Ε.Κ.Π.Α. Ακαδημαϊκό έτος Η Πρωτοβουλία Πολιτϊν

Transcript

1 Ε.Κ.Π.Α. Σχολή Ν.Ο.Π.Ε. Τμήμα Νομικής Ακαδημαϊκό έτος Προπηστιακή εργαζία ηης Σηαμαηίας Σακελλίοσ ζηο μάθημα ηοσ Σσνηαγμαηικού Δικαίοσ Διδάζκων καθηγηηής: κ. Α. Δημηηρόποσλος Η Πρωτοβουλία Πολιτϊν

2 Πίνακασ Περιεχομζνων ελίδεσ Σο θζμα 02 ΜΕΡΟ Αϋ 1. Δημοψήφιςμα, οριςμόσ - ζννοια. φντομη αναφορά του θεςμοφ ςτο φνταγμα του υμβατότητα αντιπροςωπευτικοφ ςυςτήματοσ και δημοψηφίςματοσ Συπική ιςχφσ δημοψηφιςματικϊν νόμων. Θεωρία υπεροχήσ και ιςοδυναμίασ Νομικοπολιτική διάςταςη τησ δεςμευτικότητασ του ςυμβουλευτικοφ δημοψηφίςματοσ 10 ΜΕΡΟ Βϋ 5. Η πρωτοβουλία των πολιτϊν. Οριςμόσ, ζννοια, είδη Ο θεςμόσ τησ λαϊκήσ πρωτοβουλίασ ςτην Ελλάδα Σα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα τησ πρωτοβουλίασ πολιτϊν Η λαϊκή πρωτοβουλία και η προςταςία των θεμελιωδϊν δικαιωμάτων Σι ιςχφει ςε χϊρεσ εφαρμογήσ τησ λαϊκήσ πρωτοβουλίασ ςτην Ευρϊπη Η Πρωτοβουλία Πολιτϊν ςτα πλαίςια τησ Ευρωπαϊκήσ Ζνωςησ 25 υμπζραςμα Βιβλιογραφία ~ 1 ~

3 ΣΟ ΘΕΜΑ Σκοπόσ αυτισ τθσ εργαςίασ, θ οποία αποτελείται από δφο μζρθ, είναι θ παρουςίαςθ του κεςμοφ τθσ πρωτοβουλίασ πολιτϊν. Στο πρϊτο μζροσ γίνεται αναφορά ςτον οριςμό του δθμοψθφίςματοσ, τα είδθ και τισ βαςικζσ ζννοιεσ που ςχετίηονται με αυτό. Εξετάηονται επίςθσ βαςικά κζματα που εμπλζκονται γενικά ςτθ δθμοψθφιςματικι λειτουργία, όπωσ θ ςυμβατότθτα των αντιπροςωπευτικϊν κεςμϊν με αυτοφσ τθσ άμεςθσ δθμοκρατίασ, θ τυπικισ ιςχφσ των δθμοψθφιςματικϊν νόμων και οι ζννοιεσ του ςυμβουλευτικοφ και αποφαςιςτικοφ δθμοψθφίςματοσ. Στο δεφτερο μζροσ γίνεται ειςαγωγι ςτθν ζννοια του κεςμοφ τθσ λαϊκισ πρωτοβουλίασ και αναφζρονται οι απόπειρεσ ειςαγωγισ του κεςμοφ ςτθν Ελλάδα. Ακολουκεί ςυγκριτικι παρουςίαςθ των πλεονεκτθμάτων και μειονεκτθμάτων του κεςμοφ, με ξεχωριςτό κεφάλαιο για τθ ςυμβατότθτα τθσ πρωτοβουλίασ πολιτϊν με τα κεμελιϊδθ δικαιϊματα του ανκρϊπου. Τζλοσ γίνεται παρουςίαςθ του κεςμοφ ςε όςεσ ευρωπαϊκζσ χϊρεσ ιςχφει και εξετάηεται θ πρόςφατθ κζςπιςθ τθσ πρωτοβουλίασ πολιτϊν ωσ κεςμοφ τθσ Ε.Ε. THE SUBJECT The purpose of this study is to analyse the institution of citizen s initiative. The study consists of two parts. The first refers to the definition of the referendum as well as its typology and the basic concepts associated with it. Key issues generally involved in plebiscitary function are also examined, such as the compatibility of the representative institutions with those of direct democracy, the formal validity of plebiscitary laws and both the concepts of advisory and biding referendum. The second part introduces the concept of the institution of popular initiative and reports on the attempts that have been made to bring this institution in Greece. A comparative presentation of the advantages and disadvantages of the institution follows, with a separate chapter about the citizens' initiative compatibility with fundamental human rights. Finally the application of this institution in some European countries is presented and the recent introduction of the citizens' initiative as an institution of the EU is examined. Συχνά εμφανιζόμενοι όροι και φράσεις Αντιπροςωπευτικό ςφςτημα, κοινοβουλευτιςμόσ, άμεςη δημοκρατία, δημοψήφιςμα, δημοψηφιςματική πρωτοβουλία, πρωτοβουλία πολιτϊν Keywords Representative system, parliamentarism, direct democracy, referendum, plebiscitary initiative, citizen s initiative ~ 2 ~

4 ΜΕΡΟ Αϋ 1. Δημοψήφιςμα, οριςμόσ- ζννοια. φντομη αναφορά του θεςμοφ ςτο φνταγμα του 1975 Η λζξθ Δθμοψιφιςμα είναι ςφνκετθ και αποτελείται από τισ λζξεισ «Διμοσ» (Λαόσ) και «ψιφιςμα» (απόφαςθ). Δθμοψιφιςμα ςθμαίνει απόφαςθ του λαοφ. Αυτι είναι και θ ουςιαςτικι ζννοια τθσ λζξθσ. Με τθν τυπικι ζννοια του όρου, δθμοψιφιςμα ςθμαίνει τθ διαδικαςία μζςα από τθν οποία λαμβάνεται θ απόφαςθ του Λαοφ. Το δθμοψιφιςμα είναι ο βαςικότεροσ κεςμόσ ςυμμετοχισ του Λαοφ ςτθν άςκθςθ εξουςίασ. Η ςθμαςία του είναι πολφ μεγάλθ, αποτελεί ςτθν κυριολεξία το κεςμό των κεςμϊν του δθμοκρατικοφ πολιτεφματοσ. Η διαφορά του δθμοψθφίςματοσ από τθ Δθμοκρατία είναι ποςοτικι. Δθμοκρατία είναι το πολίτευμα ςτο οποίο ο Λαόσ παίρνει ο ίδιοσ τισ βαςικζσ αποφάςεισ για τα κζματα που τον αφοροφν. Δθμοψιφιςμα είναι μια ςυγκεκριμζνθ απόφαςθ (ι και διαδικαςία). Στα πλεονεκτιματα του δθμοψθφίςματοσ ανικουν θ πραγμάτωςθ του ουςιαςτικοφ περιεχομζνου τθσ αρχισ τθσ λαϊκισ κυριαρχίασ και ο ταυτόχρονοσ περιοριςμόσ τθσ «παντοκρατορίασ» των νομοκετικϊν ςωμάτων. Ραράλλθλα το δθμοψιφιςμα αποτελεί μζςο για τθν πιςτοποίθςθ τθσ φπαρξθσ ταυτότθτασ ι διάςταςθσ ανάμεςα ςτο Εκλογικό Σϊμα και το κοινοβοφλιο, ενϊ θ λαμβανόμενθ απόφαςθ με αυτό ςυγκεντρϊνει τισ προχποκζςεισ επιτυχοφσ εφαρμογισ, ακριβϊσ διότι εξαςφαλίηει τθ ςυναίνεςθ τθσ πλειοψθφίασ του Λαοφ 1. Ραρόμοιεσ ςκζψεισ για τθ φφςθ, τθ λειτουργία και τθν αποτελεςματικότθτα του δθμοψθφίςματοσ διατυπϊνει και ο V. Auriol 2. Δθμοψιφιςμα είναι θ, για βαςικά κζματα και ςφμφωνα με τισ ςυνταγματικζσ αρχζσ, που διζπουν τθ γραπτι ψιφο και ψθφοφορία, λαμβανόμενθ κρατικι απόφαςθ από το Εκλογικό Σϊμα ωσ ανϊτατο όργανο του κράτουσ. Σφμφωνα με τον Austin Ranney 3, ο όροσ δθμοψιφιςμα χρθςιμοποιείται γενικϊσ, για να περιγράψει μια ψθφοφορία, κατά τθ διάρκεια τθσ οποίασ οι πολίτεσ εκφράηουν τθν υποςτιριξθ ι τθν αντίκεςι τουσ ςε ζνα μζτρο που ελιφκθ από τθν κυβζρνθςθ ι από πρωτοβουλία πολιτϊν. Επίςθσ, ο όροσ «δθμοψιφιςμα» χρθςιμοποιείται με δφο ζννοιεσ, ουςιαςτικι και τυπικι-διαδικαςτικι, που αντιςτοιχοφν ςτα δφο ςτοιχεία, το πνευματικό (animus=απόφαςθ) και υλικό-τυπικό (corpus=διαδικαςία) Με τθν πρϊτθ, το «δθμοψιφιςμα» ιςοδυναμεί με αυτό το ίδιο το ουςιαςτικό περιεχόμενο τθσ απόφαςθσ του Λαοφ, με τθν απόφαςθ με τθν ουςιαςτικι τθσ ζννοια. Η δεφτερθ, θ τυπικι ζννοια αποδίδει τθ διαδικαςία με τθν οποία λαμβάνεται θ απόφαςθ και ιςοδυναμεί με τθν απόφαςθ υπό τυπικι ζννοια (δθμοψθφιςματικι διαδικαςία). Από οντολογικι άποψθ, το 1 Δθμθτρόπουλοσ Ανδρζασ, Σφςτημα Συνταγματικοφ Δικαίου, Σάκκουλασ, Ακινα - Θεςςαλονίκθ 2011, ςελ Auriol, Vincent, Hier Demain, Charlot, 1945, tome II, p. 202: «Le référendum maintient un lien direct entre la Nation et ses mandataires, il fortifie l éducation politique des citoyens, il les habitue à voter sur des idées et sur des textes ; il les élève à la compréhension des problèmes dont dépendent la prospérité de leur pays et leur propre intérêt ; il maintient l activité publique et l esprit civique. Il donne aux lois toute leur force. Il aide à briser les résistances et à franchir les obstacles» 3 Ranney Austin, Référendum et démocratie, 7 (από κείμενο μεταφραςμζνο ςτα γαλλικά ), Revue-POUVOIRS 77,1996 ~ 3 ~

5 δθμοψιφιςμα είναι αφενόσ μεν ουςιαςτικι απόφαςθ, αφετζρου διαδικαςία. Ουςιαςτικι και τυπικι ζννοια, corpus και animus του δθμοψθφίςματοσ, διαπλζκονται ςε ενιαίο ςφνολο. Τα βαςικά εννοιολογικά χαρακτθριςτικά γνωρίςματα του δθμοψθφίςματοσ, τα οποία διαμορφϊνουν τθν εννοιολογικι του ιδιαιτερότθτα και το διακρίνουν από ςυναφείσ κεςμοφσ, είναι τρία: Το πρϊτο αναφζρεται ςτο υποκείμενο του δθμοψθφίςματοσ. Το δθμοψιφιςμα ςυνιςτά απόφαςθ του ίδιου του Λαοφ, του Εκλογικοφ Σϊματοσ, ωσ ανϊτατου οργάνου του κράτουσ. Το δεφτερο αναφζρεται ςτο περιεχόμενο τθσ δθμοψθφιςματικισ απόφαςθσ, ςε αυτόν τον ίδιο τον ουςιαςτικό χαρακτιρα του δθμοψθφίςματοσ. Η απόφαςθ του Λαοφ αναφζρεται ςε ςυγκεκριμζνα ουςιαςτικά ηθτιματα κι όχι ςτθν ανάδειξθ προςϊπων. Τζλοσ, το τρίτο χαρακτθριςτικό γνϊριςμα ζχει διαδικαςτικό προςδιοριςμό και ανάγεται ςτον τρόπο ςχθματιςμοφ τθσ απόφαςθσ. Η απόφαςθ λαμβάνεται κατά τουσ ςυνταγματικοφσ κανόνεσ που διζπουν τθ γραπτι ψιφο και ψθφοφορία. Πςον αφορά τθ δθμοψθφιςματικι διαδικαςία, εκτυλίςςεται ςε τρία ςτάδια, ςτο ςτάδιο τθσ δθμοψθφιςματικισ πρωτοβουλίασ, ςτο ςτάδιο τθσ δθμόςιασ ςυηιτθςθσ και ςτο ςτάδιο τθσ απόφαςθσ. Στο πρϊτο ςτάδιο υπάγεται θ διαμόρφωςθ του ερωτιματοσ και ανάλογα του τρόπου απάντθςθσ και θ κίνθςθ τθσ δθμοψθφιςματικισ διαδικαςίασ (δθμοψθφιςματικι πρωτοβουλία με τυπικι ζννοια). Στο δεφτερο ςτάδιο, τθσ δθμόςιασ ςυηιτθςθσ, πραγματοποιείται θ πλθροφόρθςθ και θ αναταλλαγι επιχειρθμάτων, ςχετικά με το κζμα του δθμοψθφίςματοσ. Στο τρίτο ςτάδιο διενεργείται θ ψθφοφορία και ο ζλεγχοσ τθσ δθμοψθφιςματικισ διαδικαςίασ. Καινοτομία του Συντάγματοσ του 1975, ςε ςχζςθ με το Σφνταγμα 1864/1911, 1952, αποτζλεςε μεταξφ άλλων και θ πρόβλεψθ, ςτο άρκρο 44 2, του κεςμοφ του δθμοψθφίςματοσ. Ήδθ ψθφίςτθκε ο εκτελεςτικόσ νόμοσ που αναφζρεται ςτθν εφαρμογι των διατάξεων που αφοροφν ςτο δθμοψιφιςμα βάςει τθσ ανακεϊρθςθσ του 1986 (ν. 4023/2011). Ο κεςμόσ ζμεινε όμωσ ανενεργόσ και μάλιςτα (ιδίωσ) μετά τθν προαναφερκείςα ανακεϊρθςθ οι διαδικαςτικζσ προχποκζςεισ για τθν προκιρυξθ δθμοψθφίςματοσ τροποποιικθκαν ζτςι, ϊςτε να τθν κακιςτοφν μια πρακτικά απομακρυςμζνθ πικανότθτα. Ενϊ δθλαδι πριν από τθν ανακεϊρθςθ του 1986 το δθμοψιφιςμα ανικε ςτισ αρμοδιότθτεσ του προζδρου τθσ Δθμοκρατίασ και μάλιςτα χωρίσ υπουργικι προςυπογραφι, υπό τθν ιςχφουςα ρφκμιςθ θ πρωτοβουλία και θ ευκφνθ ανικουν ςτθν κυβζρνθςθ και τθ Βουλι, οι οποίεσ όμωσ ςπάνια ι ςχεδόν ποτζ κα εφριςκαν λόγο, για να προκθρφξουν δθμοψιφιςμα (αφοφ ζτςι κα εκχωροφςαν ουςιαςτικά τθν εξουςία τουσ ςε ζνα πολιτικά καίριο κζμα) 4. Ρζραν τοφτων, θ ανακεϊρθςθ του 1986 όχι μόνο δεν ζλυςε άμεςα κανζνα από τα προβλιματα του κεςμοφ του δθμοψθφίςματοσ από το Σφνταγμα του 1975,αλλά πρόςκεςε και άλλα που κάνουν προβλθματικι τθν προςφυγι ςτθν άμεςθ κακολικι ψιφο, όταν δεν τθν κακιςτοφν επικίνδυνθ. Ειδικότερα: Η ζννοια του «κριςίμου εκνικοφ κζματοσ» εξακολουκεί και μετά τθν ανακεϊρθςθ του 1986 να παραμζνει αόριςτθ και ςυνεπϊσ δυςπροςδιόριςτθ. Η πρωτοβουλία και θ απόφαςθ διενζργειασ δθμοψθφίςματοσ για «κρίςιμα εκνικά κζματα» πζραςε από τθν απόλυτθ διακριτικι εξουςία του Ρροζδρου τθσ Δθμοκρατίασ ςτθν απόλυτθ διακριτικι ευχζρεια τθσ Κυβζρνθςθσ και τθσ κυβερνθτικισ πλειοψθφίασ, χωρίσ 4 Χρυςόγονοσ Κϊςτασ, Συνταγματικό Δίκαιο, Σάκκουλασ, Ακινα Θεςςαλονίκθ 2003, ςελ ~ 4 ~

6 κανζνα απολφτωσ ςυνταγματικό αντιςτάκμιςμα και χωρίσ καμία ςυνταγματικι εγγφθςθ για τον κακοριςμό των όρων τθσ διεξαγωγισ του και τθν αντικειμενικότθτα τθσ δθμοψθφιςματικισ εκςτρατείασ. Ο κίνδυνοσ επομζνωσ μετατροπισ του δθμοψθφίςματοσ από διαδικαςία λιψθσ των αποφάςεων απευκείασ από το λαό ςε διαδικαςία επικφρωςθσ των αποφάςεων ι τθσ πολιτικισ τθσ Κυβζρνθςθσ και τθσ πλειοψθφίασ που τθ ςτθρίηει είναι πάντοτε υπαρκτόσ και ςυνεπϊσ πάντοτε ενδεχόμενοσ. Το δθμοψιφιςμα για «ψθφιςμζνα νομοςχζδια που ρυκμίηουν ςοβαρά κοινωνικά ηθτιματα», που κακιζρωςε για πρϊτθ φορά ςτθ χϊρα μασ θ ανακεωρθμζνθ διάταξθ του αρ του Συντάγματοσ, αποτελεί, παρά τισ όποιεσ καλζσ προκζςεισ των εμπνευςτϊν του, αναίρεςθ τθσ αρχισ τθσ λαϊκισ κυριαρχίασ και άρνθςθ τθσ άμεςθσ δθμοκρατίασ λόγω τθσ κακισ τεχνικισ διαρρφκμιςθσ, που κακιςτά το κεςμό δυςλειτουργικό και επομζνωσ, κατϋουςίαν, ανεφάρμοςτο, προςκζτοντασ μια νζα εςτία πολιτικισ αντιπαράκεςθσ, αλλά και του υπερβολικά μεγάλου ποςοςτοφ βουλευτϊν που απαιτείται για τθν υποβολι μιασ πρόταςθσ δθμοψθφίςματοσ, ςε ςυνδυαςμό με τθν επίςθσ υπερβολικά μεγάλθ πλειοψθφία τθσ Βουλισ με τθν οποία πρζπει να εγκρικεί θ πρόταςθ αυτι. Για όλουσ αυτοφσ τουσ λόγουσ κρίνεται ότι θ νζα ςυνταγματικι διαρρφκμιςθ του κεςμοφ του δθμοψθφίςματοσ (ανακεϊρθςθ του 1986) δεν αποτελεί ουςιαςτικι διεφρυνςθ τθσ λαϊκισ κυριαρχίασ. Είναι απλϊσ μια δθμοκρατικι πρόςοψθ, τθν οποία επζβαλαν οι ςυνκικεσ κάτω από τισ οποίεσ προτάκθκε θ ανακεϊρθςθ του Συντάγματοσ και το πολιτικό και ψυχολογικό κλίμα που επεκράτθςε κατά τθ διαμόρφωςθ του περιεχομζνου των ανακεωρθτζων διατάξεων υμβατότητα αντιπροςωπευτικοφ ςυςτήματοσ και δημοψηφίςματοσ Η Συμβατότθτα αντιπροςωπευτικοφ ςυςτιματοσ και δθμοψθφίςματοσ ζχει αποτελζςει διαχρονικά (μετά το17 ο αιϊνα) αντικείμενο κεωρθτικισ διαμάχθσ μεταξφ υποςτθρικτϊν τθσ πλιρουσ εφαρμογισ του πρϊτου και των υποςτθρικτϊν τθσ άμεςθσ δθμοκρατίασ. Στισ μζρεσ μασ θ αντιπαράκεςθ αυτι ζχει αμβλυνκεί, αφοφ ςτα Συντάγματα των περιςςότερων χωρϊν, μεταξφ των οποίων και θ Ελλάδα, ζχει ιδθ ειςαχκεί ο κεςμόσ του δθμοψθφίςματοσ με απόφαςθ του ςυντακτικοφ νομοκζτθ, οπότε θ ιδθ επερχόμενθ, ωσ ςυνζπεια, πολιτειακι μεταβολι τθν κακιςτά επί τθσ ουςίασ άνευ αντικειμζνου. Ραρ όλα αυτά το ςχετικό ενδιαφζρον δεν ζχει εκλείψει, αφοφ εξακολουκοφν να υπάρχουν χϊρεσ το Σφνταγμα των οποίων δεν προβλζπει το δθμοψιφιςμα. Ζνα από τα βαςικά επιχειριματα των υποςτθρικτϊν του αντιπροςωπευτικοφ ςυςτιματοσ είναι ότι οι απλοί πολίτεσ (οι περιςςότεροι τουλάχιςτον) δε διακζτουν οφτε τισ αναλυτικζσ ικανότθτεσ οφτε τθν απαιτοφμενθ πλθροφόρθςθ και ικανότθτα χειριςμοφ τθσ τυχόν υπάρχουςασ, για να λάβουν αποφάςεισ επαρκϊσ τεκμθριωμζνεσ και πάντωσ προσ τθ ςωςτι κατεφκυνςθ. Επιπλζον ςτο ςφγχρονο κράτοσ-ζκνοσ οι μεγάλεσ αποςτάςεισ και ο περιοριςμζνοσ διακζςιμοσ χρόνοσ των πολιτϊν για τθν πολιτικι δεν αποτελοφν ιδανικζσ ςυνκικεσ για τθν άςκθςθ αμεςοδθμοκρατικϊν διαδικαςιϊν. Συμπεραςματικά κα μποροφςε να υποκζςει κανείσ ότι ςφμφωνα με αυτοφσ θ ζλλειψθ βαςικϊν ικανοτιτων και 5 Βολουδάκθσ Βαγγζλθσ, Ο θεςμόσ του δημοψηφίςματοσ μετά την αναθεϊρηςη του Συντάγματοσ : διεφρυνςη τησ λαϊκήσ κυριαρχίασ ή δημοκρατική πρόςοψη; Σάκκουλασ, Ακινα Κομοτθνι 1995, ςελ ~ 5 ~

7 προχποκζςεων (κα ζπρεπε να) αποκλείει τθ ςυμμετοχι του λαοφ από τθν άςκθςθ τθσ εξουςίασ. Αντίκετα τα ςυμφζροντα του ςυνόλου των πολιτϊν εξυπθρετοφνται καλφτερα με τθν εκλογι ικανϊν αντιπροςϊπων, οι οποίοι, λειτουργϊντασ εντόσ των κεςμϊν του κοινοβουλευτικοφ ςυςτιματοσ και των εγγυιςεων που αυτό παρζχει, μποροφν να παράγουν άριςτα αποτελζςματα. Τζλοσ υποςτθρίηεται ότι θ ευρεία διάδοςθ αμεςοδθμοκρατικϊν διαδικαςιϊν, που εκφράηεται κυρίωσ με διεξαγωγι δθμοψθφιςμάτων, κα μποροφςε να επιφζρει ριγμα ςτθ λειτουργία και τθν αποτελεςματικότθτα του αντιπροςωπευτικοφ ςυςτιματοσ. Σφμφωνα με τθν παραπάνω αναπτυςςόμενθ λογικι παρατθροφμε ότι θ ικανότθτα του λαοφ διαμορφϊνεται κατά τουσ κανόνεσ τθσ μεταβλθτισ γεωμετρίασ. Ανίκανοσ να λάβει τισ ςωςτζσ αποφάςεισ που αφοροφν ςτθ διακυβζρνθςθ, γίνεται εξαιρετικά διορατικόσ κατά τθν επιλογι αυτϊν που κα αςκοφν τθν εξουςία 6. Αλλά, εφόςον μιλάμε με όρουσ αντιπροςϊπευςθσ, τίκεται το ερϊτθμα κατά πόςο θ παραπάνω επιλογι είναι «αντιπροςωπευτικι». Γιατί είναι προφανζσ ότι κατά τθ διαδικαςία αυτι ο λαόσ επιλζγει τουσ αντιπροςϊπουσ του, ενϊ ταυτόχρονα επιλζγει και μία elite περιςςότερο ικανι από αυτόν, για να αςκεί τθν εξουςία. Υπό το πρίςμα αυτισ τθσ διαφοροποίθςθσ δεν μπορεί παρά οι ιδζεσ και οι προςδοκίεσ των κυβερνϊμενων να γίνουν αντιλθπτζσ από τουσ κυβερνϊντεσ ςε άλλθ διάςταςθ από τθν πραγματικά θκελθμζνθ. Η ιδζα τθσ αντιπροςϊπευςθσ προχποκζτει ότι θ βοφλθςθ του ενόσ μπορεί να μεταβιβαςτεί ςτθ βοφλθςθ του άλλου. Ρρόκειται για μια μετάβαςθ ψυχολογικά και ιςτορικά αδφνατθ 7. Ραράλλθλα επιςθμαίνεται ότι θ διαδικαςία τθσ αντιπροςϊπευςθσ, και μάλιςτα αυτό το είδοσ τθσ διαπλαςτικισ και ςυνκετικισ πολιτικισ αντιπροςϊπευςθσ, αυξάνει μερικζσ φορζσ εξαιρετικά τθν απόςταςθ μεταξφ του αρχικοφ αιτιματοσ και τθσ ανάγκθσ ςτθ βάςθ τθσ κοινωνίασ και τθσ επιλογισ ι τθσ απόφαςθσ ςτθν κορυφι ι ςτο τζλοσ τθσ επικοινωνιακισ και αντιπροςωπευτικισ διαδικαςίασ 8. Εξάλλου δεν είναι βζβαιο ότι όλθ αυτι θ ομογενοποιθμζνθ elite με κοινι ςυνθκζςτατα μορφωτικι και κοινωνικι προζλευςθ είναι ικανι να χειριςτεί τθ ςυνκετότθτα και τθν ανάγκθ προςζγγιςθσ ενόσ προβλιματοσ πζρα από το προφανζσ εξαιτίασ τθσ αποδυνάμωςθσ τθσ ςκζψθσ, τθσ ζλλειψθσ κριτικοφ πνεφματοσ και του κονφορμιςμοφ τθσ. Δεν εξθγείται αλλιϊσ το γεγονόσ ότι ςιμερα παριςτάμεκα μάρτυρεσ ενόσ παραδόξου κατά το οποίο οι πολιτικοί ςυμμετζχουν άμεςα ι ζμμεςα ςε όλεσ τισ ςθμαντικζσ αποφάςεισ που αφοροφν τθν κοινωνία και παρ όλα αυτά αυτι θ ςυμμετοχι, θ εξουςία που αςκοφν ςε κάκε υπαρκτό κζμα ζχει ωσ αποτζλεςμα τθν απουςία ςφνκεςθσ ςτθν κορυφι των κεςμϊν, τθ μθ κυβζρνθςθ. Ακόμα χειρότερα, εδϊ και κάποια χρόνια ζχει εμφανιςτεί θ τάςθ «εκχϊρθςθσ» αρμοδιοτιτων και εξουςιϊν ςε μθ κοινοβουλευτικά πρόςωπα λόγω τθσ γνϊςθσ και τθσ εξοικείωςθσ τουσ ςε πολφ ειδικά κζματα. Συνθκζςτατα θ δράςθ και οι ενζργειζσ τουσ εκδθλϊνονται εριμθν τθσ μεγάλθσ πλειοψθφίασ των πολιτϊν εκφεφγοντασ του ςχετικοφ ελζγχου. Υπό τουσ όρουσ αυτοφσ, το κοινό μζλλον εναποτίκεται ςτα ςτιβαρά χζρια των 6 Manin B., Principes du Gouvernement représentatif, Flammarion, Paris 1995, p Polin R., La République - Entre démocratie sociale et démocratie aristocratique, P.U.F., Paris 1997, p Μακρυδθμιτρθσ Αντ., «Πότε είναι χρήςιμα τα δημοψηφίςματα»,εφθμερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, ~ 6 ~

8 απανταχοφ ειδθμόνων και τεχνοκρατϊν, οι οποίοι είναι μόνοι αρμόδιοι, για να ομιλοφν 9. Ρροοπτικά λοιπόν εμφανίηεται ο κίνδυνοσ περαιτζρω αποδυνάμωςθσ του αντιπροςωπευτικοφ ςυςτιματοσ με μετακφλθςθ αρμοδιοτιτων ςε «αόρατα πρόςωπα» ι και ομάδεσ προςϊπων για τα οποία δεν υπάρχει κεςμικι πρόβλεψθ ελζγχου των πράξεϊν τουσ με τα ςυνικθ πολιτικά και κοινωνικά μζςα. Ωσ προσ το -υπαρκτό- κζμα τθσ ζλλειψθσ επαρκοφσ ενθμζρωςθσ μιασ μερίδασ πολιτϊν είναι γενικά παραδεκτό ότι μόνθ θ άμεςθ ςυμμετοχι -μία ρθτά εκφραςμζνθ δθμόςια δραςτθριότθτα- αποτελεί τθν πλζον αποτελεςματικι μορφι πολιτικισ εκπαίδευςθσ ςτθ δθμοκρατία το καλφτερο μζςο, για να διδαχκεί κανείσ τθ δθμοκρατία, είναι να τθν εφαρμόςει 10. Εξάλλου ο ιςχυριςμόσ για τισ μεγάλεσ αποςτάςεισ και τθν αδυναμία ςυηιτθςθσ ςυνδιαμόρφωςθσ προτάςεων και λιψθσ αποφάςεων από μεγάλο μζροσ του εκλογικοφ ςϊματοσ, παρά το γεγονόσ ότι ζχει ςτθρίγματα ακόμα και ςιμερα, μάλλον ανάγεται ςε ςυηθτιςεισ του προθγοφμενου αιϊνα. Η τεχνολογία δθμιοφργθςε δια μζςου των θλεκτρονικϊν δικτφων νζα μοντζλα ςυναντιςεων, διαβοφλευςθσ και πολυάρικμα forums άτυπων ςυηθτιςεων. Αυτά τα «εικονικά βιματα» προκάλεςαν τεράςτιεσ ελπίδεσ αλλά και κάποιεσ επιφυλάξεισ για το παρόν και το μζλλον τθσ Δθμοκρατίασ ςε όλο τον κόςμο. Δε μζνει παρά μόνο θ ζκφραςθ τθσ βοφλθςθσ από όλεσ τισ πλευρζσ, ϊςτε θ τεχνολογία αυτι να πάψει να παρζχει μόνο τεχνικζσ και διαδικαςτικζσ διευκολφνςεισ, αλλά να αποτελζςει ζνα ιςχυρότατο διαδραςτικό εργαλείο εφαρμογισ τθσ άμεςθσ Δθμοκρατίασ ςτθν πράξθ. Αλλά και οι επιφυλάξεισ ςχετικά με τον κίνδυνο αλλοίωςθσ του αντιπροςωπευτικοφ ςυςτιματοσ από τθ διεξαγωγι δθμοψθφιςμάτων δε φαίνεται να ζχουν γερό υπόβακρο. Tο δθμοψιφιςμα τελεί ςε πλιρθ αρμονία με το δθμοκρατικό ιδεϊδεσ, αποτελεί φραγμό ςτον αυταρχιςμό των αντιπροςωπευτικϊν ςωμάτων, περιορίηει τισ αμφιςβθτιςεισ για τυχόν διάςταςθ μεταξφ κοινοβουλευτικισ και λαϊκισ πλειοψθφίασ και ζτςι ςυμβάλλει ςτο ςεβαςμό των νόμων. Eίναι κεςμόσ ειρινευςθσ και ςτακερότθτασ, ςτο μζτρο που παρζχει διαφλουσ ζκφραςθσ και διαφωνιϊν 11.Επιπλζον το δθμοψιφιςμα όχι μόνο δεν είναι αςυμβίβαςτο με το κοινοβουλευτικό ςφςτθμα, αλλά αντικζτωσ μπορεί να το ςυμπλθρϊνει δομικϊσ, προάγοντασ τθν αντιπροςωπευτικότθτά του. Το δθμοψιφιςμα δεν είναι υποκατάςτατο τθσ αντιπροςωπευτικισ δθμοκρατίασ, είναι κεςμόσ ο οποίοσ διευρφνει τθν πολιτικι ςυμμετοχι του λαοφ και τθν ενςωμάτωςι του ςτθ λειτουργία του πολιτεφματοσ, ενιςχφοντασ τθν ενοποιθτικι λειτουργία του Συντάγματοσ (integration). Το δθμοψιφιςμα είναι κεςμικό αντίβαρο άμεςθσ δθμοκρατίασ. Η ςυμβολι του ςτθν αυκεντικότθτα του αντιπροςωπευτικοφ ςυςτιματοσ πθγάηει ακριβϊσ από αυτιν τθν αντιςτακμιςτικι του λειτουργία 12. Τζλοσ δεν μπορεί να νοθκεί ωσ αλλοίωςθ του αντιπροςωπευτικοφ ςυςτιματοσ θ απαράδεκτθ τακτικι τθσ προςχθματικισ υποχϊρθςισ του υπό το μανδφα τθσ πρόταςθσ 9 Τςουκαλάσ Κωνςταντίνοσ, «Συναίνεςη και ουτοπία», Εφθμερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, Barber Benjamin, Strong Democracy: Participatory Politics for a New Age, Berkeley, University of California Press, 1984, p Barthelemy Joseph et Duez Paul, Traité de droit constitutionnel, EPA - Editions Panthéon Assas, Coll. "Les Introuvables", Paris 2004, p Ταςόπουλοσ Γιάννθσ, Τα θεςμικά αντίβαρα τησ εξουςίασ και η αναθεϊρηςη του Συντάγματοσ, Δίκαιο & κοινωνία ςτον 21ο αιϊνα 14, Σάκκουλασ, Ακινα Θεςςαλονίκθ 2007, ςελ. 85 ~ 7 ~

9 δθμοψθφίςματοσ με ςκοπό τθν αποφυγι λιψθσ δφςκολων αποφάςεων και μετάκεςθ τθσ ευκφνθσ ςτουσ πολίτεσ. Συμπεραςματικά και με τα ςθμερινά δεδομζνα προκρίνεται ωσ ιδανικι λφςθ θ λειτουργικι και δθμιουργικι ςυνφπαρξθ του αντιπροςωπευτικοφ ςυςτιματοσ με τον αμεςοδθμοκρατικό κεςμό του δθμοψθφίςματοσ ςτα πλαίςια λειτουργίασ ενόσ «θμιαντιπροςωπευτικοφ ςυςτιματοσ» ι «μικτισ Δθμοκρατίασ», όμοιου με αυτό που ιςχφει ςιμερα ςτθν Ελλάδα. Ρράγματι, κάποιοι ςυχνά ξεχνοφν ότι θ πλειοψθφία των υποςτθρικτϊν του δθμοψθφίςματοσ το παρουςιάηει ςαν τθ τρίτθ δυνατι λφςθ. Συμφωνοφν με τουσ υποςτθρικτζσ του αντιπροςωπευτικοφ ςυςτιματοσ λζγοντασ ότι το κοινοβουλευτικό ςφςτθμα είναι θ βαςικι κεςμικι μορφι που πρζπει να λαμβάνει θ δθμοκρατία ςε μία κοινότθτα τόςο πυκνοκατοικθμζνθ, όπωσ ζνα ςφγχρονο κράτοσ-ζκνοσ. Δεν υπάρχουν υπεραςπιςτζσ του δθμοψθφίςματοσ που να προτείνουν τθν κατάργθςθ των κοινοβουλευτικϊν ςωμάτων και τθν ειςαγωγι όλων των νόμων με δθμοψιφιςμα ι λαϊκι πρωτοβουλία. Εντοφτοισ, κρίνουν ότι το κοινοβουλευτικό ςφςτθμα κα μποροφςε να εκμεταλλευτεί κάποιεσ από τισ αρετζσ τθσ άμεςθσ δθμοκρατίασ, επιτρζποντασ ςτουσ ίδιουσ τουσ πολίτεσ, κάτω από οριςμζνεσ προχποκζςεισ, να επικυρϊνουν, να απορρίπτουν ι να προτείνουν απευκείασ νόμουσ. Κρίνουν δθλαδι ότι θ ενίςχυςθ των αντιπροςωπευτικϊν κεςμϊν με τθ ςυνδρομι του δθμοψθφίςματοσ κα μποροφςε να προςφζρει πολλαπλά πλεονεκτιματα Συπική ιςχφσ δημοψηφιςματικϊν νόμων. Θεωρία υπεροχήσ και ιςοδυναμίασ Στο πλαίςιο κζςπιςθσ κανόνων δικαίου, βάςει άςκθςθσ από το εκλογικό ςϊμα νομοκετικισ εξουςίασ με τθ δθμοψθφιςματικι διαδικαςία, τίκεται το κζμα τθσ τυπικισ ιςχφοσ αυτϊν ζναντι των κοινϊν νόμων. Επί του κζματοσ ζχουν αναπτυχκεί δφο κεωρίεσ, θ κεωρία τθσ τυπικισ υπεροχισ και εκείνθ τθσ τυπικισ ιςοδυναμίασ. Σφμφωνα με τθ κεωρία τθσ τυπικισ υπεροχισ, οι δθμοψθφιςματικοί κανόνεσ ζχουν αυξθμζνθ τυπικι δφναμθ απζναντι ςτουσ κοινοβουλευτικοφσ. Αυτό ακριβϊσ ςθμαίνει ότι τροποποίθςθ, κατάργθςθ ι ςυμπλιρωςθ δθμοψθφιςματικϊν νόμων μόνο με δθμοψθφιςματικό νόμο είναι δυνατι. Αντίκετα δεν είναι δυνατι θ κατάργθςθ ι τροποποίθςθ δθμοψθφιςματικοφ νόμου με κοινοβουλευτικό νόμο. Εφόςον επίςθσ το εκλογικό ςϊμα αποκροφςει νομοςχζδιο, δεν μπορεί το κοινοβοφλιο να επανζλκει και να ρυκμίςει το όλο ηιτθμα με τον ίδιο ι διαφορετικό από τον αποκρουςκζντα τρόπο. Σφμφωνα με τθ κεωρία τθσ τυπικισ ιςοδυναμίασ, οι δθμοψθφιςματικοί νόμοι δεν υπερζχουν, αλλά ζχουν τθν ίδια τυπικι δφναμθ με τουσ κοινοφσ (ordinaires) νόμουσ του κοινοβουλίου. Οι δθμοψθφιςματικοί νόμοι δε διαφοροποιοφνται οφτε διαφοροποιοφν τθν ζννομθ τάξθ, αλλά εντάςςονται αρμονικά ςε αυτι, ςτισ ιδθ υπάρχουςεσ βακμίδεσ τθσ. Ππωσ οι υπόλοιποι ψθφιςμζνοι νόμοι, ο δθμοψθφιςματικόσ νόμοσ εντάςςεται ςτθν ζννομθ τάξθ, όχι βάςει τθσ προζλευςισ του (άμεςοσ ι κοινοβουλευτικόσ), αλλά ςφμφωνα με τθ φφςθ του ( κοινόσ, οργανικόσ, ςυνταγματικόσ). Κατά τθ κεωρία τθσ ιςοδυναμίασ, ζνασ δθμοψθφιςματικόσ νόμοσ μπορεί να τροποποιθκεί ι να καταργθκεί με επόμενο όχι μόνο δθμοψθφιςματικό, αλλά και κοινοβουλευτικό νόμο κατά το αξίωμα lex posterior derogat legi priori. Επίςθσ θ 13 Ranney Austin, όπ. π., 9-10 ~ 8 ~

10 απόκρουςθ νομοςχεδίου ι άλλου ερωτιματοσ από το εκλογικό ςϊμα δεν αποκλείει τθν επαναφορά του ηθτιματοσ ςτο κοινοβοφλιο, τθρουμζνων των προχποκζςεων που ορίηει το Σφνταγμα. Οι δθμοψθφιςματικοί νόμοι υπόκεινται ςτον ίδιο ζλεγχο τθσ ςυνταγματικότθτασ, όπωσ και οι κοινοβουλευτικοί νόμοι. Η κεωρία τθσ ιςοδυναμίασ αποτελεί τθν κρατοφςα κεωρία ςτισ χϊρεσ τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ, των οποίων τα Συντάγματα κακιερϊνουν το κεςμό του δθμοψθφίςματοσ. Ραρ όλα αυτά ςτθ Γαλλία δθμιουργικθκε κζμα, όταν το Συνταγματικό Συμβοφλιο, με τθν από 6 θ Νοεμβρίου απόφαςι του, ζκρινε ότι ιταν αναρμόδιο να ελζγξει τθ ςυνταγματικότθτα ενόσ νόμου που είχε ψθφιςτεί με τθ δθμοψθφιςματικι διαδικαςία. Η κζςθ αρχισ του Δικαςτθρίου ςτθριηόταν ςτο βαςικό επιχείρθμα ςφμφωνα με το οποίο «οι νόμοι, τουσ οποίουσ το Σφνταγμα κζλθςε να υπαγάγει υπό ζλεγχο βάςει του άρκρου 61, είναι αποκλειςτικά αυτοί που ψθφίςτθκαν από το κοινοβοφλιο και δεν αφοροφν ςε αυτοφσ οι οποίοι, υιοκετθμζνοι από το λαό βάςει δθμοψθφιςματικισ διαδικαςίασ, ςυνιςτοφν άμεςθ ζκφραςθ τθσ λαϊκισ κυριαρχίασ». Ενδεικτικό είναι το ςκεπτικό του Hartwig (που άγεται βζβαια ςτο ςυμπζραςμά του εκκινϊντασ από διαφορετικι αφετθρία) ςφμφωνα με το οποίο «ο λαόσ είναι ο μοναδικόσ κυρίαρχοσ ςτο κράτοσ και επομζνωσ δεν είναι δυνατι θ επιβολι νόμου αντίκετου προσ τθ κζλθςι του». Ο Philippe Blacher, 15 αντικροφοντασ το ςυλλογιςμό του Συμβουλίου και διατυπϊνοντασ κζςεισ διαμετρικά αντίκετεσ από αυτζσ του M. Nowak, 16 ιςχυρίηεται ότι το άρκρο 61 του γαλλικοφ Συντάγματοσ δεν κακιερϊνει διάκριςθ μεταξφ κοινοβουλευτικϊν και δθμοψθφιςματικϊν νόμων και ωσ εκ τοφτου οι νόμοι δφνανται να παραπζμπονται ςτο Συνταγματικό Συμβοφλιο πριν τθ δθμοςίευςι τουσ. Και θ ανάγνωςθ του άρκρου 3 του Συντάγματοσ 17 αποδεικνφει, κατά τθν ίδια ζννοια, ότι ο ςυντακτικόσ νομοκζτθσ ειςάγει δφο διαδικαςίεσ ζκφραςθσ τθσ εκνικισ κυριαρχίασ, χωρίσ να τισ ιεραρχεί: τθν άμεςθ ζκφραςθ του λαοφ και αυτι των αντιπροςϊπων του. Αν θ δθμοψθφιςματικι διαδικαςία είναι εναλλακτικι τθσ υιοκζτθςθσ ενόσ νόμου δια τθσ κοινοβουλευτικισ οδοφ, ο «νομοκζτθσ λαόσ» δε κα ζπρεπε να ςυγχζεται με το κζμα τθσ κυριαρχίασ. Τζλοσ ςτθ κζςθ αρχισ του Συμβουλίου εμφιλοχωρεί αντίφαςθ με τθ διαδικαςία ενςωμάτωςθσ των νόμων ςτθ ζννομθ τάξθ. Δθλαδι το κφροσ ενόσ νόμου ςτθν ιεραρχία των κανόνων δικαίου προςδιορίηεται βάςει του περιεχομζνου του. Καταλιγει ζτςι ςτθν αποδοχι τθσ κεωρίασ τθσ τυπικισ ιςοδυναμίασ. Το ελλθνικό Σφνταγμα προβλζπει μεν το κεςμό του δθμοψθφίςματοσ, όμωσ δεν ορίηει κάτι ςυγκεκριμζνο για τθν τυπικι δφναμθ των δθμοψθφιςματικϊν κανόνων. Από τθ ςιωπι αυτι του ςυντακτικοφ νομοκζτθ προκφπτει ότι το ελλθνικό ςφνταγμα κεςπίηει ςφςτθμα ιςοδυναμίασ δθμοψθφιςματικϊν και κοινοβουλευτικϊν νόμων. Ρζρα πάντωσ από τθ νομικι εξομοίωςθ δθμοψθφιςματικϊν και κοινοβουλευτικϊν νόμων, γεγονόσ είναι ότι οι δθμοψθφιςματικοί νόμοι περιβάλλονται με αυξθμζνο κφροσ. Ραρά τθ νομικι δυνατότθτα, το κοινοβοφλιο, ςεβόμενο τισ αποφάςεισ του λαοφ, δε κα ελάμβανε αποφάςεισ αντίκετεσ προσ εκείνεσ του εκλογικοφ ςϊματοσ και ιδιαίτερα ςε ςφντομο χρονικό διάςτθμα από τθ διεξαγωγι του δθμοψθφίςματοσ. 14 [CC DC, Rec., p. 27.] 15 Blacher Philippe, Le Conseil constitutionnel en fait-il trop?, revue-pouvoirs 2/2003 (n 105), p , Δθμθτρόπουλοσ Α., Το Δημοψήφιςμα, Σάκκουλασ, Ακινα 1997, ςελ Art. 3. La souveraineté nationale appartient au peuple qui l exerce par ses représentants et par la voie du referendum ~ 9 ~

11 4. Νομικοπολιτική διάςταςη τησ δεςμευτικότητασ του ςυμβουλευτικοφ δημοψηφίςματοσ. Ανάλογα με τθ δεςμευτικότθτα των αποτελεςμάτων τουσ, τα δθμοψθφίςματα διακρίνονται ςε ςυμβουλευτικά (advisory, consultatif) και δεςμευτικά (biding, décisionnel). Δεςμευτικά, ςε κάκε περίπτωςθ, αποκαλοφνται αυτά τα οποία βάςει ρθτισ και κακαρισ διατφπωςθσ χαρακτθρίηονται ωσ τζτοια. Στθν περίπτωςθ αυτι θ λαϊκι κζλθςθ, όπωσ εκφράςτθκε δια του αποτελζςματοσ του δθμοψθφίςματοσ, ςυνιςτά επιταγι προσ τθ νομοκετικι και εκτελεςτικι εξουςία να κατευκφνουν τισ ενζργειζσ τουσ κατά το λόγο των αρμοδιοτιτων τουσ με ςκοπό τθν υλοποίθςθ αυτισ. Αντίκετα το ςυμβουλευτικό δθμοψιφιςμα -από τυπικι άποψθ- δεν παράγει νομικά αποτελζςματα παρά μόνον πολιτικζσ δεςμεφςεισ. Συμβουλευτικό είναι το δθμοψιφιςμα, όταν ρθτά ορίηεται ωσ τζτοιο (π.χ. Ιςπανικό Σφνταγμα), ενϊ κατά μία εκδοχι, επί τθσ οποίασ όμωσ οι απόψεισ των ςυγγραφζων διίςτανται, είναι επίςθσ ςυμβουλευτικό, όταν δεν υπάρχει καμιά αναφορά επί του κζματοσ ςτο ςυνταγματικό κείμενο (Σφνταγμα του 1975 και μετά τθν ανακεϊρθςθ του 1986). Σφμφωνα με τα παραπάνω εξεταςτζα είναι δφο ηθτιματα, δθλαδι θ τεκμθρίωςθ τθσ (κρατοφςασ) άποψθσ περί τθσ δεςμευτικότθτασ του δθμοψθφίςματοσ, όταν υπάρχει ςιωπι ςτο ςυνταγματικό κείμενο περί αυτοφ, και θ διερεφνθςθ τθσ δεςμευτικότθτασ του ςυμβουλευτικοφ δθμοψθφίςματοσ κακ υπζρβαςθ του αυςτθρά εννοιολογικοφ τυπικοφ οριςμοφ του. Ωσ προσ το πρϊτο κζμα, εξεταηόμενο ςτα πλαίςια του Ελλθνικοφ Συντάγματοσ, αναφζρεται ότι θ κατϋαρχάσ ορκϊσ κινοφμενθ λογικι τθσ ςφνδεςθσ τθσ νομικισ φφςθσ τθσ δεςμευτικότθτασ των αποτελεςμάτων του δθμοψθφίςματοσ με τθ μορφι του πολιτεφματοσ για τθν τεκμθρίωςθ του ςυμβουλευτικοφ χαρακτιρα του εκνικοφ δθμοψθφίςματοσ παρακάμπτεται εν τζλει από το γεγονόσ ότι θ ειςαγωγι του κεςμοφ ςυνιςτά «αλλοίωςθ του αντιπροςωπευτικοφ ςυςτιματοσ». Με τθ ςυνταγματοποίθςθ του κεςμοφ το προθγοφμενο «αμιγζσ» αντιπροςωπευτικό ςφςτθμα μετατρζπεται ςε μια μορφι «μικτισ Δθμοκρατίασ», ςτθν οποία οι αποφάςεισ δε λαμβάνονται μόνον ζμμεςα από τουσ αντιπροςϊπουσ, αλλά και άμεςα από το εκλογικό ςϊμα. Άλλωςτε, κατά το Σφνταγμα, θ κυριαρχία αςκείται από το Λαό με τθν εκλογι αντιπροςϊπων και με δθμοψθφίςματα. Ο αποφαςιςτικόσ χαρακτιρασ του εκνικοφ δθμοψθφίςματοσ υποςτθρίχκθκε και μετά τθν ανακεϊρθςθ, με επιχειρθματολογία που ενιςχφεται από τον χωρίσ αμφιβολία αποφαςιςτικό χαρακτιρα του κοινωνικοφ δθμοψθφίςματοσ, που προςτζκθκε με τθν ανακεϊρθςθ. Η ρθτι αναγνϊριςθ του Λαοφ ωσ νομοκετικοφ οργάνου, με τθν αναφερόμενθ ςτο κοινωνικό δθμοψιφιςμα διάταξθ, ςθμαίνει αναγνϊριςθ του «μικτοφ» χαρακτιρα του πολιτεφματοσ. Στο πολιτειακό πλζον αυτό πλαίςιο δεν είναι δυνατόν να υποςτθρίηεται ο ςυμβουλευτικόσ χαρακτιρασ του εκνικοφ ι οποιαςδιποτε άλλθσ μορφισ δθμοψθφίςματοσ, εκτόσ αν ρθτά ο ςυντακτικόσ νομοκζτθσ κα αναγνϊριηε το χαρακτιρα αυτό 18. Στο δεφτερο κζμα κα πρζπει εξ αρχισ να τονιςτεί ότι το ςυμβουλευτικό δθμοψιφιςμα, και αν ακόμθ ςτακοφμε ςτθν αυςτθρά τυπικι του ζννοια, δεν πρζπει ςε καμιά περίπτωςθ να ςυγχζεται με τθν απλι ζκφραςθ τθσ κοινισ γνϊμθσ ι ζςτω με τθν «αποφαςιςτικι ζκφραςθ τθσ κοινισ γνϊμθσ» (decisive expression of public opinion). Αντίκετα το 18 Δθμθτρόπουλοσ A., Σφςτημα ςυνταγματικοφ Δικαίου, όπ.π., ςελ ~ 10 ~

12 ςυμβουλευτικό δθμοψιφιςμα διεξάγεται βάςει ςυντεταγμζνθσ και επίςθμθσ διαδικαςίασ, προβλεπόμενθσ μάλιςτα από διάταξθ αυξθμζνθσ τυπικισ και ουςιαςτικισ ιςχφοσ. Η παραπάνω ειδοποιόσ διαφορά δεν πρζπει να υποτιμάται ωσ προσ τθν παραγωγι αποτελεςμάτων. Στισ διερευνιςεισ τθσ κοινισ γνϊμθσ ο ερωτϊμενοσ ςυνικωσ δεν αποκαλφπτει τθν ταυτότθτά του. Οι ςυμμετζχοντεσ ςτθ δθμοςκόπθςθ δε γνωρίηουν τα τελικά αποτελζςματα. Μόνο ζνα μικρό μζροσ των δθμοςκοπιςεων γίνονται γνωςτζσ από το ευρφ κοινό. Ζνα πολφ μικρό ποςοςτό του κοινοφ ςυμμετζχει ςε δθμοςκοπιςεισ και μόνο λίγεσ εκατοντάδεσ ι χιλιάδεσ ερωτϊνται ςε κάκε περίπτωςθ. Το δθμοψιφιςμα όμωσ διεξάγεται δθμοςίωσ και υπό τον ζλεγχο του εκλογικοφ ςϊματοσ. Αυτοί που ψιφιςαν γνωρίηουν ότι τουσ ζχει ηθτθκεί να εκφράςουν τθ γνϊμθ τουσ, ξζρουν τι ψιφιςαν, κεωροφν δεςμευτικι τθν απόφαςι τουσ και απευκφνουν το κυμό τουσ ςε όποιον από τουσ εκλεγμζνουσ αντιπροςϊπουσ αγνοεί τισ επικυμίεσ τουσ. Πταν ζνασ πολιτικόσ αψθφιςει μία δθμοςκόπθςθ, μπορεί να κατθγορθκεί ότι πιρε λάκοσ απόφαςθ, αλλά δεν μπορεί να εμπλακεί ςε μία διαδικαςία αγνόθςθσ τθσ (επίςθμα εκφραςμζνθσ) λαϊκισ βοφλθςθσ 19. Ιςτορικά θ ειςαγωγι του ςυμβουλευτικοφ δθμοψθφίςματοσ λειτοφργθςε ωσ μζςο εκτόνωςθσ τθσ ζντονθσ ςυηιτθςθσ, κυρίωσ ςε χϊρεσ με ιςχυρι κοινοβουλευτικι παράδοςθ, όπωσ το Ηνωμζνο Βαςίλειο, ςχετικά με τθ ςυνταγματικότθτα του δθμοψθφίςματοσ και τθ ςυμβατότθτά του με το αντιπροςωπευτικό ςφςτθμα. Δόκθκε δθλαδι θ δυνατότθτα ςτουσ πολιτικοφσ να κζτουν ερωτιςεισ χωρίσ τθν τυπικι δζςμευςθ να λαμβάνουν υπόψθ τουσ τθν απάντθςθ. Με τθ ςυνταγματοποίθςθ όμωσ του κεςμοφ του δθμοψθφίςματοσ, ιςοδυναμοφςα με πολιτειακι μεταβολι, ιρκθ ςτθν πράξθ θ δικαιολογθτικι βάςθ φπαρξθσ των παραπάνω ενςτάςεων. Οφτωσ ι άλλωσ ζνασ μακρφσ κατάλογοσ αποδοχισ ςυμβουλευτικϊν δθμοψθφιςμάτων ςτον Καναδά, τισ Σκανδιναβικζσ Χϊρεσ και ςτο Ηνωμζνο Βαςίλειο ςυνετζλεςε ςτθ διαμόρφωςθ του δόγματοσ περί τθσ δεςμευτικότθτάσ τουσ. Οι ςπάνιεσ εξαιρζςεισ, όπωσ το Δθμοψιφιςμα ςτο Βζλγιο το 1950 με κζμα τθν ανάλθψθ των ςυνταγματικϊν αρμοδιοτιτων του Βαςιλιά Λεοπόλδου του Γϋ(διαφφλαξθ τθσ εκνικισ ςυνοχισ), τα δθμοψθφίςματα του 1957 & 1980 ςτθ Σουθδία με κζματα τθ μεταρρφκμιςθ των ςυντάξεων γιρατοσ και τθν παραγωγι πυρθνικισ ενζργειασ *ετζκθςαν περιςςότερα από δφο ερωτιματα(πολλαπλό δθμοψιφιςμα) χωρίσ κανζνα να λάβει τθν απόλυτθ πλειοψθφία+ κλπ. οφείλονται ςε αιτίεσ που δε ςχετίηονται ευκζωσ με το κζμα τθσ δεςμευτικότθτασ ι μθ του ςυμβουλευτικοφ δθμοψθφίςματοσ 20. Τζλοσ, επικεντρϊνοντασ ςτο κζμα τθσ πολιτικισ βαρφτθτασ του κεςμοφ, παρατθροφμε ότι θ αντίκεςθ ανάμεςα ςτο ςυμβουλευτικό και αποφαςιςτικό δθμοψιφιςμα τείνει να εκλείψει. Το γεγονόσ ότι θ απάντθςθ του λαοφ ςε ζνα ερϊτθμα δεν παράγει άμεςο νομικό αποτζλεςμα είναι χωρίσ ςθμαςία, αν τα αποτελζςματα ζχουν ζμμεςα πλθν αναγκαία ενεργοποιθκεί από αυτό, με άλλα λόγια (και) αν θ βοφλθςθ των εκπροςϊπων είναι νομικά ελεφκερθ, είναι πολιτικά δζςμια. Ωςτόςο είναι πικανό θ κατάςταςθ να είναι ζτςι: Η μία εκδοχι είναι να μθν οδθγθκοφν τα πράγματα προσ τθν κατεφκυνςθ των λαϊκϊν 19 Morris Dick, Direct Democracy and the Internet, Loyola of Los Angeles Law Review, , p Taillon Patrick, Pour une redéfinition du référendum consultatif, Revue internationale de droit comparé, Année 2007, Volume 59, Numéro 1, pp. 145, ~ 11 ~

13 προςδοκιϊν. Η άλλθ είναι να αντιταχκοφν οι εκλεγμζνοι ςτθ νόμιμα εκφραςμζνθ βοφλθςθ των εκλογζων τουσ οποίουσ ζχουν το κακικον να εκπροςωποφν 21. ΜΕΡΟ Βϋ 5. Η πρωτοβουλία των πολιτϊν. Οριςμόσ, ζννοια, είδη «Λαϊκι πρωτοβουλία» ι «πρωτοβουλία πολιτϊν» είναι ο κεςμόσ κατά τον οποίο, μετά από αίτθςθ αρικμοφ πολιτϊν, κινείται θ ςχετικι διαδικαςία και προκαλείται απόφαςθ του κοινοβουλίου ι του εκλογικοφ ςϊματοσ για ςυγκεκριμζνο ηιτθμα. Η οργανικι ζννοια του όρου «πρωτοβουλία» αναφζρεται ςτουσ ίδιουσ τουσ πολίτεσ, που κινοφν τθ διαδικαςία, τουσ «επιςπεφδοντεσ». Η πρωτοβουλία, όπωσ άλλωςτε και το δθμοψιφιςμα, γίνεται αντιλθπτι με δφο ζννοιεσ, τθν τυπικι και τθν ουςιαςτικι. Με τθν τυπικι ζννοια θ πρωτοβουλία αναφζρεται ςτθν κίνθςθ τθσ διαδικαςίασ. Με τθν ζννοια αυτι πρωτοβουλία ζχει όποιοσ κατά νόμον μπορεί να κινιςει τθ διαδικαςία. Η ουςιαςτικι ζννοια του όρου αναφζρεται ςτο ουςιαςτικό περιεχόμενο τθσ πρόταςθσ των πολιτϊν, ςτο κζμα, για τα οποίο καλείται να αποφαςίςει το κοινοβοφλιο ι ο λαόσ. Για πρωτοβουλία πολιτϊν με ουςιαςτικι ζννοια πρόκειται, όταν οι πολίτεσ κακορίηουν οι ίδιοι το κζμα, για το οποίο ηθτοφν τθ διεξαγωγι δθμοψθφίςματοσ ι τθ λιψθ απόφαςθσ του κοινοβουλίου. Χαρακτθριςτικά γνωρίςματα τθσ πρωτοβουλίασ είναι τα εξισ : α) Αποτελεί κεςμό προπαραςκευαςτικό. Η πρωτοβουλία δεν είναι αποφαςιςτικόσ κεςμόσ, χρονικά προθγείται και προετοιμάηει τθν απόφαςθ του λαοφ. β) Υποκείμενο τθσ πρωτοβουλίασ είναι αρικμόσ πολιτϊν, όχι το ςφνολο των πολιτϊν. Αντικείμενο τθσ πρωτοβουλίασ μπορεί να είναι οτιδιποτε μπορεί να αποτελζςει αντικείμενο απόφαςθσ του λαοφ. Η πρωτοβουλία πολιτϊν, όπωσ άλλωςτε θ νομοκετικι πρωτοβουλία, παρζχει ε ι ς θ γ θ τ ι κ ι κι όχι αποφαςιςτικι αρμοδιότθτα. Αναφζρεται ςτθν κίνθςθ ςυγκεκριμζνθσ διαδικαςίασ για τθ λιψθ απόφαςθσ, δε ςυνιςτά θ ίδια διαδικαςία λιψθσ ουςιαςτικισ απόφαςθσ. Νομοκετικι πρωτοβουλία πολιτϊν. Η νομοκετικι πρωτοβουλία πολιτϊν αποτελεί μορφι τθσ γενικότερθσ νομοκετικισ πρωτοβουλίασ, θ οποία διακρίνεται ςε ά μ ε ς θ και ζ μ μ ε ς θ. Άμεςθ είναι θ νομοκετικι πρωτοβουλία, όταν δικαίωμα πρόταςθσ των νόμων ζχουν οι ίδιοι οι πολίτεσ. Ζμμεςθ είναι θ νομοκετικι πρωτοβουλία ςε κάκε άλλθ περίπτωςθ, κατά τθν οποία το δικαίωμα πρόταςθσ των νόμων δεν αςκείται από τουσ πολίτεσ, αλλά από άλλουσ αρμόδιουσ προσ τοφτο φορείσ. Η ζμμεςθ νομοκετικι πρωτοβουλία αποτελεί τον κανόνα ςτο πλαίςιο του αντιπροςωπευτικοφ ςυςτιματοσ. Η άμεςθ νομοκετικι πρωτοβουλία εμφανίςτθκε ςτθν ελλθνικι αρχαιότθτα κι αποτελεί κεςμό «άμεςθσ νομοκεςίασ» ι «άμεςθσ Δθμοκρατίασ». Πςον αφορά το υποκείμενό τθσ, θ άμεςθ νομοκετικι πρωτοβουλία, ι νομοκετικι πρωτοβουλία πολιτϊν, εμφανίηεται με δφο μερικότερεσ μορφζσ. Κατά τθν πρϊτθ, που εμφανίςτθκε ςτθν ελλθνικι αρχαιότθτα, θ νομοκετικι πρωτοβουλία μπορεί να αςκθκεί 21 Denquin Jean-Marie, Référendums consultat ifs, Revue- P O U V O I R S 7 7, , 95 ~ 12 ~

14 από οποιονδιποτε πολίτθ. Κατά τθ δεφτερθ, το δικαίωμα πρόταςθσ των νόμων αςκείται από ζναν ελάχιςτο, οριηόμενο από τον ςυντακτικό νομοκζτθ, α ρ ι κ μ ό π ο λ ι τ ϊ ν. Τθ δεφτερθ αυτι μορφι άμεςθσ νομοκετικισ πρωτοβουλίασ κακιερϊνουν οριςμζνα ςφγχρονα Συντάγματα. Η νομοκετικι πρωτοβουλία πολιτϊν, ανάλογα με τθν ζνταξι τθσ ςτθν κοινοβουλευτικι ι δθμοψθφιςματικι νομοκετικι διαδικαςία, εμφανίηεται με δφο βαςικζσ μορφζσ. Είτε απευκφνεται προσ το κοινοβοφλιο, οπότε πρόκειται κατά κυριολεξία για κ ο ι ν ο β ο υ λ ε υ τ ι κ ι πρωτοβουλία πολιτϊν, είτε απευκφνεται προσ τα εκλογικό ςϊμα και πρόκειται επομζνωσ για δ θ μ ο ψ θ φ ι ς μ α τ ι κ ι πρωτοβουλία πολιτϊν. Κι οι δφο μορφζσ νομοκετικισ πρωτοβουλίασ πολιτϊν, δθμοψθφιςματικι και κοινοβουλευτικι, απαντϊνται ςτα ςφγχρονα Συντάγματα. Και ςτισ δφο περιπτϊςεισ πρόκειται για νομοκετικι πρωτοβουλία, θ οποία αναφζρεται ςτθν κίνθςθ νομοκετικισ διαδικαςίασ. Η διαφορά τουσ βρίςκεται ςτον αποδζκτθ τθσ πρωτοβουλίασ. Η νομοκετικι πρωτοβουλία πολιτϊν από οριςμζνα Συντάγματα διαπλάςςεται ωσ κοινοβουλευτικι κι από οριςμζνα ωσ δθμοψθφιςματικι. Συνδυαςμό των δφο αυτϊν μορφϊν αποτελεί θ μικτι πρωτοβουλία. Μ ι κ τ ι είναι θ νομοκετικι πρωτοβουλία πολιτϊν, όταν ςυνταγματικά διαπλάςςεται καταρχιν ωσ κοινοβουλευτικι, μετατρζπεται όμωσ ςε δθμοψθφιςματικι, μετά από άρνθςθ του κοινοβουλίου να υιοκετιςει τθν πρωτοβουλία. Η μικτι απευκφνεται καταρχιν προσ το κοινοβοφλιο και μόνο ςε περίπτωςθ άρνθςισ του ςτρζφεται πλζον προσ το εκλογικό ςϊμα. Κοινοβουλευτικι πρωτοβουλία πολιτϊν. Η νομοκετικι πρωτοβουλία πολιτϊν είναι καταρχιν δυνατόν να απευκφνεται προσ τα κοινοβοφλιο. Αποδζκτθσ τθσ πρωτοβουλίασ είναι ςτθν περίπτωςθ αυτι, όχι το εκλογικό ςϊμα, αλλά θ ίδια θ βουλι. Η «κοινοβουλευτικι» νομοκετικι πρωτοβουλία είναι κι θ πλζον ςυχνι μορφι νομοκετικισ πρωτοβουλίασ πολιτϊν. Αυτι θ μορφι νομοκετικισ πρωτοβουλίασ πολιτϊν, θ απευκυνόμενθ ςτο κοινοβοφλιο, αποδίδεται ςυνικωσ με τον όρο «λαϊκι νομοκετικι πρωτοβουλία» (initiative porulaire, iniziativa popolare, Volksbegehren). Κοινοβουλευτικι (ι ζμμεςθ) είναι θ νομοκετικι πρωτοβουλία πολιτϊν, όταν απευκφνεται προσ το κοινοβοφλιο. Είναι ο κεςμόσ κατά τον οποίο υποβάλλεται από τμιμα του εκλογικοφ ςϊματοσ προσ το κοινοβοφλιο πρόταςθ, που αναφζρεται ςτθ κζςθ μεταβολι ι κατάργθςθ νόμου. Οριςμζνοι πολίτεσ, των οποίων ο ελάχιςτοσ αρικμόσ ορίηεται ςτο Σφνταγμα, ζχουν τθν αρμοδιότθτα να κατακζςουν πρόταςθ νόμου. Κατά το κεςμό αυτόν θ νομοκετικι πρωτοβουλία μπορεί να αςκθκεί κι από οριςμζνο αρικμό πολιτϊν, οι οποίοι κατακζτουν πρόταςθ ςτο κοινοβοφλιο για τθ κζςπιςθ, τροποποίθςθ ι κατάργθςθ νόμου. Α π ο δ ζ κ τ θ σ τθσ κοινοβουλευτικισ νομοκετικισ πρωτοβουλίασ πολιτϊν είναι το νομοκετικό όργανο, θ βουλι. Αποτζλεςμα τθσ νομοκετικισ αυτισ πρωτοβουλίασ είναι θ ενεργοποίθςθ τθσ νομοκετικισ διαδικαςίασ του κοινοβουλίου. Δθμοψθφιςματικι πρωτοβουλία πολιτϊν. Μεγάλθσ ςθμαςίασ κεςμό άμεςθσ ςυμμετοχισ του λαοφ ςτθν άςκθςθ τθσ εξουςίασ αποτελεί θ δθμοψθφιςματικι πρωτοβουλία πολιτϊν. Ενϊ θ προσ το κοινοβοφλιο νομοκετικι πρωτοβουλία των πολιτϊν αναφζρεται ςυνικωσ ωσ αυτοτελισ κεςμόσ και μάλιςτα με τθν ευρφτερθ ονομαςία ωσ «νομοκετικι ι λαϊκι πρωτοβουλία», θ δθμοψθφιςματικι πρωτοβουλία «απορροφάται» από το δθμοψιφιςμα. Η δεφτερθ βαςικι μορφι νομοκετικισ πρωτοβουλίασ πολιτϊν, με κριτιριο τον αποδζκτθ τθσ πρωτοβουλίασ, είναι εκείνθ θ οποία ςτρζφεται απευκείασ ςτο εκλογικό ςϊμα. Δθμοψθφιςματικι πρωτοβουλία πολιτϊν είναι το δικαίωμα που ζχει ζνασ ~ 13 ~

15 ελάχιςτοσ αρικμόσ πολιτϊν να κζτει ςυγκεκριμζνο ερϊτθμα ςτθν κρίςθ του λαοφ, ςε δθμοψιφιςμα. Η δθμοψθφιςματικι πρωτοβουλία είναι αρμοδιότθτα κίνθςθσ τθσ διαδικαςίασ διεξαγωγισ δθμοψθφίςματοσ. Δ θ μ ο ψ θ φ ι ς μ α τ ι κ ι πρωτοβουλία γενικότερα είναι το δικαίωμα κίνθςθσ τθσ δθμοψθφιςματικισ διαδικαςίασ, το δικαίωμα ςυγκεκριμζνου φορζα να κζτει ζνα ερϊτθμα ςτθν κρίςθ του λαοφ. Η δθμοψθφιςματικι πρωτοβουλία πολιτϊν αποτελεί μορφι τθσ γενικότερθσ δθμοψθφιςματικισ πρωτοβουλίασ. Η πρωτοβουλία αυτι διακρίνεται ςε διάφορα είδθ, ανάλογα με το υποκείμενο ςτο οποίο τθν εμπιςτεφεται ο ςυντακτικόσ νομοκζτθσ. Μπορεί να είναι κυβερνθτικι, προεδρικι κλπ. Είδοσ τθσ γενικότερθσ δθμοψθφιςματικισ πρωτοβουλίασ είναι κι θ δθμοψθφιςματικι πρωτοβουλία πολιτϊν. Η δθμοψθφιςματικι πρωτοβουλία κεωρείται ωσ αίτθςθ από το λαό προσ το λαό (Antrag aus dem Volk an das Volk). Η πρωτοβουλία πολιτϊν, εφόςον απευκφνεται προσ το εκλογικό ςϊμα, εφόςον δθλαδι είναι δθμοψθφιςματικι, ςυνδζεται με το δθμοψιφιςμα. Στθν περίπτωςθ αυτι πρωτοβουλία και δθμοψιφιςμα αποτελοφν μζρθ μιασ ενιαίασ δθμοψθφιςματικισ διαδικαςίασ. Ο ςυνδυαςμόσ νομοκετικισ πρωτοβουλίασ των πολιτϊν και δθμοψθφίςματοσ παράγει το «τζλειο δθμοψιφιςμα» Ο θεςμόσ τησ λαϊκήσ πρωτοβουλίασ ςτην Ελλάδα Στθν Ελλάδα ο κεςμόσ τθσ λαϊκισ πρωτοβουλίασ δεν προβλζφκθκε ποτζ. Το 1975, ςτθν Εϋ Ανακεωρθτικι Βουλι, οι θγζτεσ τθσ τότε αντιπολίτευςθσ, Γ. Μαφροσ (Ε.Κ.), Α. Ραπανδρζου (ΡΑΣΟΚ) και Η. Ηλιοφ (ΕΔΑ), είχαν υποβάλει από κοινοφ, ςχετικά με το δθμοψιφιςμα, τθν εξισ πρόταςθ-τροπολογία : «Ο Ρρόεδροσ τθσ Δθμοκρατίασ δια διατάγματοσ, εκδιδομζνου προτάςει τθσ Κυβερνιςεωσ ι κατόπιν αιτιςεωσ του ενόσ τρίτου του όλου αρικμοφ των βουλευτϊν ι ογδοικοντα χιλιάδων εκλογζων, προκθρφςςει τθν διεξαγωγιν δθμοψθφίςματοσ επί κριςίμων εκνικϊν κεμάτων» 23. Η τότε κυβερνθτικι πλειοψθφία (του κόμματοσ τθσ «Νζασ Δθμοκρατίασ») απζρριψε όμωσ τθν πρόταςθ. Στθν Στϋ Ανακεωρθτικι Βουλι οι ρόλοι αντιςτράφθκαν : προτάςεισ-τροπολογίεσ για κζςπιςθ τθσ δυνατότθτασ να κινοφν τθ διαδικαςία του δθμοψθφίςματοσ οριςμζνοσ αρικμόσ βουλευτϊν ι εκλογζων (λαϊκι πρωτοβουλία) υπζβαλε θ αντιπολίτευςθ, δθλ. οι βουλευτζσ τθσ «Νζασ Δθμοκρατίασ» Ρ. Σαρλισ, Ακ. Δερβζναγασ και Στ. Μάνοσ 24. Πμωσ θ κυβερνθτικι πλειοψθφία (αυτι τθ φορά του ΡΑΣΟΚ) δε ςυμφϊνθςε με αυτζσ τισ προτάςεισ. Ζτςι το Σφνταγμά μασ, παρά τθν πρόςφατθ ανακεϊρθςι του, εξακολουκε ί να αγνοεί τθν πιο γνιςια μορφι δθμοψθφίςματοσ, τθ ςυνδυαςμζνθ με το κεςμό τθσ λαϊκισ πρωτοβουλίασ 25. Ωσ προσ τθ διάκεςθ τθσ πλειοψθφίασ τουλάχιςτον των μελϊν του κοινοβουλίου για τθ κζςπιςθ του κεςμοφ τθσ λαϊκισ πρωτοβουλίασ χαρακτθριςτικά είναι τα αποςπάςματα 22 Δθμθτρόπουλοσ Α., Το Δημοψήφιςμα, όπ. π., ςελ , 17-18, «Ρρακτικά των ςυνεδριάςεων τθσ ολομελείασ τθσ Βουλισ επί των ςυηθτιςεων του Συντάγματοσ του 1975», ς «Ρρακτικά 1986», ς Μάνεςθσ Αριςτ., Η ςυνταγματική αναθεϊρηςη του 1986: μία κριτική αποτίμηςη τησ νομικοπολιτικήσ ςημαςίασ τησ, Ραρατθρθτισ, Θεςςαλονίκθ 1989, ςελ. 90 ~ 14 ~

16 ομιλιϊν, μερικϊν από αυτά κατά τθ ςυνεδρίαςθ ΡΔ τθσ 12θσ Φεβρουαρίου 1986 τθσ Στ Ανακεωρθτικισ Βουλισ. Ο ειςθγθτισ τθσ πλειοψθφίασ Ρεπονισ δεν ιταν δυνατόν να αντιλθφκεί κατά ποία λογικι, ενϊ μια Κυβζρνθςθ κατζχει όλεσ τισ διαςτάςεισ, όλεσ τισ πλευρζσ, το βάκοσ και τθ ςθμαςία ενόσ εκνικοφ ηθτιματοσ, το 1/20 των πολιτϊν -θ μειοψθφία- κα αποφαςίςει και κα οδθγιςει το Λαό ςε ζνα δθμοψιφιςμα για ζνα εκνικό κζμα του οποίου δε γνωρίηει τισ διαςτάςεισ, τθν ουςία και τθ ςθμαςία. Ο βουλευτισ τθσ αξιωματικισ αντιπολίτευςθσ Σαρλισ, ο οποίοσ κατζκεςε τροπολογία εκπρόκεςμα, κατά παραδοχι του βουλευτι Ραπακωνςταντίνου, 26 δε δίςταςε κατά τα λοιπά να εκφράςει ευκαρςϊσ τθν άποψι του επί του δθμοψθφίςματοσ 27. Αλλά και από πλευράσ τθσ ελάςςονοσ αντιπολίτευςθσ θ αντιμετϊπιςθ του κζματοσ δεν υπιρξε ενιαία. Ο βουλευτισ Κάπποσ φάνθκε να ικανοποιείται από τθ κζςπιςθ ενόσ απλά αντιπολιτευτικοφ δθμοψθφίςματοσ, αφοφ, κατά τθν εκτίμθςθ του κόμματόσ του, πρζπει να δοκεί το δικαίωμα αυτό και ςτθν αντιπολίτευςθ,... δθλαδι, να δοκεί θ δυνατότθτα πρϊτα-πρϊτα να γίνεται πρόταςθ για δθμοψιφιςμα ι από το υπουργικό ςυμβοφλιο ι από 60 βουλευτζσ, που μπορεί να είναι τθσ αντιπολίτευςθσ ι από ζνα κόμμα που ςυγκεντρϊνει το 10% του ελλθνικοφ Λαοφ 28. Σιμερα, 26 χρόνια μετά τθν ανακεϊρθςθ του 1986, το κζμα τθσ ειςαγωγισ του κεςμοφ τθσ λαϊκισ πρωτοβουλίασ φαίνεται να αντιμετωπίηεται ευνοϊκότερα. Ζτςι ςτθν αιτιολογικι ζκκεςθ ςτο ςχεδίου νόμου «διεφρυνςθ τθσ άμεςθσ και ςυμμετοχικισ δθμοκρατίασ με τθ διενζργεια δθμοψθφίςματοσ» ομολογείται από τον κοινό νομοκζτθ ότι: «Στθν εποχι μασ θ αντιπροςωπευτικι δθμοκρατία βρίςκεται ςε κρίςθ και διαρκι αμφιςβιτθςθ. Η ενεργοποίθςθ κεςμϊν άμεςθσ και ςυμμετοχικισ δθμοκρατίασ, οι οποίοι λειτουργοφν ςυμπλθρωματικά και παράλλθλα προσ αυτοφσ τθσ αντιπροςϊπευςθσ, κα μποροφςαν πράγματι να εγγυθκοφν τθν υπζρβαςθ τθσ κρίςθσ και να αποτελζςουν πειςτικι απάντθςθ ςτθν αμφιςβιτθςθ του πολιτικοφ ςυςτιματοσ. Κρίςιμθ προσ αυτιν τθν κατεφκυνςθ, δθλαδι τθν προςφυγι ςε δθμοψιφιςμα, κα μποροφςε να αποδειχκεί θ ανάκεςθ τθσ ςχετικισ πρωτοβουλίασ όχι μόνο ςε όργανα του κράτουσ, τθν Κυβζρνθςθ ι τθ Βουλι, αλλά και ςε αρικμό πολιτϊν» Σα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα τησ πρωτοβουλίασ πολιτϊν Ο κεςμόσ τθσ πρωτοβουλίασ πολιτϊν γίνεται γενικά δεκτόσ για τισ ευεργετικζσ του επιδράςεισ ςε όλο το φάςμα τθσ πολιτικισ ηωισ μιασ χϊρασ, αλλά δεν παφουν να υπάρχουν και αιτιάςεισ εν μζρει βάςιμεσ κάποιεσ φορζσ ωσ προσ τα μειονεκτιματά του. Στθ ςυνζχεια επιχειρείται μια δθμιουργικι αντιπαράκεςθ μερικϊν από τισ απόψεισ που ζχουν διατυπωκεί ςχετικά. 26 «Τρεισ ςυνάδελφοί μασ, ο κ. Μάνοσ, ο κ. Σαρλισ και ο κ. Δερβζναγασ, ζχουν υποβάλει τροπολογίεσ. Ξζρω, κφριε Υπουργζ, ότι οι τροπολογίεσ είναι εκπρόκεςμεσ» 27 «Εμείσ πιςτεφουμε, ότι ο κεςμόσ του δθμοψθφίςματοσ είναι από τθ φφςθ του δυςκίνθτοσ, δαπανθρόσ και κανονικά κα πρζπει να τφχει, όπωσ ζτυχε ςτο παρελκόν, περιοριςμζνθσ εφαρμογισ» 28 Επίςθμοσ ιςτότοποσ τθσ Βουλισ των Ελλινων Διαδρομι: 29 Αιτιολογικι ζκκεςθ ςτο ςχζδιο νόμου «διεφρυνςθ τθσ άμεςθσ και ςυμμετοχικισ δθμοκρατίασ με τθ διενζργεια δθμοψθφίςματοσ» (ν. 4023/2011) ~ 15 ~

17 Οι υποςτθρικτζσ του κεςμοφ υποςτθρίηουν μεταξφ άλλων ότι: α.η πρωτοβουλία πολιτϊν ενιςχφει τθ δθμοκρατικι διαδικαςία (that citizens initiatives enhance the democratic process) Η άποψθ ότι θ νομοκετικι διαδικαςία μπορεί να αποτελζςει αποκλειςτικι αρμοδιότθτα του κοινοβουλίου είναι πλζον αναχρονιςτικι. Τθ ςτιγμι που θ εμπιςτοςφνθ του λαοφ προσ το πολιτικό ςφςτθμα είναι θ μικρότερθ δυνατι από ποτζ, θ πρωτοβουλία πολιτϊν αποτελεί πλζον ζνα νόμιμο μθχανιςμό εκδθμοκρατιςμοφ του, μια εκδοχι περαιτζρω λαϊκισ υποςτιριξθσ. Αποτελεί επίςθσ μια ενδιαφζρουςα διζξοδο και ζνα ςτοιχείο ςφγχρονθσ δθμοκρατίασ που επιτρζπει ςτουσ εκλογείσ να διορκϊνουν τα λάκθ και τισ παραλείψεισ τθσ κυβζρνθςθσ. Η πρωτοβουλία των πολιτϊν είναι ςίγουρα μία από τισ διακζςιμεσ επιλογζσ για τθν πραγματοποίθςθ τθσ δυνατότθτασ ουςιαςτικισ ςυμμετοχισ. β.η πρωτοβουλία πολιτϊν μπορεί να είναι ζνα «προςτατευτικό εργαλείο» (that citizens initiatives can be a protective device ) Τα δθμοψιφιςμα (και με πρωτοβουλία πολιτϊν) κα μποροφςε να αποδειχκεί μια αςφαλιςτικι δικλείδα μετά τθ λιψθ αμφιλεγόμενων αποφάςεων, εκτόσ εάν -και μζχρι ναεπαλθκευκεί θ δθμόςια ςτιριξι τουσ. Κάνοντασ χριςθ του ςυνταγματικοφ ρόλου του κα μποροφςε να περιορίςει τθ λιψθ βεβιαςμζνων κυβερνθτικϊν αποφάςεων, βάςει αποκλειςτικά παραχωρθμζνθσ αρμοδιότθτασ ςε αυτζσ για κζματα ευρφτερου ενδιαφζροντοσ. Είναι ενδεικτικό το γεγονόσ ότι θ απόφαςθ για τθν υιοκζτθςθ ι μθ του ενιαίου νομίςματοσ ελιφκθ τισ περιςςότερεσ φορζσ φςτερα από δθμοψιφιςμα. γ.η πρωτοβουλία πολιτϊν ενιςχφει τθ ςυμμετοχι των πολιτϊν ( that citizens initiatives enhance citizen engagement) Η πρωτοβουλία πολιτϊν ενιςχφει τθ ςυμμετοχι των πολιτϊν ςτθν άςκθςθ τθσ πολιτικισ διαδικαςίασ. Ζνα ςωςτά δομθμζνο ςφςτθμα άμεςθσ δθμοκρατίασ προςφζρει τζτοια κίνθτρα. Ρράγματι θ προςφερόμενθ ευκαιρία ςυμμετοχισ ςτθ λιψθ των αποφάςεων κάνει πιο πικανι και τθ γενικότερθ ςυμμετοχι ςτθν πολιτικι δραςτθριότθτα. Μεγάλο κίνθτρο γι αυτό αποτελεί το γεγονόσ ότι οι πολίτεσ κατανοοφν ότι θ ςυμμετοχι τουσ ςτθν εκλογικι διαδικαςία ζχει πραγματικζσ πολιτικζσ επιπτϊςεισ. δ.η πρωτοβουλία πολιτϊν προωκεί τθ πολιτικι παιδεία των ψθφοφόρων (that citizens initiatives promote voter education) Τα εργαλεία άμεςθσ δθμοκρατίασ ενιςχφουν τθν πολιτικι γνϊςθ για ερωτιματα που ζχουν τεκεί μεταξφ των πολιτϊν. Η ςυηιτθςθ για ζνα επίμαχο κζμα ςυνιςτά λόγο προϊκθςθσ τθσ δθμόςιασ (πολιτικισ) εκπαίδευςθσ. Επιτρζπει ςτουσ πολίτεσ και τουσ πολιτικοφσ ταυτόχρονα να επικεντρωκοφν ςε ζνα ςυγκεκριμζνο κζμα με τθ μεγαλφτερθ δυνατι ςυγκζντρωςθ και ζτςι δίνεται θ δυνατότθτα ςτουσ πολίτεσ να ενθμερωκοφν ςε βάκοσ για το κζμα αυτό. ε.οι ψθφοφόροι είναι ικανοί να λάβουν λογικζσ αποφάςεισ (That voters are able to make reasoned judgments) Οι ψθφοφόροι ζχουν τα κατάλλθλα εφόδια, για να λαμβάνουν αιτιολογθμζνεσ αποφάςεισ, ςε κζματα που τουσ τίκενται κατά το δθμοψιφιςμα. Η ικανότθτά τουσ αυτι βελτιϊνεται με τθ ςυμμετοχι τουσ ςτθν κοινι (πολιτικι) εκπαιδευτικι διαδικαςία. Εξάλλου πολφπλοκα τεχνικά ηθτιματα μποροφν με προςπάκεια και ςκλθρι δουλειά να γίνουν κατανοθτά με τθ χριςθ οριςμζνων βαςικϊν αρχϊν και επιλογϊν. Θα ιταν οπιςκοδρόμθςθ θ υιοκζτθςθ τθσ άποψθσ ότι οριςμζνα κζματα είναι υπερβολικά πολφπλοκα για τουσ απλοφσ ανκρϊπουσ. Θα ιταν επιςτροφι ςε μια παρωχθμζνθ αριςτοκρατικι αντίλθψθ. ~ 16 ~

18 ςτ.τα δθμοψθφίςματα ςυμπλθρϊνουν τθν αντιπροςωπευτικι δθμοκρατία (That referendums complement representative democracy) Ο διαχωριςμόσ μεταξφ αντιπροςωπευτικοφ ςυςτιματοσ και άμεςθσ δθμοκρατίασ ενίοτε χρθςιμοποιείται προςχθματικά. Κανείσ δεν ζχει ιςχυριςτεί ότι οι αντιπροςωπευτικοί κεςμοί κα πρζπει να αντικαταςτακοφν από αυτοφσ τθσ άμεςθσ δθμοκρατίασ, πολφ περιςςότερο με αποκλειςτικι χριςθ του κεςμοφ τθσ πρωτοβουλίασ πολιτϊν. Κάτι τζτοιο εξάλλου δεν ζχει ςυμβεί πουκενά μζχρι ςιμερα. οφτε ςτθν Ελβετία. Αντίκετα όπου χρθςιμοποιικθκε θ πρωτοβουλία πολιτϊν είχε κυρίωσ κετικά αποτελζςματα. Σε κάκε περίπτωςθ, οι λίγεσ μθ κετικζσ περιπτϊςεισ εφαρμογισ του κεςμοφ ουδζποτε προκάλεςαν δυςανάλογα αρνθτικά αποτελζςματα από τθν άςκθςθ ανάλογων πολιτικϊν από αμιγι αντιπροςωπευτικά ςυςτιματα. Επιχειριματα όμωσ υπάρχουν και κατά τθσ διεξαγωγισ δθμοψθφιςμάτων, ανεξάρτθτα τθσ δθμοψθφιςματικισ πρωτοβουλίασ, από αυτοφσ που υποςτθρίηουν ότι: α. Η πρωτοβουλία πολιτϊν κυριαρχείται από ελιτίςτικεσ ομάδεσ (ςυμφερόντων) (That citizens initiatives are dominated by elite groups) Η πρωτοβουλία πολιτϊν δεν είναι τίποτε άλλο από ιςχυρά και καλά οργανωμζνα «λόμπυ», ικανά να αποςποφν τον απαιτοφμενο αρικμό υπογραφϊν. Οι πρωτοβουλίεσ είναι απροςτάτευτεσ ςτθ χειραγϊγθςθ, ιδιαίτερα από ιςχυρά οικονομικά ςυμφζροντα και μζςα μαηικισ επικοινωνίασ (τα οποία πικανϊσ ελζγχουν), και δεν παρζχουν αποτελεςματικό τρόπο ςτο λαό να επιφζρει νομικζσ και πολιτικζσ αλλαγζσ. Τελικά το οπλοςτάςιο τθσ άμεςθσ δθμοκρατίασ δεν είναι παρά ζνα κεςμικό όπλο ςτα χζρια οργανωμζνων ςυμφερόντων, όπωσ πολιτικϊν κομμάτων, ομάδων ςυμφερόντων εργοδοτϊν, ςυνδικαλιςτικϊν ενϊςεων, και όχι ςτα χζρια του λαοφ ωσ τζτοιου. β.η πρωτοβουλία πολιτϊν μπορεί να ζχει βλαπτικζσ ςυνζπειεσ ςε βάροσ μειονοτιτων (That citizens initiatives can have a damaging effect on minority groups) Το κζμα λόγω τθσ εξαιρετικισ ςπουδαιότθτασ τθν οποία παρουςιάηει εξετάηεται αναλυτικά ςε ξεχωριςτό κεφάλαιο (βλ. ςελίδα 18-21) γ.η πρωτοβουλία πολιτϊν είναι ζνα «ςυντθρθτικό εργαλε ίο» (That citizens initiatives are a conservative device ) Η πρωτοβουλία πολιτϊν είναι ζνα ςτακερό εμπόδιο ςτθν προϊκθςθ προοδευτικϊν μεταρρυκμίςεων. Σε αρκετζσ χϊρεσ ζχει γίνει αντιλθπτι ωσ «φρενάριςμα» ςε οριςμζνεσ εξελίξεισ (π.χ. ο φόβοσ μπροςτά ςε ζνα εγχείρθμα, όπωσ αυτό τθσ Ευρωπαϊκισ ολοκλιρωςθσ). Το status quo μπορεί ςυχνά να φαίνεται περιςςότερο κακθςυχαςτικό και λιγότερο απειλθτικό από ό, τι θ αλλαγι. δ.τα δθμοψθφίςματα αδυνατοφν να αντιμετωπίςουν ςφνκετα κζματα (That referendums fail to deal with complex issues) Τα δθμοψθφίςματα δεν είναι το κατάλλθλο μζςο, για να λαμβάνονται αποφάςεισ ςε πολφπλοκα κζματα. Με τα δθμοψθφίςματα κα μποροφςαμε να υπεραπλουςτεφουμε ζνα ςφνκετο ηιτθμα ςε μία επιλογι ενόσ απλοφ «ναι» ι «όχι». Εξάλλου θ ςθμαςία τθσ πολυπλοκότθτασ κάποιων κεμάτων κα μποροφςε να χακεί μζςα ςε τεχνικζσ λεπτομζρειεσ. Ρροβλιματα τζτοια κα μποροφςαν να αντιμετωπίςουν οι αντιπρόςωποι που διακζτουν τεχνογνωςία και απαιτοφμενο χρόνο, που οι απλοί πολίτεσ δεν ζχουν. ε.τα δθμοψθφίςματα είναι δαπανθρά (That referendums are costly) Σφμφωνα με εκτιμιςεισ, το κόςτοσ διεξαγωγισ ενόσ δθμοψθφίςματοσ εξομοιϊνεται με αυτό τθσ διεξαγωγισ των εκνικϊν εκλογϊν. Η διεξαγωγι δθμοψθφιςμάτων μάλιςτα είναι ~ 17 ~