ΑΓΧΩΔΕΙΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ & ΦΟΒΙΕΣ. Υωτεινό Πολυχρόνη Αναπλ. Καθηγότρια Σμόμα Χυχολογύασ, ΕΚΠΑ

Transcript

1 ΑΓΧΩΔΕΙΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ & ΦΟΒΙΕΣ Υωτεινό Πολυχρόνη Αναπλ. Καθηγότρια Σμόμα Χυχολογύασ, ΕΚΠΑ

2 ΟΡΙΜΟΙ Ωγχοσ Δυςϊρεςτη ςυναιςθηματικό κατϊςταςη που εκδηλώνεται ωσ αντύδραςη ςε προκλόςεισ ό κινδύνουσ του περιβϊλλοντοσ. Το ϊτομο κατακλύζεται από αρνητικό ςυναύςθημα πωσ κϊτι ςυμβαύνει ό θα ςυμβεύ & δεν μπορεύ να το ελϋγξει. Εκφρϊζεται ςωματικϊ, ψυχολογικϊ & ςε επύπεδο ςυμπεριφορϊσ, & ερμηνεύεται με βϊςη τη γενετικό προδιϊθεςη, την ιδιοςυγκραςύα του παιδιού, οικογενειακούσ παρϊγοντεσ, εμπειρύεσ μϊθηςησ, πρακτικϋσ γονϋων κ.α. Λειτουργεύ για να μασ προειδοποιόςει ότι κινδυνεύουμε από κϊτι ό για να μασ κινητοποιόςει προσ οριςμϋνεσ ςυμπεριφορϋσ. π.χ. ϋνα παιδύ κϊνει επανϊληψη πριν από ϋνα διαγώνιςμα ό κοιτϊζει & από τισ δύο πλευρϋσ το δρόμο πριν τον διαςχύςει. Υοβύα Πολλϊ παιδιϊ αντιμετωπύζουν όπιουσ φόβουσ. Φοβύα αναφϋρεται ωσ «παρϊλογοσ» φόβοσ από τουσ γύρω & δεν δικαιολογεύται από τισ υπϊρχουςεσ ςυνθόκεσ ό τουσ δεύκτεσ ανϊπτυξησ του παιδιού. Ο φόβοσ αυτόσ επιμϋνει χωρύσ να αναγνωρύζεται ϊμεςη απειλό, το παιδύ φοβϊται υπερβολικϊ & αποφεύγει ςυγκεκριμϋνεσ ςυνθόκεσ ό αντικεύμενα που προκαλούν φόβο & περιορύζει ό αναςτϋλλει ςημαντικϋσ δραςτηριότητεσ. Χαρακτηρύζεται από μια αύςθηςη αυξημϋνησ κινητοπούηςησ & από ϋντονη ανϊγκη του ατόμου να ξεφύγει από την κατϊςταςη που του δημιουργεύ φόβο. Όταν τα ςωματικϊ ςυμπτώματα τησ κινητοπούηςησ ςτον φόβο προκαλούνται χωρύσ εμφανό κύνδυνο ό απειλό & εύναι ιδιαύτερα ϋντονα αναφερόμαςτε ςτην ϋννοια του πανικού.

3 χϋςη Ωγχουσ-Υοβύασ (1) 3 εννοιολογικϋσ επιλογϋσ για τη ςχϋςη ϊγχουσ-φοβύασ (Lazarus, 1999): α) το ϊγχοσ και η φοβύα, θεωρούνται ξεχωριςτϋσ κατηγορύεσ β) οι δύο κατηγορύεσ θεωρούνται μια ενιαύα κατηγορύα που περιλαμβϊνει δυο υποκατηγορύεσ γ) πρόκειται για μια πολυδιϊςτατη κατηγορύα δυςκολιών που εμφανύζονται με διαφορετικό τρόπο. Η ϋμφαςη ςτισ ουςιαςτικϋσ τουσ διαφορϋσ παρϊλληλα με την αναγνώριςη των ςτενών τουσ ςυνδϋςεων βοηθϊ ςτην κατανόηςη των ςυγκεκριμϋνων ςυναιςθημϊτων ςτα παιδιϊ.

4 χϋςη Ωγχουσ-Υοβύασ (2) Ο φόβοσ αφορϊ ςτην αντιμετώπιςη ενόσ ξαφνικού & ςυγκεκριμϋνου φυςικού κινδύνου που ςε κατακλύζει, εύναι ξαφνικόσ & διαρκεύ λύγο. Όταν ο φόβοσ παραμϋνει για μεγϊλο διϊςτημα εύναι υπερβολικόσ & επηρεϊζει την καθημερινό λειτουργύα του παιδιού, ορύζεται ωσ φοβύα. Το ϊγχοσ αφορϊ κυρύωσ ανηςυχύα, ϋντονη ϋννοια & ςτεναχώρια, χωρύσ εύκολα προςδιοριςμϋνο αντικεύμενο. Πρόκειται περιςςότερο για μια απροςδιόριςτη αύςθηςη, αςαφό ωσ προσ την προϋλευςό τησ, ϋχει διϊρκεια και εύναι ςαν μασ προετοιμϊζει για μια ϊβολη κατϊςταςη. Το ϊγχοσ ςυνδϋεται με την αντιμετώπιςη μιασ αβϋβαιησ & υπαρξιακόσ απειλόσ.

5 ΦΟΛΕΙΟ & ΔΙΑΣΑΡΑΦΕ ΑΓΦΟΤ/ΥΟΒΙΑ (1) Διϊκριςη ϊγχουσ: οξύ & χρόνιο ϊγχοσ δομικό (διϊθεςησ) ό ϊγχοσ κατϊςταςησ (Spielberger, 1972). Σο ςχολεύο αποτελεύ πηγό ϊγχουσ για τα παιδιϊ & οι διαταραχϋσ ϊγχουσ καθορύζουν ςε ςημαντικό βαθμό τη ςχολικό επιτυχύα ό αποτυχύα (Poulou & Norwich, 2000).

6 ΦΟΛΕΙΟ & ΔΙΑΣΑΡΑΦΕ ΑΓΦΟΤ (2) Σρόποι εκδόλωςησ ϊγχουσ ςτα παιδιϊ: μη ςυμμετοχό του παιδιού ςτην τϊξη εύκολη διϊςπαςη τησ προςοχόσ του αύςθηςη ανεπϊρκειασ ωσ προσ την εμπλοκό του ςτισ ςχολικϋσ δραςτηριότητεσ ςτεναχώρια για την επύδοςό του για τισ ςχϋςεισ του με τουσ ςυνομόλικουσ

7 ΦΟΛΕΙΟ & ΔΙΑΣΑΡΑΦΕ ΑΓΦΟΤ/ΥΟΒΙΑ (3) Μελϋτη των ςτην Ελλϊδα: Poulou & Norwich (2000) ςε δεύγμα εκπαιδευτικών ςύμφωνα με το 56,8% των εκπαιδευτικών το ϊγχοσ των παιδιών για αποτυχύα ςε ςχολικϊ μαθόματα αναγνωρύζεται ωσ ςοβαρό δυςκολύα με υψηλό ςυχνότητα. το 38,5% των εκπαιδευτικών θεωρεύ πωσ η απόςυρςη των παιδιών αποτελεύ μια από τισ ςοβαρϋσ δυςκολύεσ με χαμηλό ςυχνότητα εμφϊνιςησ. το 22% θεωρεύ τη ςχολικό φοβύα ςοβαρό δυςκολύα με χαμηλό ςυχνότητα εμφϊνιςησ.

8 ΑΝΑΓΝΨΡΙΗ-ΔΙΑΚΡΙΗ ΑΓΦΟΤ (1) Κριτόρια διϊκριςησ τησ ςοβαρότητασ ό μη του ϊγχουσ ςτα παιδιϊ: η ηλικύα ϋναρξησ, το πλαύςιο που εμφανύζεται το ϊγχοσ (ςε ςυγκεκριμϋνο πλαύςιο ό ςε περιςςότερα από ϋνα), οι ςυνυπϊρχουςεσ δυςκολύεσ, η μορφό με την οπούα εκδηλώνεται, η ςυχνότητα, η επύπτωςη του ϊγχουσ ςτη λειτουργύα του παιδιού & ςτισ δραςτηριότητϋσ του. Δυςκολύεσ ςτον εντοπιςμό προβλημϊτων ϊγχουσ: Συχνϊ τα προβλόματα ϊγχουσ δεν ςυγκεντρώνουν το ενδιαφϋρον των εκπαιδευτικών καθώσ δεν ςυνδϋονται με «διαςπαςτικό» ςυμπεριφορϊ & απειθαρχύα ςτην τϊξη και περνούν απαρατόρητα. Εκπαιδευτικού, γονεύσ και ειδικού ενώ αναγνωρύζουν & εντοπύζουν τα παιδιϊ με ϊγχοσ, ςυχνϊ θεωρούν πωσ δεν πρόκειται για κϊτι ςοβαρό.

9 ΑΝΑΓΝΨΡΙΗ-ΔΙΑΚΡΙΗ ΑΓΦΟΤ (2) Σο ϊγχοσ κϊνει τα παιδιϊ να υποφϋρουν: α) δεν θϋλουν να αποχωριςτούν τουσ γονεύσ τουσ & να μπουν ςτην τϊξη β) παραπονιούνται ςυχνϊ για ςωματικϋσ ενοχλόςεισ γ) δεν παρακολουθούν εύκολα τα μαθόματα δ) δυςκολεύονται να μϊθουν και να μοιραςτούν δραςτηριότητεσ με τα ϊλλα παιδιϊ ςτην τϊξη ε) χαρακτηρύζονται ωσ μαθητϋσ με χαμηλό επύδοςη, αφού δεν μπορούν να «αποδεύξουν τι αξύζουν» ςε μια προφορικό η γραπτό δοκιμαςύα. Απαραύτητη η ϋγκαιρη αναγνώριςη πιθανών δυςκολιών των παιδιών από τουσ εκπαιδευτικούσ με ςτόχο την πρώιμη παρϋμβαςη & αντιμετώπιςό τουσ.

10 ΕΚΔΗΛΨΗ ΑΓΦΟΤ & ΥΟΒΙΑ (1) «Εγώ κυρύα τρϋμω, τρϋμω από φόβο, δηλαδό ϊμα δεν ξϋρω δεν θϋλω να γύνω ρεζύλι.» Το ϊγχοσ και η φοβύα εκδηλώνονται με διϊφορεσ ςωματικϋσ ενοχλόςεισ, με τρόπουσ ςυμπεριφορϊσ, ςκϋψησ και ποικύλεσ ψυχολογικϋσ διεργαςύεσ (Matthews, 1990). Το ϊγχοσ διακρύνεται από την φοβύα ωσ προσ την απροςδιόριςτη πηγό πρόκληςόσ του. Στην απλό ό ειδικό φοβύα το παιδύ αναφϋρει ςυνεχεύσ, υπερβολικούσ επύμονουσ φόβουσ για ϋνα αντικεύμενο, φαινόμενο, κατϊςταςη ό ςυνθόκη & κινητοποιεύ πρακτικϋσ αποφυγόσ ό εκδηλώνει πανικό. Οι ςυχνότερεσ ςυνθόκεσ που προκαλούν φόβο: α) φόβοσ για ζώα, β) φόβοσ για το φυςικό περιβϊλλον, γ) φόβοσ για ότι ςυνδϋεται με ιατρικϊ ζητόματα, δ) φόβο για κλειςτούσ ό πολυςύχναςτουσ χώρουσ. Το παιδύ φοβϊται κϊτι ςυγκεκριμϋνο (ειδικό φοβύα) η γενικϊ ανηςυχεύ μόπωσ το προςβϊλουν ό το πληγώςουν (κοινωνικό φοβύα).

11 ΕΚΔΗΛΨΗ ΑΓΦΟΤ & ΥΟΒΙΑ (2) Φοβϊται μόπωσ βρεθεύ ςε μϋρη που δεν μπορεύ να ξεφύγει (πανικόσ με αγοραφοβύα), ό φοβϊται μόνο όταν απομακρύνεται από τουσ δικούσ του. Οι φόβοι των παιδιών αλλϊζουν όςο τα παιδιϊ μεγαλώνουν και αποκτούν περιςςότερεσ εμπειρύεσ (Poulton, Trainor, Stanton, McCeen, Davies, & Silva, 1997). Οι όπιοι φόβοι εύναι ςυχνού ςτα παιδιϊ, ενώ οι φοβύεσ αφορούν περύπου το 7% ςε κοινοτικϊ δεύγματα, με τισ ςοβαρϋσ φοβύεσ να μην ξεπερνούν το 1%. Οριςμϋνεσ φοβύεσ εμφανύζονται αρκετϊ νωρύσ, ενώ ϊλλεσ ςε μεγαλύτερεσ ηλικύεσ. Σε ότι αφορϊ τισ διαταραχϋσ ϊγχουσ, υπϊρχουν ποικύλεσ μορφϋσ εκδόλωςησ. Το ϊγχοσ των εξετϊςεων αφορϊ μεγϊλο ποςοςτό παιδιών (το 1/3 των μαθητών). Σε μελϋτη των Turner, Beidel, Hughes & Turner το ϊγχοσ των εξετϊςεων ϋφθανε το 41% των παιδιών.

12 Η ιδεοληπτικό-καταναγκαςτικό διαταραχό εντοπύζεται μετϊ τα 10 χρόνια ζωόσ του παιδιού και αφορϊ ςε εμμονϋσ-ιδεοληψύεσ & καταναγκαςμούσ που εκδηλώνει το παιδύ. Eμμονϋσ ό ιδεοληψύεσ: Επανϊληψη των ύδιων ςκϋψεων, πρϊξεων & ενεργειών. Οι εμμονϋσ αφορούν επαναλαμβανόμενεσ επύμονεσ ςκϋψεισ και ιδϋεσ που δεν εύναι ευχϊριςτεσ ςτο παιδύ και τισ οπούεσ δύςκολα περιορύζει. Οι ςυνεχεύσ ςκϋψεισ κυριαρχούν, παρόλο που το παιδύ αποφεύγει να τουσ δώςει ιδιαύτερη ςημαςύα. Βαςικού τομεύσ που αφορούν οι ςκϋψεισ ό ενϋργειεσ των παιδιών: η τϊξη, ό ϋλεγχοσ, η τελειότητα & η καθαριότητα. Συχνό αδυναμύα του παιδιού να αναγνωρύςει την υπερβολικό ό παρϊλογη φύςη των εμμονών του. Καταναγκαςμού : Ιδεοληπτικό-καταναγκαςτικό διαταραχό Επαναλαμβανόμενεσ ςυμπεριφορϋσ με ςυγκεκριμϋνο ςτόχο, οι οπούεσ ςυνοδεύουν ςυχνϊ τισ εμμονϋσ και ςυνόθωσ χρηςιμοποιούνται για να περιορύςουν το ϊγχοσ που νιώθει το ϊτομο. Οριςμϋνεσ από τισ ςυχνότερεσ πρακτικϋσ των παιδιών Το ςυχνό πλύςιμο των χεριών, η ςυνεχόσ διευθϋτηςη-τακτοπούηςη αντικειμϋνων, ο ϋλεγχοσ & το μϋτρημα.

13 Κοινωνικό Υοβύα (1) Η κοινωνικό φοβύα αναγνωρύζεται ωσ δυςκολύα κυρύωσ ςτην εφηβεύα. Κύριο χαρακτηριςτικό των παιδιών μεκοινωνικό φοβύα εύναι η πεπούθηςό τουσ πωσ δεν τα καταφϋρνουν ςε διϊφορεσ κοινωνικϋσ ςυνθόκεσ καθώσ και ςε ςυνθόκεσ αξιολόγηςησ, δεδομϋνου ότι αξιολογούν αρνητικϊ τη ςυμπεριφορϊ τουσ ςτισ αντύςτοιχεσ ςυνθόκεσ. Ο ϋφηβοσ δεν θϋλει να ςυμμετϋχει ςε κοινωνικϋσ εκδηλώςεισ, καθώσ φοβϊται πωσ ύςωσ νιώςει ϊςχημα για κϊτι που θα κϊνει ό θα πει. Πιθανόν να νιώθει ντροπό, αναςτολό ό ςτρεσ για το πώσ θα τα καταφϋρει ςε νϋα κυρύωσ περιβϊλλοντα. Η δυςκολύα παιδιών & εφόβων ςτισ κοινωνικϋσ ςχϋςεισ δεν περιορύζεται μόνο ςτισ ςχϋςεισ τουσ με τουσ ενηλύκουσ, αλλϊ & με την ομϊδα των ςυνομηλύκων τουσ.

14 Κοινωνικό Υοβύα (2) Τα παιδιϊ αρνούνται να παύξουν με τουσ φύλουσ τουσ, αρνούνται να πϊνε ςτο ςχολεύο, παρουςιϊζουν χαμηλό ςχολικό επύδοςη & ςυμμετϋχουν ςε ελϊχιςτεσ εξωςχολικϋσ δραςτηριότητεσ (Bohhorst, Goosens, & de Ruyler, 1995). Οι κοινωνικϋσ τουσ ικανότητεσ & η αυτοπεπούθηςό τουσ κλονύζονται, με αποτϋλεςμα να ανηςυχούν, χωρύσ αυτό να ςημαύνει πωσ δεν επιθυμούν να ϋχουν φύλουσ & να κερδύζουν την εκτύμηςη των ϊλλων. Η κοινωνικό φοβύα τεύνει να εμφανύζεται ςε μεγαλύτερη ηλικύα ςυγκριτικϊ με την απλό φοβύα & ςυνυπϊρχει με ϊλλεσ δυςκολύεσ των παιδιών, όπωσ την κατϊθλιψη.

15 Μετατραυματικό Διαταραχό Η μετατραυματικό διαταραχό ςυναντϊται ςε περιπτώςεισ παιδιών που ϋχουν βιώςει ό υποςτεύ ϋντονα αρνητικϊ γεγονότα-εμπειρύεσ, όπωσ φυςικϋσ καταςτροφϋσ, πόλεμο, ϋγκλημα ό ςεξουαλικό κακοπούηςη. Η αντύδραςη των παιδιών ςτισ αντύξοεσ εμπειρύεσ εκδηλώνεται κυρύωσ με ϋντονο φόβο, αύςθηςη τρόμου, ςυνεχό ανϊκληςη τησ τραυματικόσ εμπειρύασ, παρόλο που τα παιδιϊ δεν θϋλουν να θυμούνται. υχνϋσ εκδηλώςεισ τησ διαταραχόσ: Αποφυγό τησ ύδιασ εμπειρύασ, δυςκολύα ύπνου, ϋντονοσ θυμόσ, δυςκολύα ςτη ςυγκϋντρωςη προςοχόσ, υπερδιϋγερςη, επιθετικότητα, απόςυρςη. Σα μικρότερα παιδιϊ εκδηλώνουν προβλόματα ςυμπεριφορϊσ ό ςωματικϋσ ενοχλόςεισ, ενώ τα μεγαλύτερα εμφανύζουν ςυχνότερα λύπη, κατϊθλιψη & ϊγχοσ. Η διαταραχό πανικού αφορϊ κυρύωσ την προεφηβεύα & την εφηβεύα.

16 Ωγχοσ Αποχωριςμού (1) Το παιδύ νιώθει υπερβολικό ανηςυχύα όταν χρειϊζεται να αποχωριςτεύ ςημαντικούσ για το ύδιο ανθρώπουσ & κυρύωσ τουσ γονεύσ. Σο ϊγχοσ αποχωριςμού αποτελεύ μια φυςιολογικό αναπτυξιακό διεργαςύα που το παιδύ βιώνει γύρω ςτουσ επτϊ μόνεσ & μϋχρι την προςχολικό περύοδο (King & Yule, Klein & Last, 1994). Καθύςταται όμωσ πρόβλημα όταν το παιδύ νιώθει πανικό & δευτερογενώσ ανηςυχεύ για δυνητικούσ κινδύνουσ που απειλούν την οικογϋνειϊ του, ςε περύπτωςη που το ύδιο απομακρύνεται από αυτόν ό το αντύςτροφο. Το παιδύ ςυχνϊ αναφϋρει πωσ επιθύμηςε το ςπύτι του, ακόμη & ςε ςύντομουσ αποχωριςμούσ.

17 Ωγχοσ Αποχωριςμού (2) Οι δυςκολύεσ του παιδιού εμποδύζουν τισ δραςτηριότητϋσ του, π.χ. τισ κοινωνικϋσ του ςχϋςεισ και την ποιότητα τησ ςχολικόσ ζωόσ. Το ϊγχοσ αποχωριςμού εκφρϊζεται διαφορετικϊ ανϊλογα με την ανϊπτυξη του παιδιού. Στα παιδιϊ ηλικύασ 5-8 ετών εκδηλώνεται ςυνόθωσ με την ϊρνηςό τουσ να πϊνε ςτο ςχολεύο γιατύ ανηςυχούν μόπωσ ϋνα αγαπημϋνο τουσ πρόςωπο πϊθει κϊτι κακό. Από 9-12 ετών περύπου τα παιδιϊ αναφϋρουν ϋνταςη κατϊ τον αποχωριςμό. Από τα 13 ϋωσ τα 16 χρόνια τουσ αρνούνται να πϊνε ςχολεύο και παραπονιούνται για διϊφορεσ ςωματικϋσ ενοχλόςεισ.

18 χολικό Υοβύα (1) Στη ςχολικό φοβύα ό ϊρνηςη το παιδύ δυςκολεύεται ό και αρνεύται ςυςτηματικϊ να παρακολουθόςει το ςχολεύο. Η ςχολικό φοβύα ϋχει πολλϋσ αιτύεσ. Η δυςκολύα αυτό μπορεύ να αποτελεύ εκδόλωςη του ϊγχουσ αποχωριςμού ό μιασ ειδικόσ φοβύασ. Αν & ο φόβοσ του παιδιού μοιϊζει να εύναι παρϊλογοσ, τισ περιςςότερεσ φορϋσ ϋχει μια πραγματικό & λογικό ερμηνεύα. Συνόθωσ τα παιδιϊ δυςκολεύονται να παρακολουθόςουν το ςχολεύο μετϊ από ϋνα αρνητικό γεγονόσ, όπωσ π.χ. η αλλαγό ςχολεύου, η αςθϋνεια του ύδιου ό των αγαπημϋνων του προςώπων.

19 χολικό Υοβύα (2) Άλλοι παρϊγοντεσ: η απώλεια φύλων, η δυςαρϋςκεια για το ςχολεύο, θϊνατοσ κοντινού προςώπου, δυςκολύα ςτην απόκτηςη φύλων, φόβοσ για πιθανό αποτυχύα ό αρνητικό κριτικό ό πειρϊγματα, καθώσ & μαθηςιακϊ προβλόματα που μϋνουν απαρατόρητα. Τισ περιςςότερεσ φορϋσ η ςχολικό φοβύα ςυνδϋεται με το ϊγχοσ αποχωριςμού, δηλαδό, τη δυςκολύα του παιδιού να αφόςει το ςπύτι του & λιγότερο με το τι ςυμβαύνει ςτο ςχολεύο. Το παιδύ μπορεύ να ανηςυχεύ μόπωσ ςυμβεύ κακό ςτην οικογϋνειϊ του ό ο γονϋασ ςτενοχωριϋται πωσ ύςωσ το ςχολεύο δεν εύναι αρκετϊ αςφαλϋσ πλαύςιο για το παιδύ του. Η ςχολικό φοβύα υποχωρεύ ευκολότερα & γρηγορότερα όταν δεν ςυνδϋεται με ϊλλουσ χρόνιουσ επιβαρυντικούσ παρϊγοντεσ ςτο οικογενειακό & ευρύτερο κοινωνικό περιβϊλλον του παιδιού.

20 Γενικευμϋνο Ωγχοσ Υπϊρχουν παιδιϊ που ανηςυχούν διαρκώσ (γενικευμϋνη διαταραχό ϊγχουσ), εκφρϊζουν τϊςεισ για τελειότητα & ϋντονη ανϊγκη για επιδοκιμαςύα και ςυνεχό ενύςχυςη. Στο γενικευμϋνο ϊγχοσ η ανηςυχύα του παιδιού δεν αφορϊ ϋνα ςυγκεκριμϋνο αντικεύμενο ό ςυνθόκη. Το παιδύ γενικϊ ςτεναχωριϋται για το τι θα ςυμβεύ μελλοντικϊ, για το πώσ ςυμπεριφϋρθηκε ςε παλαιότερεσ καταςτϊςεισ και για την επϊρκειϊ του. Εκδηλώνει ςυχνϊ ςωματικϋσ ενοχλόςεισ, αςχολεύται υπερβολικϊ με τον εαυτό του, νιώθει ϋνταςη, δυςκολεύεται να χαλαρώςει & εκφρϊζει την ανϊγκη του να λαμβϊνει ςυνεχό επιβεβαύωςη από τουσ γύρω του. Τα παιδιϊ με γενικευμϋνο ϊγχοσ ςυνειδητοποιούν περιςςότερο τισ δυςκολύεσ τουσ ςυγκριτικϊ με το ϊγχοσ αποχωριςμού. Το γενικευμϋνο ϊγχοσ φαύνεται ότι δυςκολεύει περιςςότερο τα παιδιϊ και τισ ςχϋςεισ τουσ, ςυγκριτικϊ με ϊλλεσ μορφϋσ ϊγχουσ.

21 ΤΦΝΟΣΗΣΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΣΨΝ ΑΓΦΟΤ Διαφορετικϊ ποςοςτϊ διαταραχών ανϊλογα με το αν μελετώνται παιδιϊ ςε κλινικό ό ςε κοινοτικό πληθυςμό, δηλαδό αν καταγρϊφονται τα προβλόματα ϊγχουσ ςε παιδιϊ & εφόβουσ που παραπϋμπονται ςε υπηρεςύεσ ψυχικόσ υγεύασ ό αν τα διερευνώνται ςτην κοινότητα (π.χ. ςτο ςχολεύο). Στην κοινότητα τα ποςοςτϊ ϊγχουσ κυμαύνονται από 5%-17%, ενώ για τισ ειδικϋσ φοβύεσ τα αντύςτοιχα ποςοςτϊ εύναι 2%-4% για τισ ηλικύεσ των 4-16 χρόνων. Στον κλινικό πληθυςμό η πιο ςυχνό εύναι η ειδικό φοβύα ςε ποςοςτό 5%, ενώ η κοινωνικό φοβύα, η αγοραφοβύα, η διαταραχό πανικού & η καταναγκαςτικό ιδεοληπτικό διαταραχό δεν ξεπερνούν το 2%. Οι φοβύεσ ςυχνϊ εμφανύζονται χωρύσ ϊλλεσ δυςκολύεσ, ςε αντύθεςη με το ϊγχοσ που παρουςιϊζεται μαζύ με ϊλλα προβλόματα (ςυννοςηρότητα). Σε κοινοτικϊ δεύγματα πιο ςυχνϊ καταγρϊφεται το γενικευμϋνο ϊγχοσ & μετϊ το ϊγχοσ αποχωριςμού, η απλό φοβύα και η κοινωνικό φοβύα. Στουσ εφόβουσ οι περιςςότερεσ μελϋτεσ ςυμφωνούν ότι το πιο ςυχνό εύναι το γενικευμϋνο ϊγχοσ, η απλό φοβύα, ενώ το ϊγχοσ αποχωριςμού αφορϊ ποςοςτό μικρότερο του 1%.

22 ΠΑΡΑΓΟΝΣΕ ΕΜΥΑΝΙΗ ΑΓΦΟΤ- ΥΟΒΙΑ ΣΑ ΠΑΙΔΙΑ (1) Ύπαρξη πολλών αιτιολογικών παραγόντων & αλληλεπύδραςησ για την εμφϊνιςη & τη διατόρηςη ϊγχουσ-φοβύασ (Vassey & Dadds, 2001). Ϊμφαςη ςε δημογραφικούσ & κοινωνικούσ παρϊγοντεσ. Δημογραφικού παρϊγοντεσ: ηλικύα, φύλο, κοινωνικοοικονομικό επύπεδο οικογενειών Η διαταραχό ϊγχουσ του αποχωριςμού εμφανύζεται ςυχνότερα ςτα κορύτςια ςυγκριτικϊ με το γενικευμϋνο ϊγχοσ που αναγνωρύζεται ςυχνότερα ςτα αγόρια (Last, Hersen, Kazdin, Orvaschel, & Perrin, 1991). Τα παιδιϊ ςτα οπούα διαγνώςτηκε η ςχολικό φοβύα εύναι μεγαλύτερα ςε ςχϋςη με τα παιδιϊ που εκδηλώνουν γενικευμϋνο ϊγχοσ ό ϊγχοσ αποχωριςμού (Beidel, Turner, & Muris, 2000). Το ϊγχοσ αποχωριςμού εκδηλώνεται ςυχνότερα ςε οικογϋνειεσ με χαμηλό κοινωνικοοικονομικό επύπεδο ςυγκριτικϊ με το γενικευμϋνο ϊγχοσ που κυριαρχεύ ςε παιδιϊ από μεςαύα κοινωνικοοικονομικϊ ςτρώματα (Last et al., 1991).

23 ΠΑΡΑΓΟΝΣΕ ΕΜΥΑΝΙΗ ΑΓΦΟΤ- ΥΟΒΙΑ ΣΑ ΠΑΙΔΙΑ (2) Ϊμφαςη ςτην οικογϋνεια ςτουσ δεςμούσ που αναπτύςςονται μεταξύ των μελών τησ & ςτισ πρακτικϋσ που υιοθετούνται. Έχουν διερευνηθεύ : α) οι πρώιμεσ ςχϋςεισ γονϋα και παιδιού, κυρύωσ αναδρομικϊ (Manassis, Bradley, Goldberg, Hood, & Swinson, 1994). β) οι διαπροςωπικϋσ ςχϋςεισ γονϋων και παιδιών με δεύκτεσ γονεικών πρακτικών (Rapee, Shortt, Barrett, Dadds, & Fox, 2001). Οι περιςςότερεσ ϋρευνεσ διαπιςτώνουν ςυςχϋτιςη των διαταραχών με πρακτικϋσ όπωσ η υπερπροςταςύα, η αμφιθυμύα, η απόρριψη, η εχθρότητα. Π.χ. παιδιϊ με διαταραχϋσ ϊγχουσ & φοβύεσ φαύνεται να μεγαλώνουν ςε οικογϋνειεσ όπου οι γονεύσ καθυςτερούν ό αναβϊλλουν τισ πρακτικϋσ ανεξαρτηςύασ & αυτονόμηςησ των παιδιών τουσ (Kearney & Silverman, 1993).

24 ΠΑΡΑΓΟΝΣΕ ΕΜΥΑΝΙΗ ΑΓΦΟΤ- ΥΟΒΙΑ ΣΑ ΠΑΙΔΙΑ (3) Βαςικϊ ςημεύα αλληλεπύδραςησ γονϋα & παιδιού: Τπερβολικόσ ϋλεγχοσ: διαρκόσ παρϋμβαςη, ςτϋρηςη αυτονομύασ, αυςτηρό καθοδόγηςη, περιοριςμόσ τησ ατομικότητασ των παιδιών (McClure, Brennan, Hmmen, & Le Brocque, 2001). Τπερπροςταςύα: υπερβολικό προςοχό των παιδιών, ςτϋρηςη πρωτοβουλιών, παραγνώριςη των δυνατοτότων των παιδιών. Αποφυγό: οι γονεύσ αποφεύγουν ςυνθόκεσ ό εμπειρύεσ τισ οπούεσ θεωρούν επικύνδυνεσ, εκδηλώνουν ϊγχοσ γι αυτϋσ, ενιςχύουν την αποφυγό ωσ ςτρατηγικό και καθοδηγούν τα παιδιϊ τουσ να φοβούνται & να ανηςυχούν (Barret, Rappee, Dadds, & Ryan, 1996).

25 ΠΑΡΑΓΟΝΣΕ ΕΜΥΑΝΙΗ ΑΓΦΟΤ- ΥΟΒΙΑ ΣΑ ΠΑΙΔΙΑ (4) Αρνητικϋσ προςδοκύεσ: αρνητικϋσ πεποιθόςεισ, ανηςυχύα για τισ ικανότητεσ του παιδιού, αμφιςβότηςη. Εκδόλωςη ςυναιςθηματικόσ ζεςταςιϊσ & ϋκφραςη θετικού ςυναιςθόματοσ: ςύνδεςη γονϋων-παιδιών με ςχϋςεισ αςφϊλειασ & με απουςύα ϊγχουσ & φοβύασ. υγκρούςεισ, διαφωνύεσ, λεκτικό/ςωματικό βύα: ςυςχϋτιςη με την εμφϊνιςη προβλημϊτων ϊγχουσ.

26 ΑΞΙΟΛΟΓΗΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΣΨΝ ΑΓΦΟΤ & ΥΟΒΙΑ (1) τόχοι αξιολόγηςησ: α) Δυνατότητα αναγνώριςησ & εντοπιςμού των δυςκολιών β) Εκτύμηςη πιθανόσ παιδαγωγικόσ/θεραπευτικόσ παρϋμβαςησ γ) Βαςικό ϋρευνα Σρόποι/Πηγϋσ ςυλλογόσ δεδομϋνων/πληροφοριών: Αυτοαναφορϋσ, Πληροφορύεσ από γονεύσ και εκπαιδευτικούσ, Παρατόρηςη ςυμπεριφορϊσ, Διαγνωςτικϋσ ςυνεντεύξεισ Απαραύτητη η ςυλλογό δεδομϋνων από διαφορετικϋσ πηγϋσ καθώσ η κϊθε πηγό δύνει & διαφορετικϋσ πληροφορύεσ.

27 ΑΞΙΟΛΟΓΗΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΣΨΝ ΑΓΦΟΤ & ΥΟΒΙΑ (2) Σρόποι αξιολόγηςησ: Φρόςη διαγνωςτικών δομημϋνων ό ημιδομημϋνων ςυνεντεύξεων που ςτηρύζονται ςε διϊφορα ςυςτόματα ταξινόμηςησ & απαιτούν εκπαύδευςη & κλινικό εμπειρύα Φρόςη ερωτηματολογύων & κλιμϊκων που ςυμπληρώνονται από γονεύσ, εκπαιδευτικούσ, παιδιϊ και τα οπούα εντοπύζουν τισ γενικϋσ κατηγορύεσ ϊγχουσ & φοβύασ. Τα ερωτηματολόγια αυτϊ δεν χρηςιμεύουν για διϊγνωςη αλλϊ για εντοπιςμό πιθανόσ αναςτϊτωςησ του παιδιού μϋςω τησ περιγραφόσ τησ ςυμπεριφορϊσ. Εκτύμηςη τησ ςοβαρότητασ του ϊγχουσ από ειδικϊ εκπαιδευμϋνο προςωπικό Αξιολόγηςη ςυγκεκριμϋνων υποκατηγοριών ϊγχουσ, όπωσ η κοινωνικό φοβύα, οι καταναγκαςμού των παιδιών Δοκιμαςύεσ αποφυγόσ μιασ ςυμπεριφορϊσ που προκαλεύ ϊγχοσ μϋςα από ςυςτηματικό παρατόρηςη (Behavioural Avoidance Tests). Χυχοφυςιολογικϋσ μετρόςεισ ( Klein, 1994).

28 ΓΝΨΣΙΚΗ ΠΡΟΕΓΓΙΗ (1) Η κατανόηςη των αιτιών τησ εμφϊνιςησ διαταραχών ϊγχουσ & φοβύασ & η παρϋμβαςη για την αντιμετώπιςό τουσ απαιτεύ ςφαιρικό κατανόηςη τησ ανθρώπινησ ψυχολογικόσ λειτουργύασ. Συνεπώσ αναγκαιότητα για μια ςυςτημικό προςϋγγιςη που ενδιαφϋρεται για τη ςυμπεριφορϊ των παιδιών, τα γνωςτικϊ τουσ ςχόματα, τα κύνητρα, τα ςυναιςθόματϊ τουσ & το νόημα όςων βιώνουν. Η γνωςτικό διεργαςύα (cognition) προςδιορύζεται από αλληλεπιδρϊςεισ ςε ςυγκεκριμϋνα πλαύςια αναφορϊσ, (Alford & Beck, 1997), καθώσ ςυντονύζει επιμϋρουσ ςυςτόματα & εύναι ςυναλλακτικό. Η γνωςτικό παρϋμβαςη δύνει ϋμφαςη ςτη επικοινωνύα των ειδικών, των εκπαιδευτικών, των παιδιών & των οικογενειών τουσ και λαμβϊνει υπόψη τησ ςυναιςθόματα, ςυμπεριφορϋσ, προςδοκύεσ & εμπερύεσ αναφερόμενη τόςο ςε ςυνειδητό όςο & ςε αςυνεύδητο επύπεδο.

29 ΓΝΨΣΙΚΗ ΠΡΟΕΓΓΙΗ (2) Η γνωςτικό παρϋμβαςη ςτηρύζεται ςε γνωςτικϋσ δομϋσ, (όπωσ η μνόμη & ο τρόποσ αναπαρϊςταςησ τησ πληροφορύασ), ςε γνωςτικϊ περιεχόμενα που αφορούν τισ πληροφορύεσ που αποθηκεύονται ςτη μνόμη, ςε γνωςτικϋσ διεργαςύεσ που ςυνδϋονται μετον τρόπο μετον οπούο ερμηνεύονται οι ςκϋψεισ & οι ςυγκινόςεισ, & ςε γνωςτικϊ πρότυπα ωσ αποτϋλεςμα των παραπϊνω αλληλεπιδρϊςεων (Kendall & Flannery-Schroeder, 1998). Σε μελϋτη των Bogels & Zigterman (2000) μελετόθηκαν τα γνωςτικϊ ςχόματα παιδιών με δυςκολύεσ ϊγχουσ & χωρύσ: Τα παιδιϊ με ϊγχοσ αναφϋρουν γνωςτικϊ ςχόματα που δεν βοηθούν καθόλου ςτην αντιμετώπιςη μιασ ςυνθόκησ & θεωρούν ότι ελϊχιςτα επηρεϊζουν την κατϊςταςη ςτην οπούα βρύςκονται. Συχνϊ εκφρϊζουν ςχόματα όπωσ η υπερεκτύμηςη κινδύνου για ϋνα αγαπημϋνο πρόςωπο ό υποτύμηςη τησ προςωπικόσ αυτόνομησ λειτουργύασ, υπερεκτύμηςη κριτικόσ ηό απόρριψησ, υποτύμηςη επϊρκειασ.

30 ΓΝΨΣΙΚΗ ΠΡΟΕΓΓΙΗ (3) Σα υψηλϊ επύπεδα ϊγχουσ ςυνδϋονται με 3 γενικϋσ κατηγορύεσ γνωςτικών λειτουργιών: α) επύδειξη ιδιαύτερησ ικανότητασ για αυτόματη ανακϊλυψη & επιλεκτικό επεξεργαςύα απειλητικών ενδεύξεων του περιβϊλλοντοσ β)επιλογό κυρύωσ ςυναιςθηματικών απειλητικών ερμηνειών γ)εύκολη πρόςβαςη ςε αγχογόνα ό απειλητικϊ γνωςτικϊ ςχόματα, που αναςύρονται από τη μακρόχρονη μνόμη (Ehrenreich & Gross, 2002). Η γνωςτικό προςϋγγιςη υιοθετεύ τισ παρακϊτω περιοχϋσ παρϋμβαςησ (Flannery- Schroeder & Kendall, 2000): Παροχό πληροφόρηςησ για τισ ςυνθόκεσ που προκαλούν ϊγχοσ με ϋντονο εκπαιδευτικό χαρακτόρα Ωςκηςη ςτον χειριςμό των ςωματικών φυςιολογικών αντιδρϊςεων του οργανιςμού Γνωςτικό επαναδόμηςη, με την ϋννοια τησ προςπϊθειασ για εντοπιςμό των ςκϋψεων που δυςκολεύουν τα παιδιϊ ςτισ ςχϋςεισ τουσ Δοκιμαςύα του ατόμου ςε ςυνθόκεσ που προκαλούν ϊγχοσ ςταδιακϊ με παρϊλληλη ςημαντικό υποςτόριξη.

31 ΓΝΨΣΙΚΗ ΠΡΟΕΓΓΙΗ (4) Στόχοσ παρϋμβαςησ: Η ςταθεροπούηςη & γενύκευςη τησ αλλαγόσ διαχρονικϊ προκειμϋνου να περιοριςτούν ςημαντικϊ οι πιθανότητεσ για επανεμφϊνιςη δυςκολιών ςτισ ςχϋςεισ τουσ παιδιού με το περιβϊλλον του (Kendall, 1994). Οι γνωςτικϋσ προςεγγύςεισ ςυνόθωσ ϋχουν χρονικϊ όρια (12-16 εβδομϊδεσ). Το παιδύ μϋςα από την παρϋμβαςη αρχύζει να αναγνωρύζει την εμπειρύα του ϊγχουσ/φοβύασ εύτε ωσ φυςιολογικϋσ ςωματικϋσ αντιδρϊςεισ εύτε ωσ ςυγκεκριμϋνεσ ςκϋψεισ, προςδοκύεσ, γνωςτικϊ ςχόματα, ςυναιςθόματα & δραςτηριότητεσ.

32 ΓΝΨΣΙΚΗ ΠΡΟΕΓΓΙΗ (5) Εφαρμογό τησ γνωςτικόσ προςϋγγιςησ ςε κλινικϊ δεύγματα παιδιών με διαταραχϋσ ϊγχουσ: ικανοποιητικϊ αποτελϋςματα αναφορικϊ με τη ςύγκριςη τησ παρουςύασ ϊγχουσ ςτα παιδιϊ πριν & μετϊ την παρϋμβαςη, με εντυπωςιακϊ ποςοςτϊ θεραπεύασ που φτϊνου ςτο 50-70% (Kendall, Kazdin & Weisz, 1998). Σημαντικό η ςυνεργαςύα τησ οικογϋνειασ & η ολοκλόρωςη του προγρϊμματοσ παρϋμβαςησ μεγαλύτερη θεραπευτικό επιτυχύα. Συχνϊ οι γονεύσ εκδηλώνουν ςυμπεριφορϋσ που ευνοούν την εμφϊνιςη ϊγχουσ ό φοβύασ εύτε γιατύ οι ύδιοι βιώνουν ανϊλογα ςυναιςθόματα π.χ. ςτρεσ εύτε γιατύ δεν αντιμετωπύζουν ςωςτϊ τισ δυςκολύεσ των παιδιών τουσ. Οι ςυμπεριφορϋσ των γονϋων τροποποιούν-καθορύζουν την εμφϊνιςη του ϊγχουσ ςτα παιδιϊ.

33 ΓΝΨΣΙΚΗ ΠΡΟΕΓΓΙΗ (6) Οι οικογενειακϋσ προςεγγύςεισ ςτη γνωςτικό παρϋμβαςη ςτοχεύουν: να βοηθούν τουσ γονεύσ να αναπτύξουν οι ύδιοι με τη ςειρϊ τουσ ςτρατηγικϋσ για τη μεύωςη ϊγχουσ/φοβύασ ςτα παιδιϊ τουσ να εκπαιδεύςουν τουσ γονεύσ με ςτόχο αυτού να εκπαιδεύςουν τα παιδιϊ τουσ ςε ςειρϊ ικανοτότων που αποδεικνύονται βοηθητικϋσ για τισ δυςκολύεσ ϊγχουσ. Κριτικό τησ γνωςτικόσ προςϋγγιςησ: Εςτιϊζει ςτουσ τρόπουσ με τουσ οπούουσ το ϊτομο δομεύ τον κόςμο & τα προβλόματϊ του αλλϊ δεν επιμϋνει ςτον τρόπο με τον οπούο οι κοινωνικϋσ δομϋσ δομούν με τη ςειρϊ τουσ την πραγματικότητα ςτην οπούα το ϊτομο ζει & λειτουργεύ.

34 ΓΝΨΣΙΚΗ ΠΡΟΕΓΓΙΗ (7) Ο εκπαιδευτικόσ χρηςιμοποιώντασ τισ βαςικϋσ αρχϋσ τησ γνωςτικόσ θεωρύασ μπορεύ: α) να παρατηρεύ προςεκτικϊ τα γνωςτικϊ ςχόματα των παιδιών & των οικογενειών τουσ (ςκϋψεισ, απόψεισ για τον εαυτό, απαιτόςεισ, προςδοκύεσ) β) να ενθαρρύνει τη ςυμμετοχό του παιδιού ςε κοινωνικϋσ δραςτηριότητεσ γ) να λειτουργεύ ωσ μοντϋλο για μεύωςη του ϊγχουσ ςτην τϊξη δ) να αποθαρρύνει τα παιδιϊ από πρακτικϋσ αποφυγόσ ε) να εκφρϊζει θετικϊ ςχόλια & να επιδοκιμϊζει ςτ) να αποφεύγει τον υπερβολικό ϋλεγχο, τισ επικρύςεισ & την προςταςύα.

35 ΑΝΣΙΜΕΣΨΠΙΗ ΑΓΦΟΤ & ΥΟΒΙΑ ΣΟ ΦΟΛΕΙΟ (1) Οι εκπαιδευτικού ωσ επαγγελματύεσ με ςημαντικό & καθημερινό επαφό με τα παιδιϊ θεωρούνται ιδιαύτερα αποτελεςματικού ςτον εντοπιςμό & την αντιμετώπιςη των προβλημϊτων ϊγχουσ/φοβύασ ςτο ςχολεύο. Η διαδικαςύα αναγνώριςησ & εντοπιςμού δυςκολιών ςτα παιδιϊ πρϋπει να αποφεύγει να ορύςει τα παιδιϊ ωσ αγχώδη & φοβικϊ διότι η αντικειμενικοπούηςη των δυςκολιών ςυνδϋεται με πρακτικϋσ απόρριψησ των εμπειριών των παιδιών. Αναμφιςβότητα το ϊγχοσ ό η απόςυρςη ενόσ παιδιού ςυνδϋονται με αντιλόψεισ που εςωτερικεύει και αφορούν τον εαυτό του & τισ αρνητικϋσ αντιδρϊςεισ των γύρω του. Οι εκπαιδευτικού εύναι ςε θϋςη να βοηθόςουν τα παιδιϊ να αλλϊξουν ςταδιακϊ την αντύληψη του εαυτού τουσ & του κόςμου, δηλαδό τα γνωςτικϊ πλαύςια που ςυγκροτούν. Ενύςχυςη τησ αυτοεικόνασ των μαθητών & αποδοχό των δυνατοτότων & των αδυναμιών τουσ, τησ διαφορετικότητϊσ τουσ, καθώσ το παιδύ διαμορφώνει εςωτερικϋσ ςχϋςεισ με βϊςη τισ αρνητικϋσ ό θετικϋσ του εμπειρύεσ.

36 Βαςικϋσ παρϊμετροι για την αποτελεςματικό αντιμετώπιςη των διαταραχών ϊγχουσ & φοβύασ ςτο ςχολεύο: Πρόληψη ΑΝΣΙΜΕΣΨΠΙΗ ΑΓΦΟΤ & ΥΟΒΙΑ ΣΟ ΦΟΛΕΙΟ (2) Εγκαιρη αναγνώριςη & Πρώιμη παρϋμβαςη Αποτελεςματικϋσ πρακτικϋσ εκπαιδευτικών: Δημιουργύα ευχϊριςτου κλύματοσ ςτην τϊξη, Ευελιξύα ςτισ ανϊγκεσ των παιδιών, Παρατόρηςη τησ ςυμπεριφορϊσ των μαθητών, Συνεργαςύα-επικοινωνύα με γονεύσ-οικογενειακό περιβϊλλον, Προςοχό για αποφυγό θυματοπούηςησ του παιδιού ςτο ςχολεύο, Δημιουργύα ςχϋςεων εμπιςτοςύνησ.