαρξή τους αποτελεί µορφή επικοινωνίας β) την επικοινωνία σηµάτων, δηλαδή την κυκλοφορία πληροφοριών και ειδήσεων που χρησιµεύει στην ενηµέρωση του κοινού και των όποιων κοινών, αφού στη σύγχρονη ενηµέρωση υπάρχουν και πληροφορίες που προορίζονται για εξειδικευµένο ακροατήριο 61

62 γ) την επικοινωνία των αξιών, δηλαδή της διαδικασίας που συντελείται µε την αµοιβαία κατανόηση µηνυµάτων και στάσεων ζωής και στοχεύει κυρίως στην προσέγγιση των ανθρώπων (Fiske 1992, 36). Αυτό το τρίτο επίπεδο επικοινωνίας συνιστά κατ εξοχήν πολιτισµό. Η παρεµβατική λειτουργία της Τοπικής Αυτοδιοίκησης σε αυτό κυρίως το επίπεδο επικοινωνίας θα µπορούσε να συµβάλλει στην εµπέδωση ιδεών και αξιών από τα µέλη των τοπικών κοινωνιών, οι οποίες να εµπνέουν τη διάθεση για συµµετοχή σε κάθε απόπειρα που θα στόχευε στην ποιοτική αναβάθµιση της καθηµερινής ζωής των πολιτών. Τα τελευταία χρόνια στη χώρα µας υπήρξε έντονος προβληµατισµός από τους φορείς του θεσµού, όσον αφορά τη σύσταση και τον τρόπο λειτουργίας των τοπικών µέσων. Μάλιστα, διαπιστώθηκε και επισηµάνθηκε η ανάγκη λειτουργίας τους κάτω από οποιαδήποτε µορφή ιδιοκτησίας, ιδιωτική ή δηµοτική. Παράλληλα, διατυπώθηκαν ποικίλες προτάσεις, όσον αφορά την καλύτερη δυνατή οργάνωσή τους, µέσω της λειτουργίας γραφείων δηµοσίων σχέσεων, τα οποία θα στελεχωθούν από ειδικούς, µέσω της πρόσληψης συµβούλων τοπικής δηµοσιότητας, δηµοσιογράφων κύρους κτλ (ΤΕ ΚΝΑ 1994, 162). Στο πλαίσιο του παραπάνω προβληµατισµού, θα πρέπει να αξιολογηθούν δύο σηµαντικοί παράγοντες: πρώτον, οι πρακτικές δυνατότητες που έχουν τα µέσα ώστε να συµβάλλουν στην ποιοτική αναβάθµιση της ζωής των µελών των τοπικών κοινωνιών. εύτερον, οι πρακτικές δυσκολίες, οι οποίες πιθανά να προκύψουν, όσον αφορά την αποτελεσµατικότητα ενός τέτοιου εγχειρήµατος (Μπιτσάνη 2004, 139). Στην περίπτωση, για παράδειγµα, µιας τοπικής εφηµερίδας βέβαιο είναι πως πέρα από την προώθηση της τοπικής πληροφόρησης και της αντικειµενικής κριτικής προς όλες τις κατευθύνσεις, µπορεί να προσφέρει σε µόνιµη και εθελοντική βάση ακόµη πιο σηµαντικές υπηρεσίες στην περιοχή όπου εκδίδεται. Η δύναµη της δηµοσιότητας που κατέχει και η δυνατότητα άµεσης συνεργασίας µε τους φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης της επιτρέπουν να διαδραµατίσει σηµαντικότατο ρόλο στην οργάνωση εκδηλώσεων που στοχεύουν στην προβολή πνευµατικού έργου και γενικότερα του πολιτισµού, όπως και στην ενθάρρυνση της κοινής γνώµης, προκειµένου να διευρυνθεί η συµµετοχή τόσο σε κοινωφελείς, όσο και σε πνευµατικές - πολιτιστικές εκδηλώσεις. Όσον αφορά τη λειτουργία τοπικών ραδιοφωνικών σταθµών, έχει εξακριβωθεί πως όπου επιχειρήθηκε η ίδρυσή τους σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, τα αποτελέσµατα δεν ήταν ιδιαίτερα θετικά. Ο κύριος λόγος δεν ήταν τόσο η κακή οργάνωση ή τα δυσεπίλυτα οικονοµικά προβλήµατα, όσο το γεγονός ότι εκεί η κρατική και ιδιωτική ραδιοφωνία 62

63 βρισκόταν σε επίπεδο ικανοποιητικό. Εποµένως, η σύσταση και η λειτουργία ενός αξιόλογου δηµοτικού φορέα στο χώρο των ΜΜΕ δεν είχε να προσθέσει κάποιες ξεχωριστές υπηρεσίες στις τοπικές κοινωνίες. Αντίθετα, στην Ελλάδα, οι περισσότεροι ραδιοφωνικοί σταθµοί αντιµετώπιζαν και αντιµετωπίζουν προβλήµατα που σχετίζονται περισσότερο µε την αδυναµία οριοθέτησης των προσανατολισµών τους και χάραξης µακροπρόθεσµου σχεδιασµού. Κατά συνέπεια, θα µπορούσε να ισχυριστεί κανείς πως η δηµοτική ραδιοφωνία στην Ελλάδα θα είχε σαφέστατα περισσότερες πιθανότητες επιτυχούς παρέµβασης στα δρώµενα των τοπικών κοινωνιών, έχοντας ως ακρογωνιαίο λίθο των προγραµµάτων της τον πολιτισµό. Εντούτοις, όπως θα επισηµάνουµε και παρακάτω, πολλά εµπόδια, οικονοµικής κυρίως φύσης, αποτρέπουν - τουλάχιστον µέχρι σήµερα, το ενδεχόµενο µιας τέτοιας εξέλιξης. Πώς νοείται όµως η παρέµβαση ενός µέσου στα πολιτιστικά δρώµενα µιας τοπικής κοινωνίας; Θεωρούµε πως µια τέτοια παρέµβαση θα πρέπει να στηρίζεται στη διαρκή και σταθερή συνεργασία των στελεχών του µε φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Η παραπάνω συνεργασία είναι απαραίτητο να αποβλέπει στη διαµόρφωση και το σχεδιασµό µιας µακροπρόθεσµης πολιτικής, η οποία στοχεύει: α) στη διεύρυνση της πολιτιστικής ευαισθησίας των πολιτών, β) στην προώθηση και διοργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων, οι οποίες να αναδεικνύουν το έργο εγχώριων διανοούµενων και καλλιτεχνών, γ) στην προβολή δραστηριοτήτων τοπικών συλλόγων, οι οποίοι αποσκοπούν στο να περισώσουν την πολιτιστική κληρονοµιά της περιοχής, δ) στη στενή συνεργασία µε τα εκπαιδευτικά ιδρύµατα της περιοχής, αφού είναι βέβαιο ότι η διαµόρφωση πολιτιστικής συνείδησης είναι διαδικασία, στην οποία προσαρµόζονται πολύ πιο εύκολα τα παιδιά και οι έφηβοι, µέσω του εκπαιδευτικού περιβάλλοντός τους και της ποιοτικής αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου τους. Μολονότι σε θεωρητικό επίπεδο, τα προαναφερόµενα φανερώνουν τη δυναµική που θα είχε ένα δηµοτικό µέσο, όσον αφορά τη δυνατότητά του να παρεµβαίνει θετικά στα τοπικά δρώµενα µιας περιοχής, σε πρακτικό επίπεδο η πραγµατικότητα έχει αποδείξει ότι η λειτουργία του αντιµετωπίζει έναν αρκετά µεγάλο αριθµό προβληµάτων. Αυτά κατατάσσονται σε δύο κύριες κατηγορίες: η πρώτη σχετίζεται µε τα λεγόµενα πρακτικά προβλήµατα, τα οποία αφορούν κυρίως τον οικονοµικό παράγοντα. Για παράδειγµα, αν αναφερθούµε στον τοµέα πληροφόρησης ενός µέσου, θα διαπιστώσουµε ότι αυτός στοχεύει στην κάλυψη και τη µετάδοση πληροφοριών που αφορούν τη ζωή των δηµοτών, τη δραστηριότητα των δηµοτικών αρχών σε όλους τους τοµείς της τοπικής κοινωνικής ζωής, 63

64 καθώς και στην εξέλιξη του ευρύτερου κοινωνικού σχηµατισµού, στον οποίο υπάγεται η συγκεκριµένη τοπική κοινωνία. Όµως, η παραπάνω διαδικασία απαιτεί µακρόχρονη επιµονή, µεγάλη γνώση τεχνικών θεµάτων και κυρίως σηµαντικό προϋπολογισµό, που στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αδύνατο να αντέξει η οικονοµική δυνατότητα ενός δήµου. Αυτή η κατάσταση, συχνά, έχει ως αποτέλεσµα τον περιορισµό των ενδιαφερόντων και των δραστηριοτήτων του µέσου, άρα και τον περιορισµό των πληροφοριών που µεταδίδει. Στο σηµείο αυτό, όµως, προκύπτουν ως φυσικό επακόλουθο πολλαπλά προβλήµατα, τα οποία σε αρκετές περιπτώσεις σχετίζονται µε ζητήµατα δεοντολογικά που αφορούν τις αρχές δηµοσιότητας, στις οποίες πρέπει να βασίζεται και να υπακούει ένας τοµέας πληροφόρησης. Τα συγκεκριµένα προβλήµατα συνδέονται άµεσα µε τα κριτήρια, µέσω των οποίων αξιολογείται µια πληροφορία και ανακοινώνεται ως είδηση, µε το βαθµό εξάρτησης του µέσου από τοπικούς οικονοµικούς παράγοντες ή ακόµη και µε το βαθµό εξάρτησής του από την εκάστοτε δηµοτική Αρχή. Η δεύτερη κατηγορία των προβληµάτων που αντιµετωπίζει η λειτουργία ενός τοπικού µέσου συνδέεται µε το µοντέλο, στο οποίο θα πρέπει να στηριχθεί η λειτουργία του µέσου, προκειµένου να αξιοποιήσει τις δυνατότητες που του προσφέρει ο διευρυµένος χρόνος της επικοινωνίας και να βελτιώσει την αποδοτικότητά του. Τα προβλήµατα αυτά εµφανίζονται συχνότερα όταν τα τοπικά µέσα δρουν µεµονωµένα. Μια λύση θα µπορούσε να είναι η δηµιουργία δικτύων τοπικής δηµοσιότητας µε στόχο: α) να µπορεί ο κάθε φορέας, αλλά και ο µεµονωµένος κάτοικος να πληροφορείται για τα προγράµµατα, τα κίνητρα, τις επιχορηγήσεις και τους νέους θεσµούς που υπάρχουν, β) να προβάλλονται τα τοπικά προβλήµατα και να κινητοποιείται η κοινωνία των πολιτών για τη λύση τους, ώστε ο πολίτης να γίνεται ενεργός συµµέτοχος στην τοπική πολιτική ζωή, δραστήριο µέλος των τοπικών θεσµών λαϊκής συµµετοχής (Ταµπακίδης 1988, 17) 64

65 Μέρος 2 ο : Ο ρόλος των εντύπων, των µέσων µαζικής ενηµέρωσης και του διαδικτύου στην προώθηση πολιτιστικών δραστηριοτήτων στο ήµο Αγίας Παρασκευής: Μελέτη Περίπτωσης Κεφάλαιο 4. Η πολιτιστική δραστηριότητα του Πνευµατικού Κέντρου Αγίας Παρασκευής 4.1. Ο δήµος Αγίας Παρασκευής - Ιστορικά στοιχεία H Αγία Παρασκευή βρίσκεται στο 9ο µε 10οχλµ. της λεωφόρου Αθηνών- Μαραθώνος, στους πρόποδες του Υµηττού. 'Εχει έκταση 10 τ.χµ., και συνορεύει µε τους ήµους: Χολαργού, Χαλανδρίου, Γέρακα και Γλυκών Νερών. Η περιοχή πρέπει να κατοικήθηκε από την αρχαιότητα. Η πρώτη αναφορά στην περιοχή γίνεται στα "Αττικά" του Παυσανία, απ' όπου µαθαίνουµε πως η περιοχή από το Χαλάνδρι µέχρι την Αγία Παρασκευή και την Παιανία αποτελούσε, κατά τον 6ο αιώνα π.χ., το µεγάλο ήµο της Φλύας, τόπο εύπορο και µυστηριακό, που ανήκε, σύµφωνα µε τους ιστορικούς, στη Κεκροπίδα φυλή. Σ' αυτό συνηγορούν το πλήθος των ταφικών ευρυµάτων κατά µήκος της σηµερινής λεωφόρου Μεσογείων, στην οδό Νικίου, καθώς και το εντυπωσιακό ταφικό οικοδόµηµα, κτισµένο από πεντελικό µάρµαρο και καµαροσκέπαστο, που βρέθηκε κοντά στη διασταύρωση των σηµερινών οδών Σοφοκλή Βενιζέλου και Μαρµαριωτίσσης και µετατράπηκε σε εκκλησία. Στην αρχαία Φλύα λατρευόταν ο 'Ηφαιστος, η 'Αρτεµις και πολλές θεότητες σχετικές µε τη βλάστηση και τον κάτω κόσµο. Μετά την Ελευσίνα, η Φλύα αποτελούσε τον κατεξοχήν ήµο των µυστηριακών τελετών. ιέθετε σηµαντικό τελεστήριο και γνωρίζουµε ότι µετά την καταστροφή του από τους Πέρσες το επισκεύασε ο Θεµιστοκλής. Μεγάλη ακµή γνώρισαν στη Φλύα και οι µυστικές τελετές της Φρυγικής Μεγάλης Μητέρας, που διήρκεσαν µέχρι τον 4ο αιώνα µ.χ. αιώνα, µάρτυρες των οποίων είναι πολλοί ενεπίγραφοι βωµοί που βρέθηκαν στην περιοχή. Προχωρώντας από την αρχαιότητα στους ρωµαϊκούς χρόνους, ο ποιητής Οβίδιος υµνεί την οµορφιά της βλάστησης και του κλίµατος της περιοχής. 65

66 Στα τελευταία βυζαντινά χρόνια η ιστορία του τόπου επικεντρώνεται γύρω από τη ζωή του µοναστηριού του Αϊ Γιάννη του Κυνηγού ή αλλιώς της Μονής των φιλοσόφων. Το µοναστήρι αυτό χτίστηκε το 1185 µ.χ. και ως επικρατέστερος ιδρυτής αναφέρεται ο µοναχός Βασίλειος Κυνηγός. Επιφανής ηγούµενος του µοναστηριού ήταν ο Νεόφυτος στον οποίο οφείλεται η κατασκευή του δρόµου που συνέδεε το σηµερινό Σταυρό µε τη Μονή και την πεδιάδα των Αθηνών µε τα Μεσόγεια. Μνηµείο-τεκµήριο για τα παραπάνω αποτελεί το Κιόνιο του Νεοφύτου, η επιγραφή του οποίου καλεί το διαβάτη να προσευχηθεί για τη σωτηρία της ψυχής του κατασκευαστή του. Στις αρχές του 19ου αιώνα η περιοχή ανήκε στον Τούρκο Χαλήλ Μπέη, που την πούλησε στον κόµη Αντώνιο Μπότσαρη. Εκείνος στις πούλησε µε τη σειρά του ένα µεγάλο µέρος της σε εννιά κατοίκους του Χαλανδρίου. Πότε άρχισε να δηµιουργείται ο τωρινός συνοικισµός δεν ξέρουµε. Στις αρχές του 20ου αιώνα στο προάστιο υπάρχουν λίγα σπίτια, κυρίως παραθεριστικές επαύλεις και αγροκτήµατα µε αµπέλια. Το πρώτο σπίτι που χτίστηκε ήταν του Παναγιώτη άβαρη το 1894 και ο πρώτος που γεννήθηκε στον οικισµό ήταν ο εγγονός του Γιάννης άβαρης το Μέχρι τα µέσα του 20ου αιώνα στην περιοχή κατέφευγαν φυµατικοί λόγω του υγιεινού κλίµατος (έλλειψη υγρασίας), νοικιάζοντας ή στήνοντας παράγκες στα κτήµατα των τότε κατοίκων. Ως το 1921 η Αγία Παρασκευή ανήκε στο ήµο Αθηναίων µαζί µε το Χαλάνδρι και τους συνοικισµούς Ψυχικού, Χολαργού, Φιλοθέης, Πεντέλης, Νέου Ψυχικού και Βριλησσίων. 'Ολοι αυτοί αποτέλεσαν το 1925 την κοινότητα Χαλανδρίου και στη συνέχεια αποσπάστηκαν διαδοχικά και σχηµάτισαν δικές τους κοινότητες και αργότερα ήµους. Η Αγία Παρασκευή αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά ως κοινότητα το 1929 αλλά καταργήθηκε την ίδια χρονιά και έµεινε ως συνοικισµός του Χαλανδρίου έως το Τότε έγινε οριστικά κοινότητα και το 1963 έγινε ήµος. Από το 1948 η Αγία Παρασκευή παύει να αποτελεί παραθεριστικό θέρετρο και γίνεται συνοικία µε µόνιµους κατοίκους. Το 1960 λειτουργούν ήδη ηµόσιες Υπηρεσίες στο προάστιο. Την περίοδο αυτή αρχίζει η ασφαλτόστρωση των πρώτων δρόµων και η διαπλάτυνση της λεωφόρου 66

67 Μεσογείων. Την ίδια εποχή παραχωρούνται 1000 περίπου στρέµµατα για την ανέγερση του ΕΚΕΦΕ ηµόκριτος και του Αµερικανικού Κολλεγίου. Τότε παραχωρείται και ο χώρος για την ανέγερση της Γαλλικής Σχολής και των εγκαταστάσεων του Υπουργείου Γεωργίας. Ο πληθυσµός της πόλης παρουσιάζει, κατά καιρούς, την παρακάτω κίνηση: Απογραφή Κάτοικοι Βέβαια ο πληθυσµός αυτός, όπως καταγράφεται, δεν αντιπροσωπεύει τον πραγµατικό αριθµό των κατοίκων της πόλης, αφού, όπως ξέρουµε, πολλοί κατά τις απογραφές µετακινούνται από τις πόλεις που διαµένουν, στους τόπους καταγωγής τους (ο πραγµατικός πληθυσµός υπολογίζεται στις περίπου). Η Αγία Παρασκευή διοικητικά εντάσσεται από το 1995 στη Νοµαρχία Αθηνών (πηγή: ηµεροµηνία επίσκεψης ) Ο θεσµός των Πνευµατικών Κέντρων: πλαίσιο λειτουργίας τους O θεσµός των Πολιτιστικών Κέντρων παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στη Γαλλία, στη δεκαετία του Σηµείωσε όµως µεγάλη εξέλιξη και ανάπτυξη και σε άλλες χώρες (Fabrizio 1981), γιατί θεωρήθηκε ως πρωταρχικός συντελεστής της πολιτιστικής και κοινωνικής ανάπτυξης και ιδιαίτερα ως µέσο πολιτιστικής αποκέντρωσης. Τα πρώτα Πνευµατικά Πολιτιστικά Κέντρα στην Ελλάδα συγκροτήθηκαν µε το Πενταετές Πρόγραµµα , το οποίο προέβλεπε την κατασκευή 30 περίπου Πνευµατικών Κέντρων σε έδρες νοµών ή και σε µικρότερα κέντρα, την ανάπτυξη κτιριακής υποδοµής για τη στέγαση πολιτιστικών δραστηριοτήτων και πλατιά διάδοση και αύξηση των ευκαιριών απόλαυσης των πολιτιστικών αγαθών. Ως προς το θεσµικό τους πλαίσιο, τα Πνευµατικά Πολιτιστικά Κέντρα συνήθως ανήκουν στην κατηγορία των ΝΠ των ΟΤΑ. Είναι γεγονός ότι τα ενεργά πολιτιστικά κέντρα της Τοπικής Αυτοδιοίκησης (συνολικά 372 σε όλη τη χώρα), παρ ότι δεν επιδοτούνται έξωθεν, έχουν σηµαντική παρουσία, αφού µέσω αυτών πραγµατοποιείται η όποια πολιτιστική παρέµβαση στην τοπική 67

68 κοινωνία. Παρ όλες τις ενδεχόµενες αντιρρήσεις σε πολλές περιπτώσεις για την ποιότητα των παρεχοµένων υπηρεσιών, θα πρέπει να παραδεχτούµε ότι ιδιαίτερα εκτός µεγάλων αστικών κέντρων τα ΝΠ αυτά συντελούν στο «ζωντάνεµα» της υπαίθρου, έχουν αναβιώσει ξεχασµένα τοπικά έθιµα και εν τέλει προσφέρουν τη µοναδική κάποιες φορές ψυχαγωγία στους κατοίκους, δεδοµένου ότι σε µικρούς δήµους, όπου δεν υφίστανται (αλλά ούτε τέτοια δυνατότητα υπάρχει) ανάλογες δηµοτικές επιχειρήσεις, τα ΝΠ αυτά είναι τα µοναδικά εργαλεία άσκησης πολιτιστικής πολιτικής στο δήµο. Σε αυτή την υπάρχουσα κατάσταση ένα Πνευµατικό Πολιτιστικό Κέντρο καλείται να λειτουργήσει και να σχεδιάσει την πορεία του µακροπρόθεσµα, γεγονός άλλωστε που θα του εξασφαλίσει και την ενεργό ύπαρξή του. Ένα Πνευµατικό Πολιτιστικό Κέντρο, παρά τα εµπόδια που θέτει γραφειοκρατικός παραλογισµός του δηµοσίου λογιστικού, εξαιτίας της νοµικής του µορφής (νοµικό πρόσωπο δηµοσίου δικαίου ) και τα περιορισµένα οικονοµικά µόνος χρηµατοδότης ο ήµος- οφείλει να αντισταθεί στην καθηµερινότητα και τις πρακτικές της εύκολης και χωρίς βάθος και αντίκρισµα προβολής του και να αναπτύσσει τη δική του πολιτιστική φιλοσοφία, που επικεντρώνεται σε δύο σηµεία. Α) Στη δηµιουργία πολιτιστικής υποδοµής µε οδηγό το όραµα µιας νέας, ουσιαστικής πολιτιστικής κατάστασης και στόχο όχι τόσο το σηµερινό αποτέλεσµα όσο το µελλοντικό προσδοκώµενο. Αυτή η προσπάθεια είναι διαρκής και εποµένως αποκτά διαχρονική διάσταση, όπου πάνω στο σήµερα οικοδοµείται το αύριο σε µια προοπτική συνεχούς βελτίωσης.έτσι, επιδιώκεται το ενδιαφέρον, αναζητείται το πρωτότυπο, µε στόχο να δηµιουργηθεί η βάσιµη, αλλά και συσωρευτικά αυξανόµενη απαίτηση από το κοινό για ό,τι πνευµατικότερο µπορεί να γευτεί. Β) Στην προσφορά υψηλών πολιτιστικών ερεθισµάτων, τα οποία όχι µόνον αποβλέπουν στην ψυχαγωγία που προσφέρουν ένα συναισθηµατικό υλικό, αλλά ταυτόχρονα επενεργούν στην ευεργετική δηµιουργική διαδικασία σκέψης και στην ανάπτυξη ανάλογου προβληµατισµού. Γιατί ο θεατής θα δει, θα κατανοήσει και θα αποσπάσει από αυτό που του προβάλλεται ό,τι του επιτρέπει η συναισθηµατική και διανοητική του εµπειρία. Όχι λοιπόν ανατροφοδότηση των διαµορφωµένων ήδη πολιτιστικών µορφωµάτων του κοινού, αλλά ανάταση και οράµατα και προσπάθεια να ρυµουλκηθεί προς ανώτερες πολιτιστικές σφαίρες. Με ποιους τρόπους το Πνευµατικό Πολιτιστικό Κέντρο προσεγγίζει τους στόχους του; Με τη µοναδικότητα των εκδηλώσεων που πραγµατοποιεί, ώστε αυτό να δίνει το δικό του στίγµα. 68

69 Με την ποιότητα των δραστηριοτήτων του σε όλα τα είδη της Τέχνης και του πολιτισµού. Με θεµατικές οριοθετήσεις και κύκλους, ώστε οι εκδηλώσεις να αποκτούν φυσιογνωµία και να αρθρώνουν πολιτιστική άποψη και πρόταση. Με την προσέγγιση του πολιτισµού από πολλές πλευρές και ποικίλες εκφράσεις. Τι µέσα χρησιµοποιεί για να υλοποιήσει τους οραµατισµούς του; ηµιουργία ενός πολιτιστικού εργαστηρίου και ανάπτυξη παράπλευρων δραστηριοτήτων που σχετίζονται µε τις τέχνες και το παιδί. ηµιουργία βιβλιοθήκης, στο πλαίσιο της οποίας θα συµπεριλάβει ειδική κατηγορία για το παιδικό βιβλίο, µε στόχο να φέρει τους µικρούς µαθητές σε επαφή µε το εξωσχολικό βιβλίο, µε τρόπο ζωντανό και διασκεδαστικό και να τους βοηθήσει να εξοικειωθούν µε τον τρόπο λειτουργίας µιας βιβλιοθήκης και τη διαδικασία αναζήτησης και χρήσης των πληροφοριών. Οι εκθέσεις που θα οργανώνει µε θέµα «Παιδικό βιβλίο και εικονογράφησή του» και οι οµιλίες καλλιτεχνών και συγγραφέων που απευθύνονται στο παιδί θα συµπληρώνουν τη δραστηριότητα της βιβλιοθήκης. Οργάνωση κάθε χρόνο στο δήµο ενός µικρού φεστιβάλ µε γνωρίσµατά του την άρθρωση των εκδηλώσεων (µουσικών, χορευτικών, θεατρικών) σε συγκεκριµένους θεµατικούς άξονες. Παρεµβαίνει το Κέντρο στα µουσικά πράγµατα του τόπου µας µε την προβολή ταλαντούχων καλλιτεχνών έξω από εµπορικά κυκλώµατα. Ευαισθητοποιεί το κοινό και τους µαθητές της περιοχής στον εικαστικό χώρο µε τη διοργάνωση σειράς εκθέσεων και τη λειτουργία εικαστικού εργαστηρίου. Φέρνει σε επαφή το κοινό µε τους δηµιουργούς του λόγου και δίνει την ευκαιρία να αναπτυχθεί γόνιµος διάλογος και να εκτεθούν σύγχρονοι προβληµατισµοί, οράµατα και ανησυχίες µέσα από εκδηλώσεις. Αναπτύσσει ερευνητική και εκδοτική δραστηριότητα για θέµατα που έχουν σχέση µε την πλούσια ιστορία της περιοχής και µε κοινωνικά σύγχρονα προβλήµατα, όπως είναι η διάθεση του ελεύθερου χρόνου των µαθητών. Εκδοτικό ενδιαφέρων έχουν οι εκδηλώσεις λόγου, που θα γίνονται στους χώρους του Κέντρου, γιατί πιστεύουµε ότι κάθε εκδήλωση τέτοιας µορφής δεν πρέπει να εκπνέει µε το πέρας της. 69

70 4.3. Το Πνευµατικό Κέντρο Αγίας Παρασκευής Σύσταση και λειτουργία του Το Πνευµατικό Κέντρο της Αγίας Παρασκευής συστάθηκε τον Οκτώβριο του 1977 µε απόφαση ηµοτικού Συµβουλίου ως νοµικό πρόσωπο υπό την εποπτεία του ήµου της Αγίας Παρασκευής Σκοπός του είναι η δηµιουργία και η ανάπτυξη κάθε µορφής πνευµατικής και γενικότερα πολιτιστικής δραστηριότητας στην περιοχή του ήµου της Αγίας Παρασκευής. Ειδικότερα, στόχος είναι η δηµιουργία των κατάλληλων συνθηκών και ευκαιριών σε όλους τους πολίτες, ανεξάρτητα από το φύλο, την ηλικία, την κοινωνική τάξη, το πνευµατικό επίπεδο, να συνεχίσουν την πνευµατική τους καλλιέργεια, να τους εξασφαλίσει ψυχαγωγία υψηλής ποιότητας και να τους δώσει ευκαιρίες για σύσφιξη των ανθρώπινων σχέσεων, για καλλιέργεια και έκφραση κάθε ταλέντου και γενικότερα σωστή αξιοποίηση του ελεύθερού τους χρόνου. Για την επίτευξη των σκοπών του, το Πνευµατικό Κέντρο Αγίας Παρασκευής συνεργάζεται µε κρατικές υπηρεσίες, µε νοµικά πρόσωπα, οµίλους, συλλόγους και ιδιώτες. Επίσης, επιδιώκει τη συνεργασία µε παρόµοιους οργανισµούς, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Ο χώρος των εγκαταστάσεών του βρίσκεται στην οδό Σπάρτης 2, στην Αγία Παρασκευή. Το Κέντρο λειτουργεί εντός του χώρου ενός παλιού στρατοπέδου (πρώην στρατόπεδο Σπυρούδη) και οι εγκαταστάσεις του αποτελούνται από οικήµατα τύπου toll (λυόµενα) για τη στέγαση των κεντρικών γραφείων του Κέντρου και τη φιλοξενία των οµάδων εικαστικής δηµιουργίας που διαθέτει, ενώ υπάρχει επίσης και ένας µικρός αποθηκευτικός χώρος. Αυτό που είναι σηµαντικό είναι η απουσία ενός χώρου εκδηλώσεων ή χώρου θεάτρου (ανοιχτού και κλειστού), µε αποτέλεσµα οι εκδηλώσεις να πραγµατοποιούνται σε εγκαταστάσεις εκτός του χώρου του Πνευµατικού Κέντρου, όπως για παράδειγµα στο χώρο εκδηλώσεων του Αµερικανικού Κολλεγίου, του Γαλλικού Κολλεγίου, στους χώρους εκδηλώσεων των γυµνασίων του ήµου, οι οποίοι είναι εξοπλισµένοι µε τέτοιον τρόπο, ώστε να µπορούν να χρησιµοποιηθούν και ως χώροι για την πραγµατοποίηση των πολιτιστικών δράσεων του Κέντρου, καθώς επίσης και στο αµφιθέατρο του ηµόκριτου (συνέντευξη µε την υπεύθυνη του Κέντρου, κ. Ο. Κακλαµάνου, βλ. Πρωτογενείς Πηγές). 70

71 ραστηριότητες του Πνευµατικού Κέντρου Αγίας Παρασκευής. Οι δραστηριότητες του Πνευµατικού Κέντρου Αγίας Παρασκευής, σύµφωνα µε τον κανονισµό λειτουργίας του (βλ. Παράρτηµα), ενδεικτικά περιλαµβάνουν: δηµιουργία ηµοτικής Βιβλιοθήκης πραγµατοποίηση διαλέξεων και ελεύθερων συζητήσεων δηµιουργία θεατρικού οµίλου, ενθάρρυνση δηµιουργίας και υποβοήθηση του έργου ιδιωτικών ερασιτεχνικών οµίλων δηµιουργία Πινακοθήκης διοργάνωση εκθέσεων ζωγραφικής, γλυπτικής, χαρακτικής και διακόσµησης διοργάνωση κινηµατογραφικών προβολών ποιότητας συγκέντρωση λαογραφικού υλικού δηµιουργία κουκλοθεάτρου και θεάτρου σκιών δηµιουργία µουσικού τµήµατος Η ιδιαιτερότητα που υπάρχει στο Πνευµατικό Κέντρο της Αγίας Παρασκευής είναι ότι το 1993 το ηµοτικό Συµβούλιο της Αγίας Παρασκευής πήρε την απόφαση να διασπαστούν οι δράσεις του Πνευµατικού Κέντρου και το εικαστικό τµήµα (την οργάνωση τµηµάτων για καλλιτεχνική δηµιουργία) να το αναλάβει η νεοσυσταθείσα Πολιτιστική Επιχείρηση του ήµου. Έτσι, η ηµοτική Πολιτιστική Επιχείρηση Αγίας Παρασκευής ( Η.Π.Ε.Α.Π.) ιδρύθηκε το 1993, µε αρχική δραστηριότητα το ηµοτικό Ωδείο, εποπτεύεται από το ήµο Αγίας Παρασκευής και η ίδρυσή της έχει σαν στόχο την διάδοση και παραγωγή πολιτισµού στην πόλη µέσα από ένα πιο ευέλικτο και λιγότερο γραφειοκρατικό οργανισµό και την δηµιουργία πολιτισµικών υποδοµών, καθώς βασικό στόχο κάθε ηµοτικής Αρχής σε ευρύτερο πολιτισµικό επίπεδο αποτελεί η ουσιαστική και ολοκληρωµένη ανάπτυξη, η καλλιέργεια της καλλιτεχνικής ευαισθησίας και της αγάπης για την Τέχνη, η αναγωγή των πνευµατικών, πολιτιστικών και καλλιτεχνικών αγαθών σε οργανικά στοιχεία της καθηµερινής ζωής, η προστασία και ανάδειξη της πολιτιστικής ταυτότητας, η ενεργή και συνειδητή συµµετοχή των πολιτών στην πολιτιστική ζωή της πόλης. Εικ.1 Εκδηλώσεις της Η.Π.Ε.Α.Π ( 71

72 Τα επόµενα χρόνια και µε συνεχείς τροποποιήσεις του καταστατικού της εντάσσονται στην επιχείρηση οι παρακάτω δραστηριότητες: Εργαστήρια Τέχνης µε τµήµατα ζωγραφικής, γλυπτικής, σχεδίου γραµµικού και ελεύθερου, χαρακτικής, κοσµήµατος, αγιογραφίας, ψηφιδωτού,video art, ιστορίας τέχνης (Παιδικό και Ενηλίκων ) ηµοτικός Κινηµατογράφος ( θερινός και χειµερινός ) Οργάνωση εκθέσεων, εκδηλώσεων, συνεδρίων, σεµιναρίων Επίσης εντάσσονται και κυρίως αναπτυξιακές δραστηριότητες προκειµένου να εξασφαλιστεί η βιωσιµότητά της όπως: η διαφήµιση (ενοικίαση χώρων για τοποθέτηση διαφηµιστών µέσων ) το δηµοτικό parking, η οργάνωση υπηρεσιών κοινωνικής µέριµνας, οι εκδόσεις προγράµµατα κατάρτισης και επιµόρφωσης, προγράµµατα περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης και κυκλοφοριακής αγωγής, η εκµετάλλευση αναψυκτηρίου internet café εκπόνηση µελετών ειδικά προγράµµατα για άτοµα µε αναπηρίες. (πηγή: ηµεροµηνία επίσκεψης ) Η λειτουργία της Πολιτιστικής Επιχείρησης ήταν επικερδής, καθώς η συµµετοχή του κοινού στο δηµοτικό ωδείο και στα καλλιτεχνικά εργαστήρια ήταν ιδιαίτερα αυξηµένη, µε αποτέλεσµα να υπάρχει οικονοµικό όφελος από την καταβολή των διδάκτρων για τη συµµετοχή στα µαθήµατα και την κάλυψη µέσω αυτών των οικονοµικών εξόδων λειτουργίας της Επιχείρησης (λειτουργικά έξοδα, αµοιβές καθηγητών κτλ). Αυτό το γεγονός όµως οδήγησε τη λειτουργία του Πνευµατικού Κέντρου σε ύφεση, καθώς από την οργάνωση πάρα πολλών εικαστικών εργαστηρίων, των περισσότερων από τις αντίστοιχες δράσεις των Πνευµατικών Κέντρων των όµορων ήµων, ξαφνικά όλες αυτές οι δράσεις µειώθηκαν, µε αποτέλεσµα σήµερα οι πολιτιστικές δραστηριότητες του Πνευµατικού Κέντρου να περιορίζονται µόνο στην οργάνωση εκδηλώσεων και λίγων καλλιτεχνικών εργαστηρίων. Το Πνευµατικό Κέντρο σήµερα διαθέτει οµάδα θεάτρου (παιδιών και ενηλίκων), τµήµατα µικτής χορωδίας (παιδιών και ενηλίκων), οµάδα σκακιού και οµάδα καλλιτεχνικής φωτογραφίας 72

73 (συνέντευξη µε την υπεύθυνη του Κέντρου, κ. Ο. Κακλαµάνου, βλ. Πρωτογενείς Πηγές). Στις εκδηλώσεις που οργανώνονται από το Πνευµατικό Κέντρο δεν υπάρχει κάποιο χρηµατικό αντίτιµο ως εισιτήριο, καθώς ούτε και στα λίγα καλλιτεχνικά του εργαστήρια, παρά µόνο για την παρακολούθηση των µαθηµάτων της καλλιτεχνικής φωτογραφίας γίνεται καταβολή ενός συµβολικού ποσού των 15 για την κάλυψη των εξόδων του εξοπλισµού που είναι απαραίτητος για το µάθηµα (κόστος εκτυπώσεων, προτζέκτορα, διαφανοσκοπίου κτλ). Σε ό,τι αφορά την πολιτιστική πολιτική του Πνευµατικού Κέντρου, είναι φανερό ότι αυτή στηρίζεται καθαρά στην οργάνωση εκδηλώσεων, καθώς το κοµµάτι της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης και της δηµιουργίας υποδοµών για την ενασχόληση των πολιτών, και ιδίως των νέων, µε την πολιτιστική δραστηριότητα αποτελεί έργο της ηµοτικής Επιχείρησης. Η επένδυση της πολιτιστικής πολιτικής στην οργάνωση εκδηλώσεων στόχο έχει την ενεργοποίηση, προσέλκυση και συγκράτηση ενός σταθερού κοινού προσδιορισµένης κατηγορίας και, δευτερευόντως, την προσέλκυση και άλλων οµάδων κοινού π.χ. νεολαία, καθώς και την εδραίωση ενός «ηχηρού ονόµατος» στο πολιτιστικό γίγνεσθαι. Το Πνευµατικό Κέντρο αναπτύσσει πολλές πολιτιστικές δραστηριότητες, εκ των οποίων οι σηµαντικότερες που λαµβάνουν το χαρακτήρα ενός πολιτιστικού θεσµού, λόγω της διεξαγωγής τους σε τακτά χρονικά διαστήµατα και της θεµατολογικής ποικιλίας τους είναι οι εξής: το Λαϊκό Πανεπιστήµιο, η Πανελλήνια Συνάντηση Χορωδιών και οι εκδηλώσεις που πραγµατοποιήθηκαν στο πλαίσιο της Καµπάνιας για το Περιβάλλον. Το Λαϊκό Πανεπιστήµιο (βλ. Παράρτηµα) αποτελεί παράδειγµα δράσης επικεντρωµένης στον εκπαιδευτικό ρόλο του πολιτισµού. Ιδρύθηκε το 1999 µε πρωτοβουλία του τότε ηµάρχου της Αγίας Παρασκευής Σταύρου Κώτση και του καθηγητή Πανεπιστηµίου κ. Μητσάκη, σε συνεργασία αρχικά µε τους καθηγητές Πανεπιστηµίου που κατοικούν στην Αγία Παρασκευή. Η επιτυχηµένη λειτουργία του οφείλεται στο αµείωτο ενδιαφέρον και τη συνεχή παρουσία των δηµοτών της Αγίας Παρασκευής που αγκάλιασαν και στηρίζουν µε θέρµη αυτόν τον θεσµό, αλλά και στην ανιδιοτελή προσφορά των καθηγητών. Από το Σεπτέµβριο του 2006, το ηµοτικό - Λαϊκό Πανεπιστήµιο της Αγίας Παρασκευής είναι Νοµικό Πρόσωπο, µη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, το οποίο λειτουργεί κάτω από την αιγίδα του εκάστοτε ηµάρχου και µε την αφιλοκερδή - εθελοντική προσφορά, σε γνώσεις και σε χρόνο, καθηγητών Πανεπιστηµίου ή εξειδικευµένων επιστηµόνων. Σκοπός και στόχος του είναι η διεύρυνση του πνευµατικού ορίζοντα των δηµοτών, µέσω της συνεχιζόµενης εκπαίδευσης και επιµόρφωσης σε διάφορους τοµείς επιστηµονικού ενδιαφέροντος, όπως φιλολογία, φιλοσοφία, διοίκηση επιχειρήσεων, ιστορία, ψυχολογία, 73

74 θετικές επιστήµες, τέχνες και πολιτισµός και άλλα. Μελλοντικός στόχος αυτής της προσπάθειας όλων των συντελεστών του ηµοτικού - Λαϊκού Πανεπιστηµίου είναι η εξέλιξη και η διαρκής βελτίωσή του σε ένα ανώτερο και αξιόπιστο πνευµατικό ίδρυµα που θα παρέχει µια στέρεα δια βίου εκπαίδευση και επιµόρφωση ενηλίκων στην ευρύτερη περιοχή του ήµου της Αγίας Παρασκευής. Τα µαθήµατα µπορούν να τα παρακολουθήσουν όλοι οι δηµότες της Αγίας Παρασκευής, ανεξάρτητα από την ηλικία τους, το µορφωτικό επίπεδο ή την εκπαίδευσή τους και η συµµετοχή είναι δωρεάν. Στο τέλος κάθε ετήσιας περιόδου απονέµονται βεβαιώσεις παρακολούθησης των διαλέξεων. Ανά ακαδηµαϊκό έτος επιµορφώνονται γύρω στα άτοµα κάθε ηλικίας. Η Πανελλήνια Συνάντηση Χορωδιών είναι µια καλλιτεχνική δράση που οργανώνεται εδώ και 11 χρόνια ετησίως και έχει καταστεί σηµαντικός πολιτιστικός θεσµός για το ήµο της Αγίας Παρασκευής. Σκοπός είναι η συµµετοχή, η ενθάρρυνση και η ενεργοποίηση των δηµοτών της Αγίας Παρασκευής µέσω της χορωδιακής µουσικής έκφρασης που συγκινεί, ηρεµεί και συναρπάζει συµµέτοχους και συµµετέχοντες. Στη φετινή συνάντηση έλαβαν µέρος χορωδιακά σύνολα υψηλού επιπέδου, από διάφορα σηµεία της χώρας, όπως η Μικτή Χορωδία Καλλιτεχνικού Συλλόγου Νέας Μάκρης, η Μικτή Χορωδία ιδυµοτειχιτών Θεσσαλονίκης «Το Κάστρο», η Μικτή Χορωδία ήµου Βούλας, η Μικτή Χορωδία Κηφισιάς, η Χορωδία της Εµπορικής Τράπεζας και οι δύο Χορωδίες του ήµου Αγίας Παρασκευής, η παιδική Μικτή Χορωδία και η Χορωδία του Πνευµατικού Κέντρου (πηγή: τελευταία επίσκεψη ). Με τη δράση του θεσµού αυτού, επιτυγχάνεται η λειτουργία ενός µοντέλου θεσµού διαδηµοτικής συνεργασίας, ιδιαίτερα αν αναλογιστούµε και το έλλειµµα διαδηµοτικών συνεργασιών που εµφανίζει το πεδίο του πολιτισµού στις µέρες µας. Μια επίσης σηµαντική παράµετρος του θεσµού αυτού είναι η αξιοποίηση του τοπικού δυναµικού (χορωδιακά σχήµατα), στα οποία βασίζεται η καλλιτεχνική επένδυση των εκδηλώσεων και η σύνδεση µε σταθερές και συνεχείς τοπικές δοµές καλλιτεχνικής παιδείας. Αυτό έχει πρωταρχική σηµασία για την πολιτιστική ζωή της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, γιατί καλλιτέχνες και πνευµατικοί άνθρωποι για να επηρεάσουν τον κοινωνικό χώρο όπου εκφράζονται, πρέπει να ζυµωθούν και να αισθανθούν οργανικά δεµένοι µαζί του, ωθώντας τον σε µια ενεργητική εκπαιδευτική λειτουργία. ηλαδή δεν επιδιώκεται µια απλή καλλιτεχνική απόλαυση και η παθητική της αποδοχή, αλλά µια διαδικασία ανατροφοδότησης αµοιβαία εµπλουτιζόµενης, η οποία θα προσδώσει στην καλλιτεχνική δηµιουργία ιδιαίτερο τόνο και ουσιαστική αξία. Η συµµετοχή λοιπόν γνωστών καλλιτεχνικών σχηµάτων είναι αποδεκτή, αλλά γονιµότερη αποδεικνύεται η 74

75 ενθάρρυνση της «εκκόλαψης» των γηγενών (Αθανασόπουλος 1994 στο Ραζή, Μπαχάρας 1994, 27). Εικ η επίσκεψης ) Συνάντηση χορωδιών (πηγή: ηµεροµηνία Η οργάνωση εκδηλώσεων από το Πνευµατικό Κέντρο της Αγίας Παρασκευής για την στήριξη και προώθηση της Καµπάνιας που ανέλαβε ο ήµος Αγίας Παρασκευής για την Προστασία του Περιβάλλοντος αποτελεί µια πολιτιστική δραστηριότητα που στρέφεται προς την κοινωνική ευαισθητοποίηση και αφύπνιση των πολιτών για τη συµµετοχή τους σε µια δράση µε σκοπό την αντιµετώπιση ενός σηµαντικού και παγκόσµιου προβλήµατος. Στο πλαίσιο αυτό και θεωρώντας ότι η κάθε τοπική δράση είναι δυνατόν να έχει παγκόσµιο αντίκτυπο, ο ήµος Αγ. Παρασκευής ξεκίνησε από την αρχή του 2008 µια ετήσια καµπάνια ενηµέρωσης, ευαισθητοποίησης, υιοθέτησης και ενθάρρυνσης δράσεων, πρακτικών και ενεργειακών πολιτικών µε στόχο τη βιώσιµη ανάπτυξη και την βελτίωση της ποιότητας της ζωής στο ήµο, µε σύνθηµα: ΑΛΛΑΞΕ ΖΩΗ, ΜΠΕΣ ΣΤΟ ΚΛΙΜΑ µάθε, εξοικονόµησε, ανακύκλωσε, φύτεψε, περπάτα 75