ΣΥΝΔΕΣΗ ΛΙΜΕΝΑ-ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

Transcript

1 ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΥΝΔΕΣΗ ΛΙΜΕΝΑ-ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Ονοματεπώνυμο σπουδαστή: Κόικα Ευγενία Επιβλέπων: Πάλλης Αθανάσιος Χίος, 2013

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ 2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΉ ΑΠΟΣΑΦΗΝΙΣΗ 1.1 Το Λιμάνι Παραδοσιακό και Σύγχρονο λιμάνι Προβλήματα λιμένα ενδοχώρας Παράγοντες εξέλιξης και ανάπτυξης λιμένων Σχέση λιμένα πόλης Περιβαλλοντικές οχλήσεις και περιορισμοί Περιβαλλοντική αλληλεπίδραση λιμένα πόλης Ολοκληρωμένη περιβαλλοντική διαχείριση λιμένων Ένταξη δικτύων παραγωγής σε πόλεις με λιμάνια Η σημασία των λιμανιών Παγκόσμια δίκτυα λιμένα πόλης Συμπεράσματα 20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΤΟ ΛΙΜΑΝΙ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 2.1 Η συμβολή των λιμανιών στην Περιφερειακή ανάπτυξη Το λιμάνι 1 ης γενιάς Το λιμάνι 2 ης γενιάς Το λιμάνι 3 ης γενιάς Λιμάνια και ανάπτυξη (Εθνικό-τοπικό επίπεδο) 27 2

3 2.3 Μορφές διοίκησης λιμένων Φορείς εκμετάλλευσης των λιμένων Συμπεράσματα 34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΠΗΓΕΣ ΡΥΠΑΝΣΗΣ ΣΤΑ ΛΙΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ 3.1 Αιτίες και μορφές ρύπανσης Πηγές ρύπανσης από την παραγωγή του λιμενικού προϊόντος Πηγές ρύπανσης από την παραγωγή της λιμενικής συστάδας Λιμάνια και πρότυπα διοίκησης ποιότητας σχετικά με το περιβάλλον Το περιβαλλοντικό μάνατζμεντ στις λιμενικές δραστηριότητες Ο κώδικας περιβαλλοντικής διαχείρισης λιμένων ecoports Συμπεράσματα 53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΤΑ ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΕΡΑ ΛΙΜΑΝΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 4.1 Rotterdam Αμβέρσα Αμβούργο Μασσαλία Άμστερνταμ Novorossiyk Χάβρη Bremerhaven (Βρέμη) Primosk Algeciras 62 3

4 4.2 Συμπεράσματα 63 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΤΟ ΛΙΜΑΝΙ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ 5.1 Ιστορική αναδρομή Ο οργανισμός λιμένα Πειραιά και η υφιστάμενη κατάσταση Διοίκηση και δομή του λιμένα Εμπορικό-επιβατικό- επισκευαστικό λιμάνι Ο ΟΛΠ και η κοινωνική υπευθυνότητα Στόχοι και προοπτικές Οικονομικά στοιχεία του Ο.Λ.Π Επενδυτικό πρόγραμμα λιμανιού Πειραιά Συμπεράσματα 79 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΤΟ ΛΙΜΑΝΙ ΤΟΥ ΡΟΤΕΡΝΤΑΜ 6.1 Το Ρότερνταμ Ιστορία και δημογραφία Το λιμάνι Το λιμάνι του Ρότερνταμ στην κορυφή της Ευρώπης Το μελλοντικό υψηλής τεχνολογίας ρομποτικό λιμάνι του Ρότερνταμ Συμπεράσματα 89 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 91 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 93 4

5 Εισαγωγή Στην παρακάτω εργασία, θα αναλυθεί η σχέση μεταξύ λιμένα πόλης. Αρχικά και πιο συγκεκριμένα στο πρώτο κεφάλαιο, θα γίνει μια αναφορά στην έννοια του λιμένα ενώ στη συνέχεια θα παρουσιασθούν τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο λιμένας με την ενδοχώρα. Επίσης, θα γίνει μια μικρή αναφορά στους παράγοντες εξέλιξης και ανάπτυξης των λιμανιών. Όσον αφορά τη σχέση λιμένα πόλης, θα αναλυθούν οι περιβαλλοντικές οχλήσεις και περιορισμοί που εμφανίζονται, η περιβαλλοντική αλληλεπίδραση λιμένα πόλης, καθώς και η περιβαλλοντική διαχείριση των λιμένων. Επιπροσθέτως, θα γίνει αναφορά στην ένταξη των δικτύων παραγωγής σε πόλεις οι οποίες έχουν κάποιο λιμάνι, όπως και στη σημασία που έχουν τα λιμάνια αυτά. Κλείνοντας, θα αναλυθούν τα Παγκόσμια δίκτυα λιμένα πόλης. Στο δεύτερο κεφάλαιο, θα γίνει αναφορά στο λιμάνι ως παράγοντας ανάπτυξης για έναν τόπο. Θα αναλυθεί η συμβολή των λιμανιών στην Περιφερειακή ανάπτυξη ενός τόπου και οι έννοιες του λιμανιού 1 ης, 2 ης και 3 ης γενιάς. Επίσης, το πώς συμβάλλουν στην ανάπτυξη σε τοπικό αλλά και εθνικό επίπεδο. Επιπρόσθετα, αντικείμενο μελέτης θα γίνουν οι μορφές διοίκησης των λιμένων αλλά και οι φορείς εκμετάλλευσης που υπάρχουν σε αυτά. Ένα πολύ σημαντικό κομμάτι όσον αφορά τη λειτουργία των λιμένων σε πόλεις-λιμάνια, έχει να κάνει με την περιβαλλοντική ρύπανση και το πόσο οι λιμένες μπορούν να επηρεάσουν τη ζωή των ανθρώπων στις πόλεις στις οποίες ανήκουν. Το θέμα αυτό θα είναι αντικείμενο μελέτης στο τρίτο κεφάλαιο, όπου και θα αναλυθούν οι αιτίες και οι μορφές της ρύπανσης. Επίσης, καθώς η ποιότητα αποτελεί πολύ σημαντικό ανταγωνιστικό παράγοντα μεταξύ των λιμένων, θα γίνει αναφορά στα πρότυπα διοίκησης ποιότητας των λιμένων σχετικά με το περιβάλλον. Ακόμα, θα παρουσιαστεί το περιβαλλοντικό μάνατζμεντ στις λιμενικές δραστηριότητες, όπως επίσης και ο κώδικας περιβαλλοντικής διαχείρισης λιμένων ecoports. Το επόμενο κεφάλαιο, είναι αφιερωμένο στα σπουδαιότερα Ευρωπαϊκά λιμάνια. Έτσι, στο τέταρτο κεφάλαιο θα παρουσιαστούν με λίγα λόγια τα 10 σημαντικότερα Ευρωπαϊκά λιμάνια που υπάρχουν αυτή τη στιγμή από άποψη ναυτιλιακής και φορτοεκφορτωτικής κίνησης. Στα 2 επόμενα κεφάλαια θα παρουσιαστούν δύο σημαντικά Ευρωπαϊκά λιμάνια, το λιμάνι του Πειραιά και του Ρότερνταμ. Στο πέμπτο κεφάλαιο θα γίνει 5

6 αναφορά στο λιμάνι του Πειραιά, ξεκινώντας με μια ιστορική αναδρομή από τα αρχαία χρόνια μέχρι την υφιστάμενη κατάσταση και την διοίκηση και τη δομή που υπάρχει, όπως επίσης και στους στόχους και τις προοπτικές που έχουν οι ιθύνοντες του λιμένα. Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν κάποια από τα οικονομικά στοιχεία του λιμανιού του Πειραιά, οι δυνατότητές του και η παραγωγικότητά του και τέλος θα γίνει αναφορά στο επενδυτικό πρόγραμμα του λιμανιού. Στο έκτο και τελευταίο κεφάλαιο αυτής της πτυχιακής εργασίας, γίνεται αναφορά στο υπερσύγχρονο και κορυφαίο λιμάνι της Ευρώπης, το Ολλανδικό λιμάνι του Ρότερνταμ. Αρχικά γίνεται μια προσπάθεια παρουσίασης της πόλης, του ονόματος, της ιστορίας της και φυσικά του λιμανιού της. Στη συνέχεια παρουσιάζεται το λιμάνι σε αριθμούς για να γίνει κατανοητός και ο λόγος που είναι το κορυφαίο λιμάνι της Ευρώπης, αλλά και τα μελλοντικά σχέδια επέκτασης που υπάρχουν. Ακολουθούν τα συμπεράσματα της εργασίας και η βιβλιογραφικές παραπομπές. 6

7 1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΠΟΣΑΦΗΝΙΣΗ 1.1 Το Λιμάνι Η έννοια του Λιμανιού εμπεριέχει ποικίλους ορισμούς των οποίων το περιεχόμενο διαφέρει και εξαρτάται από την επιστημονική βάση και την οπτική που χρησιμοποιείται για να οριστεί, καθώς και το τμήμα του Λιμανιού που πρόκειται να περιγραφεί, π.χ. Νομική προσέγγιση, Μηχανική κ.λπ. Το λιμάνι, από Νομικής πλευράς ορίζεται ως : τμήμα πλωτών υδάτων κατάλληλο, ως εκ της φυσικής ή τεχνητής διαμορφώσεώς του, για την υποδοχή πλοίων και τη διαρκή ή προσωρινή εξυπηρέτηση των συναφών προς τη ναυσιπλοΐα αναγκών. Τα λιμάνια είναι χώροι κοινής χρήσεως εποπτευόμενα από ειδική αρχή, την λιμενική, της οποίας ο προϊστάμενος είναι ο λιμενάρχης επιφορτισμένος µε τη διοίκηση των λιμενικών υπηρεσιών και την αστυνόμευση της λιμενικής περιφέρειας. Με βάση το Ιδιωτικό Ναυτικό Δίκαιο, λιμάνι είναι ο τόπος «κατοικίας» των πλοίων που είναι εγγεγραμμένα στο νηολόγιο του, ενώ από άποψη Διεθνούς Δικαίου, τα λιμάνια υπάγονται στην κυριαρχία του παράκτιου κράτους. Από την πλευρά των Πολιτικών Μηχανικών, ως λιμάνι μπορεί να εννοηθεί, ένα τμήμα της θάλασσας κοντά στην ακτή, σε θέση απάνεμη και με βαθύ πυθμένα, που έρχεται σε συνεχή ή περιοδική επαφή με την ανοιχτή θάλασσα και που έχει όλα τα κατάλληλα μέσα και εγκαταστάσεις για να εξυπηρετεί τους σκοπούς των πλοίων. 1.2 Παραδοσιακό και Σύγχρονο λιμάνι Σταδιακά με το πέρασμα του χρόνου, μια σειρά από έργα υποδομής, εξελίσσουν το φυσικό λιμάνι σε τεχνητό. Έτσι ο φυσικός όρμος, με τις ανθρώπινες βελτιώσεις και διευθετήσεις, μετατρέπεται σε τεχνητό λιμάνι. Τα λιμάνια γίνονται σημεία συγκέντρωσης κάθε είδους εμπορευμάτων και σιγά σιγά σχηματίζονται ολόγυρα από αυτά πόλεις με μεγάλη εμπορική δραστηριότητα. Ταυτόχρονα η ζήτηση για αγαθά από την ενδοχώρα οδήγησε σε αύξηση της κίνησης του λιμανιού και το δίκτυο των μεταφορών άρχισε να διευρύνεται. Έτσι εμφανίζεται μια δεύτερη βασική 7

8 λειτουργία, η ευκολότερη επικοινωνία μεταξύ λιμανιού και ενδοχώρας που ήταν αναγκαία για την γρήγορη μεταφορά των προϊόντων αλλά και την ευκολότερη πρόσβαση στις αγορές εργασίας. Στην εξέταση της ανάπτυξης των λιμανιών από την πλευρά του εδάφους, έρχεται να προστεθεί η ανάγκη για όλο και μεγαλύτερους προβλήτες αλλά και για μεγαλύτερα βάθη. Έτσι γεννιέται η ανάγκη για ανάπτυξη που θα έχει σαν στόχο την εξυπηρέτηση των πλοίων. Δημιουργείται δηλαδή το παραδοσιακό λιµάνι το οποίο δρα σαν πόλος ανάπτυξης του εμπορίου και της βιομηχανίας, αφού σ' αυτό φθάνουν έτοιµα αγαθά και πρώτες ύλες. Με την πάροδο του χρόνου όμως, τα παραδοσιακά λιμάνια αναπτύσσονται και μετεξελίσσονται, γίνονται ολοένα και περισσότερο ένας κόμβος μεταφορών στην αυξανόμενη αλληλεξάρτηση των χερσαίων και των θαλάσσιων μεταφορών, ένας κρίκος που συνδέει τα θαλάσσια µε τα χερσαία µέσα μεταφοράς. Στη φάση αυτή της ανάπτυξης του, το λιµάνι χάνει τη σηµασία του σαν εµπορικό και βιομηχανικό κέντρο και γύρω από αυτό, αναπτύσσονται άλλες λειτουργίες και δραστηριότητες. Στο πλαίσιο αυτό σχηματίζεται το «σύγχρονο λιμάνι». Το «Σύγχρονο λιµάνι» δεν αρκείται µόνο στα έργα υποδοµής, για να λειτουργήσει, χρειάζεται πολυδάπανα έργα ανωδοµής και βέβαια συνδέσεις µε την ενδοχώρα. Πολύ σημαντικός παράγοντας για το Σύγχρονο Λιμάνι είναι η σύνδεση του με εσωτερικά συγκοινωνιακά μέσα. Αντίθετα με την αρχαιότητα,αλλά και τους μεταγενέστερους χρόνους όπου το λιμάνι ήταν φυσικό να είναι στραμμένο προς τη θάλασσα, στη σύγχρονη εποχή, μεγάλη σημασία αποδίδεται στη συγκοινωνιακή σύνδεση και την σύνδεση του με την ενδοχώρα. Έτσι δίνεται η δυνατότητα να χρησιμοποιούνται εύκολα όλα τα μεταφορικά μέσα, δηλαδή σιδηρόδρομοι, αεροπλάνα αυτοκίνητα κ.λπ. Βασικό είναι επίσης να υπάρχει άμεση ανταπόκριση όλων των μεταφορικών μέσων με το πλοίο. Με αυτό τον τρόπο εξασφαλίζονται τα εξής: Το εμπόρευμα από το πλοίο μπορεί να εκφορτωθεί κατευθείαν στο βαγόνι, το αυτοκίνητο ή το πλωτό μέσο. Τα containers δίνουν, σήμερα, μια πολύ καλή λύση σε αυτό το είδος μεταφορών. Ο επιβάτης από το κατάστρωμα του πλοίου και δια μέσω του επιβατικού σταθμού να διοχετεύεται στη ενδοχώρα, άμεσα και εύκολα με τα χερσαία μεταφορικά μέσα. Το πετρέλαιο με τους αγωγούς να φτάνει εύκολα στους προορισμούς του. 8

9 1.3 Προβλήματα λιμένα ενδοχώρας Τα σύγχρονα λιμάνια, έχουν σοβαρά προβλήματα προσπέλασης στην ενδοχώρα και αυτό οφείλεται είτε σε φυσικές δυσχέρειες, που είναι και πιο σύνηθες είτε σε τεχνητές. Οι φυσικές δυσχέρειες οφείλονται συνήθως στη μορφολογία του εδάφους γύρω από το λιμάνι π.χ. οροσειρές, έρημος κ.λπ., ενώ πολλές φορές η διάνοιξη τούνελ και οι μεγάλες γέφυρες είναι πολυδάπανες, αλλά αναγκαίες βέβαια, για τη λειτουργία των σύγχρονων λιμένων. Οι τεχνητές δυσχέρειες που παρουσιάζονται στα σύγχρονα λιμάνια έχουν σχέση με τη γύρω από το λιμάνι κατοικημένη περιοχή. Ο αστικός κλοιός όλο και περισσότερο σφίγγει με αποτέλεσμα εκεί όπου τα λιμάνια δημιούργησαν την πόλη, η ίδια η πόλη να μπαίνει σαν φραγμός και να τα πνίγει, παρεμποδίζοντας έτσι την ανάπτυξη τους (π.χ. Πειραιάς) Το Σύγχρονο λιμάνι απαιτεί οδικές και σιδηροδρομικές αρτηρίες, γεγονός όμως που δε το επιτρέπει ο αστικός ιστός. Γι αυτό το λόγο χρειάζονται απαλλοτριώσεις που για να γίνουν απαιτούν τεράστιες δαπάνες, οδηγώντας τελικά σε αδυναμία σύνδεσης του λιμένα με την ενδοχώρα. Πολύ μεγάλη σημασία για ένα λιμένα έχει η σιδηροδρομική σύνδεση, αφού εξασφαλίζει κυρίως, μαζικές μεταφορές κάθε είδους. Τα λιμάνια όμως δημιουργούν και αυτά από τη πλευρά τους προβλήματα στην πόλη και διατάραξη του αστικού ιστού. Αυτό συμβαίνει γιατί σήμερα, με την ανάπτυξη των containers και των οχηματαγωγών πλοίων μεταφοράς, το πρόβλημα της μετακίνησης των οχημάτων μέσα στη λιμενική περιοχή, γίνεται όλο και πιο έντονο, δημιουργώντας περιβαλλοντικά και κυκλοφοριακά προβλήματα. Τα προβλήματα αυτά μπορούν να ελαττωθούν όταν υπάρχουν υδάτινοι δρόμοι (διώρυγες, ποτάμια, θάλασσα). Στην Ελλάδα τα εμπορεύματα μπορούν να διοχετεύονται με ακτοπλοϊκά πλοία στη παραθαλάσσια και νησιωτική ενδοχώρα. Σε αυτό βοηθούν πάρα πολύ τα πλοία τύπου Lash (φορτηγιδοφόρα), που ξεφορτώνουν στο λιμάνι με μεγάλη ευκολία με φορτηγίδες και συνεχίζουν το ταξίδι τους. Επίσης βοηθούν και οι πετρελαιαγωγοί που εξασφαλίζουν γρήγορη και εύκολη μεταφορά καυσίμων. 9

10 1.4 Παράγοντες εξέλιξης και ανάπτυξης των λιμένων Στην εξέλιξη και την ανάπτυξη των λιµένων επέδρασαν πολλοί παράγοντες. Οι σπουδαιότεροι από αυτούς είναι: οι κοινωνικοοικονομικοί οι γεωγραφικοί οι κλιματολογικοί Οι γεωγραφικοί και οι κλιματολογικοί παράγοντες µένουν αμετάβλητοι για πολύ μεγάλες περιόδους (κατανοµή της ξηράς και της θάλασσας, η ροή των πoταµών, τα θαλάσσια ρεύµατα, το κλίµα, οι πάγοι κ.α.). Εκείνο όµως που αλλάζει στο χρόνο είναι ο τρόπος που οι γεωγραφικοί παράγοντες επιδρούν στην οικονοµική εξέλιξη της ανθρωπότητας. Έτσι η γεωγραφική θέση κάποιου λιµένα µπορεί να είναι ευνοϊκή ή δυσµενής, σε συνδυασµό κάθε φορά µε άλλους παράγοντες π.χ. ανακάλυψη νέων πηγών πλούτου, δημιουργία νέων θαλάσσιων δρόµων, διάνοιξη διωρύγων (Σουέζ, Παναµά). Συγκεκριμένα καθοριστικοί παράγοντες, με μεγάλη σημασία για την εξέλιξη και την ανάπτυξη ενός λιμανιού είναι οι εξής : Η θέση του λιμένα ( Θαλάσσιοι δρόμοι, ενδοχώρα) Οι φυσικές διαμορφώσεις και οι κλιματολογικές συνθήκες Οι θαλάσσιοι δρόμοι: Τα πλοία περνούν από μερικές περιοχές με μεγαλύτερη συχνότητα. Αυτό έχει σχέση με τη συγκέντρωση ή όχι των οικονομικών πόρων της γης. Έτσι ανάλογα με την οικονομική δραστηριότητα των διαφόρων περιοχών της γης κατά καιρούς διαμορφώνονται οι θαλάσσιοι δρόμοι. Μεγάλα λιμάνια δημιουργούνται σε μέρη που είναι κοντά σε μεγάλους θαλάσσιους δρόμους ή σε σημεία διατομής δυο ή και περισσότερων θαλάσσιων δρόμων. Μεταξύ αυτών των λιμανιών, δημιουργείται οξύς ανταγωνισμός και για να κερδίσουν την κίνηση σε βάρος των γειτονικών λιμανιών χρειάζονται σοβαρές δαπάνες για επενδύσεις που να μπορούν να καλύψουν την υπάρχουσα ζήτηση. 10

11 Ενδοχώρα (hinterland): Είναι η εδαφική περιοχή που εξυπηρετείται από το λιμάνι για τις θαλάσσιες εισαγωγές ή εξαγωγές της. Το λιµάνι συνδέεται µε την περιοχή αυτή µε τους εσωτερικούς δρόµους μεταφοράς (οδικούς σιδηροδρομικούς, ποτάµιους, ακτοπλοϊκούς). Η ενδοχώρα είναι τοπικής σηµασίας, όταν από το λιµάνι εξυπηρετείται το τοπικό εµπόριο-βιοµηχανία. Η ενδοχώρα είναι εθνικής σηµασίας όταν από το λιµάνι εξυπηρετείται το εθνικό εμπόριο της χώρας και η ενδοχώρα είναι διεθνούς σηµασίας όταν από το λιμάνι εξυπηρετείται το εµπόριο και η βιοµηχανία πολλών χωρών. Σύνηθες είναι το φαινόμενο, µια περιοχή να εξυπηρετείται από περισσότερα από ένα λιμάνια της ίδιας χώρας ή διαφορετικών χωρών. Στην περίπτωση αυτή οι ενδοχώρες των λιµένων αυτών επικαλύπτονται κατά μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό οπότε αναπτύσσεται ανταγωνισµός ανάµεσα στα λιµάνια. Με βάση τα παραπάνω, λιµάνια που πήραν μεγάλη ανάπτυξη ήταν αυτά που είχαν ευνοϊκή γεωγραφική θέση, βρίσκονταν στην διατοµή θαλάσσιων δρόµων (π.χ. Σιγκαπούρης, Μάλτας κ.α.) ευρίσκονταν κοντά στις πρώτες ύλες (π.χ. του Περσικού Κόλπου) ή κάλυπταν αναπτυγμένη οικονοµικά ενδοχώρα (π.χ. λιµάνι του Ρότερνταµ). Στα Σύγχρονα Λιμάνια η οργάνωση και η ανάπτυξη της ενδοχώρας, έχει πολύ μεγάλη σημασία, γεγονός που οφείλεται στο ότι το εμπόρευμα διέρχεται μόνο από το λιμάνι και διοχετεύεται προς την ενδοχώρα ή αντίστροφα και πολλές φορές δεν μένει ούτε στο λιμάνι. Έτσι η εύκολη και γρήγορη επικοινωνία με το λιμάνι, η δομή και η πολιτική ναύλων, η οικονομική δομή της ενδοχώρας, οι λιμενικές λειτουργίες του λιμανιού, η ναυτιλιακή οργάνωση σε σχέση με το λιμάνι και την ενδοχώρα, επηρεάζουν θετικά ή αρνητικά τόσο το λιμάνι όσο και την ενδοχώρα του. 1.5 Σχέση Λιμένα Πόλης Οι σχέσεις πόλης και περιβαλλόμενου λιμένα (εμπορικού λιμένα στο πλείστο των περιπτώσεων, που αποτέλεσε στο παρελθόν και το γενεσιουργό πυρήνα της πόλης), διαμορφώνονται δυναμικά στο χρόνο κάτω από τη δράση πολλών παραγόντων και ιστορικών συγκυριών. Σε ανθρώπινο επίπεδο, όλοι οι λιμένες ήταν και είναι πύλες διακίνησης ανθρώπων στην περιβάλλουσα πόλη και πάντοτε η πολιτισμική εξέλιξη της πόλης συμβάδιζε με την εξέλιξη του λιμένα της. Σε 11

12 οικονομικό επίπεδο οι λιμένες αποτέλεσαν και αποτελούν σημαντικό αναπτυξιακό μοχλό για την περιβάλλουσα πόλη και η λειτουργία τους συγχρονίζεται, ως επί το πλείστον, σε σχέση με την ανάπτυξη της ίδιας της πόλης. Και στο οικονομικό επίπεδο η οικονομική ευρωστία μίας πόλης εξελίσσεται σχεδόν ομόρροπα με τον λιμένα της. Ασαφές όμως παραμένει το εάν οι φυσικές περιβαλλοντικές συνθήκες μίας πόλης εξελίσσονται ομόρροπα ή αντίρροπα με την λειτουργία του λιμένα της. H αστική ανάπτυξη κατά τον 19ο αιώνα, αλλά, και στο μεγαλύτερο μέρος του 20ου αιώνα, συνοδεύτηκε από την υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος γύρω από τον αστικό ιστό. Η εξέλιξη του λιμένα, ενός κατ εξοχή χώρου διακίνησης αγαθών, είναι όπως και η εξέλιξη των βιομηχανικών εγκαταστάσεων, συνυφασμένη ιστορικά με την ρυπογένεση, την οικολογική υποβάθμιση και την περιβαλλοντική αμέλεια στο βωμό της παραγωγικότητας και της κερδοφορίας Περιβαλλοντικές οχλήσεις και περιορισμοί Οι περιβαλλοντικές οχλήσεις που συνοδεύουν την λειτουργία ενός λιμένα επηρεάζονται από την τοποθεσία, το μέγεθος, την υποδομή, την βιομηχανία και τα φορτία που εξυπηρετεί. Οι περιβαλλοντικοί περιορισμοί στις δραστηριότητες του λιμένα αποτελούν παρελκόμενα των ενδεχόμενων οχλήσεων και αναφέρονται: στο θόρυβο από την λειτουργία των μηχανημάτων και οχημάτων, στη σκόνη που παράγεται κυρίως στις περιοχές διακίνησης φορτίων χύδην και μπορεί να διαφεύγει προς την πόλη, στα αεριολύματα (καυσαέρια οχημάτων, μηχανημάτων, πλοίων) που ρυπαίνουν την ατμόσφαιρα, στην υποβάθμιση της ποιότητας του νερού και των θαλασσίων οικοσυστημάτων γύρω από τον λιμένα, λόγω της μειωμένης κυκλοφορίας και ανανέωσης του νερού μεταξύ των προβλητών, της ρύπανσης από την φορτοεκφόρτωση χύδην φορτίων (διαφυγή φορτίου και σκόνης στη θάλασσα), την απόπλυση των κρηπιδωμάτων με την βροχή, την ατυχηματική διαρροή πετρελαιοκηλίδων από τα πλοία, στην κυκλοφοριακή συμφόρηση από τα αυτοκίνητα που κινούνται και εξυπηρετούνται μέσα και γύρω από τον λιμένα, 12

13 στην είσοδο και διασπορά στο χώρο του λιμένα λυμάτων, απορριμμάτων και άλλων αποβλήτων και καταλοίπων φορτίου από τα πλοία που έρχονται προς εξυπηρέτηση, στη διαχείριση των βυθοκορημάτων από τις αναγκαίες περιοδικές βυθοκορήσεις, στη ρύπανση του εδάφους και των υποκειμένων υπογείων νερών από την διήθηση επικίνδυνων ουσιών, στη διαχείριση των επικίνδυνων φορτίων που διακινούνται, στην υγιεινή και την ασφάλεια του προσωπικού, στην περιττή κατανάλωση ενέργειας Περιβαλλοντική αλληλεπίδραση λιμένα πόλης Η μορφολογία των λιμενικών υποδομών, των λιμενικών κτιριακών εγκαταστάσεων (αποθηκών, υποστέγων, κλπ) και του μηχανολογικού εξοπλισμού (γερανογέφυρες, γερανοί, κλπ) αντιδιαστέλλονταν πάντα από την αισθητικότερη και επιφανειακά αθωότερη εμφάνιση της πόλης. Ο λιμένας έφτασε να θεωρείται ως κύρια πηγή των περιβαλλοντικών κακών για την ατμόσφαιρα και τη θάλασσα της πόλης. Σήμερα οι περισσότεροι ελληνικοί και ευρωπαϊκοί λιμένες έχουν εισάγει την περιβαλλοντική διάσταση και πρακτική στην καθημερινή τους λειτουργία με διάφορους τρόπους, ανταποκρινόμενοι στην πίεση της νομοθεσίας και της τοπικής κοινωνίας, στην ανάγκη προώθησης της διαλειτουργικής σχέσης λιμένα-πόλης, στην απόκτηση ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων, στην μείωση του κόστους λειτουργίας, κα. Η περιβαλλοντική αλληλεπίδραση πόλης λιμένα είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός, και μπορεί να εστιαστεί στα εξής: 1. Ο λιμένας, τις περισσότερες φορές ενισχυμένος με έργα κυματοπροστασίας, δημιουργεί με την υπόστασή του θαλάσσια υπό-περιοχή, που δεν ανανεώνεται από τα ρεύματα, όσο η υπόλοιπη παράκτια ζώνη, με επακόλουθη την ευκολότερη υποβάθμιση της ποιότητας των νερών από τις αμέλειες στις λιμενικές δράσεις. Στην αναπόφευκτη αυτή κατάσταση, η πόλη με την κακή σχεδίαση του αποχετευτικού συστήματός της, πολλές φορές έρχεται να επιδεινώσει την κατάσταση αναίτια, με 13

14 εκβολές αγωγών στο χώρο των νηοδόχων, ενώ θα έπρεπε να αποφεύγεται αυτό αυστηρά. 2. Ο λιμένας για την διαμετακόμιση φορτίων από τα πλοία στα αυτοκίνητα, προκαλεί μία ιδιαίτερη τοπική υπερφόρτωση του οδικού δικτύου. Η ανυπαρξία ανεξάρτητων οδεύσεων για την μεταφορική κίνηση, που γεννιέται από την λιμενική δραστηριότητα και η ταυτόχρονη φόρτιση των οδικών αξόνων με αστική και λιμενογενή κίνηση, οδηγεί σε πολλές περιπτώσεις σε κυκλοφοριακά προβλήματα με επακόλουθο την υποβάθμιση της ποιότητας ζωής των περιοχών της πόλης πλησίον του λιμένα. Αντίθετα η προσφορά του λιμένα να περιλάβει στην έκτασή του θέσεις στάθμευσης για τους κινούμενους στην πόλη, μπορεί να συμβάλει θετικά στην επίλυση προβλημάτων στάθμευσης της πόλης. Κατά συνέπεια, η συμβολή του λιμένα με χερσαίες εκτάσεις του, μπορεί να βοηθήσει στην επίλυση σοβαρών κυκλοφοριακών προβλημάτων της πόλης. Αντίστοιχα η προσφορά από μέρους της πόλης εγκαρσίων διόδων, για την σύνδεση του λιμένα με τα εθνικά οδικά και σιδηροδρομικά δίκτυα, δημιουργεί αναπτυξιακές διεξόδους και κυκλοφορικές εκτονώσεις σημαντικότατες και για τον λιμένα αλλά και για το αστικό περιβάλλον. 3. Ένα σημαντικό πρόβλημα εμφανίζεται σε λιμένες που διακινούν φορτία χύδην, που μπορούν υπό προϋποθέσεις να μπουν σε αιώρηση κάτω από τη δράση από τον λιμένα προς την πόλη ανέμων. Η κατάσταση που δημιουργείται στην πόλη, από την αμέλεια του λιμένα να λάβει μέτρα για την αποφυγή της αιώρησης, μπορεί να είναι άσχημη καθώς το αιώρημα της σκόνης μπορεί να διανύσει μεγάλη απόσταση πριν επικαθήσει σε κτίρια, στη θάλασσα και ανθρώπους. Στην περίπτωση αυτή ο λιμένας έχει υποχρέωση να λάβει όλα τα απαραίτητα μέτρα για την αποφυγή της δημιουργίας του ατμοσφαιρικού αιωρήματος. Η περιβαλλοντική αλληλεπίδραση πόλης και λιμένα είναι στενή και ισχυρή. Η συνεργασία Λιμένα και Τοπικών Αρχών στην διαχείριση περιβαλλοντικών ζητημάτων που άπτονται της γειτνίασής τους, μπορεί να φέρει πολλαπλά θετικά αποτελέσματα Ολοκληρωμένη περιβαλλοντική διαχείριση λιμένων Η διεθνής και ευρωπαϊκή εμπειρία και πρακτική στον τομέα της πρόληψης, αντιμετώπισης και διαχείρισης των περιβαλλοντικών ζητημάτων στους λιμένες 14

15 διέπεται από μια δυναμική που, σε συνδυασμό με τις τρέχουσες εξελίξεις στις επιταγές προστασίας του περιβάλλοντος, έχει οδηγήσει πολλές διοικήσεις λιμένων στο να εισάγουν σταδιακά την περιβαλλοντική διάσταση στην επιχειρησιακή τους πολιτική με διάφορους τρόπους: αντιμετωπίζοντας αυτόνομα και, ίσως, αποσπασματικά, κάθε περιβαλλοντικό ζήτημα, ανάλογα με τη σημασία του, έχοντας προχωρήσει σε επίπεδο χώρας, ή και ηπείρου ακόμα, στη σύναψη στρατηγικών πρωτοβουλιών και συνενώσεων, που αφορούν την κοινή περιβαλλοντική διαχείρισή τους (π.χ. ECOPORTS), εφαρμόζοντας σταδιακά κάποιο σχέδιο ή σύστημα περιβαλλοντικής διαχείρισης (PERS, ISO 14001, EMAS 1 ). Από την μέχρι σήμερα ευρωπαϊκή αλλά και διεθνή πρακτική, η ολοκληρωμένη περιβαλλοντική διαχείριση των λιμένων είναι πρακτικά δύσκολη, δεδομένης της πολυπλοκότητας των λιμενικών λειτουργιών και της άγνοιας πραγματοποίησης εφαρμοσμένων περιβαλλοντικών δράσεων από τους περισσότερους λιμενικούς φορείς. Σ αυτό άλλωστε οφείλεται η σχεδόν ανυπαρξία εφαρμογής στους λιμένες των διαδεδομένων στις υπόλοιπες εταιρείες προτύπων ISO και EMAS, και η ανάπτυξη ειδικού προτύπου (PERS) για αυτούς. Συνεπώς, η εφαρμογή μιας ολοκληρωμένης περιβαλλοντικής πολιτικής στους λιμένες δεν είναι πρόσφορο να γίνει με τρόπο άμεσο και περιοριστικό, αλλά στο πλαίσιο μιας σταδιακής ενσωμάτωσης των περιβαλλοντικών αρχών σε όλο το φάσμα των δραστηριοτήτων και λειτουργιών του λιμένα, με τρόπο οικονομικά και επιχειρησιακά βιώσιμο. 1.6 Ένταξη δικτύων παραγωγής σε πόλεις με λιμάνια Στα λιμάνια παρέχονται προηγμένες υπηρεσίες. Τα λιμάνια αποτελούν παγκόσμιους κόμβους μεταφοράς προϊόντων. Με βάση εμπορικά ευρήματα της APS ανάλυσης, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ενώ οι λιμενικές δραστηριότητες που 1 Το Διεθνές Πρότυπο ISO14001 καθορίζει τις απαιτήσεις για την ανάπτυξη και την εφαρμογή Συστήματος Περιβαλλοντικής Διαχείρισης/ΣΠΔ (Environmental Management System/EMS). Οικονομικά οφέλη εφαρμογής: i) Εξάλειψη του κόστους που μπορεί να προκύψει από την μη τήρηση της νομοθεσίας και την ενδεχόμενη επιβολή προστίμων που μπορεί να επηρεάσει και την φήμη της εταιρείας ii) Εφαρμογή προγραμμάτων περιβαλλοντικής διαχείρισης πέραν των απαιτήσεων της νομοθεσίας και εξοικονόμηση κόστους από την εφαρμογή αυτών iii) Μείωση του κόστους διαχείρισης αποβλήτων και της κατανάλωσης φυσικών πόρων μέσω προγραμμάτων διαχείρισης και ορθολογικής χρήσης α υλών και φυσικών πόρων 15

16 σχετίζονται με την έρευνα APS κατά κύριο λόγο ακολουθούν την ιεραρχία της πόλης στον κόσμο, ένας αριθμός πόλεων ξεχωρίζουν διότι λειτουργούν ως κόμβοι στις παγκόσμιες ροές των εμπορευμάτων και ως κέντρα προηγμένων υπηρεσιών που σχετίζονται με ναυτιλιακές και λιμενικές δραστηριότητες. Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι η αντίληψη και η κατανόηση των διαδικασιών της βιομηχανικής αναδιάρθρωσης και την απελευθέρωση των εθνικών αγορών που έχει πραγματοποιηθεί από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 και οδήγησε σε μια νέα χωρική κατανομή της εργασίας. Η έρευνα αυτή αναλύει πως τα αστικά συστήματα που συνδέονται με τον κόσμο μέσω εταιρικών δικτύων παρέχουν προηγμένες υπηρεσίες και πληροφορίες. Η έμφαση δίνεται στον τρόπο με τον οποίο η δυναμική των αστικών περιοχών σχετίζονται με τη συνολική αναδιάρθρωση της παγκόσμιας οικονομίας. Πολλές μελέτες έχουν γίνει με στόχο την ανάλυση της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας. Θεωρούμε ότι οι λιμένες που βρίσκονται κοντά σε πόλεις είναι οι καλύτερες περιοχές ώστε να μελετήσουμε την αλληλεπίδραση μεταξύ Παγκόσμιας Αλυσίδας Εμπορευμάτων και ανεπτυγμένες παροχές υπηρεσιών. Και οι δύο προσεγγίσεις αναλύουν τη δυναμική και τη γεωγραφία της παγκόσμιας οικονομίας. Καταρχήν υπάρχει μείωση του κόστους λόγω βελτιωμένων τεχνολογικών συστημάτων μεταφοράς και επικοινωνίας. Η έρευνα GPN επικεντρώνεται κυρίως στις ενδοεταιρικές σχέσεις. Καλύπτει τόσο τις σχέσεις μεταξύ εταιριών και φορέων, όπως το κράτος, καθώς και διεθνών οργανισμών. Ακόμη δίνει προσοχή σε συγκεκριμένους τύπους σχέσεων (όπως δημόσιου ή ιδιωτικού τομέα) καθώς και σε ενώσεις επιχειρήσεων. οι πόλεις είναι ενσωματωμένες στο εσωτερικό δίκτυο καθώς παράγουν προηγμένες υπηρεσίες. Εννοιολογικά, η προσέγγιση GPN μπορεί να ενσωματώσει δεσμούς μεταξύ παραγωγών, μεταφορείς και βιομηχανικούς προμηθευτές από τη μία πλευρά και προηγμένες υπηρεσίες από την άλλη. Μερικές παρέχουν εξειδικευμένες υπηρεσίες για ειδικές βιομηχανίες. Η ανάλυση της APS θεωρεί ότι μια περιοχή μπορεί να φιλοξενήσει την εισαγωγή των τοπικών βιομηχανιών στις παγκόσμιες αλυσίδες εμπορευμάτων Η σημασία των λιμανιών Διερεύνηση των τηλεπικοινωνιών. Εταιρικά δίκτυα. 16

17 Συνδέσεις με το Διαδίκτυο. Υποστηρίζεται ότι μεταξύ πόλεων, συνδέσεις μπορούν να μελετηθούν κατά μήκος της ροής των ανθρώπων, των πληροφοριών και των βασικών προϊόντων. Οι λιμένες αποτελούν σημαντικούς κόμβους μεταφορών στις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού. Πολλά λιμάνια έχουν μετεξελιχθεί σε μια γεωγραφική συγκέντρωση σχετικών οικονομικών δραστηριοτήτων συμπεριλαμβανομένων των εγκαταστάσεων παραγωγής, όπως πετροχημικών διυλιστήρια, εξειδικευμένους προμηθευτές, για παράδειγμα, επιχειρήσεις συντήρησης και τους παρόχους εφοδιαστικών υπηρεσιών. 1.7 Παγκόσμια δίκτυα λιμένα πόλης Η κύρια δραστηριότητα των λιμένων είναι η καλύτερη δυνατή μεταφορά των εμπορευμάτων από τα πλοία σε άλλους τρόπους μεταφοράς και αντιστρόφως. Αυτό απαιτεί συνήθως την προσωρινή αποθήκευση (logistics). Επιπλέον, ορισμένα λιμάνια έχουν επίσης αναπτυχθεί σε σημαντικές περιοχές παραγωγής και κατασκευής λόγω της εξάρτησης των βιομηχανιών για την εισαγωγή πρώτων υλών. Για παράδειγμα, στους λιμένες όπως το Ρότερνταμ, της Αμβέρσας, το Χιούστον και τη Σιγκαπούρη φιλοξενεί πετροχημικά, διυλιστήρια και εγκαταστάσεις αποθήκευσης. Η συγκέντρωση της βιομηχανικής δραστηριότητας προσελκύει χρησιμότητα, ενεργειακές επιχειρήσεις, καθώς και άλλους τοπικούς προμηθευτές, εξαρτήματα και μηχανήματα. Οι σχέσεις μεταξύ λιμένα και της πόλης άλλαξε σημαντικά κατά το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα. Οι λιμένες έχουν όλο και αποσυνδεθεί από τις πόλεις. Η αυξημένη ένταση της λιμενικής-βιομηχανικής δραστηριότητας, σε συνδυασμό με την αστική ανάπτυξη, την έλλειψη διαθέσιμων οικοπέδων για περαιτέρω επέκταση, και οι περιβαλλοντικοί περιορισμοί οδήγησαν στην κίνηση των λιμενικών εγκαταστάσεων μακριά από την πόλη. Ενώ οι περισσότερες μελέτες απεικονίζουν τα στάδια της χωρικής και λειτουργικού διαχωρισμού μεταξύ των λιμενικών και αστικών δραστηριοτήτων υπάρχει λιγότερο ορατή σχέση πόλης-λιμάνι στον τομέα των υπηρεσιών. 17

18 Τα είδη των πόλεων Πόλεις που παρέχουν βασικές υπηρεσίες που ασχολούνται με τις καθημερινές υλικές ενέργειες, Θαλάσσιες βιομηχανικές πόλεις που διαχειρίζονται οι μακροπρόθεσμες συμβάσεις με στόχο να φιλοξενήσουν περισσότερες λειτουργίες (π.χ. για τον τραπεζικό τομέα), Διεθνείς πόλεις απ όπου ο παγκόσμιος κλάδος των θαλάσσιων μεταφορών έχει τη διαχείριση. Η θέση της θαλάσσιας είναι το αποτέλεσμα δύο αντίθετων δυνάμεων. Πρώτον, οι επιχειρήσεις αντλούν οφέλη από την συστέγαση με τις επιχειρήσεις στο λιμάνι-βιομηχανικά συγκροτήματα, όπως η φυσική γειτνίαση ενθαρρύνει την ανταλλαγή ιδεών και την οικοδόμηση της εμπιστοσύνης. Για παράδειγμα, μια ασφαλιστική εταιρεία που ειδικεύεται στα θαλάσσια σκάφη, τερματικούς σταθμούς, ή εγκαταστάσεις αποθήκευσης θα έχει χαμηλότερο κόστος συναλλαγών και θα είναι σε θέση να παρακολουθεί καλύτερα την αγορά εάν βρίσκονται στο λιμάνι της πόλης. Δεύτερον, σε μια πόλη κοντά σε λιμένα θα υπάρχει ειδικευμένο εργατικό δυναμικό, καθώς και πολύ καλές σχέσεις με άλλες επιχειρήσει. Για παράδειγμα, τα ασφαλιστικά προϊόντα μπορούν εύκολα να προσφέρονται στους χρήστες του λιμένα από μια πόλη σε ένα κόσμο απομακρυσμένου χαρακτήρα. Ο βαθμός στον οποίο οι πόλεις λιμάνια προσελκύουν επιχειρήσεις διαφέρει. Ορισμένα λιμάνια εξυπηρετούνται από εταιρείες που βρίσκονται αλλού, ενώ άλλες πόλεις λιμένων προσελκύουν περισσότερες επιχειρήσεις. 1.8 Συμπεράσματα Είναι σαφές ότι υπάρχει μια αδύναμη σχέση μεταξύ ροής εμπορευμάτων στους λιμένες και εντοπισμός της επιχείρηση στο λιμάνι πόλεις. Αυτό είναι πιθανώς επειδή αυτές οι δύο διαφορετικές δραστηριότητες, αν και ιστορικά και χωρικά συν-εξελίχθηκαν εντός λιμένα, οι πόλεις τροφοδοτούνται από 18

19 διαφορετικές λογικές. Κάποιες που είναι πιο εξειδικευμένες τείνουν να συσσωματωθούν κοντά σε άλλους παρόχους υπηρεσιών κατά μήκος της (παγκόσμιας) αστικής ιεραρχίας αντί στην εγγύτητα του εμπορεύματος ροών που κινούνται μέσω των λιμένων. Αυτό συμβαίνει βεβαίως για το Λονδίνο και για άλλες πόλεις του κόσμου, όπως η Νέα Υόρκη, Σιγκαπούρη και το Χονγκ Κονγκ. Από την άλλη πλευρά, μπορούν να εντοπιστούν κάποιες συγκεκριμένες περιπτώσεις, όπως το Ρότερνταμ, Χιούστον και το Αμβούργο, όπου η συγκέντρωση των φυσικών ροών συμπίπτει με την τοποθεσία των εξειδικευμένων λειτουργιών, παρά τη σχετικά χαμηλή κατάταξη των εν λόγω πόλεων. Αυτό υποδηλώνει οφέλη της θαλάσσιας με τις οικονομικές δραστηριότητες σε παγκόσμιο επίπεδο. Η ανάπτυξη των πόλεων σε εξειδικευμένα δίκτυα επηρεάζεται από αυτές τις δυνάμεις. 19

20 2 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΤΟ ΛΙΜΑΝΙ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 2.1 Η συμβολή των λιμανιών στην Περιφερειακή ανάπτυξη Τα Ευρωπαϊκά λιμάνια αλλά και αυτά που υπάρχουν στον υπόλοιπο κόσμο, μπορούν να καταταγούν σε τρεις γενιές. Αυτή η κατάταξη βασίζεται σε τρία κριτήρια: στην τακτική εξέλιξης του λιμανιού, στην επέκταση των λιμενικών δραστηριοτήτων, στην ολοκλήρωση των λιμενικών δραστηριοτήτων και της οργάνωσης. Σύμφωνα με αυτή την κατάταξη μπορεί να παρακολουθήσει κανείς και τη συμβολή που έχει αυτό το λιμάνι στην περιφερειακή ανάπτυξη ανάλογα με την γενιά στην οποία αναφέρεται ( Το λιμάνι 1 ης γενιάς Μέχρι και τη δεκαετία του 60, τα λιμάνια δεν ήταν τίποτα άλλο, παρά απλά σημεία πρόσβασης από τη θάλασσα στη ξηρά. Μερικές από τις πιο σημαντικές δραστηριότητες που εκτελούνταν σε αυτά ήταν η φορτοεκφόρτωση των διάφορων φορτίων. Σε πολλά λιμάνια ακόμα και σήμερα αυτές θεωρούνται ως βασικές δραστηριότητες με αποτέλεσμα: Το λιμάνι να απομονώνεται από δραστηριότητες μεταφοράς και εμπορίου. Σε λιμάνια με μεγάλη μονοπωλιακή δύναμη αγνοούνται οι ανάγκες των χρηστών. Συνήθως τα λιμάνια αυτά έχουν τα δικά τους συστήματα πληροφόρησης και στατιστικής και δεν ενδιαφέρονται για τη συμβατότητά τους με τα συστήματα των χρηστών. Οργανωτικά και διοικητικά τα λιμάνια αυτά θεωρούν τον εαυτό τους ανεξάρτητες οντότητες. Οι διάφοροι φορείς που εμπλέκονται είναι απομονωμένοι. Αυτό σημαίνει ότι σε εμπορικό επίπεδο οι ενέργειες δεν πραγματοποιούνται κατόπιν 20

21 συνεργασίας αλλά ανεξάρτητα. Με αποτέλεσμα η συνολική παραγωγικότητα του λιμανιού να είναι χαμηλή και η διακίνηση του φορτίου πολύ αργή Το λιμάνι 2 ης γενιάς Έναν από τους σημαντικότερους τομείς ανάπτυξης στα λιμάνια, αποτελεί η εγκατάσταση της βιομηχανίας. Επιπλέον, αποτελεί τον πιο σημαντικό τομέα στον οποίο επιδρούν οι λειτουργίες του λιμανιού και σχετίζεται, άμεσα με την ανάπτυξη της περιφέρειας. Στην περιοχή γύρω από το λιμάνι μπορούν να αναπτυχθούν βιομηχανίες που έχουν σχέση με το ίδιο το πλοίο ναυπηγήσεις, επισκευές πλοίων, κλπ., αλλά και βιομηχανίες που σχετίζονται με την επεξεργασία των φορτίων. Κατά το παρελθόν έχουν γίνει αρκετές προσπάθειες για την ταξινόμηση των βιομηχανιών του λιμανιού. Μια απλή ταξινόμηση θα μπορούσε να είναι μεταξύ των βιομηχανιών όπου η λιμενική αρχή τους έχει παραχωρήσει λιμενικές εγκαταστάσεις και των βιομηχανιών οι οποίες έχουν να κάνουν και εξαρτώνται από το λιμάνι, διότι είναι πληθυσμιακό κέντρο και εξαιτίας αυτού αποτελεί από μόνο του μια καταναλωτική αγορά. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα διυλιστήρια πετρελαίου, οι μεταλλουργικές βιομηχανίες, οι χημικές βιομηχανίες, τα εργοστάσια τσιμέντου, χαρτοποιίας και δημητριακών. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν εργοστάσια καπνού, ή εμπορικά καταστήματα, καταστήματα φαγητού, ένδυσης (Cuadrado et al., 2004). Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 εισάγεται η ιδέα της ανάπτυξης των Ναυτιλιακών Βιομηχανικών Περιοχών ΝΑΒΙΠΕ (Maritime Industry Development Areas - MIDA). Με αυτόν τον τρόπο, δημιουργούνται περαιτέρω ανάγκες για την ανάπτυξη των βιομηχανιών πετρελαίου, σίδερου και ατσαλιού, για όλο και μεγαλύτερες ποσότητες πρώτων υλών (χύδην φορτίων) και τέλος δημιουργείται η απαίτηση η θαλάσσια μεταφορά να γίνεται με τα μεγαλύτερα δυνατά πλοία, ώστε να επιτυγχάνονται οικονομίες κλίμακας. Το μοντέλο Ρήνος, ήταν αυτό στο οποίο βασίστηκε η πρώτη γενιά ΝΑΒΙΠΕ, όπου το 1958 στο Ρότερνταμ οργανώθηκε βιομηχανική και λιμενική ανάπτυξη, η οποία επεκτάθηκε προς τη θάλασσα μέσω του Europort και του Maaslvlakte. Όλο το βάρος έπεσε στη διύλιση του πετρελαίου και στα πετροχημικά. Ένα ανάλογο σχέδιο ανάπτυξης του για την Αμβέρσα ήταν συνδεδεμένο 21

22 με καινούργια διυλιστήρια πετρελαίου, με μεγάλη γκάμα χημικών και πετροχημικών βιομηχανιών και συναρμολόγησης οχημάτων. Στη Γαλλία το λιμενικό σχέδιο του κατέληξε σε μεγάλης κλίμακας ανάπτυξη βιομηχανίας σίδηρου και ατσαλιού, σε διυλιστήρια πετρελαίου και εργοστάσια πετροχημικών στην Δουνκέρκη, σε διυλιστήρια πετρελαίου, χημικές βιομηχανίες, βιομηχανίες επεξεργασία μετάλλου, επεξεργασία ξύλου και συναρμολόγησης οχημάτων στη Χάβρη και σε βιομηχανία σίδερου ατσαλιού, πετρελαίου και χημικών στο Φός. Στην Ιαπωνία η μεγάλη βιομηχανική ανάπτυξη και η αυξανόμενη ανάγκη για εισαγωγές όλων των βασικών πρώτων υλών και καυσίμων οδήγησε σε σχέδια λιμενικής ανάπτυξης για το και το , τα οποία δημιούργησαν μεγάλες ναυτιλιακές βιομηχανικές περιοχές (Mizushima, Kashima). Έτσι τα λιμάνια δεύτερης γενιάς θεωρούνται κέντρα μεταφορικών εμπορικών και βιομηχανικών υπηρεσιών. Τα λιμάνια αυτής της γενιάς αναπτύσσουν συνεργασίες με τους εμπορικούς συνεργάτες τους, αλλά και το Δήμο στον οποίο ανήκουν αφού έχουν μεγαλύτερη ανάγκη την πόλη η οποία τους παρέχει διάφορες υπηρεσίες (Haralambides, 2004) Το λιμάνι 3 ης γενιάς Εξαιτίας της επικράτησης των εμπορευματοκιβωτίων, των συνδυασμένων μεταφορών και των logistics σε μια ευρεία κλίμακα σε όλο το κόσμο, τη δεκαετία του 1980 εμφανίζονται τα λιμάνια τρίτης γενιάς. Η λογική διαχείρισης και ανάπτυξης των λιμανιών τρίτης γενιάς είναι τελείως διαφορετική από αυτή των λιμανιών της πρώτης και δεύτερης γενιάς. Το σύγχρονο λιμάνι θεωρείται ένας δυναμικός κόμβος στο διεθνές δίκτυο παραγωγής κατανάλωσης. Ο ρόλος των λιμανιών τελευταία έχει αλλάξει και έχουν αρχίσει να μετασχηματίζονται σε επιχειρηματικούς μεταφορικούς κόμβους και σε σημαντικά σημεία logistics για το διεθνές εμπόριο. Οι δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα σε αυτά τα λιμάνια έχουν μεγάλη γκάμα, είναι ιδιαίτερα εξειδικευμένες και χωρίζονται σε τέσσερις κατηγορίες: Παραδοσιακές λιμενικές υπηρεσίες. 22

23 Η ανάπτυξη των λιμανιών τρίτης γενιάς δεν συνεπάγεται και την ταυτόχρονη παύση των δραστηριοτήτων των λιμανιών πρώτης και δεύτερης γενιάς. Αντίθετα, παραδοσιακές λιμενικές υπηρεσίες όπως «η διαχείριση του φορτίου» θα παραμείνουν ως οι κύριες προσφερόμενες λιμενικές υπηρεσίες. Βέβαια, η εκτέλεση των υπηρεσιών αυτών γίνεται μέσω σύγχρονου εξοπλισμού καθώς και ενός συστήματος διοίκησης το οποίο στηρίζεται στις τεχνολογίες της ηλεκτρονικής πληροφόρησης EDP και EDI. Βιομηχανικές Περιβαλλοντικές Υπηρεσίες. Οι βιομηχανικές υπηρεσίες που υπάρχουν σε αυτής της γενιάς τα λιμάνια είναι δύο ειδών, βιομηχανικές υπηρεσίες που αφορούν το πλοίο, και βιομηχανικές υπηρεσίες που αφορούν το φορτίο. Μέλημα είναι η παραγωγή των υπηρεσιών αυτών να υλοποιείτε με τέτοιο τρόπο, ώστε να διασφαλίζεται η υψηλή παραγωγικότητα και να ελαχιστοποιείται το κόστος. Όπως συμβαίνει άλλωστε και σε κάθε άλλη βιομηχανία, έτσι και στα λιμάνια σήμερα είναι αναγκαία η περιβαλλοντική προστασία. Τα φορτία των πλοίων όπως επίσης και τα ίδια τα πλοία, υπήρξαν για πολλά χρόνια πηγές ρύπανσης στη λιμενική περιοχή. Σήμερα ωστόσο, τα προβλήματα ρύπανσης έχουν οξυνθεί τόσο, ώστε να απαιτείται διαχείριση των λιμανιών με έμφαση στην προστασία του περιβάλλοντος. Διοικητικές και Εμπορικές υπηρεσίες. Μετά την λήξη του Β παγκοσμίου πολέμου, το διεθνές εμπόριο αναπτύχθηκε με πολύ γρήγορους ρυθμούς. Συγχρόνως όμως με αυτό, υπήρξε και ανάπτυξη περίπλοκων διοικητικών διαδικασιών που πολλές φορές έμπαιναν εμπόδιο στην ανάπτυξη του εμπορίου. Αυτές οι γραφειοκρατικές διοικητικές διαδικασίες, συναντώνται σε πολύ μεγάλο βαθμό στα λιμάνια και είναι πλέον γνωστό ότι πολλές από τις δυσλειτουργίες και τις καθυστερήσεις που συμβαίνουν σε αυτά, οφείλονται μάλλον στις γραφειοκρατικές διαδικασίες (διακίνηση εγγράφων) παρά στην παραγωγική διαδικασία. Μια από τις πιο συνηθισμένες δραστηριότητες που συμβαίνει στα περισσότερα λιμάνια, είναι η εμπορική εξυπηρέτηση. Τα τελευταία χρόνια υπάρχει ενίσχυση αυτών των εμπορικών δραστηριοτήτων στη Λιμενική Ζώνη λόγω των logistics. Ένα λιμάνι τρίτης γενιάς μπορεί να παρέχει όλες τις απαραίτητες 23

24 εμπορικές ευκολίες για άμεσους και έμμεσους χρήστες. Σε πολλά λιμάνια, Τραπεζικές, Ασφαλιστικές, Νομικές Υπηρεσίες καθώς και υπηρεσίες τηλεπικοινωνιών έχουν αναπτυχθεί ραγδαία. Υπηρεσίες Διανομής. Στα λιμάνια τρίτης γενιάς όλη η τεχνολογία και τα χαρακτηριστικά των logistics έχουν ενσωματωθεί στις παραδοσιακές βιομηχανικές, διοικητικές και εμπορικές δραστηριότητες. Οι υπηρεσίες διανομής σε ένα λιμάνι αποτελούν μια νέα τυπική δραστηριότητα logistics. Τέλος, ένα λιμάνι για να μπορέσει να γίνει κέντρο διανομής και να διανείμει σωστά τα προϊόντα που έχει, πρέπει να διαθέτει αποτελεσματική μεταφορική υποδομή στην ενδοχώρα του και να συνδέεται με χερσαία κέντρα διανομής. Σύμφωνα με τα προηγούμενα, μετά το 1985 άρχισε να παρατηρείται μια τάση, όπου δίνεται λιγότερη έμφαση στις βαριές βιομηχανίες στα λιμάνια και περισσότερη σε ελαφρότερες δευτερεύουσες δραστηριότητες, συμπεριλαμβανομένων και αυτών της αποθήκευσης και της διανομής. Στα πρώτα χρόνια ανάπτυξης των Ναυτιλιακών Βιομηχανικών Περιοχών το μεγαλύτερο μέρος γης αφιερωνόταν στη βαριά βιομηχανία (περίπου 84%). Με τα χρόνια αυτό το ποσοστό άλλαξε και στις αρχές του 1990 είχε πέσει στο 24%. Σήμερα, το μοντέλο που παρατηρείται είναι, να αναπτύσσονται γύρω από τα λιμάνια όχι βαριές βιομηχανίες αλλά κέντρα διανομής (Distriparks). Επίσης, μια άλλη τάση που παρατηρείται είναι αυτή όπου μερικές από τις παραδοσιακές βαριές βιομηχανίες διατηρούνται αλλά επιπλέον υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός βιομηχανιών που βασίζονται σε εισαγόμενα ημι-επεξεργασμένα υλικά και προϊόντα. Βιομηχανίες που είναι πιθανόν υψηλής τεχνολογίας και προσαρμοσμένες σε εξαγωγές (Παρδάλη, 2001). Στο μεταξύ, η παγκοσμιοποίηση και η απελευθέρωση του εμπορίου, που ενισχύονται από τις αξιοπρόσεκτες εξελίξεις στις μεταφορές, τεχνολογίες διοικητικών μεριμνών και επικοινωνιών, έχουν αποδυναμώσει δραστικά τη σύνδεση μεταξύ της κατασκευής και της θέσης των παραγόντων της παραγωγής και έχει υποκινήσει μια πιο αξιοπρόσεχτη μετατόπιση στις δραστηριότητες κατασκευής προς τις χώρες με ένα συγκριτικό πλεονέκτημα (Haralambides, 2004). Σήμερα, αυτό που παρατηρείται περισσότερο είναι ότι η παγκοσμιοποίηση, το διεθνές τμήμα εργασίας, οι περιβαλλοντικές πιέσεις και οι παρόμοιες ανησυχίες, 24

25 οδηγούν τη βαριά βιομηχανία μακριά από τους ευρωπαϊκούς λιμένες, προς τις αναπτυσσόμενες χώρες. Από την άλλη πλευρά, η ελαφριά βιομηχανία παίρνει τη θέση της μαζί με το νέο ρόλο των λιμένων ως μεταφορτωτικά κέντρα, για την εξυπηρέτηση της ενδοχώρας που επεκτείνεται αρκετά πέρα από τα εθνικά όρια. Ωστόσο, αυτού του είδους οι δραστηριότητες και λειτουργίες, είναι όλο και περισσότερο εμπορικής φύσης: ωφελούν όλο και περισσότερο μια πιο στενή ομάδα χρηστών λιμένων και έτσι δεν μπορούν εύκολα να δικαιολογήσουν την κεντρική χρηματοδότηση. Σύμφωνα με το γεγονός αυτό βέβαια, όπως αναφέρεται από τον Haralambides (2004) έχει σαν συνέπεια, πολλοί βόρειο-ευρωπαϊκοί λιμένες να έχουν χάσει ένα σημαντικό μέρος του ρόλου τους ως «πόλοι ανάπτυξης», αξίζοντας εκτιμήσεις περιφερειακής ανάπτυξης, ειδικά στις περιοχές (χώρες) που αυτή έχει φθάσει σε ένα προχωρημένο στάδιο περιφερειακής ανάπτυξης και αντιμετωπίζονται όλο και περισσότερο σαν εμπορικές οντότητες που πρέπει να χρηματοδοτήσουν τις επενδύσεις τους και να διατιμήσουν τις υπηρεσίες τους αναλόγως. Αυτό σημαίνει ότι, μετά από την ιδιωτικοποίησή τους, οι λιμένες αντιμετωπίζονται αδιακρίτως ως οποιαδήποτε επιχείρηση. Η οικονομική ανάπτυξη της λιμενικής βιομηχανίας, από τον Β Παγκόσμιο έως και σήμερα, βασίστηκε σε δυο οικονομικές τάσεις: Μέχρι τα τέλη του 70, το κεϋνσιανό μοντέλο έθετε τις βασικές ιδέες για το καθεστώς ιδιοκτησίας, τις επενδύσεις (δημόσιες κυρίως), την τιμολογιακή πολιτική και το ρόλο των λιμανιών. Από τις αρχές του 80 όμως, υιοθετείται το νεοφιλελεύθερο μοντέλο ανάπτυξης, καταρρίπτοντας ό,τι λαμβανόταν ως δεδομένο μέχρι τότε και θέτοντας νέες βάσεις για την παραγωγή των λιμένων. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, τα λιμάνια για container, έγιναν η αιχμή του δόρατος της αναπτυξιακής πολιτικής. Η νέα λιμενική πολιτική, επικεντρώνεται στα τερματικά για container σαν κρίκος σε μια πιο γενικευμένη αλυσίδα μεταφορών (Pardali&Stathopoulou, 2006). Ο αντίκτυπος που έχουν τα λιμάνια, έχει πλέον χάσει τον αυστηρά τοπικό χαρακτήρα που περιοριζόταν κυρίως από τις δυσκολίες στη μεταφορά και αποθήκευση των εμπορευμάτων. Οι τεχνολογικές εξελίξεις που πραγματοποιούνται στον χώρο των μεταφορών, έχουν κλιμακώσει των αντίκτυπο αυτό και εν γένει, για τους μεγάλους λιμένες, η εμβέλεια κλιμακώνεται από την τοπική κλίμακα, στην περιφερειακή, στην εθνική και από εκεί για ορισμένα λιμάνια, στην παγκόσμια. 25

26 2.2 Λιμάνια και ανάπτυξη (Εθνικό-τοπικό επίπεδο) Την σημερινή εποχή, ο τρόπος λειτουργίας ενός σύγχρονου λιμανιού είναι όπως μια παραγωγική μονάδα τριτογενούς παραγωγής και ο ρόλος του είναι καθαρά αναπτυξιακός σε Εθνικό αλλά και σε Τοπικό επίπεδο. Αυτό συμβαίνει γιατί: Συμβάλλει στην απασχόληση εργατικού δυναμικού. Συμβάλλει στην εγκατάσταση συναφών επιχειρήσεων γύρω από αυτό, όπως ναυπηγοεπισκευαστικών, επιχειρήσεων εφοδιασμού πλοίων, ναυτιλιακών πρακτορείων κ.τ.λ. Με τη λειτουργία δεξαμενών στο λιμάνι αποφεύγεται η διαρροή συναλλάγματος στο εξωτερικό και αυτό γιατί στη δεξαμενή γίνονται επιθεωρήσεις, καθαρισμοί, επισκευές πλοίων. Συμβάλλει στη διακίνηση των εισαγόμενων κεφαλαιουχικών αγαθών, με τα οποία γίνονται επενδύσεις για εκσυγχρονισμό των εγχώριων παραγωγικών μονάδων. Συμμετέχει στην προώθηση των εξαγωγών εγχώριων προϊόντων πρωτογενούς και δευτερογενούς παραγωγής. Το εξαγωγικό λιμάνι έχει από τη φύση του αναπτυξιακό ρόλο. Με τον εκσυγχρονισμό των εγκαταστάσεων και των μηχανημάτων του, αλλά και με την ορθολογική οργάνωση του μπορεί να μειώσει το κόστος των μεταφερόμενων προϊόντων. Το υψηλό λιμενικό κόστος επιβαρύνει τα διακινούμενα εμπορεύματα. Υψηλοί μισθοί, υψηλά ενοίκια κ.τ.λ. επιδρούν στο κόστος του λιμένα, ψηλές τιμές των εμπορευμάτων εισαγωγής ή εξαγωγής επηρεάζουν αντίστοιχα το ύψος των εισαγωγών και των εξαγωγών. Γι αυτό και οι συνθήκες λειτουργίας ενός λιμένα από τη μια και το κόστος του από την άλλη, μπορούν να επιδράσουν σημαντικά και άμεσα στην ανάπτυξη της εθνικής οικονομίας μιας χώρας, αλλά και στην εξέλιξη της τοπικής οικονομίας (Παπαδασκαλόπουλος, 1995). Α. Οι συνθήκες λειτουργίας σχετίζονται με τα έργα υποδομής και ανωδομής και με το σύστημα διοίκησης του λιμένα. 26

27 Στόχος όλων σχεδόν των διοικήσεων, είναι η παραμονή του πλοίου στο λιμάνι όσο το δυνατόν λιγότερο. Για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο, πρέπει να ισχύουν τα ακόλουθα: Υψηλή απόδοση εργασίας (φορτοεκφορτώσεις). Όχι συμφόρηση αγκυροβολιών. Επάρκεια φορτηγίδων. Επάρκεια μηχανημάτων φορτοεκφόρτωσης. Μεγάλα βάθη να πλευρίζουν όλα τα πλοία. Εύκολη και άμεση σύνδεση του λιμένα με χερσαία μέσα μεταφοράς. Να μην υπάρχουν χρονοβόρες γραφειοκρατικές διαδικασίες. Να υπάρχει άρτιος συντονισμός των εργασιών ώστε το λιμάνι να συνδέει γρήγορα και αποτελεσματικά τα θαλάσσια με τα χερσαία μέσα. Β. Ανασταλτικός παράγοντας στην ανάπτυξη μιας οικονομίας, είναι το υψηλό λιμενικό κόστος. Ως λιμενικό κόστος νοείται το σύνολο όλων εκείνων των δαπανών που βαραίνουν τα εμπορεύματα που κινούνται στο λιμάνι. Σε γενικές γραμμές οι δαπάνες αυτές είναι: Ναυτιλιακές δαπάνες (βαραίνουν τα πλοία και έμμεσα τα εμπορεύματα). Τα φορτοεκφορτικά δικαιώματα (βαραίνουν άμεσα τα εμπορεύματα από την εκφόρτωση τους μέχρι τη παράδοση και αντίστροφα). Αποθηκευτικά δικαιώματα (οφείλονται στη παραμονή του φορτίου). Δικαιώματα ναυτικών πρακτόρων-εκτελωνιστών. Πολύ σημαντική για την τοπική οικονομία, είναι η λειτουργία του σύγχρονου λιμανιού σαν μικροοικονομική μονάδα παραγωγής, που ενισχύει την απασχόληση αλλά και την επιχειρηματικότητα (Χριστοφάκης,2004). 2.3 Μορφές διοίκησης λιμένων Μετά και το τέλος του Β Π.Π, η Κεϊνσιανής προέλευσης κρατική παρέμβαση και ο εθνικός σχεδιασμός ήταν η βασική πολιτική. Σήμερα, που επικρατεί παγκοσμίως ο πληθωρισμός και η παγκόσμια ύφεση, η κατάργηση των ρυθμίσεων και των παρεμβάσεων θεωρήθηκε από πολλούς σαν το καινούριο αποτελεσματικό φάρμακο για όλα τα προβλήματα (Thatcherism, Reaganomics). 27

28 Η αρχή του Άνταμ Σμίθ υιοθετείται για άλλη μια φορά, "Αφήστε τις ελεύθερες δυνάμεις του ανταγωνισμού να παίξουν πάλι το ρόλο τους και με το αόρατο χέρι ο κόσμος θα σωθεί". Αυτή η άποψη δεν άργησε να επηρεάσει και τα λιμάνια λίγα χρόνια πριν. Κάθε χώρα ήθελε να έχει το δικό της εθνικό λιμενικό σχέδιο και αυτό είχε σαν αποτέλεσμα από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 η ιδιωτική επιχείρηση να παίξει βασικό ρόλο στη λιμενική παραγωγή (Θεοδωροπούλου, 2004). Οι σημαντικότεροι φορείς, στους οποίους ανήκει και η διοίκηση των λιμανιών είναι, η Δημοτική Αρχή στην οποία ανήκει το λιμάνι, το Κράτος και οι Αυτόνομοι Οργανισμοί. Οι φορείς αυτοί (δημοσίου τύπου διοικητικά όργανα) αποκαλούνται γενικά «Λιμενικές Αρχές». Συγκεκριμένα οι φορείς διοίκησης είναι οι εξής : Η Δημοτική Διοίκηση Στη περίπτωση της Δημοτικής διοίκησης, ο Δήμος στον οποίο ανήκει το λιμάνι έχει και την αρμοδιότητα διοίκησης του. Οι αρμοδιότητες αυτές ποικίλλουν. Άλλοτε ο Δήμος μονοπωλιακά εκμεταλλεύεται ολόκληρο τον εξοπλισμό του λιμανιού και γενικά ασκεί τις λιμενικές λειτουργίες και άλλοτε παραχωρεί σε ιδιωτικές επιχειρήσεις με μακροχρόνιες συμβάσεις την εκμετάλλευση κάποιων δραστηριοτήτων. Ο προϋπολογισμός του λιμανιού συνήθως εντάσσεται στον προϋπολογισμό του Δήμου. Μπορεί όμως και να διαχωρίζεται από αυτόν. Αυτή η θεσμική μορφή συναντάται στο Βέλγιο, στη Δανία, στη Γερμανία, στις Κάτω Χώρες και στη Μεγάλη Βρετανία. Στο Βέλγιο, στις Κάτω Χώρες και στη Γερμανία, υπάρχουν δημοτικές λιμενικές διοικήσεις με αυτόνομη νομική υπόσταση. Στο Βέλγιο, η διοίκηση των λιμένων της Αμβέρσας, της Οστάνδης και της Γάνδης (μέχρι το τέλος του 1978) αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος της δημοτικής διοίκησης, η οποία ήταν επίσης υπεύθυνη και για όλα τα ζητήματα εντός των ορίων αυτού του ίδιου του λιμανιού. Το ίδιο ισχύει για τα γερμανικά λιμάνια. Στο Βέλγιο, στη Γάνδη (από τις αρχές του 1979) και στις Κάτω Χώρες, στο Ρότερνταμ και στο Άμστερνταμ, η διοίκηση των δημοτικών λιμένων έχει αναληφθεί από ξεχωριστή υπηρεσία (την HAVENBEDRIJF) η οποία ελέγχεται εξ ολοκλήρου από το δήμο. Σύμφωνα με τη νομοθεσία, η διοίκηση των λιμανιών στη Δανία ασκείται από ένα συμβούλιο λιμανιών το οποίο διορίζεται από το δημοτικό συμβούλιο πόλης. Ο προϋπολογισμός του λιμανιού είναι ξεχωριστός από το δημοτικό προϋπολογισμό (Γιαννόπουλος, 1998). 28

29 Στη Μεγάλη Βρετανία, το λιμάνι του Μπρίστολ συστάθηκε σαν δημόσιος φορέας, μέσω νομοθετικού διατάγματος, υπόκειται όμως στη δημοτική αρχή. Στο Βέλγιο, τη Γερμανία και τις Κάτω Χώρες, οι δημοτικοί λιμένες είναι οι πιο σημαντικοί των χωρών αυτών αλλά και από τους μεγαλύτερους Κοινότητας (π.χ. Αμβέρσα, Γάνδη, Αμβούργο, Βρέμη, Ρότερνταμ και Άμστερνταμ). Η Κρατική Διοίκηση Το Κράτος στην περίπτωση αυτή: o Κατασκευάζει, συντηρεί, εξοπλίζει και εκμεταλλεύεται το λιμάνι. o Επιβάλλει και εισπράττει διάφορα τέλη και δικαιώματα από το πλοίο, το εμπόρευμα, τον επιβάτη. o Επιβάλλει κανονισμούς οργάνωσης και λειτουργίας του λιμανιού. o Ελέγχει και εγκρίνει τα τιμολόγια των παρεχόμενων υπηρεσιών και των εργασιών που διεξάγονται. Όλες αυτές οι αρμοδιότητες και δικαιοδοσίες διεξάγονται είτε από έναν κεντρικό οργανισμό (π.χ. Καναδάς: Συμβούλιο Εθνικών Λιμανιών, Ν. Αφρική: Διοίκηση Σιδηροδρόμων και Λιμανιών) είτε από τα διάφορα αρμόδια Υπουργεία (Ναυτιλίας, Δημοσίων Έργων κ.ά.). Τα περισσότερα από τα σύγχρονα λιμάνια με κρατική διοίκηση υπάγονται στη δεύτερη περίπτωση. Τα λιμάνια της Γαλλίας και της Ιταλίας που δεν έχουν αυτόνομο καθεστώς, διοικούνται από το Κράτος. Μια άλλη ομάδα είναι εκείνη των εθνικοποιημένων λιμανιών της Μ. Βρετανίας, όπου ορισμένα λιμάνια ελέγχονταν από το "British Waterways Board", που υπόκειται στην κεντρική κυβέρνηση. Στην Ελλάδα όλα τα σημαντικά λιμάνια ελέγχονται σε μεγάλο βαθμό από το κράτος (είναι υπό την επίβλεψη και το διοικητικό έλεγχο του Υπουργείου Εμπορικής Ναυτιλίας) (Pallis&Vaggelas, 2005). Ο Αυτόνομος Οργανισμός Με αυτό τον τρόπο διοίκησης, γίνεται παραχώρηση των αρμοδιοτήτων και των εξουσιών των κρατικών υπηρεσιών σε ένα δημόσιο οργανισμό (συνήθως νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου). Το σύστημα του αυτόνομου οργανισμού παίρνει διάφορες μορφές. Σε διάφορες χώρες και λιμάνια τα όρια της αυτονομίας ποικίλλουν, ενώ το κράτος διατηρεί πάντοτε ορισμένα προνόμια. 29

30 Σε πολλές χώρες της Ευρώπης συναντάμε αυτή τη μορφή διοίκησης των λιμανιών. Στη Γαλλία η κατηγορία αυτή αποτελείται από τα "PORT AYTONOMIES" (Δουνκέρκη, Χάβρη, Ρουέν, Νάντ, Σαιν-Ναζέρ, Μπορντό, Μασσαλία). Τα λιμάνια αυτά είναι δημόσιοι φορείς. Στην Ιταλία οι "αυτόνομοι λιμένες" (Γένοβα, Σαβόνα, Τεργέστη, Βενετία, Νάπολη, Παλέρμο, Τσιβιταβέκια) είναι δημόσιοι φορείς που έχουν θεσπιστεί με συγκεκριμένους νόμους. Το καθεστώς τους είναι παρεμφερές, ο βαθμός όμως αυτονομίας τους και οι αρμοδιότητες τους δεν είναι ενιαίες. Τα "HAVENSCHAPPEN" των Κάτω Χωρών είναι παρεμφερείς με τους πιο πάνω φορείς. Πρόκειται για λιμενικές διοικήσεις στις οποίες συμμετέχουν και οι ενδιαφερόμενες τοπικές αρχές (επαρχία, δήμοι, κοινότητες) και το Κράτος. Στην Ιρλανδία, το καθεστώς των αυτόνομων λιμανιών (π.χ Δουβλίνο, Λίμερικ) καθορίζεται με ομοιόμορφο τρόπο στο Harbors Act Στη Μ. Βρετανία οι λιμενικές ενώσεις (π.χ Λονδίνο, Τάϊν, Φόρθ, Κλάϊντ) έχουν μεγάλη αυτονομία, διατηρούν όμως κάποιους θεσμικούς δεσμούς με την κεντρική κυβέρνηση και θεωρούνται "δημόσιοι" φορείς. Στην Ισπανία, τα μεγαλύτερα εμπορικά λιμάνια εξαρτώνται από το κράτος, έχουν όμως κάποιο είδος αυτόνομου καθεστώτος. Τέσσερα από τα μεγαλύτερα λιμάνια: Βαρκελώνη, Μπιλμπάο, Βαλένθια και Χουέβα, είναι δημόσιοι φορείς και μοιάζουν με δημόσιες επιχειρήσεις. Τα υπόλοιπα είναι δημόσιοι αυτόνομοι φορείς με.μεγαλύτερη παρέμβαση των κρατικών αρχών. Στην Πορτογαλία, όλοι οι εμπορικοί λιμένες είναι αυτόνομοι. Τα λιμάνια της Λισαβόνας και της Leixoes έχουν λιμενικές διοικήσεις με πολύ μεγάλο βαθμό ανεξαρτησίας. Τα υπόλοιπα αυτόνομα λιμάνια είναι υπό τον οικονομικό έλεγχο του κράτους. Στη Γαλλία, Ιταλία, Ιρλανδία και Δανία, τα "αυτόνομα" λιμάνια είναι τα πλέον σημαντικά για τις χώρες αυτές (Cuadrado et al., 2004). Η Ιδιωτική Διοίκηση Στη περίπτωση αυτή η διοίκηση και η διαχείριση του λιμανιού βρίσκεται στα χέρια ιδιωτικής επιχείρησης. Οι μορφές με τις οποίες συναντάται είναι: o Λιμάνια - Ανώνυμες Εταιρίες, (π.χ. Φλέσσιγκ, Βηρυτός, Πορτ Αρθουρ), ή ενός τμήματος του λιμανιού (Μπας Τέρμιναλ - Μπρούκλιν). o Λιμάνια που ανήκουν σε εταιρίες που εκμεταλλεύονται μια διώρυγα π.χ. Μάντσεστερ, Βρυξέλες κ.ά. 30

31 o Λιμάνια που ανήκουν σε σιδηροδρομικές εταιρίες π.χ. η Αλεξανδρέττα στην Τουρκία, το Πορτ Ντάρβιν στην Αυστραλία, το Μπάϊα Μπλάνκα στην Αργεντινή. o Λιμάνια που ανήκουν σε εταιρίες εμπορικές ή βιομηχανικές. Στην περίπτωση αυτή παραχωρούνται τμήματα του λιμανιού με πολυετείς συμβάσεις σε εταιρίες που τα χρησιμοποιούν για τις δικές τους ανάγκες. Στην Ευρώπη τα ιδιωτικά λιμάνια ήταν ολιγάριθμα μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του Αυτά που υπήρχαν ήταν δύο κατηγοριών: Λιμάνια, όπως το Νόρντενχαμ στη Γερμανία και το Λίβερπουλ, το Μάντσεστερ, το Φελιξστόου όπως και τα λιμάνια που ελέγχονταν από το ASSOCIATED BRITISH PORT και την εταιρία Sealink στη Μεγάλη Βρετανία, τα οποία ήταν συνήθους χρήσης λιμάνια, με εγκαταστάσεις που εξυπηρετούσαν τη διακίνηση όλων των φορτίων και ανήκαν εξ ολοκλήρου ή εν μέρει στο ιδιωτικά κεφάλαιο. Η άλλη κατηγορία αντιπροσωπεύεται, π.χ. από το λιμάνι που διακινεί πετρέλαιο στο Wilhelmshaven, που βρίσκεται μέσα στην περιοχή του λιμανιού του Wilhelmshaven, χωρίς όμως να υπάγεται στην αντίστοιχη λιμενική διοίκηση. Ιδιωτικού συμφέροντος λιμάνια μπορεί να συναντήσει κανείς και στην περίπτωση που μεγάλες βιομηχανικές επιχειρήσεις διακινούν μεγάλες ποσότητες πρώτων υλών και προϊόντων τους από ιδιωτικούς λιμενικούς χώρους. Στην Ελλάδα και στην Ισπανία υπάρχουν αρκετά ιδιωτικά λιμάνια, απ' όπου γίνεται η διακίνηση ειδικών φορτίων για την εκάστοτε ενδιαφερόμενη ιδιωτική εταιρία. Παγκοσμίως τα τελευταία χρόνια, υπάρχει μια μεταστροφή προς την ιδιωτικοποίηση των λιμενικών τερματικών σταθμών. Οι κύριοι λόγοι των ιδιωτικοποιήσεων των λιμανιών μπορούν να συνοψιστούν στους εξής: Βελτιώσεις στη λειτουργία του λιμανιού από την άποψη της ανταπόκρισης στις ανάγκες του χρήστη. Προσέλκυση νέων πηγών επενδυτικού κεφαλαίου. Μείωση των δημόσιων δαπανών και της δημόσιας υποχρέωσης και υπευθυνότητας. 31

32 Βελτιώσεις στην ενοποίηση και το συντονισμό της μεταφοράς. Βελτιώσεις στο λιμενικό και μεταφορικό Μάρκετινγκ. Μείωση του συνολικού λιμενικού κόστους και επόμενους του κόστους μεταφοράς του φορτίου, με επακόλουθο αντίκτυπο στην εξαγωγική ανταγωνιστικότητα, τα εισαγωγικά έξοδα και τα καθαρά λιμενικά έσοδα. Η ιδιωτικοποίηση των λιμανιών παίρνει διάφορες μορφές: Ιδιωτική διαχείριση των λιμενικών ευκολιών και ξεχωριστών σταθμών ή των λειτουργιών χωρίς μεταβίβαση της ιδιοκτησίας με καμία μορφή. Ιδιωτική διαχείριση των λιμανιών στο σύνολο τους ή επί μέρους, με προσωρινή μεταβίβαση του ιδιοκτησιακού ελέγχου εκμισθώνοντας ευκολίες, εξοπλισμό κλπ. Ιδιωτική διαχείριση των λιμανιών στο σύνολο τους ή επί μέρους, με μερική ή ολική μεταβίβαση του κεφαλαίου. Ολοκληρωτική αφαίρεση της ιδιοκτησίας και διαχείρισης του λιμανιού (López&Poole, 1998) Φορείς εκμετάλλευσης των λιμένων Απώτερος σκοπός ενός λιμένα είναι να παρέχει υπηρεσίες στα πλοία, το εμπόρευμα και τον επιβάτη. Αυτές τις λιμενικές υπηρεσίες μπορεί να τις παράγει είτε η Λιμενική Αρχή με την έννοια που αναφέρθηκε προηγουμένως, είτε διάφοροι άλλοι φορείς. Συγκεκριμένα η εκμετάλλευση του λιμένα σήμερα, μπορεί να γίνει από: Α. Από τη Λιμενική Αρχή. Η Λιμενική Αρχή ελέγχει, την κατασκευή της υποδομής και ανωδομής, τον εξοπλισμό, τη διοίκηση και την πλήρη εκμετάλλευση. Όλο το λιμενικό σύστημα συγκεντρώνεται σε ένα φορέα. Αυτού του είδους η λιμενική αρχή ονομάζεται "COMPREHENSIVE" (συναντάται στο Ισραήλ, τη Σιγκαπούρη, σε πολλά μέρη της Αφρικής κ.ά.). Β. Από ιδιωτικές εταιρίες. Οι Λιμενικές Αρχές σχεδιάζουν τα λιμάνια και ασκούν το γενικό έλεγχο, αλλά αναθέτουν την εκμετάλλευση σε ιδιωτικές εταιρίες. Αυτές οι 32

33 Λιμενικές Αρχές ονομάζονται "LANDLORD" (συναντώνται στην Αυστραλία, τον Καναδά, την Ευρώπη και τις ΗΠΑ). Οι επιχειρήσεις εκμισθώνουν από τη λιμενική αρχή με πολυετείς συμβάσεις, τις αποβάθρες, τις δεξαμενές, τις αποθήκες κ.λπ. και κατασκευάζουν δικά τους υπόστεγα, τα εξοπλίζουν με γερανούς και μηχανήματα και έχουν την αποκλειστική εκμετάλλευση. Με τον τρόπο αυτό παρέχουν αυτές τις υπηρεσίες στο πλοίο, το εμπόρευμα, και τον επιβάτη. Άλλες φορές απλά επιτρέπουν σε εταιρίες επιλεγμένες από το διαχειριστή του πλοίου ή το ναυλωτή να διαχειριστεί το φορτίο. Η λιμενική αρχή εισπράττει τα μισθώματα και κατασκευάζει κρηπιδώματα, νηοδόχες, προβλήτες κ.λπ. Γενικά θα μπορούσε να πει κανείς ότι, στην περίπτωση αυτή η Λιμενική Αρχή κατασκευάζει την υποδομή και την εκμισθώνει στις εταιρίες οι οποίες υποχρεούνται να εγκαταστήσουν την ανωδομή και να παρέχουν τις κάθε είδους λιμενικές υπηρεσίες (Γιαννόπουλος, 1998). Γ. Μικτή μορφή εκμετάλλευσης. Τις τελευταίες δεκαετίες συχνά συναντάται μια μικτή μορφή, όπου το ένα μέρος της εκμετάλλευσης έχει η λιμενική αρχή και παραχωρεί το υπόλοιπο σε ιδιωτικές επιχειρήσεις. Στην πράξη σήμερα παρατηρείται μια πολύ μεγάλη γκάμα πρακτικών. Σε πολλά λιμάνια ο διαχωρισμός μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού τομέα γίνεται γύρω από το πλοίο, δηλαδή η διαχείριση του φορτίου πάνω στο πλοίο γίνεται από εταιρίες επιλεγμένες από το διαχειριστή του πλοίου, ενώ οι εργασίες στη μεριά της αποβάθρας γίνονται από την Λιμενική Αρχή. 2.4 Συμπεράσματα Συμπερασματικά, στο εύλογο ερώτημα για το ποια από τις παραπάνω μορφές διοίκησης οδηγεί στην πιο αποτελεσματική λιμενική παραγωγή, η απάντηση δεν φαίνεται να είναι και τόσο εύκολη αφού παγκοσμίως συναντώνται λιμάνια που δουλεύουν αποτελεσματικά και με τους τρεις τρόπους. Για παράδειγμα, τα λιμάνια του Χόνγκ Κόνγκ και της Σιγκαπούρης είναι γνωστά για την αποτελεσματική τους λειτουργία, όμως το λιμάνι του Χόνγκ Κόνγκ δεν έχει καν Λιμενική Αρχή και βασίζεται μόνο στον ιδιωτικό τομέα (το Υπουργείο Ναυτιλίας ασχολείται κύρια με τον προγραμματισμό και την ασφάλεια), αντίθετα το λιμάνι της Σιγκαπούρης είναι κατά κύριο λόγο ένα λιμάνι "COMPREHENSIVE". 33

34 Ένα βασικό επιχείρημα που χρησιμοποιείται σήμερα για τις ιδιωτικοποιήσεις των λιμανιών, είναι ότι τα κρατικά λιμάνια δεν μπορούν να παράγουν με αποτελεσματικότητα. Ο εκσυγχρονισμός και η αναβάθμιση της λιμενικής παραγωγής μπορεί να γίνει μόνο μέσα από τις ιδιωτικοποιήσεις, τον περιορισμό των κρατικών παρεμβάσεων και την τόνωση του ανταγωνισμού. Μέσα από τον ανταγωνισμό θα απομακρυνθούν οι παραγωγοί που παράγουν αντιοικονομικά, θα αυξηθεί η παραγωγικότητα, θα μειωθούν οι τιμές και θα βελτιωθεί η ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών. Μήπως όμως αυτό μπορεί να συμβεί βραχυχρόνια και μόνο σε περιοχές όπου υπάρχουν πολλά ανταγωνιστικά λιμάνια; Μακροχρόνια υπάρχει ο κίνδυνος να επικρατήσει το λιμάνι που θα καταφέρει να παράγει με τις πλέον σύγχρονες τεχνολογίες και έτσι να οδηγηθεί σε μονοπωλιακές καταστάσεις η αγορά. Σε περιοχές όπου η οργάνωση της αγοράς είναι ήδη μονοπωλιακή, η ιδιωτικοποίηση θα έχει αρνητικά αποτελέσματα και βραχυχρόνια και μακροχρόνια αφού ένα ιδιωτικό λιμάνι που αποκτά μονοπωλιακή δύναμη στην αγορά αυξάνει το κόστος του χρήστη και μειώνει τον όγκο των διακινούμενων φορτίων με αποτέλεσμα να αυξάνεται το κοινωνικό κόστος. Με αυτά τα δεδομένα την τελευταία δεκαετία η κατάσταση οδηγείται στην υιοθέτηση των (LANDLORD) λιμενικών αρχών, όπου η λιμενική αρχή αναλαμβάνει να επενδύσει σε λιμενική υποδομή για την οποία δεν είναι διατεθειμένος να επενδύσει ο ιδιωτικός τομέας αφού δεν τον συμφέρει. Η εκμετάλλευση παραχωρείται στην ιδιωτική πρωτοβουλία η οποία δεσμεύεται να εγκαταστήσει την ανωδομή και να εξασφαλίσει απασχόληση τόση όση κρίνεται αναγκαία για τη γρήγορη απόσβεση των μηχανημάτων, αφού η τεχνολογική απαξίωση είναι ταχεία. 34

35 3 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΠΗΓΕΣ ΡΥΠΑΝΣΗΣ ΣΤΑ ΛΙΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ 3.1 Αιτίες και μορφές ρύπανσης Οι πηγές ρύπανσης στα λιμάνια δεν αποτελούν μονοδιάστατο πρόβλημα, αντιθέτως παρουσιάζουν ιδιαιτερότητες, γεγονός που οφείλεται στην ποικιλία λιμενικών υπηρεσιών, την πολυσύνθετη λιμενική δραστηριότητα (τροφοδοσία, αποθήκευση, ναυπηγοεπισκευές) και στην ιδιαίτερη φύση των λιμένων, οι οποίοι εκτείνονται τόσο στο θαλάσσιο όσο και στον χερσαίο χώρο. Εικόνα 1. Λιμένες-Πολύπλοκες περιοχές, ένα πολυσύνθετο περιβάλλον. Πηγή: Τσελέντης Β. (2007), ECOPORTS, Ports Sharing Environmental Experience, Εσπερίδα Εξυγίανση Παράκτιας Ζώνης και Βυθού, Αντιμετώπιση Συμβάντων στον Κόλπο της Ελευσίνας, Ιούνιος, Για την καλύτερη κατανόηση των πηγών ρύπανσης στα λιμάνια, θα ήταν χρήσιμο να αποδοθεί ο ορισμός του περιβάλλοντος με βάση την οικονομική 35

36 προσέγγιση, σύμφωνα με τον οποίο «περιβάλλον είναι ένα αγαθό σύνθετο, ένα σύνολο οικονομικών πόρων, το οποίο με τη βοήθεια άλλων παραγωγικών συντελεστών (εργασία-κεφάλαιο-εξοπλισμός), μετασχηματίζεται σε κεφαλαιουχικά και καταναλωτικά αγαθά» (Γεωργακέλλος&Καρβούνης, 2003). Όπως αποδεικνύεται, εξαιτίας των εμπορικών πλοίων που εισέρχονται σε αυτά, τα λιμάνια μολύνουν το περιβάλλον. Αυτό πραγματοποιείται με δύο τρόπους: Την αποκαλούμενη λειτουργική ρύπανση, που προκύπτει από τις καθημερινές λειτουργίες του κάθε τερματικού ή του λιμανιού, αλλά και των επιχειρήσεων του λιμενικού πλέγματος. Η «λειτουργική ρύπανση» μπορεί να έχει τις ρίζες της σε γεγονότα που να έχουν μικρές αλλά άμεσες συνέπειες όταν εξετάζονται ξεχωριστά, όταν όμως συμβαίνουν συνεχώς, λειτουργούν συσσωρευτικά και γίνονται επικίνδυνα (Παρδάλη, 2007). Αιτίες πρόκλησης μπορεί να προέλθουν από την φάση εξυπηρέτησης των πλοίων από τα λιμάνια, μέσω των διαδικασιών φορτοεκφόρτωσης, ερματισμού/αφερματισμού, επισκευών και συντηρήσεων των πλοίων, απορρίψεων λειτουργικών αποβλήτων, καθώς και με τις μεταγγίσεις καυσίμων, που πραγματοποιούνται στην λιμενική περιοχή και τα τερματικά. Αποτελεί δηλαδή οποιαδήποτε μη ατυχηματικής μορφής ρύπανση, που προκαλείται στο θαλάσσιο περιβάλλον από τη συνήθη λειτουργία ενός λιμένα και την παραγωγή του λιμενικού προϊόντος. Σύμφωνα με έρευνες που έχουν γίνει, η ρύπανση από λειτουργική διαρροή πετρελαίου κατέλαβε το 2003 ποσοστό 66%, ενώ η διαρροή από ατυχήματα ποσοστό της τάξεως των 58,7%. Την ατυχηματική ρύπανση, που οφείλεται σε τυχαία και σαφώς ανεπιθύμητα γεγονότα, τα οποία μπορεί να έχουν σοβαρές συνέπειες για το περιβάλλον και την οικονομική ζωή της λιμενικής κοινότητας (διαρροές ρυπογόνων φορτίων, πυρκαγιές, εκρήξεις κλπ), ενώ προκύπτει από ατύχημα κατά την παροχή λιμενικών υπηρεσιών. Τα λιμάνια αντιμετωπίζουν κίνδυνο ατυχηματικής ρύπανσης που μπορεί να προκληθεί από κάθε είδους ατύχημα. Αποτέλεσμα του ατυχήματος μπορεί να είναι η απώλεια πλοίου, φορτίου, ζωής ή σοβαρή ζημιά στο περιβάλλον, που συνέβη από βλάβη στο πλοίο, στο φορτίο, στη λειτουργία του τερματικού ή σε σχέση με τις λειτουργίες του λιμένα. Επίσης, μια ακόμη περίπτωση ατυχηματικής ρύπανσης σε ένα λιμάνι, μπορεί να προκύψει με τη διαδικασία ανεφοδιασμού των πλοίων με καύσιμα, την συντήρηση ή επισκευή των πλοίων ή του εξοπλισμού του τερματικού, την απελευθέρωση απορριμμάτων από το λιμάνι (Goulielmos, 2000), καθώς και την κυκλοφοριακή συμφόρηση των χερσαίων μέσων μεταφοράς στην λιμενική περιοχή. 36

37 Όπως μπορεί να γίνει εύκολα αντιληπτό, η λειτουργία ενός λιμανιού έχει και περιβαλλοντικές συνέπειες, που προκύπτουν κυρίως από (Helling, Poister, 2000) τη ρύπανση από τις διαδικασίες φορτοεκφόρτωσης, τη ρύπανση από τη λιμενική δραστηριότητα, τη ρύπανση από τις ναυπηγοεπισκευαστικές εργασίες, καθώς και από την ξηρά (διαχείριση φορτίου) ή από τα πλοία (λύματα, έρμα), από ρυπογόνες ουσίες (χημικά, πετρελαιοειδή) και από τη λειτουργική ή ατυχηματική ρύπανση. Οι επιπτώσεις αυτές μπορεί να είναι είτε άμεσες είτε έμμεσες. Η μεταφερόμενη από την ξηρά ρύπανση, προς το θαλάσσιο περιβάλλον του λιμανιού, αποτελεί άμεση επίπτωση και συνήθως ακολουθείται από μεγάλα επεισόδια ρύπανσης, κατά τα οποία ρυπογόνες ουσίες εισέρχονται στο θαλάσσιο περιβάλλον σε μεγάλες συγκεντρώσεις, συνήθως μετά από ατυχήματα και προκαλούν αποτελέσματα σε μικρό χρονικό διάστημα. Στις έμμεσες επιπτώσεις, η ρύπανση εμφανίζεται ετεροχρονισμένα, είναι ίσως πιο επικίνδυνες και πιο εκτεταμένες από τις άμεσες, διότι επιδρούν στα θαλάσσια οικοσυστήματα επηρεάζοντας όλα τα τροφικά επίπεδα των οργανισμών. Η ανάγκη για τον περιορισμό της ρύπανσης από τη λειτουργία των λιμένων, ώθησε τις λιμενικές αρχές και τα κράτη, στη θέσπιση κανόνων για την αντιμετώπιση των πηγών ρύπανσης (Pallis, 2008). Οι λιμένες καλούνται σήμερα να επενδύσουν σε Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης, για την περιβαλλοντικά βέλτιστη παραγωγή του λιμενικού προϊόντος και για ενίσχυση του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος, καθώς η υιοθέτηση περιβαλλοντικών πρακτικών και η συμμόρφωση με την περιβαλλοντική νομοθεσία, αποδίδει στους λιμένες ισχυρό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. 3.2 Πηγές ρύπανσης από την παραγωγή του λιμενικού προϊόντος Η ρύπανση που προκαλείται στα λιμάνια, μπορεί να προκύψει τόσο κατά την παραγωγή του λιμενικού προϊόντος, όσο και κατά την παραγωγή των προϊόντων του λιμενικού cluster. Κατά την λιμενική παραγωγική διαδικασία εκτός από το λιμενικό προϊόν, παράγονται ανεπιθύμητα υποπροϊόντα, τα αρνητικά λιμενικά προϊόντα και ως αρνητικό λιμενικό προϊόν θεωρείται η ρύπανση με την ευρεία έννοια (Παρδάλη, 2007). Η διαχείριση των φορτίων μέσα στα λιμάνια εγκυμονεί κινδύνους τόσο ατυχηματικής, όσο και λειτουργικής ρύπανσης, ενώ η συντήρηση και επισκευή της 37

38 λιμενικής υποδομής και ανωδομής, όπως οι εργασίες βυθοκόρησης ή η κατασκευή νέων προβλητών επιβαρύνουν επίσης σημαντικά το περιβάλλον. Πίνακας 1. Πηγές ρύπανσης στα λιμάνια. Ρύπανση από πλοία Ρύπανση από τη διαχείριση φορτίου Ρύπανση από τη συντήρηση και ανάπτυξη του λιμανιού Κατά την κίνηση και τον ελλιμενισμό Χύδην ξηρά φορτία Συντήρησης της βυθοκόρησης Κατά την επισκευή και συντήρηση Χύδην υγρά φορτία Συντήρησης υποδομής και ανωδομής Κατά τον ανεφοδιασμό με καύσιμα Γενικά φορτία Επέκταση της υποδομής Πηγή: Παρδάλη Α. (2007) Οικονομική και Πολιτική των Λιμένων, Ανταγωνισμός & Ανταγωνιστικότητα στη Σύγχρονη Λιμενική Βιομηχανία, Αθήνα: Εκδ. Σταμούλης. Σύμφωνα με τον Πίνακα 1, οι κυριότερες πηγές ρύπανσης στα λιμάνια από την παραγωγή του λιμενικού προϊόντος, έχουν να κάνουν με την ρύπανση από χερσαίες πηγές και την ατμόσφαιρα (Βλάχος, 1999), καθώς τα ρυπογόνα στοιχεία που εισέρχονται στη θάλασσα προέρχονται από διεργασίες που εκτελούνται στην ξηρά, όπως η φορτοεκφόρτωση, η διαχείριση του φορτίου στις αποθήκες, η διαχείριση στο τερματικό, οι συνδέσεις με την ενδοχώρα. Έτσι υπάρχει: Ρύπανση από πλοία: Ρύπανση από την κίνηση και τον ελλιμενισμό των πλοίων: Οι κινήσεις που πραγματοποιούν τα πλοία για τον ελλιμενισμό τους, παρουσιάζουν ενδεχόμενο κίνδυνο. Οι συγκρούσεις ή οι προσαράξεις των πλοίων έχουν σημαντικές συνέπειες στην παρεμπόδιση άλλων πλοίων και των φορτίων τους, γι αυτό με τη διαχείριση της κυκλοφορίας των πλοίων στα λιμάνια μπορεί να αποφευχθεί ο κίνδυνος ρύπανσης. Όταν φτάσει ένα πλοίο στο λιμάνι, πρέπει να αδειάζει τα απόβλητά του σε χώρο ειδικά κατασκευασμένο, στις λιμενικές εγκαταστάσεις υποδοχής αποβλήτων και έρματος (MARPOL 73/78). Τα απόβλητα είναι κυρίως έρμα και υπολείμματα δεξαμενών που 38

39 περιείχαν φορτίο, απόβλητα από το φιλτράρισμα του πετρελαίου κίνησης, σεντίνες που περιέχουν πετρέλαιο και απορρίμματα καθημερινής χρήσης (Τσελέντης, 2008). Συγκεκριμένα κατά τον ερματισμό/αφερματισμό, οι οργανισμοί και τα μικρόβια του έρματος που απελευθερώνονται στην λιμενική υδάτινη περιοχή όπου τα πλοία ετοιμάζονται να φορτώσουν, μπορεί να προκαλέσουν σοβαρή ρύπανση στην λιμενική υποδομή. Άλλες πηγές ρύπανσης από τον ελλιμενισμό των πλοίων είναι οι διαρροές καυσίμων, ο θόρυβος από τις μηχανές των πλοίων και η εκπομπή αερίων, η έκλυση βλαβερών ουσιών από τα υφαλοχρώματα (Wooldrige&Tselentis, 1999) και η εκπομπή ατμών από το φορτίο δεξαμενοπλοίων. Ρύπανση από τη διαχείριση του φορτίου στο τερματικό: Κατά τη διαχείριση του φορτίου στο τερματικό και την φορτοεκφόρτωση, προκαλείται ορισμένες φορές περιβαλλοντική ζημιά. Πρόκειται για: Ρύπανση από τη διαδικασία φορτοεκφόρτωσης: Εάν το φορτίο είναι χύδην υγρό (αργό πετρέλαιο, πετρελαιοειδή), τότε η πιθανότητα ρύπανσης είναι μεγαλύτερη από το χύδην ξηρό φορτίο, αφού ποσότητα πετρελαίου διαρρέεται από τα στόμια ή τον κορμό σωληνώσεων σε οποιοδήποτε μήκος των διαδρομών μεταξύ τερματικού σταθμού και δεξαμενής φορτίου και διαχέονται στο θαλάσσιο περιβάλλον δημιουργώντας ρύπανση (Βλάχος, 1999). Βασικές αιτίες της ρύπανσης στα λιμάνια από την φορτοεκφόρτωση είναι η ελλιπής επισκευή των αγωγών και η μετάγγιση καυσίμων από την στεριά στο πλοίο. Εάν το φορτίο είναι χύδην ξηρό, είναι πιθανό ολόκληρο ή τμήμα του φορτίου να βρεθεί στη θάλασσα ή στο κενό μεταξύ τερματικού σταθμού και πλοίου και στην περίπτωση αυτή αιτία μπορεί να είναι η ελλιπής εκπαίδευση του λιμενικού προσωπικού σε θέματα χειρισμού ή βλάβη στον εξοπλισμό φορτοεκφόρτωσης. Έτσι ανάλογα με τον τύπο φορτίου υπάρχει: Α) Ρύπανση κατά τη διαχείριση των χύδην ξηρών φορτίων: Τα χύδην ξηρά φορτία (σιδηρομετάλλευμα κ.ά.) κατά τη φορτοεκφόρτωση και αποθήκευσή τους στα τερματικά παράγουν σκόνη και δυσοσμία, προκαλώντας σοβαρά προβλήματα στο περιβάλλον και την υγεία του λιμενικού προσωπικού και των κατοίκων της περιοχής. Το 1% του χύδην ξηρού φορτίου χάνεται κατά τη μεταφορά του από τον παραγωγό στον καταναλωτή και παρά το γεγονός ότι το ποσοστό αυτό φαίνεται μικρό, στην πραγματικότητα είναι αρκετά μεγάλο αν αναλογιστούμε ότι οι ποσότητες που 39

40 μεταφέρονται ανά τον κόσμο είναι τεράστιες (Παρδάλη, 2007). Έτσι η απώλεια εμπορεύματος παρατηρείται στην διαδικασία φορτοεκφόρτωσης και αποθήκευσης, δημιουργώντας σοβαρές περιβαλλοντικές απειλές, αφού η πλειοψηφία των χαμένων εμπορευμάτων καταλήγει στο λιμενικό περιβάλλον και τα περισσότερα ατυχήματα που δημιουργούν ρύπανση οφείλονται σε πτώσεις από γερανούς και καταστροφές των μηχανημάτων χειρισμού. Β) Ρύπανση κατά τη διαχείριση χύδην υγρών φορτίων: Το αργό πετρέλαιο, τα πετρελαιοειδή, τα χημικά προϊόντα που περιλαμβάνονται σε αυτή την κατηγορία φορτίων είναι τοξικά, εύφλεκτα και βλαβερά για το περιβάλλον και απαιτούν προσεκτικό χειρισμό από το προσωπικό του λιμένα και το τερματικό, προς αποφυγή ατυχημάτων ρύπανσης, που κυρίως οφείλονται σε ρήξη της σύνδεσης του πετρελαιαγωγού, σε ανεπάρκεια σύνδεσης πλοίου-ξηράς ή στην ελλιπή συντήρηση των δεξαμενών αποθήκευσης, αφού σε περίπτωση ατυχήματος η διαρροή φορτίου στη θάλασσα μπορεί να είναι πάνω από λίτρα (Παρδάλη, 2007). Μπορεί λοιπόν να προκληθεί πετρελαϊκή ρύπανση από το χειρισμό φορτίου, όταν αυτό είναι πετρέλαιο, αλλά και από τον καθαρισμό των δεξαμενών των δεξαμενοπλοίων με διαρροή πετρελαιοκηλίδων από τα πλοία. Κάθε χρόνο καταγράφονται 25 σοβαρά και αρκετά μικρότερα ατυχήματα, με αποτέλεσμα 2-10 εκατομμύρια τόνοι πετρελαίου να καταλήγουν ετησίως στη θάλασσα (Τσελέντης, 2008). Επομένως είναι σημαντικό να συντηρούνται σε τακτά χρονικά διαστήματα οι δεξαμενές αποθήκευσης, προκείμενου να αποφεύγονται τα περιστατικά ατυχηματικής ρύπανσης. Γ) Ρύπανση κατά τη διαχείριση γενικών φορτίων: Τα γενικά φορτία μεταφέρονται με εμπορευματοκιβώτια και ένα μεγάλο ποσοστό αυτών αφορά επικίνδυνα εμπορεύματα. Υπάρχουν τα εμπορευματοκιβώτια που φορτώνονται με δέματα σε διάφορες μορφές, τα εμπορευματοκιβώτια-δεξαμενές για τα υγρά φορτία και τα υγροποιημένα αέρια και τα εμπορευματοκιβώτια για τα χύδην φορτία. Στα απλά εμπορευματοκιβώτια το φορτίο στοιβάζεται στο εσωτερικό τους και έπειτα πρέπει να σφραγιστεί. Εάν ένα εμπορευματοκιβώτιο περιέχει επικίνδυνα αγαθά, όπως εύφλεκτα υγρά ή τοξικές ουσίες, θεωρείται επικίνδυνο έως ότου καθαριστεί πλήρως. Τα εμπορευματοκιβώτια-δεξαμενές, πρέπει να πληρούν τις απαιτήσεις της Διεθνούς Σύμβασης για Ασφαλή Εμπορευματοκιβώτια του ΙΜΟ, η οποία απαιτεί συχνή επιθεώρηση του εμπορευματοκιβωτίου, ώστε να αντιμετωπίζεται το φαινόμενο της ρύπανσης κατά την διαχείριση γενικών φορτίων στον λιμενικό χώρο. Τα περισσότερα ατυχήματα που δημιουργούν ρύπανση οφείλονται σε πτώσεις των κιβωτίων από τους 40

41 γερανούς και σε καταστροφές από μηχανήματα χειρισμού στην περιοχή στοιβασίας. Σοβαρή πηγή ρύπανσης από τον χειρισμό των γενικών φορτίων αποτελεί η κυκλοφοριακή συμφόρηση που προκύπτει, αφού τα γενικά φορτία διακινούνται προς την ενδοχώρα κυρίως με οδικά μέσα μεταφοράς, προκαλώντας: Απαλλοτριώσεις εδαφών, καταστροφή οικοσυστημάτων Θόρυβο και ρύπανση του περιβάλλοντος (ατμοσφαιρική- εδαφική- ηχορύπανση) Κυκλοφοριακή συμφόρηση γύρω από την λιμενική ζώνη που διαχειρίζεται γενικά φορτία (Τσελέντης, 2008). 3.3 Πηγές ρύπανσης από την παραγωγή της λιμενικής συστάδας Μεγάλο μερίδιο στην ρύπανση των λιμένων καταλαμβάνει και η διαδικασία για την παραγωγή των προϊόντων της λιμενικής επιχειρηματικής συστάδας, του λιμενικού cluster. Στην περιοχή του λιμανιού αναπτύσσεται ένα «πλέγμα επιχειρήσεων» (cluster), που παρέχει υπηρεσίες όπως επισκευές των πλοίων από τα ναυπηγεία που βρίσκονται σε λιμάνια, εφοδιασμός των πλοίων με καύσιμα, συντήρηση της λιμενικής υποδομής/ανωδομής, αποθήκευση εμπορευμάτων. Οι κυριότερες πηγές ρύπανσης από την παραγωγή των προϊόντων της λιμενικής επιχειρηματικής συστάδας είναι: Ρύπανση από τη συντήρηση και επισκευή των πλοίων (Ναυπηγεία): Ένα πλοίο πρέπει να καθαρίζει τα ύφαλα μία φορά το χρόνο και να υποβάλλεται έπειτα σε τακτική επιθεώρηση για την αξιοπλοΐα του από τους νηογνώμονες και τις Λιμενικές Αρχές. Η διαδικασία της συντήρησης είτε τακτική είτε έκτακτη πραγματοποιείται στον λιμενικό χώρο σε επισκευαστικές βάσεις των λιμένων ή σε ειδικά ναυπηγεία και παράγει επικίνδυνα απόβλητα για το περιβάλλον, ιδιαίτερα όταν η διαδικασία των επισκευών και της συντήρησης δεν γίνεται με τον κατάλληλο περιβαλλοντικό τρόπο. Σε αυτήν την περίπτωση έχουμε φθηνές επισκευές, με υλικά κακής ποιότητας και ρυπογόνα, που υποβαθμίζουν το περιβάλλον. Η επισκευή των πλοίων και οι ετήσιες επιθεωρήσεις γίνονται μέσα στο λιμάνι σε δεξαμενές ή κατά μήκος της αποβάθρας, προκαλώντας κινδύνους ρύπανσης (χημικά, σκουριά) (Παρδάλη, 2007), ιδιαίτερα όταν πρόκειται για δεξαμενόπλοια, όπου οι κίνδυνοι 41

42 αυξάνονται λόγω επικινδυνότητας του φορτίου του πετρελαίου. Στην Ρύπανση από τη συντήρηση και επισκευή των πλοίων περιλαμβάνεται και η Ρύπανση από τα Υφαλοχρώματα: Στο λιμενικό cluster αναπτύσσονται οι υπηρεσίες των ναυπηγείων σχετικά με τη συντήρηση και επισκευή πλοίων. Η παραμονή των πλοίων στους λιμένες για μακρύ χρονικό διάστημα ή η αναμονή τους για να φορτοεκφορτώσουν ή για την παροχή ναυπηγοεπισκευαστικών εργασιών, προκαλεί αναπόφευκτη διάβρωση. Για το λόγο αυτό στις εργασίες συντήρησης στα ναυπηγεία χρησιμοποιούνται υφαλοχρώματα, τα οποία μειώνουν την ανάπτυξη μικροοργανισμών στα ύφαλα των πλοίων, αλλά προκαλούν ρύπανση στο μέρος της γάστρας του πλοίου που είναι βυθισμένο στις αποβάθρες των λιμένων. Η αποφυγή της βιορρύπανσης των υφάλων επιδιώκεται με τη βαφή τους με αντιρρυπαντικά χρώματα (TBT υφαλοχρώματα) (Βλάχος, 1999), τα οποία απαγορεύτηκαν, διότι μολύνουν το θαλάσσιο περιβάλλον και προτείνονται άλλες ουσίες λιγότερο τοξικές. Υφαλοχρώματα χρησιμοποιούν οι λιμένες και στις αποβάθρες, στοιχείο το οποίο συμβάλει στη ρύπανση. Επομένως οι συχνοί δεξαμενισμοί που πραγματοποιούνται στα λιμάνια και η συντήρηση των αποβάθρων με υφαλοχρώματα είναι σημαντικές πηγές ρύπανσης. Στις περιπτώσεις που ένα λιμάνι δεν επιδιώκει να συντηρήσει ή να επισκευάσει ένα πλοίο, αλλά να το υποβάλει σε διάλυση, υπάρχει: Ρύπανση από τη διάλυση των πλοίων (scrap): Κατά την διαδικασία διάλυσης πλοίων προκαλείται ατμοσφαιρική και θαλάσσια ρύπανση, κυρίως από τα αέρια και τα απόβλητα που απελευθερώνονται και καταλήγουν στο θαλάσσιο περιβάλλον. Η σκόνη και τα υγρά απόβλητα είναι οι κύριοι ρυπαντές από την διάλυση των πλοίων. Στα υγρά απόβλητα περιέχονται υπολείμματα από τον καθαρισμό των χώρων του πλοίου και από τον καθαρισμό της μονάδας διάλυσης για αποφυγή διαρροής τοξικών ουσιών από την ξηρά. Ακόμα εντοπίζεται: Ρύπανση κατά τον ανεφοδιασμό των πλοίων με καύσιμα, καθώς η απώλεια καυσίμων κατά τη λιμενική διαδικασία του ανεφοδιασμού προκαλεί σοβαρές περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Επίσης εξετάζοντας τον Πίνακα 1, επισημαίνεται ότι η συντήρηση της λιμενικής υποδομής και ανωδομής, αποτελεί βασική πηγή ρύπανσης από την παραγωγή των προϊόντων του λιμενικού cluster. Έτσι υπάρχει: 42

43 Ρύπανση από τη συντήρηση και ανάπτυξη του λιμανιού: Είναι το είδος της ρύπανσης εκείνο, το οποίο προκύπτει κατά την κατασκευή και βελτίωση τόσο της υποδομής, όσο και της ανωδομής του λιμανιού, για την βελτίωση της παραγωγής του λιμενικού προϊόντος. Η κατασκευή νέων υποδομών και τερματικών ή η επέκτασή τους, παράγει αρνητικά λιμενικά προϊόντα, αφού οι αλλαγές αυτές διαταράσσουν την ισορροπία των θαλάσσιων οικοσυστημάτων και καταστρέφουν το φυσικό περιβάλλον. Η ρύπανση που εντοπίζεται προέρχεται από τη συντήρηση της βυθοκόρησης και την συντήρηση της ανωδομής. Η βυθοκόρηση είναι αναγκαία για τα λιμάνια και τα τερματικά, λόγω των φερτών υλικών που συγκεντρώνονται στον πυθμένα των λιμενικών λεκανών, όμως τα υλικά της βυθοκόρησης εάν το έδαφος έχει μολυνθεί από τη λιμενική λειτουργία ή ναυτικά ατυχήματα, επιβαρύνουν σημαντικά το περιβάλλον. Επίσης οι διαδικασίες εκβάθυνσης για την κατασκευή νέων υδάτινων οδών ή νέων τερματικών με αυξημένες απαιτήσεις βάθους (αναπτυξιακές βυθοκορήσεις) επηρεάζουν εξίσου το περιβάλλον με αρνητικές επιπτώσεις. Ρύπανση από τη συντήρηση της βυθοκόρησης: Η βυθοκόρηση στους λιμένες και στην περιοχή όπου παρέχονται οι λιμενικές υπηρεσίες είναι η διαδικασία αφαίρεσης του ιζήματος, ώστε να διατηρηθεί η προσέγγιση του λιμένα, να κατασκευαστούν νέα βαθύτερα τερματικά ή νέες αποβάθρες, να επεκταθούν ή να αναπτυχθούν νέες περιοχές του λιμένα, να αυξηθεί το ωφέλιμο βύθισμα για την εξυπηρέτηση μεγαλύτερων πλοίων ή να αφαιρεθεί το ίζημα, το οποίο έχει επιβαρυνθεί με ρύπους, λόγω ατυχήματος ή βιομηχανικής δραστηριότητας. Συγκεκριμένα με τις εργασίες βυθοκόρησης και εκβάθυνσης ρυπαίνεται αφενός η επιφάνεια του εδάφους (εδαφική ρύπανση), αφετέρου η επιφάνεια του ιζήματος του βυθού (θαλάσσια ρύπανση). Πρόκειται για δύο κατηγορίες λειτουργικής ρύπανσης, καθώς προκύπτουν από την εκτέλεση διαδικασιών της λιμενικής επιχειρηματικής συστάδας. Οι εργασίες εκβάθυνσης και βυθοκόρησης επιβαρύνουν το έδαφος στις λιμενικές περιοχές, αφού μία αυξημένη ποσότητα τοξικών ουσιών αποβάλλεται στα θαλάσσια οικοσυστήματα. Η απόρριψη προϊόντων εκβάθυνσης στις θάλασσες κυμαίνεται μεταξύ εκατομμυρίων τόνων, ενώ το 10% των υλικών βυθοκόρησης είναι μέτρια ή σημαντικά επιβαρυμένο με ρύπους από διαφορετικές πηγές (Τσελέντης, 2008) (Ρύπανση από απορρίψεις). Ωστόσο δεν υπάρχουν ακόμα θεσμικά κατοχυρωμένα κριτήρια 43

44 για τα επίπεδα της ρύπανσης σε ιζήματα, γεγονός που καθυστερεί την επίλυση του προβλήματος. Η μοναδική λύση που επικρατεί είναι η επεξεργασία και διάθεση των βυθοκορημάτων σε χερσαίες εγκαταστάσεις, η οποία δύσκολα καθίσταται εφικτή, αφού απαιτούνται μεγάλες δαπάνες και εκτάσεις γης. Ρύπανση από τη συντήρηση της ανωδομής: Σχετικά με την ανωδομή, η συντήρηση του εξοπλισμού των λιμένων και των τερματικών τους, αποτελεί πηγή ρύπανσης, αφού απελευθερώνονται στο περιβάλλον επιβλαβείς ουσίες. Ο καθαρισμός των γερανογεφύρων φορτοεκφόρτωσης στην περιοχή στοιβασίας γίνεται με μεθόδους που επιβαρύνουν το υδάτινο και εδαφικό περιβάλλον στην λιμενική περιοχή. Επίσης η συντήρηση των δεξαμενών αποθήκευσης είναι εξίσου σημαντική, καθώς τεχνικά προβλήματα σε αυτές μπορεί να προκαλέσουν διαρροές ή ακόμα και εκρήξεις με σοβαρούς κινδύνους στο περιβάλλον των λιμένων. Τέλος, βασική πηγή ρύπανσης που προέρχεται από την παραγωγή λιμενικών υπηρεσιών είναι τα απόβλητα των λιμένων. Τα απόβλητα συντήρησης, τα υπολείμματα φορτίου, οι παλέτες και τα υλικά στοιβασίας είναι μερικές μόνο από τις ρυπογόνες ουσίες της λιμενικής λειτουργίας, που απελευθερώνονται από τον λιμενικό χώρο και προκαλούν σοβαρές επιπτώσεις στο θαλάσσιο περιβάλλον. Οι λιμένες υποχρεούνται γι αυτό να εφαρμόζουν Προγράμματα Περιβαλλοντικής Παρακολούθησης και να επενδύουν σημαντικό κεφάλαιο για την κατασκευή Εγκαταστάσεων Υποδοχής Αποβλήτων, να ελέγχουν τις λειτουργικές απαιτήσεις σε σχέση με την ασφάλεια των πλοίων και την πρόληψη της ρύπανσης. 3.4 Λιμάνια και πρότυπα διοίκησης ποιότητας σχετικά με το περιβάλλον Στα λιμάνια, το στοιχείο της ποιότητας είναι ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία του λιμενικού σχεδιασμού και επιπλέον λειτουργεί και ως παράγοντας ενίσχυσης του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος των λιμένων. Ο έλεγχος, η περιβαλλοντική διαχείριση, τα Συστήματα Διοίκησης Ποιότητας (ΣΔΠ) (μέσω εθνικών και διεθνών προτύπων) και η Διοίκηση Ολικής Ποιότητας συνεισφέρουν στη συνολική ανταγωνιστικότητα των λιμένων. Η αλυσίδα εννοιών για τη διασφάλιση της ποιότητας είναι το τρίπτυχο «Τυποποίηση-Πρότυπα-Πιστοποίηση-Διαπίστευση» 44

45 (Χλωμούδης, 2005), στο οποίο η «Τυποποίηση» αποτελεί την εκπόνηση προδιαγραφών και προτύπων (standards), κανονισμών για την ασφάλεια του χρήστη από τα λιμάνια, τα «Πρότυπα» το έγγραφο που έχει καθιερωθεί με συναίνεση, έχει εγκριθεί από φορέα τυποποίησης και παρέχει κανόνες ή κατευθυντήριες γραμμές για δραστηριότητες και βέλτιστη εφαρμογή και «Πιστοποίηση», τη διαδικασία επιβεβαίωσης (certification) μέσω επιθεώρησης ότι το λιμενικό προϊόν συμμορφώνεται με τις απαιτήσεις, ενώ η «Διαπίστευση» είναι το ανώτατο επίπεδο της οργάνωσης της ποιότητας (accreditation) (Χλωμούδης, 2005). Τα λιμάνια με αυτόν τον τρόπο εντάσσουν σε εθελοντική βάση τις επιχειρηματικές δραστηριότητές τους και τις περιβαλλοντικές τους ενέργειες, μέσω των Stakeholders και είναι κοινωνικά υπεύθυνα όταν όχι μόνο συμμορφώνονται με τις υποχρεώσεις που τους επιβάλλουν οι νόμοι, αλλά προχωρούν εθελοντικά σε δράσεις που τις υπερβαίνουν. Με την εφαρμογή προγραμμάτων Κοινωνικής Ευθύνης και Προτύπων, η Λιμενική Αρχή και οι λιμενικές επιχειρήσεις αναβαθμίζουν τα πρότυπα προστασίας του περιβάλλοντος, εναρμονίζοντας τα ενδιαφέροντα των άμεσα και έμμεσα εμπλεκόμενων, όπως το σύνολο της λιμενικής κοινότητας και οι Λιμενικοί Οργανισμοί, να επιτυγχάνουν μεγαλύτερη παραγωγικότητα στο λιμενικό cluster, προσέλευση περισσότερων επενδυτών και πελατών, καλύτερο επίπεδο εξυπηρέτησης (LOS-Level Of Service) και βέλτιστη περιβαλλοντική απόδοση. Τα πρότυπα που έχουν να κάνουν με το περιβάλλον, αποτελούν τα πρότυπα με την μεγαλύτερη ανάπτυξη σε όλες τις λιμενικές επιχειρήσεις τις τελευταίες δεκαετίες. Οι επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στην λιμενική βιομηχανία αναπτύσσουν συστήματα περιβαλλοντικής διοίκησης, μέσω των οποίων μειώνονται οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της λιμενικής παραγωγικότητας. Σχετικά με την Διοίκηση της Ποιότητας στα λιμάνια, υπάρχει μια σειρά Προτύπων: ISO-9000:2000 περιγραφές βασικών εννοιών και σχετική ορολογία και ISO-9001:2000 απαιτήσεις για την πιστοποίηση, ώστε να υιοθετηθούν οι προδιαγραφές της ποιότητας του λιμενικού προϊόντος. Η σειρά ISO 9001, περιορίζεται στην εφαρμογή γενικών προτύπων ποιότητας για ορισμένες λιμενικές δραστηριότητες, όπως η εφαρμογή συστήματος ISO 9001 στους τερματικούς σταθμούς φορτοεκφόρτωσης χύδην φορτίων. Μάλιστα έχει διαπιστωθεί ότι στους μεγαλύτερους λιμένες διακίνησης εμπορευματοκιβωτίων διεθνώς, τα πλέον διαδεδομένα συστήματα ποιότητας είναι αυτό της σειράς ISO 9000 (Pando, Araujo, Maqueda, 2005). Το πρότυπο ISO-9001:2000, αναφέρεται στις 45

46 απαιτήσεις εφαρμογής ενός συστήματος διαχείρισης της ποιότητας, το οποίο είναι δυνατό να χρησιμοποιηθεί από μία λιμενική επιχείρηση ή ένα οργανισμό, προκειμένου να ικανοποιήσει τους πελάτες. Η πλέον πρόσφατη έκδοση των προτύπων της σειράς ISO 9000 επιβλήθηκε με την Ευρωπαϊκή Οδηγία 2001/96 σχετικά με τον καθορισμό εναρμονισμένων απαιτήσεων και διαδικασιών για την ασφαλή φόρτωση και εκφόρτωση των φορτηγών πλοίων μεταφοράς φορτίου χύδην, εξασφαλίζοντας την προστασία του περιβάλλοντος στα λιμάνια. Τα οφέλη από την εφαρμογή ενός Συστήματος Διαχείρισης Ποιότητας ISO 9001 από τα λιμάνια είναι μεταξύ άλλων: i) Η αύξηση της ικανοποίησης των πελατών. ii) Η δημιουργία ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος. iii) Η βελτίωση της επιχειρηματικής επίδοσης και η διαχείριση επιχειρηματικού ρίσκου. iv) Η βελτίωση της εικόνας του Οργανισμού. v) Η μείωση του λειτουργικού κόστους και η εξοικονόμηση πόρων. vi) Η ενθάρρυνση της εσωτερικής επικοινωνίας, η αύξηση της ικανοποίησης του προσωπικού και η μεγαλύτερη ανάληψη ευθυνών ( Επίσης, εντοπίζεται το ISO-9004:2000 για οδηγίες πιστοποίησης και συνεχούς βελτίωσης του λιμένα, ISO-19011:2000 οδηγίες για τον έλεγχο του συστήματος και περιβαλλοντική διαχείριση και ISO 14001: 2004, το οποίο προάγει την υιοθέτηση συστημάτων περιβαλλοντικής διαχείρισης στα λιμάνια, των οποίων η λειτουργία έχει επιπτώσεις στο περιβάλλον, καθώς και διαδικασίες εσωτερικής επιθεώρησης για να αξιολογηθούν οι περιβαλλοντικές τους επιδόσεις και η συμμόρφωσή τους. Ακόμα, η επίτευξη περιβαλλοντικών επιδόσεων είναι δυνατό να προέλθει από την εφαρμογή συστημάτων περιβαλλοντικής διαχείρισης τα οποία είναι δυνατό να αναπτυχθούν μέσα από την εφαρμογή προτύπων ποιότητας, όπως της σειράς ISO Ωστόσο, έως το 2007 μόνο οι μισοί λιμένες ήταν πιστοποιημένοι με κάποιο πρότυπο της σειράς ISO, γεγονός που αποκαλύπτει την περιορισμένη εφαρμογή συστημάτων διοίκησης ποιότητας στη λιμενική βιομηχανία (Cahoon, 2007). Τα ΣΔΠ επομένως ενσωματώνουν στην λιμενική παραγωγική διαδικασία τις αρχές της ποιότητας σχετικά με την προστασία του περιβάλλοντος, καθώς η ποιότητα των λιμενικών υπηρεσιών αποτελεί μέσο προσέλκυσης φορτίων. Γίνεται όμως αντιληπτό ότι η πολυμορφία του λιμενικού προϊόντος καθιστά δύσκολη την εφαρμογή των ΣΔΠ, καθώς η παραγωγή του λιμενικού προϊόντος γίνεται από 46

47 διάφορους τερματικούς σταθμούς, κάτι το οποίο έχει ως αποτέλεσμα να είναι δύσκολη η εφαρμογή ενός ενιαίου προτύπου ποιότητας, αφού οι τερματικοί σταθμοί διακρίνονται από επιμέρους ιδιαιτερότητες ο καθένας, ενώ το μεγάλο κόστος εφαρμογής τους λειτουργεί ανασταλτικά. Ενώ για τους περισσότερους κλάδους παραγωγής και υπηρεσιών έχουν αναπτυχθεί ειδικά πρότυπα ποιότητας, στο χώρο των λιμένων δεν έχει επιχειρηθεί ανάλογη έκδοση προτύπου. Εξαίρεση αποτελεί το πρότυπο περιβαλλοντικής διαχείρισης PERS (Port Environmental Review System), το οποίο αναπτύχθηκε σχετικά πρόσφατα από το ESPO ECOPORTS Foundation (Ecoports Foundation, 2003), μία σύμπραξη λιμένων-πανεπιστημίων-φορέων, που ασχολούνται με την περιβαλλοντική διαχείριση και αποτελεί το πρώτο ειδικό πρότυπο που αναφέρεται σε λιμάνια και στη διασφάλιση ποιότητας των λιμένων στον τομέα του περιβάλλοντος καθώς και το EMAS (Environmental Management and Audit Scheme- EMAS). Το 1990 διαμορφώθηκε ο «Ευρωπαϊκός Κανονισμός για τον Περιβαλλοντικό Έλεγχο», ο οποίος οδήγησε στην ανάπτυξη του Ευρωπαϊκού Κανονισμού 1836/93 για την «εκούσια συμμετοχή των επιχειρήσεων του βιομηχανικού τομέα σε κοινοτικό σύστημα οικολογικής διαχείρισης και οικολογικού ελέγχου». Το Πρότυπο EMAS επιβραβεύει τους λιμένες που βελτιώνουν την περιβαλλοντική τους αποδοτικότητα πέρα από τις νομικές δεσμεύσεις, ενώ το Πρότυπο PERS (Χλωμούδης, 2005) αποδεικνύει την συμμόρφωση των εταιρειών προς την ισχύουσα νομοθεσία σχετικά με την προστασία του περιβάλλοντος. Βγαίνει έτσι το συμπέρασμα ότι τα πλεονεκτήματα της υιοθέτησης Προτύπων στα λιμάνια και της πιστοποίησης είναι: 1. Η βελτίωση του υπάρχοντος συστήματος περιβαλλοντικής διοίκησης 2. Η βελτίωση περιβαλλοντικής απόδοσης 3. Η βελτίωση συνθηκών εργασίας 4. Η βελτίωση εικόνας εταιρίας 5. Η βελτίωση ανταγωνιστικότητας- ανταπόκριση στις απαιτήσεις πελατών 6. Η μείωση περιβαλλοντικών κινδύνων 7. Η τοποθέτηση υφιστάμενης νομοθεσίας 47

48 3.5 Το περιβαλλοντικό μάνατζμεντ στις λιμενικές δραστηριότητες Την σημερινή εποχή, η ζήτηση για θαλάσσια μεταφορά, όπως επίσης και η μεταφορική ικανότητα των πλοίων, έχουν αυξηθεί. Αυτό είναι κάτι το οποίο ωθεί τα λιμάνια στην αναζήτηση τρόπων αύξησης της εμπορικής τους δραστηριότητας χωρίς να δεσμεύουν νέες παράκτιες εκτάσεις, χωρίς να επιβαρύνουν την ποιότητα των υδάτων και τον κοινωνικό ιστό της πόλης (κυκλοφοριακή επιβάρυνση, υποβάθμιση περιοχών) και χωρίς να σπαταλούν ενέργεια και να δημιουργούν αντιθέσεις και οξύνσεις με τους άλλους χρήστες της παράκτιας ζώνης (δήμοι, κοινότητες, περιβαλλοντικές οργανώσεις κ.ά.) (Κλαδή&Τσάλτας, 2006). Οι λιμενικές επιχειρήσεις έχουν αρχίσει πλέον να ασχολούνται εντατικά με τις επιπτώσεις στο περιβάλλον, κάτι που σημαίνει ότι έχει αναδειχθεί σε μείζον θέμα με σημαντικές αλλαγές στην κουλτούρα του management και στην οργανωσιακή δομή. Η περιβαλλοντική διαχείριση στα λιμάνια είναι έντονη, ενώ οι Port Operators έχουν όλο και μεγαλύτερη ανησυχία για τις επιπτώσεις των λειτουργιών τους στο περιβάλλον, που ξεκινούν από την υποδομή και εκτείνονται μέχρι την παροχή υπηρεσιών, ενώ η επέκταση των λιμενικών εγκαταστάσεων επιβαρύνει ακόμα περισσότερο το περιβάλλον. Ωστόσο, η περιβαλλοντική διαχείριση εκ μέρους των λιμανιών συνιστά ένα πολυσύνθετο ζήτημα, διότι ένας λιμένας εκτείνεται τόσο από θάλασσα όσο και από ξηρά, κάτι το οποίο δυσκολεύει την διαχείριση στο λιμενικό χώρο ακόμα περισσότερο. Οι βλαβερές συνέπειες ενός λιμένα, μπορεί να αφορούν τόσο στους θαλάσσιους οργανισμούς, όσο και στον άνθρωπο. Επίσης, οι εργασίες που εκτελούνται από ένα λιμάνι είναι πολλές και διαφορετικές και εκτείνονται από τη φορτοεκφόρτωση αγαθών-επιβατών έως τις ναυπηγικές εργασίες, αλλά ένα επιπλέον σημαντικό θέμα είναι η δυσκολία υπολογισμού της ρύπανσης που προκαλεί ένα λιμάνι. Όπως γίνεται αντιληπτό, τα λιμάνια χρήζουν ιδιαίτερης περιβαλλοντικής διαχείρισης και αυτό συμβαίνει λόγω του εύρους των λιμενικών δραστηριοτήτων και μορφολογιών. Οι Port Operators και οι Λιμενικές Αρχές καλούνται να αναπτύξουν περιβαλλοντική συνείδηση και να σχεδιάσουν τη λιμενική λειτουργία με τρόπο που να σέβεται το περιβάλλον, την ισχύουσα νομοθεσία και τα πρότυπα κατά της ρύπανσης. Έτσι το περιβαλλοντικό μάνατζμεντ στα λιμάνια είναι πλέον γεγονός. 48

49 Το Environmental Port Management-«Περιβαλλοντική Διοίκηση των λιμένων», αποτελεί την οργάνωση των λιμένων και των λιμενικών δραστηριοτήτων με τρόπο ώστε να προστατεύεται το περιβάλλον, να προωθείται η βιώσιμη ανάπτυξη και έτσι να αυξάνεται η ποιότητα και αποδοτικότητα των λιμενικών υπηρεσιών, με προϋπόθεση την εφαρμογή Λιμενικών Περιβαλλοντικών Πολιτικών. Το επιτυχημένο περιβαλλοντικό management απαιτεί έλεγχο, ο οποίος πραγματοποιείται με κανονισμούς, κώδικες, περιβαλλοντικά όρια, πιστοποιητικά, επίπεδα εκπομπών ρύπων, ποινές, κυρώσεις, οικονομικά μέτρα. Η Οδηγία της Ε.Ε. 85/337 τόνιζε την υποχρέωση όλων των σημαντικών βιομηχανιών και όλων των λιμένων που δέχονται σκάφη άνω των 1350t., να πραγματοποιούν περιβαλλοντικό λογιστικό έλεγχο, για τον εντοπισμό του αντίκτυπου των δραστηριοτήτων των λιμένων στο περιβάλλον (Couper, 1992). Η περιβαλλοντική διαχείριση των διαδικασιών της ναυτιλίας και των λιμένων έχει γίνει κρίσιμο συστατικό του επιχειρηματικού σχεδίου των περισσότερων αρμόδιων χειριστών, που απαιτεί ορθή οργάνωση και αποδοτικό μάνατζμεντ για την συμμόρφωση με τη νομοθεσία, τη συνεχή περιβαλλοντική ποιότητα και την πρόληψη της ρύπανσης. Η εξασφάλιση ποιότητας μέσω της περιβαλλοντικής διαχείρισης των λιμενικών δραστηριοτήτων, αποσκοπεί ιδιαίτερα στην ενίσχυση της ασφάλειας και στην συμμόρφωση των λιμένων με τη νομοθεσία. Στα οφέλη του Environmental Port Management περιλαμβάνονται: i) Συμμόρφωση του λιμένα με τη νομοθεσία, αναζήτηση οικονομικών αποδοτικών διαδικασιών και ανάπτυξη περιβαλλοντικών προγραμμάτων. ii) Ενσωμάτωση περιβαλλοντικών παραγόντων στη διαχείριση του κινδύνου. iii) Εξασφάλιση ποιότητας και αποτελεσματικών περιβαλλοντικών πρωτοβουλιών στα λιμάνια. Για να είναι αποδοτικό το Environmental Port Management πρέπει: i) Το λιμάνι να διαθέτει Σχέδιο Περιβαλλοντικής Διαχείρισης, το οποίο να στοχεύει στην περιβαλλοντική ευαισθησία και να γίνεται συστηματικός έλεγχος, ii) Να παίρνουν μέρος και οι stakeholders του λιμανιού. iii) Το προσωπικό να εκπαιδεύεται σε περιβαλλοντικά θέματα και να υπάρχει περιβαλλοντική παρακολούθηση. iv) Να εφαρμόζεται ο Κώδικας του ESPO στο λιμάνι και να παρουσιάζονται οι δείκτες περιβαλλοντικής απόδοσης (Environmental Performance Indicators). 49

50 3.6 Ο κώδικας περιβαλλοντικής διαχείρισης λιμένων ecoports Στόχος του Οργανισμού Θαλάσσιων Λιμένων της Ευρώπης (ESPO) ήταν η δημιουργία Κώδικα Πρακτικής, ο οποίος τελικά εκδόθηκε το 1994 και περιλαμβάνει οδηγίες για την διαχείριση του περιβάλλοντος μέσα στον λιμενικό χώρο. Διαμόρφωσε το σχέδιο ECO-Information Project, στο οποίο έχουν συμμετοχή πενήντα λιμάνια και κάθε ένα από αυτά συνεισφέρει στην διεξαγωγή έρευνας, προωθώντας την περιβαλλοντική διαχείριση στα λιμάνια της Ευρώπης και την συμμόρφωση προς τα περιβαλλοντικά πρότυπα ποιότητας. Το ECO-Information Project αναλαμβάνει την προστασία του περιβάλλοντος συστηματικά μέσω ενός αποδοτικού περιβαλλοντικού management και ενσωματώνει την προσπάθεια του ESPO να ανταποκριθούν τα λιμάνια στην νομοθεσία και μέσω του Project να έχουν δυνατότητα ανάκτησης πληροφοριών για συμμόρφωση προς τους περιβαλλοντικούς λιμενικούς κανόνες. O Κώδικας του ESPO παρέχει μία λίστα με σημαντικά περιβαλλοντικά ζητήματα και συστάσεις προς τα λιμάνια, με σκοπό την συμμόρφωση με την περιβαλλοντική νομοθεσία, τον προβληματισμό για το ενδεχόμενο βελτίωσης των περιβαλλοντικών ορίων, πέρα από τα επίπεδα που επιβάλει η επίσημη νομοθεσία, τον διορισμό υπευθύνων σε διοικητικές θέσεις για την ανάληψη ευθύνης εφαρμογής πολιτικών, στα πλαίσια των υποχρεώσεων του λιμανιού σχετικά με περιβαλλοντικά θέματα και την εγκατάσταση συστημάτων διαχείρισης. Ο Κώδικας περιλαμβάνει επίσης προώθηση της περιβαλλοντικής συνείδησης ατόμων που δραστηριοποιούνται μέσα στο λιμάνι ή αυτών που συνεργάζονται ή συνδέονται με αυτό, προώθηση καλών δημόσιων σχέσεων και επικοινωνίας με την τοπική κοινωνία, τις τοπικές αρχές και τις σχετικές περιβαλλοντικές διευθύνσεις και ανάπτυξη σχεδίων αντιμετώπισης έκτακτων περιστατικών ρύπανσης στα λιμάνια (Τσελέντης, 2008). Τα οφέλη των λιμένων που ανήκουν στο ECO-Information Project είναι: Εκτίμηση του περιβαλλοντικού πλαισίου διαχείρισης. Αναγνώριση των σημαντικών περιβαλλοντικών πιέσεων. Έλεγχος συμμόρφωσης με την περιβαλλοντική νομοθεσία. Αποτελεσματική σύγκριση της περιβαλλοντικής απόδοσης βάσει της ευρωπαϊκής βαθμολόγησης επιδόσεων. Περιοδική αυτοεκτίμηση της περιβαλλοντικής διαχείρισης του λιμανιού. 50

51 Το πρώτο βήμα για εφαρμογή ενός Συστήματος Περιβαλλοντικής Διαχείρισης (ΕΜS) σύμφωνα με τα ISO πρότυπα. Κινητοποίηση της Λιμενικής Αρχής προς την περιβαλλοντική διαχείριση. Το 1994 ξεκίνησε η πρωτοβουλία ECOPORTS με στόχο την αμοιβαία ανταλλαγή της πρακτικής εμπειρίας των λιμένων για την καλύτερη δυνατή εφαρμογή των κανόνων. Το 2003 o ESPO, προχώρησε στην αναθεώρηση των περιβαλλοντικών προτύπων, με την δημοσίευση ενός νέου Περιβαλλοντικού Κώδικα Πρακτικής, ώστε να προωθήσει ένα ανταγωνιστικό κλάδο, ο οποίος θα έχει ως στόχο την βιώσιμη ανάπτυξη, ενώ το 2005, δημιουργήθηκε η γραμματεία του ECOPORTS, ώστε να ενισχυθεί περαιτέρω η εθελοντική εφαρμογή περιβαλλοντικών προτύπων στην λιμενική βιομηχανία. Οι στόχοι του ECOPORTS εντοπίζονται στην αναγκαιότητα περιβαλλοντικής διαχείρισης, στη μείωση του κόστους με περιβαλλοντικά φιλικές λύσεις και στη συνεργασία των λιμένων σε Projects που λύνουν κοινά περιβαλλοντικά προβλήματα. To ECOPORTS προχωρά στην δημιουργία μιας σειράς χρήσιμων «εργαλείων» και πρακτικών οι οποίες συμπεριλαμβάνουν: 1) Μέθοδο αυτό-διάγνωσης (Self Diagnosis Method): Καταγραφή της υφιστάμενης περιβαλλοντικής κατάστασης του λιμένα, ενθάρρυνση προσωπικού για «περιβαλλοντική ευαισθησία», σύγκριση αποτελεσματικότητας της περιβαλλοντικής διαχείρισης με προηγούμενα έτη και της περιβαλλοντικής επίδοσης με αυτήν σε άλλα ευρωπαϊκά λιμάνια, έλεγχος συμμόρφωσης στην περιβαλλοντική νομοθεσία. Το SDM είναι μία εθελοντική λίστα ελέγχου, που πιστοποιήθηκε από τα λιμάνια και συνοδεύεται από οδηγίες και συστάσεις για την προστασία του περιβάλλοντος στο λιμενικό χώρο. Υποστηρίζει τα λιμάνια ώστε να αναπτύξουν το EMS και τον Κώδικα του ESPO και να δεσμευτούν για την τήρηση της περιβαλλοντικής τους πολιτικής. Το SDM είναι το πρώτο βήμα από όπου πρέπει να ξεκινήσει ένα λιμάνι για να λάβει την διεθνή πιστοποίηση του EMAS ή του ISO ( 2) Σύστημα Λιμενικής Περιβαλλοντικής Επιθεώρησης. 3) Εκπαιδευτικά σεμινάρια. 4) Δείκτες Περιβαλλοντικής Απόδοσης. 5) Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης. 6) Επανάληψη εφαρμογής των βέλτιστων περιβαλλοντικών πρακτικών. 51

52 Τα βήματα που ακολουθούνται στο ECOPORTS είναι: 1)Ανάπτυξη και ανταλλαγή τεχνογνωσίας και εμπειριών για βελτίωση του περιβάλλοντος στο λιμάνι. 2)Παρακολούθηση ποιότητας στο λιμάνι (περιβαλλοντικοί δείκτες απόδοσης). 3)Πιστοποίηση επαρκούς περιβαλλοντικής διαχείρισης του λιμενικού οργανισμού (PERS). Σύμφωνα με τον ESPO, οι Ευρωπαϊκοί Λιμένες είναι αναγκαίο να αναπτύξουν το Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης και το Σύστημα Λιμενικής Περιβαλλοντικής Επιθεώρησης και με το ECOPORTS παρότρυνε τους ευρωπαϊκούς λιμένες να ακολουθήσουν νέες, πιο ολοκληρωμένες περιβαλλοντικές τακτικές παρά το γεγονός ότι το ECOPORTS αποτελεί εθελοντικό «εργαλείο» περιβαλλοντικής προστασίας. Επίσης, να ενσωματώσει στις Λιμενικές Αρχές την ιδέα ότι στόχος είναι να επιτευχθεί ένα ισότιμο πεδίο ανταγωνισμού, μέσω περιβαλλοντικών πρακτικών, καθώς και ότι απαιτείται προληπτική δράση των λιμένων για την ενσωμάτωση οικονομικών και περιβαλλοντικών στόχων στην παραγωγή του λιμενικού προϊόντος. 3.7 Συμπεράσματα Λόγω της πολυσύνθετης δραστηριότητας που έχουν τα λιμάνια, η ρύπανση σε αυτά παρουσιάζει διάφορες ιδιαιτερότητες. Ωστόσο, η ανάγκη περιορισμού της ρύπανσης αυτής, ώθησε στη θέσπιση κανόνων για την αντιμετώπιση των πηγών ρύπανσης από τη λιμενική δραστηριότητα και την αποτροπή της ρύπανσης από τη λειτουργία των λιμένων. Πλέον για τα λιμάνια, βασικό στοιχείο σχεδιασμού τους είναι ο έλεγχος και η περιβαλλοντική διαχείρισή τους, καθώς κάτι τέτοιο αποτελεί και ανταγωνιστικό πλεονέκτημα των λιμένων. Τα τελευταία χρόνια, τα περιβαλλοντικά πρότυπα, αποτελούν τα πιο ταχεία αναπτυσσόμενα πρότυπα σε όλες τις λιμενικές επιχειρήσεις, αποκομίζοντας πολλά ωφέλει σε αυτές. Φυσικά, για να αποδώσουν όλες αυτές οι προσπάθειες για την σωστή περιβαλλοντική διαχείριση των λιμένων θα πρέπει να τηρούνται και κάποιες προϋποθέσεις, όπως το να εκπαιδεύεται το προσωπικό σε περιβαλλοντικά θέματα, να υπάρχει περιβαλλοντική παρακολούθηση, αλλά και το ίδιο το λιμάνι να διαθέτει σχέδιο περιβαλλοντικής διαχείρισης. 52

53 Είναι μείζονος σημασίας η λειτουργία των λιμένων να διέπεται από κανόνες σωστής περιβαλλοντικής διαχείρισης, καθώς ένας τόσο σημαντικός, οικονομικός και όχι μόνο παράγοντας σε μια πόλη, δε θα μπορούσε να αποτελεί και παράγοντα μόλυνσης. 53

54 4 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΤΑ ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΕΡΑ ΛΙΜΑΝΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Παρακάτω, παρουσιάζονται οι σημαντικότεροι εμπορικοί λιμένες της Ευρώπης, από άποψη ναυτιλιακής (κατάπλους πλοίων) και φορτοεκφορτωτικής κίνησης (διακινούμενα φορτία σε τόνους). 4.1 Rotterdam, Ολλανδία Το λιμάνι του Ρότερνταμ ήταν το μεγαλύτερο στον κόσμο, μέχρι που το ξεπέρασε αυτό της Σαγκάης και τη Σιγκαπούρης πριν από μερικά χρόνια. Το Ολλανδικό αυτό λιμάνι, λειτουργεί ως πύλη εισόδου υπερατλαντικών -και όχι μόνοαγαθών στην Ευρώπη. Οι σημαντικότερες δραστηριότητές του είναι η πετροχημική βιομηχανία και οι εμπορικές μεταφορτώσεις γενικότερων φορτίων. Επίσης, λειτουργεί ως σημαντικός διαμετακομιστικός σταθμός για τη μεταφορά ακατέργαστων πρώτων υλών και άλλων αγαθών μεταξύ της Ευρωπαϊκής ηπείρου και άλλων σημείων του κόσμου. Εκτός από το λιμάνι, το Ρότερνταμ είναι μία από τις πλέον πολυπολιτισμικές ευρωπαϊκές πόλεις, γνωστό για το Πανεπιστήμιό του και για την υψηλού επιπέδου σύγχρονη αρχιτεκτονική του ( Εικόνα 2. Το λιμάνι του Rotterdam. Πηγή: 54

55 4.1.1 Αμβέρσα, Βέλγιο Η Αμβέρσα ανέκαθεν αποτελούσε σημαντική πόλη οικονομικά και πολιτιστικά για τα κράτη της Μπενελούξ και είναι ένα από τα μεγαλύτερα ευρωπαϊκά λιμάνια. Μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, η μεγάλη κοινότητα Χασιδιτών Εβραίων της Αμβέρσας, ήλεγχε το εμπόριο διαμαντιών, μια δραστηριότητα η οποία ήταν πολύ σημαντική οικονομικά για την πόλη, που είναι ένα από τα διεθνή κέντρα του κλάδου. Το κέντρο της Παλιάς Πόλης, γύρω από τον εντυπωσιακό γοτθικό καθεδρικό, είναι ιδιαίτερα όμορφο και όλη η πόλη μοιάζει με αρχιτεκτονικό μουσείο ( Εικόνα 3. Το λιμάνι της Αμβέρσας. Πηγή: Αμβούργο, Γερμανία Σε ένα από τα βορειότερα σημεία της Ευρώπης, πολύ κοντά στη Δανία, αλλά και στη Βαλτική και τη Βόρεια θάλασσα, το Αμβούργο είναι το μεγαλύτερο λιμάνι της Γερμανίας και το τρίτο μεγαλύτερο λιμάνι της Ευρώπης, μετά το Ρότερνταμ και την Αμβέρσα. Με έντονη αστική αλλά και φυσική ζωή, χαρακτηρισμένη ως Περιβαλλοντική Πρωτεύουσα της Ευρώπης για το 2011 (τα «πράσινα» μέρη της καταλαμβάνουν περίπου το 14% της έκτασής της), παρά τον έντονο βιομηχανικό της χαρακτήρα, αυτή 55

56 η πόλη των κατοίκων, αποτελεί ιδιαίτερα ενδιαφέροντα προορισμό για τους ταξιδιώτες, αλλά και φιλόξενη μητρόπολη για τους κατοίκους της ( Εικόνα 4. Το λιμάνι του Αμβούργου. Πηγή: Μασσαλία, Γαλλία Η Μασσαλία θεωρείται ως η σημαντικότερη πόλη-λιμάνι της Γαλλίας και σημαντικό λιμάνι της Ευρώπης. Βρίσκεται στον κόλπο της Λυών, στην Δυτική Μεσόγειο. Από το 1962 έγινε το μεγαλύτερο κέντρο εισόδου μεταναστών στην Ευρώπη, καθώς από το λιμάνι της πέρασαν τουλάχιστον μετανάστες, ιδιαίτερα από την Αλγερία. Εικόνα 5. Το λιμάνι της Μασσαλίας Πηγή: 56

57 Σήμερα, κυρίαρχο ρόλο στην οικονομία της Μασσαλίας έχει το νέο λιμάνι, δημιουργημένο κάθετα στο παλιό, που είναι το σημαντικότερο εμπορικό και μεταφορικό κέντρο της Μεσογείου με τόνους προϊόντων να διακινούνται ετησίως. Εισάγει κυρίως πετρέλαιο, φρούτα, λάδι και δέρματα, ενώ εξάγει κρασί, ποτά και τρόφιμα ( Άμστερνταμ, Ολλανδία Το Άμστερνταμ ιδρύθηκε στα τέλη του 12ου αιώνα ως μικρό αλιευτικό χωριό στις όχθες του ποταμού Άμστελ, από όπου και πήρε το όνομά του και σήμερα αποτελεί το οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο της χώρας. Η πόλη έχει ένα από τα μεγαλύτερα ιστορικά κέντρα στην Ευρώπη, κυρίως από τον 17ο αιώνα, την Χρυσή Εποχή της Ολλανδίας, της οποίας ήταν το εστιακό σημείο. Την περίοδο εκείνη, μια σειρά από ομόκεντρα ημικυκλικά κανάλια, τα περίφημα grachten, χτίστηκαν γύρω από το κέντρο της παλαιότερης πόλης, τα οποία μέχρι σήμερα προσδιορίζουν τη διάταξη και την εμφάνιση του κέντρου. Κατά μήκος των καναλιών βρίσκονται πολλά όμορφα σπίτια και αρχοντικά. Τα περισσότερα κατοικούνται, άλλα είναι πια γραφεία, και μερικά είναι δημόσια κτήρια ( Εικόνα 6. Το λιμάνι του Άμστερνταμ. Πηγή: 57

58 4.1.5 Novorossiysk, Ρωσία Είναι το μεγαλύτερο λιμάνι της Μαύρης Θάλασσας, μια βιομηχανική πόλη που βασίζεται στην παραγωγή χάλυβα και μεταλλικών προϊόντων, αλλά και στη βιομηχανία τροφίμων. Πριν την Οκτωβριανή επανάσταση, εκεί ήταν συγκεντρωμένη η αφρόκρεμα των Ελλήνων εμπόρων της εποχής. Η πόλη εκτείνεται κατά μήκος της ακτής του απαλλαγμένου από πάγο λιμανιού στον κόλπο του Τσεμές, ο οποίος είχε αναγνωριστεί από την αρχαιότητα ως ένας από τους καλύτερους κόλπους στην Μαύρη Θάλασσα. Εικόνα 7. Το λιμάνι του Novorossiysk Πηγή: Το εμπορικό λιμάνι του Novorossisk, εξυπηρετεί το ρωσικό θαλάσσιο εμπόριο με περιοχές όπως η Ασία, η Μέση Ανατολή, η Αφρική, η Μεσόγειος, και η Νότια Αμερική. Είναι το λιμάνι που έχει να κάνει περισσότερο από όλα τα υπόλοιπα με το πετρέλαιο στην Μαύρη Θάλασσα και εκεί υπάρχει και η απόληξη του αγωγού πετρελαίου από το πεδίο Τεγκνίζ στο δυτικό Καζακστάν ( 58

59 4.1.6 Χάβρη, Γαλλία Η Χάβρη είναι πόλη-λιμάνι στη βόρεια Γαλλία και συγκεκριμένα στις ακτές της Μάγχης, στη Νορμανδία, στη δεξιά όχθη των εκβολών του ποταμού Σηκουάνα. Μετά την Μασσαλία, είναι το δεύτερο κατά σειρά μεγαλύτερο σε μέγεθος λιμάνι της Γαλλίας και έχει κανάλια συνολικού μήκους 24 χιλιομέτρων. Εικόνα 8. Το λιμάνι της Χάβρης. Πηγή: Πρόκειται για πόλη με πλούσιο ιστορικό και καλλιτεχνικό υπόβαθρο. Η πληθώρα των μουσείων της οφείλεται στο ότι αποτελεί γενέτειρα του ιμπρεσιονισμού. Το 2005, η Χάβρη ανακηρύχθηκε Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς από την UNESCO, λόγω της συνύπαρξης του παλαιού σχεδίου της πόλης και των ιστορικών της δομών με τη σύγχρονη αρχιτεκτονική και πολεοδομία ( Bremerhaven (Βρέμη), Γερμανία Το Bremerhaven (κατά λέξη, το «λιμάνι της Βρέμης»), είναι μια πόλη κατά μήκος του ποταμού Weser, απέναντι από την πόλη του Nordenham. Αν και είναι μια 59

60 σχετικά νέα πόλη, έχει μια μακρά ιστορία ως εμπορικό λιμάνι και σήμερα είναι ένα από τα πιο σημαντικά γερμανικά λιμάνια. Περισσότερα από αυτοκίνητα εισάγονται ή εξάγονται κάθε χρόνο μέσω του Bremerhaven και το λιμάνι αυτό εισάγει και εξάγει περισσότερα αυτοκίνητα από ό, τι οποιαδήποτε άλλη πόλη στην Ευρώπη, εκτός του Ρότερνταμ. Το παλιό μεσαιωνικό λιμάνι της Βρέμης, έχει σήμερα μετατραπεί σε μία παραθαλάσσια λεωφόρο γεμάτη bars και cafes ( Εικόνα 9. Το λιμάνι της Βρέμης. Πηγή: Primorsk, Ρωσία To Primorsk είναι μια παραλιακή πόλη στην περιφέρεια Vyborgsky του Leningrad Oblast της Ρωσίας και αποτελεί το μεγαλύτερο ρωσικό λιμάνι στη Βαλτική. Βρίσκεται 137 χιλιόμετρα δυτικά της Αγίας Πετρούπολης, στη βόρεια ακτή του Κόλπου της Φινλανδίας. Διαθέτει τερματικό σταθμό πετρελαίου, ο οποίος είναι εξοπλισμένος με μοντέρνες εγκαταστάσεις και αποτελείται από δεξαμενές αποθήκευσης, στις οποίες μπορούν να συνδεθούν μέχρι 18 τάνκερ. Το 2006, το Primorsk ήταν πρώτο στις εξαγωγές μαζούτ από τη Ρωσία, με όγκο εξαγωγών μετρικούς τόνους ( 60

61 Εικόνα 10. Το λιμάνι του Primosk. Πηγή: Algeciras, Ισπανία Η Algecirasis είναι μια πόλη-λιμάνι στο νότιο τμήμα της Ισπανίας και η μεγαλύτερη πόλη στον κόλπο του Γιβραλτάρ. Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα λιμάνια στην Ευρώπη και στον κόσμο, σε τρεις κατηγορίες: κοντέινερ, cargo και μεταφόρτωση. Βρίσκεται 20 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Tarifa, στο Río de la Miel, το νοτιότερο ποτάμι της Ιβηρικής χερσονήσου και της ηπειρωτικής Ευρώπης. Οι κύριες δραστηριότητες συνδέονται με το λιμάνι, το οποίο λειτουργεί ως το βασικό σημείο επιβίβασης μεταξύ Ισπανίας και της Ταγγέρης, αλλά και άλλων λιμανιών στο Μαρόκο, καθώς και στα Κανάρια νησιά. Είναι από τα πιο πολυσύχναστα λιμάνια στον κόσμο, ενώ επίσης διαθέτει και μια σημαντικού μεγέθους αλιευτική βιομηχανία ( 61

62 Εικόνα 11. Το λιμάνι Algeciras Πηγή: Συμπεράσματα Από το Rotterdam, μέχρι την Αμβέρσα και το Primorsk, τα μεγαλύτερα λιμάνια της Ευρώπης, αποτελούν σημαντικότατα εμπορικά κέντρα και σημαντικούς οικονομικούς παράγοντες στις πόλεις στις οποίες ανήκουν. Φυσικά ή τεχνητά, σε θάλασσες ή ποτάμια, τα λιμάνια αποτελούν ασφαλείς όρμους όπου τα πλοία μπορούν να προσεγγίζουν με ασφάλεια, προκειμένου να προβαίνουν σε εμπορικές πράξεις. Σήμερα, τα μεγάλα λιμάνια έχουν πλέον αναπτυχθεί και από τουριστικής πλευράς και αποτελούν ενδιαφέροντες ταξιδιωτικούς προορισμούς, πέρα από την εμπορική τους σημασία. 62