Διαχείριση Υδατικών Πόρων

Transcript

1 Διαχείριση Υδατικών Πόρων Σωκράτης Φάμελλος Χημικός Μηχανικός MSc Διευθυντής Ανάπτυξης ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΑΕ Οι υδατικοί πόροι αποτελούν βασική παράμετρο της αναπτυξιακής διαδικασίας και της ισορροπίας των οικοσυστημάτων. Η οικονομία κρατών και περιοχών εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από την επάρκεια και την ποιότητα των υδατικών πόρων ενώ παγκοσμίως εντοπίζονται προβλήματα γύρω από την επάρκεια και την διαχείρισή τους, που οδηγούν ακόμη και σε διατάραξη διακρατικών σχέσεων. Βασικοί παράγοντες της κρίσης στους υδατικούς πόρους είναι η αύξηση της κατανάλωσης λόγω της πληθυσμιακής αύξησης, της αλλαγής των συνθηκών και των απαιτήσεων ζωής αλλά και λόγω του επικρατούντος αναπτυξιακού μοντέλου που είναι αδιάφορο για τους φυσικούς πόρους. Τα φαινόμενα αυτά συντελούν δευτερογενώς και στην αύξηση της ρύπανσης με την ανέλεγκτη διάθεση εκροών. Στις περίπτωση των μη ανεπτυγμένων χωρών ο υπερπληθυσμός, τα γεωγραφικά και κλιματολογικά χαρακτηριστικά, η καθυστέρηση της ανάπτυξης καθώς και σοβαρά πολιτικά προβλήματα τροποποιούν τα χαρακτηριστικά κρίσης στους υδατικούς πόρους. Στο πλαίσιο της αειφορικής (βιώσιμης) πολιτικής επιβάλλεται η αντιμετώπιση των υδατικών πόρων όχι μόνο ως παράγοντα ανάπτυξης αλλά και ως παράγοντα ποιότητας ζωής και περιβάλλοντος. Κεντρικό ρόλο αποκτούν οι αρχές της πρόληψης των προβλημάτων στην ποιότητα και ποσότητα των υδατικών πόρων και η αντιμετώπιση της διαχείρισής τους σε ένα ευρύτερο πλαίσιο χωρικά, χρονικά και περιβαλλοντικά. Ταυτόχρονα η διαχείριση των υδατικών πόρων αντιμετωπίζεται ως εξίσου σημαντικό θέμα με την επάρκειά τους. Οι αρχές της προσβασιμότητας του πληθυσμού στο καλής ποιότητας πόσιμο νερό και της καλής οικολογικής κατάστασης των επιφανειακών νερών τίθενται κατά προτεραιότητα. Θεωρία και πρακτική της διαχείρισης υδατικών πόρων Η διαχείριση των υδατικών πόρων είναι ένα δυναμικό σύστημα δράσεων σε πέντε επίπεδα : θεσμικό, τεχνολογικό, οικονομικό, κοινωνικό και περιβαλλοντικό. Στη διεθνή πρακτική, η διαχείριση των υδατικών πόρων αντιμετωπίζεται με περισσότερο ή λιγότερο ορθολογισμό, ανάλογα με την παράδοση και το οικονομικό και τεχνολογικό επίπεδο κάθε χώρας ή και περιοχή. Σχεδιασμός υδατικών πόρων και ανάπτυξης Η διαχείριση των υδατικών πόρων υποχρεούται να βασίζεται στο μακρο - οικονομικό μοντέλο ανάπτυξης και στο γενικότερο χωροταξικό σχέδιο (χρήσεων γης). Η σχέση αυτή οφείλει να είναι και αντίστροφη, δηλαδή ο αναπτυξιακός σχεδιασμός μιας περιοχής οφείλει να βασίζεται, να αξιοποιεί και να προστατεύει τους φυσικούς της πόρους και ιδιαίτερα τους υδατικούς. 1

2 Κριτήριο των βασικών επιλογών αυτού του σχεδιασμού δεν είναι μόνο αυτό του κέρδους και των λογιστικών ρυθμών ανάπτυξης αλλά και η ισόρροπη περιφερειακή ανάπτυξη, η δίκαιη κατανομή των πόρων και η αειφορία. Σε επίπεδο Ευρώπης παρατηρείται αλλαγή του μοντέλου κατανάλωσης και διαχείρισης υδατικών πόρων. Από το μοντέλο που χαρακτηρίζεται από την αποσπασματική θεώρηση, την κάλυψη άμεσων αναγκών και την αύξηση της προσφοράς, παρατηρείται η μετεξέλιξη σε μια συστηματική θεώρηση, διαχείριση της ζήτησης και των διαθεσίμων και μεγιστοποίηση της επαναχρησιμοποίησης. Αποτελεί περιβαλλοντικό στόχο ένα μοντέλο διαχείρισης υδατικών πόρων που θα περιορίσει την κατανάλωση στα όρια των ανανεώσιμων αποθεμάτων νερού. Παράλληλες πολιτικές αναπτύσσονται για την αύξηση αυτών των αποθεμάτων (επιφανειακών και υπόγειων) και για την πρόληψη της υποβάθμισής τους. Αντίστοιχοι στόχοι τίθενται και όσον αφορά την πρόληψη της ρύπανσης των υδάτων ώστε να αξιοποιείται η δυνατότητα αυτοκαθαρισμού των υδατικών σωμάτων και να μην επιβαρύνεται περαιτέρω η ποιοτική τους κατάσταση. Οδηγία 2000/60 της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τους υδατικούς πόρους Η πολιτική της ΕΕ για τους υδατικούς πόρους καθορίστηκε με την Οδηγία 2000/60, η οποία αποτελεί σταθμό στο περιβαλλοντικό θεσμικό πλαίσιο της ΕΕ. Η Οδηγία εισάγει σημαντικές πολιτικές αρχές και υποχρεώσεις στα κράτη μέλη και συνοδεύεται από ένα πολύπλοκο σύστημα προδιαγραφών και παραρτημάτων. Αφετηρία της Οδηγίας είναι οι αυξανόμενες πιέσεις στη ζήτηση επαρκών ποσοτήτων ύδατος καλής ποιότητας που συναντώνται πλέον σε επίπεδο Ευρώπης. Οι βασικές αρχές στις οποίες στηρίζεται η Οδηγία 2000/60 είναι : «το ύδωρ δεν είναι εμπορικό προϊόν αλλά αποτελεί κληρονομιά που πρέπει να προστατεύεται και να τυγχάνει της κατάλληλης μεταχείρισης», «ο ρυπαίνων πληρώνει», «η ύδρευση συνιστά υπηρεσία κοινής ωφέλειας», «τα επιφανειακά και υπόγεια ύδατα είναι ανανεώσιμοι φυσικοί πόροι», Κομβικό στοιχείο της είναι ότι ορίζει χωρική μονάδα διαχείρισης των υδατικών πόρων και επίτευξης των στόχων που θέτει τη «λεκάνη απορροής ποταμού». Για την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών προβλημάτων και τη βελτίωση της ποιότητας των υδατικών πόρων η Οδηγία: θέτει συνολικές αρχές για έλεγχο στην άντληση και για την εξασφάλιση της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας, ορίζει κοινά πρότυπα περιβαλλοντικής ποιότητας σε κοινοτικό επίπεδο, και ότι είναι αναγκαία η συμμετοχή του ευρύτερου κοινού και των χρηστών ύδατος, στη θέσπιση και ενημέρωση των σχεδίων διαχείρισης λεκάνης απορροής ποταμού. Οι στόχοι της Οδηγίας 2000/60 είναι η διατήρηση και η βελτίωση του υδάτινου περιβάλλοντος (κυρίως στην ποιότητα του νερού και επικουρικά στην ποσότητα αυτού), η προοδευτική μείωση της εκπομπής επικίνδυνων ουσιών στο νερό, η 2

3 εξασφάλιση της παροχής πόσιμου ύδατος καλής ποιότητας στον πληθυσμό και η εξάλειψη επικίνδυνων ουσιών και συγκεντρώσεων στο θαλάσσιο περιβάλλον. Καθοριζόμενες ημερομηνίες και ενέργειες Για την επίτευξη των στόχων η Οδηγία 2000/60 καθορίζει μια σειρά από ημερομηνίες και ενέργειες - ορόσημα με σημαντικότερα 2000, η ημερομηνία ισχύος της. 2003, η συμμόρφωση των κρατών μελών σε θεσμικό επίπεδο, o καθορισμός των υδατικών διαμερισμάτων και των αρμόδιων αρχών 2004, η εκπόνηση μελετών σε επίπεδο λεκάνης απορροής ποταμού περιλαμβάνοντας ανάλυση των χαρακτηριστικών, η επισκόπηση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στην κατάσταση των επιφανειακών και των υπογείων υδάτων, η οικονομική ανάλυση της χρήσης ύδατος και η δημιουργία μητρώου περιοχών που χρήζουν ειδικής προστασίας. 2006, η δημιουργία δικτύου παρακολούθησης της κατάστασης των υδάτων και η έναρξη του κοινωνικού διαλόγου. 2010, η εφαρμογή τιμολόγησης του ύδατος (με βασικά στοιχεία τα κίνητρα για περιορισμό της κατανάλωσης και την ανάκτηση του κόστους ύδατος από κάθε κατηγορία χρήστη) 2015, η επίτευξη των περιβαλλοντικών στόχων σε κάθε λεκάνη Βασικό τμήμα της Οδηγίας είναι η εφαρμογή σχεδίων διαχείρισης λεκάνης απορροής ποταμού με περιεχόμενα : χαρτογραφικό προσδιορισμό της θέσης και των ορίων των υδατικών συστημάτων, των οικοπεριοχών και προσδιορισμό των συνθηκών αναφοράς για τους τύπους συστημάτων επιφανειακών υδάτων. υπολογισμό πιέσεων και ρύπανσης των επιφανειακών και των υπογείων υδάτων από σημειακές πηγές, από διάχυτες πηγές, από την υδροληψία και άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες. προσδιορισμό και χαρτογράφηση των προστατευόμενων περιοχών. δίκτυα παρακολούθησης των επιφανειακών υδάτων (οικολογική και χημική), των υπογείων υδάτων (χημική και ποσοτική) και των προστατευόμενων περιοχών καθορισμό περιβαλλοντικών στόχων για τα παραπάνω οικονομική ανάλυση της χρήσης ύδατος και πρόγραμμα ανάκτησης του κόστους καθορισμό προγραμμάτων, μέτρων και πολιτικών (συμπεριλαμβανομένων των ελέγχων) για την εφαρμογή του σχεδίου και των στόχων που τίθονται μέτρα για την πληροφόρηση του κοινού και τη διαβούλευση, των αποτελεσμάτων τους και των συνακόλουθων τροποποιήσεων των σχεδίων. 3

4 Διαχείριση υδατικών πόρων στην Ελλάδα Στην Ελλάδα παρατηρούνται υδρολογικές και γεωμορφολογικές ανισότητες στους διαθέσιμους υδατικούς πόρους με συγκέντρωση της ζήτησης σε περιοχές με αδύναμους πόρους και σε περιόδους ξηρασίας (καλοκαιρινή περίοδο, άρδευση, τουρισμός, μεγαλουπόλεις). Η ελλιπής οργάνωση της πολιτείας, η έλλειψη φορέων, στελεχών και υλικοτεχνικής υποδομής, και συχνά η έλλειψη σχεδιασμού και προγραμματισμού είχαν το προφανές αποτέλεσμα μιας μη ορθολογικής διαχείρισης. Κύριες συνέπειες αυτής της κατάστασης είναι η διαταραχή του υδατικού ισοζυγίου με μεγάλες πτώσεις στάθμης στους υπόγειους υδροφορείς, ο περιορισμός των παροχών στα ποτάμια και η υποβάθμιση της ποιότητας σε ποτάμια και λίμνες, η επέκταση του φαινομένου της υφαλμύρωσης των παράκτιων υδροφορέων και η ρύπανση των υπόγειων και επιφανειακών νερών από λιπάσματα, βιομηχανικά και αστικά λύματα κλπ. Με βάση την Οδηγία της ΕΕ για τους υδατικούς πόρους, ψηφίσθηκε το 2003 ο νέος Νόμος για της διαχείριση των υδατικών πόρων που εμπλουτίζει σημαντικά την ελληνική διοίκηση δημιουργώντας παράλληλα σημαντικές υποχρεώσεις. Περιλαμβάνει διοικητικές αλλαγές σε επίπεδο Υπουργείων και Περιφερειακών διευθύνσεων και αναγορεύει τη διαχείριση υδατικών πόρων σε σημαντικό θέμα της λειτουργίας της δημόσιας διοίκησης. Η αρμοδιότητα για τη διαχείριση υδατικών πόρων, το σχεδιασμό και την αδειοδότηση έργων παραμένει στις Περιφερειακές διοικήσεις και στο Υπουργείο Περιβάλλοντος. Στην νέα κατάσταση που διαμορφώνεται η πρωτοβάθμια αυτοδιοίκηση διατηρεί τις αρμοδιότητες κατασκευής και λειτουργίας των έργων ύδρευσης και αποχέτευσης (ακαθάρτων και όμβριων) και των δημοτικών δικτύων άρδευσης ενώ κατά περίπτωση, και ανάλογα με τις πολιτικές προτεραιότητες που θέτει, υλοποιεί έργα προστασίας και αξιοποίησης σε λίμνες, δέλτα ποταμών και «οικολογικώς ευαίσθητα» υδατικά σώματα, συμμετέχει στη διαχείριση και στον προγραμματισμό της διαχείρισης υδρολογικών λεκανών και αναπτύσσει δράσεις πληροφόρησης και εμψύχωσης καταναλωτών και πολιτών για την ορθολογική χρήση των υδατικών πόρων. Σε κάθε πόλη ιδιαίτερο ρόλο έχουν οι υπηρεσίες ποσίμου νερού. Στα μεγάλα πολεοδομικά συγκροτήματα οι υπηρεσίες αυτές έχουν σημαντικό μέγεθος και περιλαμβάνουν τα έργα άντλησης, μεταφοράς, επεξεργασίας απολύμανσης και διανομής. Σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη τα έργα διαχειρίζονται εταιρείες του δημοσίου ενώ στις υπόλοιπες πόλεις δημοτικές υπηρεσίες και επιχειρήσεις. Την δεκαετία του 90 κατασκευάστηκαν σημαντικά έργα επεξεργασίας νερού στις μεγάλες πόλεις με σύγχρονες εγκαταστάσεις διύλισης. Αντίστοιχη σύγχρονη μονάδα κατασκευάστηκε πρόσφατα στη Θεσσαλονίκη που επεξεργάζεται κυβικά μέτρα νερού την ημέρα από τον ποταμό Αλιάκμονα. Οι μονάδες αυτές αξιοποιούν παράλληλα δίκτυα παρακολούθησης της ποιότητας που εγκαθίστανται στους επιφανειακούς ταμιευτήρες ή στα σημεία άντλησης. Στους μικρότερους οικισμούς οι υπηρεσίες ύδρευσης δεν διαθέτουν μεγάλες εγκαταστάσεις επεξεργασίας και για το λόγο αυτό απαιτείται να χρησιμοποιούν καλύτερης ποιότητας πρωτογενές νερό. Σε κάθε περίπτωση εργαστήρια των δήμων ή του Πανεπιστημίου ή ιδιωτικά αναλαμβάνουν το έργο της συνεχούς παρακολούθησης. Απαραίτητη γι αυτό το έργο είναι η στελέχωση των Δήμων με 4

5 επιστήμονες που γνωρίζουν το αντικείμενο ή η λειτουργία διαδημοτικών έργων ή φορέων. Στο πλαίσιο της νέας νομοθεσίας των υδατικών πόρων ιδιαίτερη σημασία αποκτούν τα πιλοτικά έργα για την εφαρμογή της οδηγίας 2000/60 σε ελληνικές υδρολογικές λεκάνες. Στην Ελλάδα ξεκινούν δύο αντίστοιχες εφαρμογές εκ των οποίων η πρώτη χρονολογικά αφορά στην υδρολογική λεκάνη του ποταμού Ανθεμούντα στην Ανατολική Θεσσαλονίκη. Το έργο αυτό έχει αναλάβει η ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΑΕ με χρηματοδότηση από την ΕΕ στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής πρωτοβουλίας περιβάλλοντος LIFE 2004/ ENV/GR. Στο πιλοτικό έργο για πρώτη φορά στην Ελλάδα : θα εφαρμοστούν όλα τα τεχνικά εργαλεία της Οδηγίας 2000/60 και με εφαρμογές πληροφορικής (GIS Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών), θα προχωρήσουμε σε οικονομική ανάλυση χρήσης ύδατος για τον σχεδιασμό ρεαλιστικής τιμολογιακής πολιτικής, θα σχεδιαστούν σενάρια ανάπτυξης της περιοχής σε συνδυασμό με τις χρήσεις ύδατος, και θα διαμορφωθεί μια δημόσια κοινωνική συμφωνία, με βάση της αρχές της LOCAL AGENDA 21, μεταξύ της αυτοδιοίκησης των κοινωνικών εταίρων και των παραγωγών της περιοχής για τη χρήση των υδατικών πόρων. Αυτή η δημόσια συμφωνία θα αποτελέσει το εργαλείο ανάπτυξης της περιοχής και θα εξασφαλίσει τη συμμετοχή όλων των φορέων στον έλεγχο της εφαρμογής της. Δράσεις πληροφόρησης για τα αποτελέσματα του έργου θα υλοποιηθούν σε πανελλαδικό επίπεδο ενώ παράλληλες δράσεις διάδοσης αποτελεσμάτων θα υλοποιηθούν σε Ιταλία και Ισπανία. Σχέδιο ορθολογικής διαχείρισης υδατικών πόρων Οι βασικές συνιστώσες ενός σχεδίου ορθολογικής διαχείρισης των υδατικών πόρων περιλαμβάνουν: α) την εκπόνηση μελετών σχεδιασμού διαχείρισης σε επίπεδο λεκανών απορροής και σε επίπεδο υδατικού διαμερίσματος β) την εγκατάσταση μετεωρολογικών σταθμών και σταθμών μέτρησης ποσότητας και ποιότητας νερού, τόσο για την παρακολούθηση της κατάστασης όσο και για την αυξημένη αξιοπιστία των μελετών για μελλοντικά έργα, γ) την εκπόνηση μελετών και την κατασκευή έργων, κυρίως συλλογής και αποθήκευσης των επιφανειακών νερών και γενικότερα την ενίσχυση του τεχνητού εμπλουτισμού και της ανακύκλωσης δ) τη θέσπιση διοικητικών-διαχειριστικών μέτρων για την προστασία των υδατικών πόρων αρχικά και στη συνέχεια τη βέλτιστη εκμετάλλευσή τους. ε) τον καθορισμό ενιαίας τιμολογιακής πολιτικής που θα εξασφαλίζει σε τοπικό επίπεδο τους απαραίτητους πόρους. στ) τη δημιουργία και λειτουργία αξιόπιστων και αποτελεσματικών φορέων για τη διαχείριση των υδατικών πόρων. 5

6 Τα μέτρα αυτά περιλαμβάνουν τομές στην αδειοδότηση και τον έλεγχο των αντλήσεων και απολήψεων από τα επιφανειακά υδατικά σώματα, επαρκή ελεγκτικό μηχανισμό και πλαίσιο αποφάσεων καθορισμού μέτρων για την εκμετάλλευση υδατικών πόρων. Φορείς διαχείρισης υδατικών πόρων Με το νέο θεσμικό πλαίσιο απαραίτητη είναι η σύσταση και λειτουργία φορέων διαχείριση υδατικών πόρων σε επίπεδο λεκάνης απορροής ποταμού. Οι φορείς αυτοί δεν πρέπει να συγχέονται με αυτούς που αναλαμβάνουν τη διαχείριση των έργων νερού και υγρών αποβλήτων. Αφορούν κύρια στο σχεδιασμό και το συντονισμό της διαχείρισης υδατικών πόρων σε όλη τη λεκάνη και στην παρακολούθηση των χαρακτηριστικών των υδατικών πόρων. Οι φορείς της Αυτοδιοίκησης έχουν ουσιαστικό ρόλο σε αυτούς τους φορείς εφόσον εκπροσωπούν το σύνολο της τοπικής κοινωνίας (πολίτες και παραγωγούς). Στους φορείς διαχείρισης λεκανών πέρα από τις Περιφερειακές Διοικήσεις συμμετέχουν εκπρόσωποι από όλες τις αυτοδιοικήσεις, τις ενώσεις παραγωγών (αγροτικοί συνεταιρισμοί, επιμελητήρια) και τις ΜΚΟ των περιοχών που ανήκουν στην υδρολογική λεκάνη. Σημαντικός είναι ο ρόλος του φορέα υδατικών πόρων ιδιαίτερα στα επιφανειακά νερά (ποτάμια, λίμνες) όσον αφορά στην παρακολούθηση της ποιοτικής τους κατάστασης και στην οργάνωση έργων πρόληψης και αποκατάστασης της ρύπανσης. Η εμπειρία χωρών με φορείς διαχείρισης μεγάλων ποταμών (ΗΠΑ, Γερμανία) έχει δείξει ότι ένα σύστημα παρακολούθησης (monitoring) σε επίπεδο λεκάνης ποταμού προλαμβάνει τα περιστατικά ρύπανσης, πληροφορεί κατάλληλα τους χρήστες νερού και κύρια τις εταιρείες ύδρευσης και υλοποιεί με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα τα έργα αποκατάστασης. Τα θετικά αποτελέσματα αυτής της λειτουργίας στην ποιότητα του ποσίμου νερού και άρα στην ασφάλεια του πληθυσμού των πόλεων είναι αναμφισβήτητα. Συμμετοχή του πολίτη και του παραγωγού Με την εφαρμογή της Οδηγίας 2000/60 καθίσταται υποχρεωτική και αναγκαία η συμμετοχή των πολιτών και των καταναλωτών νερού στη διαχείριση και στην παρακολούθηση της διαχείρισης υδατικών πόρων. Η αναγκαιότητα αυτή συνδυάζεται με σημαντικές κοινωνικές δράσεις, εκπαίδευση και παιδεία. Απαραίτητο στοιχείο στα προγράμματα διαχείρισης υδατικών πόρων είναι ο σχεδιασμός καμπάνιας πληροφόρησης & ευαισθητοποίησης, η συμμετοχή της κοινωνίας στο σχεδιασμό, η συνεχής πληροφόρηση των πολιτών για την πρόοδο των προγραμμάτων και η διαφάνεια στις διαδικασίες. Στην κατεύθυνση αυτή επιλέγεται η συμμετοχή εκπροσώπων οργανώσεων και της κοινωνίας των πολιτών και κύρια των φορέων των παραγωγών (επιμελητήρια κλπ.). σε φορείς διαχείρισης υδρολογικών λεκανών. 6

7 Διαχείριση υγρών αποβλήτων Τα υγρά απόβλητα, αστικά και βιομηχανικά, και η διαχείρισή τους αποτελούν σημαντικό περιβαλλοντικό πρόβλημα εφόσον απαιτούν έργα υποδομής σε μεγάλη έκταση με σημαντικό κόστος επένδυσης, υψηλές απαιτήσεις λειτουργίας και με άμεσες επιπτώσεις στην ποιότητα επιφανειακών και υπόγειων νερών. Η ανεξέλεγκτη διάθεση υγρών αποβλήτων εγκυμονεί σημαντικούς κινδύνους για τη δημόσια υγεία και για το περιβάλλον - οικοσύστημα. Συχνά οι περιοχές κρίσης εντοπίζονται κοντά ή μέσα σε αστικές περιοχές είτε σε ευαίσθητα υδατικά σώματα. Μία παράμετρος που δεν πρέπει να υποτιμάται είναι ότι τα υγρά απόβλητα παρά το ρυπαντικό τους φορτίο αποτελούν εναλλακτικούς υδατικούς πόρους, ιδιαίτερα σε περιοχές με ελλειμματικούς υδατικούς πόρους. Ο ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης είναι ιδιαίτερα σημαντικός στη διαχείριση γενικά των υγρών αποβλήτων (κύρια αστικών). Στην Ελλάδα οι ΟΤΑ έχουν την αποκλειστική ευθύνη για την κατασκευή και διαχείριση των δικτύων ακαθάρτων και όμβριων, για την κατασκευή και λειτουργία των εγκαταστάσεων επεξεργασίας αστικών λυμάτων (βιολογικοί καθαρισμοί), για την τιμολογιακή πολιτική, την προσέλκυση διεκδίκηση χρηματοδοτήσεων και τον προγραμματισμό έργων. Παράλληλα επιβλέπουν και ελέγχουν τη λειτουργία των υπολοίπων δραστηριοτήτων (κύρια ιδιωτικός τομέας) που παράγουν και διαθέτουν υγρά απόβλητα στο πλαίσιο των ευρύτερων αρμοδιοτήτων τους για την προστασία του περιβάλλοντος και της δημόσιας υγείας. Πρέπει να επισημανθεί ότι τα έργα υγρών αποβλήτων και ιδιαίτερα της επεξεργασίας τους δεν απαιτείται μόνο να κατασκευάζονται αλλά και να λειτουργούν με επάρκεια. Είναι σύνηθες το φαινόμενο αδυναμίας κάλυψης του κόστους λειτουργίας ή να μην έχει αποφασιστεί και συγκροτηθεί φορέας διαχείρισης με αποτέλεσμα και το περιβάλλον να ρυπαίνεται και οι πιστώσεις της αρχικής επένδυσης να μην αξιοποιούνται. Θεσμικό πλαίσιο υγρών αποβλήτων στην Ελλάδα και στην ΕΕ Οι βασικές υγειονολογικές διατάξεις που απαγορεύουν την διάθεση ανεπεξέργαστων υγρών αποβλήτων στην Ελλάδα και υποχρεώνουν ιδιώτες (δευτερογενή και τριτογενή τομέα της οικονομίας) και την αυτοδιοίκηση στην κατασκευή δικτύων ακαθάρτων και Εγκαταστάσεων Επεξεργασίας Λυμάτων (ΕΕΛ) χρονολογούνται από το Η Οδηγία 91/271 της ΕΕ ενσωματώθηκε στο ελληνικό θεσμικό πλαίσιο το 1997 και έθεσε τις προτεραιότητες για τα έργα διαχείρισης υγρών αποβλήτων ως εξής : Μέχρι τις 31/12/2000 οι οικισμοί με ισοδύναμο πληθυσμό άνω των κατοίκων θα πρέπει να διαθέτουν δίκτυα αποχέτευσης αστικών λυμάτων και εγκαταστάσεις δευτεροβάθμιας επεξεργασίας, Μέχρι 31/12/2005 οι οικισμοί με πληθυσμό από έως κατοίκους θα πρέπει να διαθέτουν αποχετευτικό δίκτυο και δευτεροβάθμια ή κατάλληλη για τον αποδέκτη επεξεργασία. Ιδιαίτερα μέτρα λαμβάνονται για περιοχές όπου ο αποδέκτης των επεξεργασμένων υγρών αποβλήτων θεωρείται «ευαίσθητος» σύμφωνα με το οικολογικά του χαρακτηριστικά 7

8 Σχέδιο διαχείρισης υγρών αποβλήτων σε χωρικές διοικητικές ενότητες Στο παραπάνω πλαίσιο οι Νομαρχιακές Αυτοδιοικήσεις προχώρησαν σε Νομαρχιακούς Σχεδιασμούς για τον προγραμματισμό έργων. Ο σχεδιασμός διαχείρισης υγρών αποβλήτων μιας χωρικής ενότητας πρέπει να περιλαμβάνει : 1. Απογραφή υφιστάμενων έργων αποχέτευσης και επεξεργασίας λυμάτων, αποτίμηση επιπέδου λειτουργίας και τεχνολογικής στάθμης 2. Εκτίμηση δυνατοτήτων συνδιαχείρισης και συνεπεξεργασίας αποβλήτων στο πλαίσιο κοινών υδρολογικών λεκανών και δημιουργία καταλόγου έργων 3. Προκαταρκτικός σχεδιασμός έργων αποχέτευσης, επεξεργασίας και επαναχρησιμοποίησης λυμάτων (και για τη διαχείριση όμβριων υδάτων) 4. Κατάρτιση καταλόγου προτεραιοτήτων με βάση τα πληθυσμιακά φορτία κάθε περιοχής, τις υφιστάμενες επενδύσεις και την «οικολογική ευαισθησία» των περιοχών αποδεκτών 5. Σχεδιασμός φορέων κατασκευής και διαχείρισης έργων και τιμολογιακής πολιτικής. Τυποποίηση και οργάνωση ελεγκτικού μηχανισμού και κεντρικής ομάδας υποστήριξης σε θέματα τεχνογνωσίας. 6. Κοινωνική & πολιτική διαβούλευση για τη διαμόρφωση ενιαίου προγράμματος δράσης 7. Προγραμματισμός έργων και χρονοδιαγράμματος επικαιροποίησης τροποποίησης του σχεδιασμού. Κρίσιμα θέματα στη διαχείριση υγρών αποβλήτων Φορείς διαχείρισης Η τοπική Αυτοδιοίκηση έχει τη βασική ευθύνη για τη σύσταση και λειτουργία των έργων και των εγκαταστάσεων επεξεργασίας λυμάτων και διαχείρισης της αποχέτευσης ακαθάρτων. Στην Ελλάδα ακολουθούνται τρεις βασικές επιλογές : Η λειτουργία και η διαχείριση δικτύων και μονάδων επεξεργασίας γίνεται από τον ΟΤΑ που έχει και την ιδιοκτησία τους, Γίνεται ανάθεση από τον ΟΤΑ της αρμοδιότητας σε νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου ή δημοτική επιχείρηση ειδικού σκοπού (ΔΕΥΑ) ή σε δημοτική επιχείρηση μικτής λειτουργίας (πχ. αστικό περιβάλλον), Λειτουργία εταιρειών σε επίπεδο μητροπολιτικών συγκροτημάτων (μόνο Αθήνα, Θεσσαλονίκη), με ευθύνη σε όλα τα θέματα νερού και λυμάτων (ύδρευση, αποχέτευση, επεξεργασία λυμάτων, όμβρια). Στην περίπτωση αυτή οι επιχειρήσεις είναι ιδιωτικοποιημένοι δημόσιοι οργανισμοί και τμήμα τους είναι στο χρηματιστήριο. Σημαντικό πολιτικό θέμα αποτελεί η συμμετοχή των αυτοδιοικήσεων της περιοχής σε αυτούς τους φορείς. Σε κάθε περίπτωση απαραίτητη είναι η ανάπτυξη ιδιωτικών επιχειρήσεων με τεχνογνωσία σε όλα τα αντικείμενα των υγρών αποβλήτων οι οποίες αναλαμβάνουν μέσω διαγωνισμών τη λειτουργία μεγάλων ή μικρότερων εγκαταστάσεων υγρών 8

9 αποβλήτων. Αντίστοιχες επιχειρήσεις δημιουργούνται και στο χώρο της Αυτοδιοίκησης. Η ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΑΕ από το 1997 αναλαμβάνει την παρακολούθηση και λειτουργία ΕΕΛ των μετόχων για εγκαταστάσεις μικρού και μεσαίου μεγέθους καθώς και αντίστοιχα έργα εκσυγχρονισμού και επέκτασης των μονάδων αυτών. Προσωπικό εγκαταστάσεων λειτουργίας Το θέμα της ύπαρξης εξειδικευμένο επιστημονικού και εργατοτεχνικού προσωπικού για το σχεδιασμό και κύρια για τη λειτουργία των εγκαταστάσεων επεξεργασίας λυμάτων (ΕΕΛ) αποτελεί κρίσιμη παράμετρο στην επιτυχία αυτών των έργων. Είναι σύνηθες και στην Ελλάδα μικρές και μεσαίες μονάδες να απαξιώνονται λειτουργικά και τεχνολογικά και να μην επιτυγχάνουν τις παραμέτρους λειτουργίας εξαιτίας ελλιπούς στελέχωσης. Την τελευταία 10ετία έχει οργανωθεί πανελλήνια μία προσπάθεια κατάρτισης στελεχών και σε επιστημονικό και σε εργατοτεχνικό προσωπικό με σκοπό να αναλάβουν αυτούς τους ρόλους. Η ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΑΕ έχει οργανώσει επανειλημμένα αντίστοιχα σεμινάρια που αποτελούνται από ένα βασικό κορμό 250 ωρών θεωρίας και πρακτική άσκηση 2 έως 6 μηνών. Προφανώς το θέμα συνδέεται και με την εξεύρεση των αναγκαίων πιστώσεων για την κάλυψη του κόστους αυτού του προσωπικού, είναι όμως δεδομένο ότι η οργανωμένη διοίκηση και συντήρηση μιας μονάδας μειώνει το κόστος συντήρησης και ανανέωσης εξοπλισμού και φυσικά αποτρέπει τις επιπτώσεις στο περιβάλλον. Τιμολογιακή πολιτική Η εξασφάλιση της λειτουργίας των δικτύων και των μονάδων επεξεργασίας αλλά και η εξεύρεση πόρων για νέες επενδύσεις και επεκτάσεις εξαρτώνται από την ύπαρξη ορθολογικής και ανταποδοτικής τιμολογιακής πολιτικής. Το θέμα της τιμολογιακής πολιτικής αντιμετωπίζεται στη συνέχεια για όλα τα θέματα των υδατικών πόρων. Στο σημείο αυτό πρέπει μόνο να σημειωθεί η ελληνική εμπειρία που επιβάλει τη συγκέντρωση πόρων και για τη λειτουργία και συντήρηση των μονάδων. Το τιμολόγιο χρέωσης εξαρτάται από το φορέα κύριο του έργου που αναλαμβάνει τη λειτουργία και καθορίζεται είτε από απόφαση αυτοδιοκητικών οργάνων είτε από την τιμολογιακή πολιτική της εταιρείας υδάτων στην περίπτωση των μητροπολιτικών συγκροτημάτων και διαπραγμάτευση με την κυβέρνηση. Επαναχρησιμοποίηση λυμάτων και ιλύος Όπως αναφέρθηκε η επαναχρησιμοποίηση λυμάτων σε περιοχές με έλλειψη ή αυξημένη ζήτηση νερού αποτελεί μία δυνατότητα που προωθείται σε επίπεδο ΕΕ. Ιδιαίτερα τομείς όπως η άρδευση, η βιομηχανική χρήση, η πυρόσβεση υπάρχει η δυνατότητα να υδροδοτηθούν από επεξεργασμένα υγρά απόβλητα, μειώνοντας τις περιττές αντλήσεις και βελτιώνοντας την βιωσιμότητα των πόρων. Την περίοδο η ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΑΕ υλοποίησε με χρηματοδότηση από την ΕΕ (LIFE 99/ENV) ένα πρωτοπόρο έργο επαναχρησιμοποίησης λυμάτων στην περιοχή της Θέρμης Θεσσαλονίκης. Στο συγκεκριμένο έργο : διαμορφώθηκαν για όλη την Ελλάδα προδιαγραφές επαναχρησιμοποίησης υγρών αποβλήτων για όλες τις δυνατές χρήσεις, 9

10 σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε ένα σύστημα τεταρτοβάθμιας επεξεργασίας υγρών αποβλήτων με σύγχρονα συστήματα on line παρακολούθησης, τροφοδοτήθηκε ένα δίκτυο άρδευσης με επεξεργασμένα λύματα, σχεδιάστηκε, κατασκευάστηκε και παρακολουθήθηκε ένα πεδίο ενίσχυσης υδροφορέων μέσω κατείσδυσης με επεξεργασμένα λύματα, και οργανώθηκε ένα πρόγραμμα διάδοσης της επαναχρησιμοποίησης λυμάτων σε όλη την Ελλάδα και σε φορείς της Ευρωπαϊκής Μεσογείου. Προγράμματα επαναχρησιμοποίησης εφαρμόζονται και για την βιολογική ιλύ (λάσπη) που αποτελεί γεωργικό εφόδιο (λίπασμα, εδαφοβελτιωτικό) για τη γεωργία και ιδιαίτερα για δενδρώδεις καλλιέργειες, βιομηχανικά φυτά και αναδασώσεις. Στην περίπτωση αυτή απαιτείται σαφής προσδιορισμός της τοξικότητας της ιλύος και ιδιαίτερα της περιεκτικότητας σε βαρέα μέταλλα. Δεν πρέπει επίσης να παραγνωρίζεται η δυνατότητα χρήσης της αφυδατωμένης ιλύος ως καύσιμο. Βιομηχανικά λύματα Δύο βασικά στοιχεία διαφοροποιούν τη διαχείριση βιομηχανικών λυμάτων. 1. Η περίπτωση επαναχρησιμοποίησης (ανάκτησης) του συνόλου ή τμήματός τους και της περιεχόμενης θερμότητας κατά περίπτωση, προλαμβάνοντας τη θερμική ρύπανση αλλά και την άσκοπη υπεράντληση από υδροφορείς ιδίως σε περιοχές με έλλειψη σε νερό (περιπτώσεις βιομηχανιών κοντά σε οικισμούς ή σε ξηρικές περιοχές) 2. Η επικινδυνότητα τοξικότητα των εκροών βιομηχανικών διεργασιών όπου απαιτείται ειδική και σχεδιασμένη διαχείριση ώστε να αποτραπεί η διάχυση των ρυπαντικών ουσιών στους αποδέκτες. Στην περίπτωση των βαρέων μετάλλων η εισαγωγή τους στην οικολογική και διατροφική αλυσίδα εγκυμονεί σημαντικότατους κινδύνους σε βάθος χρόνου και για τη δημόσια υγεία. Η ιλύς από αυτές τις διεργασίες απαιτεί ειδικό και αδειοδοτημένο χώρο διάθεσης Καθορισμός προδιαγραφών επεξεργασίας και διάθεσης επεξεργασμένων λυμάτων στο περιβάλλον Ο καθορισμός των παραμέτρων διάθεσης επεξεργασμένων λυμάτων στο περιβάλλον και σε συγκεκριμένους αποδέκτες αποτελεί συνδυασμό επιστήμης και πολιτικής. Ζητούμενο είναι να παραλαμβάνουν οι αποδέκτες ρύπους στα όρια του αυτοκαθαρισμού τους, η λειτουργία των μονάδων να ελέγχεται, τα όρια που τίθενται να είναι ρεαλιστικά και το όλο θέμα να συνδέεται με το σχεδιασμό χρήσεων γης και τον οικονομικό - αναπτυξιακό προγραμματισμό της περιοχής. Στην Ελλάδα αντίστοιχες αποφάσεις λαμβάνονται από τη Β Βαθμού Αυτοδιοίκηση (Νομαρχιακή) για όλο το Νομό και για καθορισμένους αποδέκτες θέτοντας ανώτατες και μέσες συγκεντρώσεις επεξεργασμένων λυμάτων ανά ρυπαντή. Στις περιοχές που δεν υπάρχει καθορισμένος αποδέκτης η επιχείρηση αναλαμβάνει το κόστος προωθημένης επεξεργασίας και υπεδάφιας διάθεσης των επεξεργασμένων λυμάτων. 10

11 Τιμολογιακή πολιτική υδατικών πόρων Η τιμολόγηση και κοστολόγηση της κατανάλωσης, της χρήσης και της ρύπανσηςεπιβάρυνσης υδατικών πόρων αποτελεί το απαραίτητο εργαλείο για την εισαγωγή κινήτρων και αντικινήτρων και για την αποτελεσματική λειτουργία των φορέων διαχείρισης και ελέγχου. Οι κύριοι καταναλωτές παγκοσμίως δεν πληρώνουν για την κατανάλωση νερού και γενικά για την επίδρασή τους στους υδατικούς πόρους (άρδευση και βιομηχανία καταναλώνουν πάνω από 93% των καταναλισκόμενων υδατικών πόρων παγκοσμίως). Παραδείγματα τιμολογιακής πολιτικής αποτελούν : η τοποθέτηση και η παρακολούθηση υδρόμετρων στις επαγγελματικές καταναλώσεις (πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή τομέα) η λειτουργία συλλογικών αρδευτικών δικτύων και η διακοπή λειτουργίας ατομικών αρδευτικών γεωτρήσεων η κλιμάκωση της μοναδιαίας τιμής κατανάλωσης νερού ανάλογα με την ποσότητα. Η εισαγωγή τιμολογιακής πολιτικής αποτελεί κίνητρο για περιορισμό της κατανάλωσης. Τα έσοδά της συμβάλλουν στη λειτουργία αξιόπιστων φορέων ύδρευσης, στην εξασφάλιση καλής ποιότητας νερού και στον εκσυγχρονισμό των δικτύων (κυρίως υδρευτικών και αρδευτικών). Για την επιτυχή εφαρμογή της τιμολογιακής πολιτικής απαιτείται η χρέωση του πραγματικού κόστους παραγωγής, επεξεργασίας και απορρύπανσης των υδατικών πόρων. Το περιβαλλοντικό κόστος αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του κάθε έργου και όλων των οικονομικών δραστηριοτήτων. Η τιμολογιακή πολιτική των υδατικών πόρων πέρα από την άμεση τιμολόγηση μπορεί να υιοθετήσει και μορφές έμμεσης ή ειδικής φορολόγησης. Παραδείγματα ειδικών μορφών τιμολογιακής πολιτικής μπορεί να είναι : Έμμεση φορολόγηση ρυπαντών (πχ. χημικά λιπάσματα παραγωγοί νιτροποίησης) Χρηματοδότηση καθαρών τεχνολογιών και μεθόδων πρόληψης ρύπανσης (IPPC) Η εφαρμογή τιμολογιακής πολιτικής θα οδηγήσει σχετικά γρήγορα σε αποτελέσματα εξοικονόμησης νερού σε όλους τους τομείς. Εξασφαλίζει και την αφύπνιση της περιβαλλοντικής καταναλωτικής συνείδησης των πολιτών αλλά και την αποτελεσματική λειτουργία και συντήρηση των έργων. Η τιμολογιακή πολιτική λειτουργεί ως κίνητρο και ως αντικίνητρο όπως σε όλες τις περιπτώσεις χρήσης περιβαλλοντικών φυσικών πόρων. Βασικά στοιχεία της πρέπει να είναι : Το τιμολόγιο να είναι κλιμακούμενο με βάση την κατανάλωση νερού και με βάση την ποσότητα και την επικινδυνότητα των απορριπτόμενων υγρών αποβλήτων και με βάση την επικινδυνότητα της σύστασής τους. Στην αδειοδοτημένη άντληση νερού από επιφανειακά σώματα ή υπόγειους υδροφορείς και στην αδειοδοτημένη διάθεση επεξεργασμένων υγρών αποβλήτων να καθορίζεται τίμημα ανά ποσότητα, που να εισπράττεται από τους 11

12 φορείς διαχείρισης υδατικών πόρων ή περιβάλλοντος και αποδίδεται στο περιβάλλον σε τοπικό επίπεδο, με έργα ενίσχυσης και προστασίας των υδατικών πόρων και του οικοσυστήματος Οι τιμές χρέωσης στις περιπτώσεις απευθείας άντλησης από παραγωγούς ιδιώτες να εξαρτώνται από την περιβαλλοντική επιβάρυνση στο οικοσύστημα και τη δυνατότητα ανανέωσης των υδροφορέων Η τιμολόγηση να είναι δημόσια συμφωνημένη, να είναι υποχρεωτική για όλους και για το δημόσιο και να έχει ανταποδοτικό χαρακτήρα που να διαπιστώνεται ελέγχεται από τους καταναλωτές Οι προσπάθειες και τα έργα ανακύκλωσης και εξοικονόμησης νερού να ενισχύονται και να επιδεικνύονται. Χρηματοδότηση έργων Οι διαθέσιμοι οικονομικοί πόροι για την κατασκευή των έργων πόσιμου νερού και υγρών αποβλήτων μπορούν να προκύψουν: Χρηματοδότηση από τους χρήστες των έργων (χρηματοδότηση της απόσβεσης) Κρατικές Ευρωπαϊκές Διεθνείς χρηματοδοτήσεις Χρηματοδότηση από τρίτους Αξιοποίηση ιδιωτικών κεφαλαίων Public Private Partnership (PPP) Αξιοποίηση των τελών άντλησης νερού και διάθεσης επεξεργασμένων υγρών αποβλήτων Βασική αρχή είναι ότι ο χρήστης του νερού πρέπει να επιφορτίζεται το κόστος παραγωγής του και το κόστος που δημιουργεί ως επίπτωση στο περιβάλλον, είτε ως άντληση είτε ως υγρό απόβλητο. Παράλληλα η κοινωνία που επιλέγει τη βελτίωση των παραμέτρων της ποιότητας ζωής και την προστασία του περιβάλλοντος επιβάλλεται να συμμετέχει στην ευθύνη αλλά και στο κόστος εφαρμογής αυτής της πολιτικής. Στην περίπτωση του ποσίμου νερού πρέπει να δίνεται η απαραίτητη προσοχή ώστε η εφαρμογή αυτών των πολιτικών τιμολόγησης να μην απαγορεύει την πρόσβαση σε καλής ποιότητας πόσιμο νερό σε ομάδες πληθυσμού που δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα για να ανταποκριθούν στα τρέχοντα τιμολόγια. Για το λόγο αυτό απαιτείται σύνδεση της τιμολογιακής πολιτικής ποσίμου νερού με την κοινωνική πολιτική κάθε κοινωνίας. Επίλογος Το σύνολο των παρεμβάσεων στους υδατικούς πόρους είναι απαραίτητο να εντάσσονται μέσα σε τοπικά και περιφερειακά προγράμματα δράσης με συγκεκριμένους και δημοσιοποιημένους στόχους. Οι δράσεις πρέπει να στηρίζονται στην λογική της Local Agenda 21 ώστε να επιτυγχάνουν τη μέγιστη συμμετοχή αλλά και τον έλεγχο όλων των κοινωνικών εταίρων. Σημαντικό τμήμα αυτών των σχεδίων τοπικής δράσης οφείλει να αποτελεί η εκπαίδευση και η περιβαλλοντική παιδεία που θα στηρίζει την εφαρμογή των σχεδίων και θα εξασφαλίζει την οικολογική συμπεριφορά των επόμενων γενεών. 12