Μάθημα: Οικονομικό δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Διδάσκουσες Καθηγήτριες: Κουσκουνά Μεταξία, Παπαδοπούλου Ρεβέκκα-Εμμανουέλα

Transcript

1 Νομική σχολή Προπτυχιακές σπουδές Μάθημα: Οικονομικό δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης Διδάσκουσες Καθηγήτριες: Κουσκουνά Μεταξία, Παπαδοπούλου Ρεβέκκα-Εμμανουέλα Θέμα: Η κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης κατά το ενωσιακό δίκαιο ανταγωνισμού. Το παράδειγμα σύγκρισης τιμών της Google Εξάμηνο: Εαρινό, 2016 Συντάκτριες: Ανδρεσάκη Χρυσούλα ( ), Γενικαλιώτη Σταυρούλα ( ), Κακαλή Αναστασία ( ) 1

2 Πίνακας περιεχομένων Συντομογραφίες... 3 Εισαγωγή του ζητήματος της κατάχρησης δεσπόζουσας θέσης στο σύστημα του ελεύθερου ανταγωνισμού... 4 ΜΕΡΟΣ Α Δεσπόζουσα θέση... 7 Α) Γενικές παρατηρήσεις... 7 Β) Σχετική αγορά... 9 Γ) Προσδιορισμός της έννοιας της δεσπόζουσας θέσης Δ) Κριτήρια για την ύπαρξη δεσπόζουσας θέσης Ε) Ειδικά θέματα Κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης Περιπτώσεις συμπεριφορών κατάχρησης του άρθρου 102 ΣΛΕΕ Διάκριση καταχρηστικών συμπεριφορών Α) Καταχρήσεις τιμολογιακού χαρακτήρα Β) Καταχρήσεις μη τιμολογιακού χαρακτήρα Επίδραση στο εμπόριο μεταξύ κρατών-μελών Συνέπειες Παραβίασης του Άρθρου 102 ΣΛΕΕ Άρση της Κατάχρησης ΜΕΡΟΣ Β Η Υπόθεση της Google Κατέχει η Google δεσπόζουσα θέση; Είναι καταχρηστική η συμπεριφορά της Google; Συμπέρασμα Βιβλιογραφία

3 Συντομογραφίες ΔΕΕ: Δικαστήριο Ευρωπαϊκής Ένωσης ΕΣΔΑ: Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Παρ.: Παράγραφος Σελ.: Σελίδα Σκ.: Σκέψη ΣΛΕΕ: Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης 3

4 Εισαγωγή του ζητήματος της κατάχρησης δεσπόζουσας θέσης στο σύστημα του ελεύθερου ανταγωνισμού Κεντρικός άξονας του οικονομικού δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι η εγκαθίδρυση στην εσωτερική αγορά ενός συστήματος ανόθευτου ανταγωνισμού μεταξύ των επιχειρήσεων. Παρακάτω θα αναλυθεί σε αδρές γραμμές η έννοια του ελεύθερου ανταγωνισμού και η λειτουργία του άρθρου 102 της συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο σύστημα αυτό. Η λεγόμενη σχολή του Σικάγο θεμελίωσε τις βασικές αρχές του ελεύθερου ανταγωνισμού. Ο ελεύθερος ανταγωνισμός συνίσταται στην ελεύθερη λειτουργία της αγοράς χωρίς παρεμβατισμό από το κράτος. Οι νόμοι της αγοράς αφήνονται ελεύθεροι να λειτουργήσουν χωρίς περιορισμούς, η προσφορά και η ζήτηση είναι οι μόνοι ρυθμιστές της. Σύμφωνα με τη σχολή του Σικάγο, η ελεύθερη λειτουργία της αγοράς, υπό την έννοια της όσο το δυνατό λιγότερης κρατικής παρέμβασης, μεγιστοποιεί την ευημερία των καταναλωτών. Η σχολή αυτή έχει περισσότερη εμπιστοσύνη στις δυνάμεις της αγοράς για την προώθηση της ανάπτυξης και της ευημερίας απ ότι στους κρατικούς μηχανισμούς. Grosso modo, o άκρατος ανταγωνισμός θα οδηγήσει στην επικράτηση των καλύτερων και πιο αποτελεσματικών με αποτέλεσμα την οικονομική και κοινωνική πρόοδο. Οι δυνάμεις που συνθέτουν τη δομή και τη λειτουργία της αγοράς θεραπεύουν ταυτόχρονα και τις όποιες ατέλειες της, ιδίως όταν οι προσφέροντες και οι ζητούντες λειτουργούν συνειδητά και ορθολογιστικά 1. Η σχολή αυτή διάκειται θετικά στην ύπαρξη μονοπωλίων εφόσον είναι αποτελεσματικά, και στις κάθετες συγκεντρώσεις Ως αντίδραση στη σύλληψη της σχολής του Σικάγου, η οποία είχε αναγορεύσει τον τέλειο ανταγωνισμό σε βασικό πλαίσιο αναφοράς, διαμορφώθηκε η σχολή του Harvard που στηρίχτηκε περισσότερο στην οικονομική πραγματικότητα, στην οποία ούτε η άριστη κατανομή των αγαθών των διάφορων οικονομικών φορέων είναι εφικτή ούτε η εύλογη χρήση των συντελεστών παραγωγής είναι δεδομένη 2. Η σχολή αυτή θεωρεί ότι είναι επιβεβλημένη η παρέμβαση στην αγορά ως ειδικό μέσο άσκησης οικονομικής πολιτικής. Επίκεντρο της πολιτικής αυτής πρέπει να είναι η αναδιανομή των μέσων παραγωγής, η κατάργηση φυσικών και νομικών εμποδίων. Η σχολή αυτή διάκειται αρνητικά στις συγκεντρώσεις, στις κάθετες και οριζόντιες συμπράξεις. 1 Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Α.Πλιάκος, σελ Οι προϋποθέσεις αυτές λαμβάνονται ως δεδομένες από τη σχολή του Σικάγο στο θεωρητικό της υπόδειγμα. 4

5 Όσον αφορά τη σύλληψη της κοινής αγοράς και την ανάπτυξη της σε εσωτερική ή ενιαία αγορά, η κατοχύρωση του ελεύθερου ανταγωνισμού θεωρήθηκε ανέκαθεν αδιαμφισβήτητο μέσο. Κατά την πάγια νομολογία των Ενωσιακών Δικαστηρίων, δεν αρκεί για το στόχο αυτό η κατάργηση του κρατικού παρεμβατισμού στην ελεύθερη κυκλοφορία αγαθών, υπηρεσιών, κεφαλαίων και προσώπων αλλά και η απαγόρευση ιδιωτικών συμφωνιών ή μονομερών ενεργειών ιδιωτών που θέτουν εμπόδια σε αυτήν. Στην υπόθεση TeliaSonera το ΔΕΕ σύνδεσε τον ανταγωνισμό με την εσωτερική αγορά κατά τελολογική ερμηνεία και αναγνώρισε στο πλαίσιο αυτό τις διατάξεις 101 και 102 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως το οικονομικό Σύνταγμα της Ένωσης. Οι κανόνες αυτοί επιδιώκουν να εξασφαλίσουν, λοιπόν, τον ελεύθερο ανταγωνισμό υιοθετώντας ρυθμίσεις που αποτρέπουν τις νοθεύσεις του αφενός μέσω της απαγόρευσης συμφωνιών και εναρμονισμένων πρακτικών (άρθρο 101) και αφετέρου μέσω της απαγόρευσης της κατάχρησης της δεσπόζουσας θέσης (άρθρο 102). Στην παρούσα ανάλυση θα μας απασχολήσει η δεύτερη απαγόρευση που θέτει το οικονομικό Σύνταγμα της Ένωσης. Το άρθρο 102 (πρώην άρθρο 82 της ΣΕΚ) περιλαμβάνει μια γενική ρήτρα απαγόρευσης της κατάχρησης δεσπόζουσας θέσης και ενδεικτική απαρίθμηση περιπτώσεων κατάχρησης. Αφορά μια ειδική κατηγορία επιχειρήσεων, οι οποίες διαθέτουν μορφή οικονομικής ισχύος που φυσιολογικά οδηγεί στη μείωση της αποτελεσματικότητας, επειδή παύουν να υφίστανται ανταγωνιστικές πιέσεις ικανές να αποτρέψουν αυτές τις επιχειρήσεις από την υιοθέτηση αντικανονικών μεθόδων ανταγωνισμού. Γεννάται, εξ όλων αυτών, το εύλογο ερώτημα: ποιό είναι το αντικείμενο προστασίας της απαγόρευσης που θέτει το 102; Η απάντηση ποικίλλει και εξαρτάται καθοριστικά από οικονομικές εκτιμήσεις και θεωρίες. Η έννοια του περιορισμού του ελεύθερου ανταγωνισμού αποτελεί αόριστη αξιολογική έννοια, η οποία εξειδικεύεται ανάλογα με την επικρατούσα οικονομική θεώρηση 3. Όλο το φάσμα, πάντως, των θεωριών επικεντρώνεται στα εξής: Εξασφάλιση ανταγωνιστικής δομής της αγοράς: Η διασφάλιση του ανταγωνισμού και η προστασία της λειτουργίας του είναι θεμελιώδεις για μια οικονομία ελεύθερης αγοράς, είτε ειδωθούν ως αυτοσκοπός είτε ειδωθούν ως μέσο για την προώθηση ευρύτερων κοινωνικών σκοπών ευημερίας και προόδου. Προστασία οικονομικής ελευθερίας: Εδώ προβάλλεται η ατομοκεντρική προστασία του δικαιώματος οικονομικής ελευθερίας του ανταγωνιστή που εμποδίζεται από μια απαγορευμένη πρακτική και όχι η προστασία του ανταγωνισμού 3 Δίκαιο του ελεύθερου ανταγωνισμού, επ. Δημήτριος Τζουγανάτος, σελ

6 ως θεσμού καθ εαυτού. Πάντως, ο σκοπός αυτός φαίνεται να μην είναι καθοριστικός για την Επιτροπή αφού στην Ανακοίνωση C 45/7 αποδέχεται ως θεμιτό το ενδεχόμενο εξαφάνισης ανταγωνιστών από την αγορά λόγω μεγαλύτερης αποτελεσματικότητας άλλων. Σκόπιμο είναι, βέβαια, να αναφερθεί πως οι Ανακοινώσεις της επιτροπής, προφανώς, δεν έχουν νομική δεσμευτικότητα και δε θίγει την ερμηνεία του πρωτογενούς δικαίου από το ΔΕΕ. Εξασφάλιση οφέλους προς τους καταναλωτές (consumer welfare): Αυτή περιλαμβάνει όχι μόνο τη διασφάλιση χαμηλών τιμών και υψηλής ποιότητας αλλά και τη διατήρηση της δυνατότητας επιλογής των καταναλωτών (consumer choice). Πάντως, κατά πάγια νομολογία δεν απαιτείται διαπίστωση καταναλωτικής ζημίας για την ενεργοποίηση της απαγόρευσης. 4 Η ανάλυση που θα ακολουθήσει περιέχει ανάλυση των προϋποθέσεων που θέτει το 102, ήτοι της δεσπόζουσας θέσης, της καταχρηστικής της εκμετάλλευσης και της επίδρασης στο εμπόριο. Θα μελετηθούν, ακόμη, οι συνέπειες εφαρμογής του άρθρου. Στη συνέχεια, στο δεύτερο μέρος της εργασίας ακολουθεί η ανάλυση της υπόθεσης της Google ως προς το παράδειγμα της υπηρεσίας σύγκρισης τιμών. 4 Σύμφωνα με την Ανακοίνωση προτεραιοτήτων της Επιτροπής ΕΕ 2009 C 45/7 «η Επιτροπή ελέγχει την εφαρμογή της νομοθεσίας έτσι ώστε να διασφαλίσει ότι οι αγορές λειτουργούν ορθά και οι καταναλωτές επωφελούνται από την αποτελεσματικότητα και την παραγωγικότητα που προκύπτουν χάρη στον ουσιαστικό ανταγωνισμό των επιχειρήσεων». 6

7 ΜΕΡΟΣ Α Δεσπόζουσα θέση Α) Γενικές παρατηρήσεις «Είναι ασυμβίβαστη με την εσωτερική αγορά και απαγορεύεται κατά το μέτρο που δύναται να επηρεάσει το εμπόριο μεταξύ των κρατών-μελών, η καταχρηστική εκμετάλλευση από μία ή περισσότερες επιχειρήσεις της δεσπόζουσας θέσης τους εντός της εσωτερικής αγοράς ή εσωτερικού τμήματος της». Πρόκειται για την ακριβή διατύπωση της πρώτης παραγράφου του άρθρου 102 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (πρώην άρθρο 82 ΣΕΚ). Από τη διατύπωση του άρθρου είναι αρκετά τα αρχικά συμπεράσματα που μπορούμε να εξαγάγουμε. Πρώτον, καθίσταται σαφές πως δεν απαγορεύεται η ίδια η κατοχή δεσπόζουσας θέσης αλλά η χρησιμοποίηση της θέσης αυτής καταχρηστικά από την επιχείρηση. Η δημιουργία κυρίαρχης θέσης στην αγορά, ακόμα και μονοπωλίου, δεν είναι καθ εαυτή παράνομη. Το όριο της βρίσκεται στην αρχή της κατάχρησης. Η πολιτική του ανταγωνισμού εντοπίζεται στη συμπεριφορά της επιχείρησης με οικονομική δύναμη και όχι στην ύπαρξη καθ εαυτή της οικονομικής δύναμης. Όσον αφορά την αντιμετώπιση του μονοπωλίου από τον ενωσιακό νομοθέτη, πρέπει να γίνουν οι εξής διευκρινίσεις. Δεν απαγορεύεται η απόκτηση μονοπωλιακής ισχύος από το 102 της συνθήκης, μια επιλογή που ξενίζει. Η εξήγηση που δίνεται αφορά την οικονομική κατάσταση που χαρακτήριζε τα κράτη-μέλη κατά την εποχή της διαπραγμάτευσης, σύναψης και εφαρμογής της συνθήκης. Συγκεκριμένα, τα κράτη-μέλη διέθεταν πολλές δημόσιες επιχειρήσεις που δέσποζαν στην αγορά μονοπωλώντας την. Θα ήταν, επομένως, αδιανόητο να θεσμοθετηθεί διάταξη που να απαγορεύει τη δεσπόζουσα θέση γιατί κάτι τέτοιο θα καταδίκαζε τις επιχειρήσεις αυτές. Τα πράγματα, βέβαια, άλλαξαν από τότε και ο ενωσιακός νομοθέτης τοποθετήθηκε εκ νέου με κανονισμούς περί των μονοπωλίων. Κατά πάγια νομολογία, πάντως, οι επιχειρήσεις που κατέχουν δεσπόζουσα θέση φέρουν ειδική ευθύνη για τη διατήρηση της ανταγωνιστικής διαδικασίας 5. Η ειδική ευθύνη συνίσταται στο καθήκον διαφύλαξης των συνθηκών υγιούς ανταγωνισμού. Έχει μεν η επιχείρηση το δικαίωμα να διαφυλάσσει τα εμπορικά της συμφέροντα, πρέπει, όμως, οι ενέργειες που επιλέγει να μην καταλήγουν σε ενίσχυση της δεσπόζουσας θέσης της και στην καταχρηστική εκμετάλλευση της. Η ιδιαίτερη ευθύνη που υπέχει, λοιπόν, η επιχείρηση 5 Στην υπόθεση Michelin I, το ΔΕΕ έκρινε ότι ανεξαρτήτως των λόγων για τους οποίους κατέχει αυτή τη δεσπόζουσα θέση, η επιχείρηση φέρει ειδική ευθύνη η συμπεριφορά της να μη διαστρεβλώνει τον πραγματικό ανταγωνισμό στην αγορά. 7

8 συνίσταται σε ορισμένους περιορισμούς της δράσης της, κι αυτό διότι όσο ισχυρότερη είναι η δεσπόζουσα θέση, τόσο μεγαλύτερη είναι και η πιθανότητα ότι η συμπεριφορά για την προστασία της θα οδηγήσει σε αντιανταγωνιστικό αποκλεισμό. Πάντως, ο λόγος της ευθύνης αυτής δεν είναι κάποια ατομική ιδιότητα της (π.χ. το μέγεθος της), αλλά η δομή της αγοράς στην οποία τυγχάνει να δραστηριοποιείται η συγκεκριμένη επιχείρηση. Δεύτερο συμπέρασμα που εξαγάγουμε είναι πως δεν προσδιορίζεται η έννοια της δεσπόζουσας θέσης εντός της εσωτερικής αγοράς. Είναι μια αόριστη νομική έννοια. Εναπόκειται, λοιπόν, στον εκάστοτε εφαρμοστή του ευρωπαϊκού δικαίου να οριοθετήσει την έννοια και να κρίνει το κατά πόσο μια επιχείρηση κατέχει δεσπόζουσα θέση. Η νομολογία του ΔΕΕ, μάλιστα, είναι άκρως διαφωτιστική και στοιχεία της θα χρησιμοποιήσουμε στην παρούσα ανάλυση. Πέρα, πάντως, από τη νομική ερμηνεία απαιτείται και οικονομική ανάλυση καθώς οι συνθήκες της αγοράς και του ανταγωνισμού καθορίζουν προπαντός το αν μια επιχείρηση έχει την οικονομική ισχύ για να χαρακτηριστεί ως κατέχουσα δεσπόζουσα θέση. Έπειτα, πρέπει να μας απασχολήσει η τοπική έκταση που απαιτεί το 102 για την κατάφαση της δεσπόζουσας θέσης. Η δεσπόζουσα θέση πρέπει να εκτείνεται στην εσωτερική αγορά ή σε σημαντικό τμήμα της. Το ΔΕΕ δεν έχει ορίσει ποιο ποσοστό ακριβώς της κοινής αγοράς θα ήταν επαρκές ούτως ώστε αυτομάτως να χαρακτηριστεί ως σημαντικό τμήμα αυτής. Πάντως, κατά κρατούσα γνώμη, σημαντικό τμήμα της εσωτερικής αγοράς μπορεί να είναι και ένα κράτος-μέλος ή και ένα τμήμα ενός κράτους-μέλους. Κριτήριο για το χαρακτηρισμό του τμήματος της εσωτερικής αγοράς δεν είναι απαραίτητα η γεωγραφική έκταση. Ακόμη και μικρή έκταση τμήματος κράτους-μέλους μπορεί να χαρακτηριστεί σημαντική, όπως π.χ. τα λιμάνια, λόγω του όγκου των εμπορικών συναλλαγών που γίνονται μέσω αυτών 6. Εν πάση περιπτώσει, η ερμηνεία του εν λόγω κριτηρίου δεν έχει προκαλέσει πολλά προβλήματα αφού μεγαλύτερη σημασία έχει το κριτήριο του επηρεασμού του εμπορίου μεταξύ των κρατών-μελών που απαιτεί το 102. Αν πληρούται αυτός ο επηρεασμός, εκ των πραγμάτων είναι σημαντικό το τμήμα της εσωτερικής αγοράς. 6 Εκφράζονται πάντως και αντίθετες απόψεις: «Μπορεί, εντούτοις, να υποστηριχθεί ότι αγορές που καταλαμβάνουν ολόκληρη την επικράτεια ενός κράτους-μέλους, χαρακτηρίζονται κατά κανόνα ως σημαντικά τμήματα της κοινής αγοράς», Γ.Δ. Τριανταφυλλάκης, Δίκαιο του Ελεύθερου Ανταγωνισμού, Νομική Βιβλιοθήκη, 2011, σελ.201 8

9 Β) Σχετική αγορά Η ύπαρξη δεσπόζουσας θέσης εξετάζεται πάντα σε συνάρτηση με μια ορισμένη αγορά, η οποία οριοθετείται ως εξής: α) ως προς τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες (σχετική αγορά προϊόντων ή υπηρεσιών) β) γεωγραφικά (σχετική γεωγραφική αγορά) γ) χρονικά Με τον ορισμό της σχετικής αγοράς προσδιορίζονται τα όρια εντός των οποίων ασκείται ο ανταγωνισμός μεταξύ των επιχειρήσεων της εσωτερικής αγοράς και, συνεπώς, εφαρμόζεται το ενωσιακό δίκαιο του ανταγωνισμού. Για να θεωρηθεί πως μια επιχείρηση κατέχει δεσπόζουσα θέση, πρέπει να ενταχθεί καταρχάς στο πλαίσιο των ανταγωνιστικών της επιχειρήσεων, δηλαδή στη σχετική αγορά και να διαπιστωθεί πως αυτή δεσπόζει. Ο ορισμός μιας αγοράς, πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά τόσο τα προϊόντα όσο και τη γεωγραφική διάσταση της, έχει ως στόχο τον προσδιορισμό των ανταγωνιστών, οι οποίοι είναι σε θέση να επηρεάσουν τη συμπεριφορά των εμπλεκόμενων επιχειρήσεων και να τις εμποδίσουν να ενεργούν ανεξάρτητα από τις πιέσεις που επιβάλλει ο πραγματικός ανταγωνισμός. Πρώτο μεθοδολογικό στάδιο, λοιπόν, για την αναζήτηση της κατοχής δεσπόζουσας θέσης, συνιστά ο προσδιορισμός της σχετικής αγοράς. Βασικό κριτήριο για τον προσδιορισμό της σχετικής αγοράς προϊόντων ή υπηρεσιών αποτελεί η εναλλαξιμότητα. Δηλαδή, η σχετική αγορά προϊόντων περιλαμβάνει το σύνολο των προϊόντων ή υπηρεσιών που θεωρούνται από τον καταναλωτή εναλλάξιμα ή δυνάμενα να υποκατασταθούν μεταξύ τους, λόγω των χαρακτηριστικών τους, της τιμής τους ή της σκοπούμενης χρήσης τους. Συνήθως, η χρήση ενός προϊόντος προσδιορίζεται από τα χαρακτηριστικά του, με αποτέλεσμα να αναπτύσσονται αδιάσπαστες σχέσεις. Η μέθοδος που βασίζεται στα χαρακτηριστικά των προϊόντων φαίνεται η πιο απλή επειδή στοχεύει, κατόπιν σύγκρισης με άλλα, να αποδείξει γιατί το προϊόν είναι ανίκανο λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του να αντικατασταθεί με άλλο προϊόν. Η τιμή χρησιμοποιείται ως μέσο εντοπισμού μιας αγοράς προϊόντων, τα χαρακτηριστικά και η χρήση των οποίων δεν αρκούν για να οδηγηθούμε σε ασφαλές συμπέρασμα. Τότε χρησιμοποείται το κριτήριο σταυροειδούς ελαστικότητας της ζήτησης: δύο προϊόντα εντάσσονται στην ίδια αγορά εάν 9

10 μια ελαφρά και σταθερή αύξηση της τιμής του ενός (5-10%) επιφέρει μια ικανοποιητικά σημαντική μετατόπιση προς το άλλο 7. Χαρακτηριστική απόφαση για το ζήτημα της σχετικής αγοράς προϊόντος είναι η απόφαση του Δικαστηρίου 27/76 «United Brands κατά Επιτροπής». Η Επιτροπή είχε επιβάλλει πρόστιμο στην εν λόγω εταιρεία για παραβάσεις που έκανε ως προς τη διανομή μπανανών. Επίσης της απαγόρευε να συνεχίσει τις παραβατικές πρακτικές. Οι πρακτικές αυτές ήταν, συγκεκριμένα: α) υποχρέωνε τους διανομείς της που ήταν εγκατεστημένοι στη Γερμανία, στη Δανία, στην Ιρλανδία, στις Κάτω Χώρες και στην Οικονομική Ένωση Βελγίου- Λουξεμβούργου να μη μεταπωλούν μπανάνες της UBC εφόσον είναι ακόμα πράσινες, β) επέβαλε όσον αφορά τις πωλήσεις μπανανών Chiquita, εις βάρος των εμπορικώς συναλλασσομένων μαζί της, δηλαδή των ωριμαντών-διανομέων (εκτός από έναν όμιλο) που είναι εγκατεστημένοι στα προαναφερθέντα κράτη μέλη άνισες τιμές για ισοδύναμες παροχές, γ) επέβαλε για τις πωλήσεις μπανανών Chiquita στους πελάτες που είναι εγκατεστημένοι στη Γερμανία, στη Δανία, στις Κάτω Χώρες και στην Οικονομική Ένωση Βελγίου-Λουξεμβούργου μη δίκαιες τιμές πωλήσεως, δ) διέκοψε για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα την παράδοση μπανανών Chiquita σε συγκεκριμένη εταιρία στη Δανία. Ένα από τα επιχειρήματα της εν λόγω εταιρίας ήταν ότι αμφισβήτησε τη σχετική αγορά προϊόντος, όπως την είχε οριοθετήσει η επιτροπή. Η Επιτροπή υποστηρίζει ότι η ζήτηση των μπανανών είναι ξεχωριστή από τη ζήτηση των λοιπών νωπών φρούτων, εφόσον, ιδίως, η μπανάνα αποτελεί σημαντικό στοιχείο της διατροφής ορισμένων τμημάτων του πληθυσμού. Οι ιδιαίτερες ιδιότητες της μπανάνας επηρεάζουν την απόφαση του καταναλωτή και τον οδηγούν στο να μην επιζητεί να τις αντικαταστήσει, εξ ολοκλήρου ή κατά μεγάλο τμήμα, με άλλα φρούτα. Η United Brands ισχυρίστηκε, επικαλούμενη μελέτες και στατιστικά στοιχεία πως δεν αποτελεί σχετική αγορά η αγορά της μπανάνας καθώς ανταγωνίζεται τα λοιπά νωπά φρούτα στα ίδια καταστήματα και στα ίδια ράφια, σε τιμές που μπορεί να είναι παρόμοιες, ενώ ικανοποιούν τις ίδιες ανάγκες: καταναλίσκονται είτε ως επιδόρπιο είτε μεταξύ των γευμάτων. 7 Το κριτήριο αυτό θεσμοθετήθηκε στις ΗΠΑ από τις αρμόδιες αρχές ανταγωνισμού. Το χρησιμοποίησε και η Επιτροπή ελαφρώς παραλλαγμένο (Imidem,,παρ.17): το ερώτημα που τίθεται είναι κατά πόσο οι πελάτες των μερών θα στραφούν σε προϊόντα υποκατάστασης ή σε προμηθευτές που είναι εγκατεστημένοι αλλού, σε περίπτωση μικρής αλλά διαρκούς αύξησης των σχετικών τιμών των προϊόντων στις υπό εξέταση περιοχές. 10

11 Το δικαστήριο αποφάνθηκε πως για να μπορεί η μπανάνα να θεωρηθεί ότι αποτελεί το αντικείμενο ξεχωριστής αγοράς πρέπει να μπορεί να εξατομικεύεται διά των ιδιαιτέρων χαρακτηριστικών της, τα οποία να τη διαφοροποιούν από τις λοιπές νωπές οπώρες σε σημείο που να μπορεί ελάχιστα να αντικατασταθεί από αυτά και να μην υφίσταται από αυτές παρά ανεπαίσθητο ανταγωνισμό. Πράγματι, η μπανάνα ωριμάζει ολόκληρο το έτος, ασχέτως εποχής. Η παραγωγή της είναι καθ' όλο το έτος μεγαλύτερη της ζητήσεως την οποία και μπορεί να ικανοποιεί ανά πάσα στιγμή. Το χαρακτηριστικό αυτό καθιστά την μπανάνα προνομιούχο φρούτο, του οποίου, η παραγωγή και διάθεση στο εμπόριο μπορούν να προσαρμόζονται στις εποχιακές διακυμάνσεις των λοιπών νωπών οπωρών οι οποίες είναι και γνωστές και μπορούν να υπολογίζονται. Δεν υφίσταται αναγκαστικό εποχιακό υποκατάστατο, εφόσον ο καταναλωτής μπορεί να προμηθεύεται αυτή την οπώρα όλο το έτος. Δεδομένου ότι η μπανάνα αποτελεί φρούτο διαθέσιμο ανά πάσα στιγμή και σε επαρκείς ποσότητες, η δυνατότητα υποκαταστάσεώς της από τις λοιπές οπώρες, πρέπει, προκειμένου να υπολογιστεί ο βαθμός ανταγωνισμού που υφίσταται μεταξύ αυτής και λοιπών νωπών οπωρών, να αξιολογηθεί στο σύνολο του έτους. Ανέφερε, μάλιστα και το κριτήριο της σταυροειδούς ελαστικότητας: «Όπως προκύπτει από τις μελέτες σχετικά με την αγορά της μπανάνας που περιλαμβάνει η δικογραφία, η αγορά αυτή δεν παρουσιάζει σημαντική μακροπρόθεσμη διασταυρούμενη ελαστικότητα, ούτε επίσης, υφίσταται, όπως ειπώθηκε, γενικευμένη δυνατότητα εποχικής υποκαταστάσεως, μεταξύ της μπανάνας και όλων των εποχιακών φρούτων, αλλά μόνο μεταξύ αυτής και δύο φρούτων (ροδάκινα και επιτραπέζια σταφύλια) και σε χώρα (Γερμανία) της οικείας γεωγραφικής αγοράς». Έτσι, λοιπόν, το δικαστήριο χρησιμοποίησε το κριτήριο της εναλλαξιμότητας για να καταλήξει στο ότι η αγορά της μπανάνας αποτελεί σχετική αγορά προϊόντος. Με το ίδιο κριτήριο το δικαστήριο έχει κρίνει σε παρόμοιες αποφάσεις πως σχετική αγορά προϊόντος αποτελούν 8 : -στον τομέα του σιδηροδρόμου τα εμπορεύματα, οι ταξιδιώτες, η ταχεία ή μη αμαξοστοιχία -στον τομέα του βιβλίου, όπου επιβάλλονται πολλές διακρίσεις, οι ατομικές εκδόσεις, οι συλλογικές εκδόσεις, τα βιβλία τσέπης, τα πανεπιστημιακά συγγράμματα, τα βιβλία γενικής λογοτεχνίας κ.λπ. -στον τομέα της κινητής τηλεφωνίας, όπου επιβάλλονται διακρίσεις ανάλογα με τα τεχνικά χαρακτηριστικά, όπως: GSM 900, DCS Συμπληρωματικό ρόλο στην οριοθέτηση της σχετικής αγοράς διαδραματίζουν οι προτιμήσεις των καταναλωτών. Οι προτιμήσεις αυτές 8 Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Αστέρης Πλιάκος, Νομική βιβλιοθήκη, σελ. 528,529 11

12 υπαγορεύονται συνήθως από την επίδραση που ασκεί π.χ. ένα σήμα φήμης. Βέβαια, μόνο πρόσθετες οριοθετήσεις μπορούν να γίνουν από το κριτήριο αυτό καθώς η πιστή ακολουθία των υποκειμενικών προτιμήσεων των καταναλωτών μπορεί να οδηγήσει σε πολύ στενές αγορές. Για παράδειγμα, η Επιτροπή θεώρησε ότι συνιστά σχετική αγορά η αγορά των «μουσικών οργάνων μετάλλου, εκ χαλκού, που χρησιμοποιούνται στις ορχήστρες χαλκού βρετανικού στυλ» 9. Όλα τα παραπάνω αφορούν τη δυνατότητα υποκατάστασης του προϊόντος από την πλευρά της ζήτησης. Η εναλλαξιμότητα πράγματι εφαρμόζεται στο πλαίσιο αυτό με επιτυχία καθώς, από οικονομική άποψη, η υποκατάσταση από την πλευρά της ζήτησης αποτελεί το πλέον άμεσο και αποτελεσματικό μέσο ελέγχου των προμηθευτών ενός δεδομένου προϊόντος, ιδίως όσον αφορά τις αποφάσεις τους για τον καθορισμό των τιμών. Η δυνατότητα υποκατάστασης από την πλευρά της προσφοράς προϋποθέτει άμεση προσαρμογή στην παραγωγή ενός προϊόντος, δηλαδή στο κατά πόσο ένα προϊόν μπορεί να υποκαταστήσει άλλο οπότε και να του στερεί την παραγωγή. Καθίσταται, πάντως, σαφές πως δεν είναι δυνατή η τέλεια εφαρμογή του κριτηρίου της εναλλαξιμότητας, επομένως και ο προσδιορισμός της σχετικής αγοράς δε μπορεί να γίνει με όρους τελειότητας. Όσον αφορά τη σχετική γεωγραφική αγορά, πρόκειται για την περιοχή, μέσα στα όρια της οποίας δραστηριοποιούνται και ανταγωνίζονται οι επιχειρήσεις, ως αγοραστές ή πωλητές των σχετικών προϊόντων και υπηρεσιών. Οι σχετικοί οικονομικοί φορείς εκτίθενται σε όρους ανταγωνισμού αντικειμενικά όμοιους ή επαρκώς ομοιογενείς. Είναι εξίσου σημαντική η οριοθέτηση της σχετικής γεωγραφικής αγοράς γιατί αυξομειώνοντας την οικονομική ισχύ της επιχείρησης, οριοθετείται τοπικά η σχετική αγορά προϊόντος. Επίσης, καταδεικνύονται και οι άλλες επιχειρήσεις που θέτουν έναν ανταγωνιστικό περιορισμό σε εκείνη που βρίσκεται υπό εξέταση. Άρα, οι δυνατότητες ανταγωνισμού πρέπει να αξιολογούνται με αναφορά σε μια ορισμένη γεωγραφική ζώνη εντός της οποίας το επίμαχο προϊόν αποτελεί αντικείμενο εμπορίου και όπου οι συνθήκες ανταγωνισμού είναι επαρκώς ομοιογενείς προκειμένου να εκτιμηθεί η οικονομική ισχύς της επιχείρησης 10. Δεν απαιτείται οι όροι του ανταγωνισμού να είναι ίδιοι αλλά τουλάχιστον επαρκώς όμοιοι. Μια περιοχή στην οποία οι όροι του ανταγωνισμού διαφέρουν σημαντικά, δεν ανήκει στην σχετική γεωγραφική αγορά. Επίσης, δεν ανήκουν περιοχές οι οποίες για κάποιους λόγους αντιμετωπίζουν εμπόδια π.χ. στους όρους πρόσβασης στο δίκτυο διανομής, στο κόστος δημιουργίας δικτύου διανομής, τεχνικών προτύπων και ρυθμίσεων κλπ. Επίσης, προκειμένου να οριοθετηθεί γεωγραφικά η σχετική αγορά θα πρέπει να εξεταστεί κατά πόσον οι καταναλωτές θα μπορούσαν να στραφούν άμεσα και 9 Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Αστέρης Πλιάκος, Νομική βιβλιοθήκη, σελ Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Αστέρης Πλιάκος, Νομική βιβλιοθήκη, σελ

13 χωρίς ιδιαίτερο κόστος σε επιχειρήσεις που βρίσκονται σε άλλη γεωγραφική περιοχή για την προμήθεια του σχετικού προϊόντος 11 Η σχετική γεωγραφική αγορά μπορεί να είναι εθνική, ευρωπαϊκή ή παγκόσμια. Στην ως άνω απόφαση ( United Brands κατά Επιτροπής), το δικαστήριο αποφάνθηκε πως η γεωγραφική αγορά της μπανάνας συνίσταται σε 6 κράτη, κατ αποκλεισμό της Γαλλίας, της Ιταλίας και του Ηνωμένου Βασιλείου, επειδή τα ειδικά καθεστώτα εισαγωγών που υπήρχαν σ εαυτές τις χώρες είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία συνθηκών άνισου ανταγωνισμού μεταξύ της United Brands και των άλλων μπανανών που πωλούνταν σε αυτές τις χώρες. Δηλαδή, εάν οι μπανάνες εισάγονταν χωρίς δασμούς, η χαμηλή τιμή τους δεν επέτρεπε ανταγωνιστική πίεση εκ μέρους της United Brands. Η γεωγραφική αγορά περιορίστηκε στις χώρες όπου οι συνθήκες ανταγωνισμού ήταν παρόμοιες. Ολόκληρη η υφήλιος θεωρήθηκε σχετική γεωγραφική αγορά για το λογισμικο Η/Υ από την Επιτροπή, συνεπεία έλλειψης περιορισμών εισαγωγής, χαμηλού κόστους μεταφοράς και τεχνητών φραγμών 12 Ως προς τον χρονικό παράγοντα, είναι ενδεχόμενο ορισμένες αγορές να έχουν χαρακτηριστικά χρονικής παροδικότητας ή εποχικότητας. Οπότε, μια επιχείρηση μπορεί να διαθέτει μεγαλύτερη οικονομική ισχύ σε μια εποχή λόγω παροχής εποχιακής υπηρεσίας. Ή μπορεί μια άλλη επιχείρηση να έχει οικονομική δύναμη για συγκεκριμένη χρονική περίοδο, κατά την οποία ο ανταγωνισμός από άλλα προϊόντα να είναι περιορισμένος, λόγω εποχικότητας των τελευταίων. Και η χρονική διάσταση, λοιπόν, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη κατά την οριοθέτηση της σχετικής αγοράς. Συμπερασματικά, θα λέγαμε πως με όλα τα ως άνω κριτήρια που έχουν τεθεί από την Επιτροπή και το Δικαστήριο στενεύουν πολύ τα όρια της σχετικής αγοράς. Αυτό έχει ως συνέπεια ότι μπορεί να διαπιστωθεί πιο εύκολα δεσπόζουσα θέση της επιχείρησης σε πολύ στενό κύκλο ανταγωνιστικών επιχειρήσεων. Αυτό συνεπάγεται την ειδική ευθύνη της ως προς το να μην προβεί σε καταχρηστική εκμετάλλευση. Τίποτα πάντως δεν εμποδίζει την επιχείρηση, παρά ταύτα, να αποκτήσει δεσπόζουσα θέση χρησιμοποιώντας την για να βελτιώσει την ποιότητα των προϊόντων της. 11 ΕΕ 1997 C372, σελ. 5 έως 13, σημ Έκθεση Επιτροπής επί της Πολιτικής του Ανταγωνισμού 1994, σημείο 200, στην υπόθεση Novell/Microsoft 13

14 Γ) Προσδιορισμός της έννοιας της δεσπόζουσας θέσης Η έννοια της δεσπόζουσας θέσης δεν προσδιορίζεται στο νόμο. Η νομολογία, όμως, έχει διατυπώσει κλασσικό ορισμό ήδη από παλιά. Στην χαρακτηριστική υπόθεση Hoffman-La Roche και στην μετέπειτα πάγια ενωσιακή νομολογία η δεσπόζουσα θέση συνίσταται στη θέση οικονομικής ισχύος που καταλαμβάνει μια επιχείρηση, η οποία της δίνει τη δυνατότητα να παρεμποδίζει τον αποτελεσματικό ανταγωνισμό στη σχετική αγορά, επιτρέποντας της να συμπεριφέρεται σε σημαντικό βαθμό, ανεξάρτητα από τους ανταγωνιστές, τους πελάτες της και τελικά τους καταναλωτές. μία: Ο ορισμός αυτός φαίνεται να περιλαμβάνει δύο προϋποθέσεις κι όχι α) την ικανότητα της επιχείρησης να εμποδίζει τη διατήρηση αποτελεσματικού ανταγωνισμού στην οικεία αγορά β) την ικανότητας της επιχείρησης να συμπεριφέρεται σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητα από τους ανταγωνιστές, τους πελάτες και τους καταναλωτές. Ωστόσο, δεν είναι απόλυτα σαφής ο τρόπος που συσχετίζονται οι 2 αυτές προϋποθέσεις. Στην πράξη, όταν η νομολογία αποφαίνεται ότι πληρούται η μία, τείνει να συναγάγει και τη δεύτερη χωρίς να προβαίνει σε οποιαδήποτε διάκριση μεταξύ τους. Ο όρος «οικονομική ισχύς» άρχισε να χρησιμοποιείται σε αποφάσεις ελέγχου συγκεντρώσεων και σήμαινε την ικανότητα αποκλεισμού των ανταγωνιστών. Η Επιτροπή στην Ανακοίνωση προτεραιοτήτων για την εφαρμογή του άρθρου 82 ΕΚ σε καταχρηστικές συμπεριφορές αποκλεισμού που υιοθετούν δεσπόζουσες επιχειρήσεις (Ε (2009) 864) έδωσε μια ακόμη ερμηνεία στην οικονομική ισχύ: Η Επιτροπή θεωρεί πως μια επιχείρηση που είναι σε θέση να αυξάνει επικερδώς τις τιμές σε επίπεδο υψηλότερο εκείνου που αντιστοιχεί στον ανταγωνισμό επί σημαντικό χρονικό διάστημα, δεν αντιμετωπίζει επαρκώς αποτελεσματικούς περιορισμούς και, κατά συνέπεια, μπορεί να κατέχει δεσπόζουσα θέση. Τέλος, οι πρόσφατες Κατευθυντήριες γραμμές της Επιτροπής για τις συμφωνίες οριζόντιας συνεργασίας συμπληρώνουν τον ως άνω ορισμό ως εξής: Η ισχύς στην αγορά είναι η ικανότητα επικερδούς διατήρησης των τιμών πάνω από τα επίπεδα συνθηκών ανταγωνισμού για κάποιο χρονικό διάστημα ή η επικερδής διατήρηση της παραγωγής κάτω από τα επίπεδα συνθηκών ανταγωνισμού για κάποιο χρονικό διάστημα ή η επικερδής διατήρηση της παραγωγής κάτω από τα επίπεδα συνθηκών ανταγωνισμού, όσον αφορά τις ποσότητες, την ποιότητα και την ποικιλία των προϊόντων ή την καινοτομία, για κάποιο χρονικό διάστημα. 14

15 Ο ευρύς αυτός ορισμός εξυπηρετεί με τον καλύτερο τρόπο την έμφαση που δίνει το ενωσιακό δίκαιο ανταγωνισμού στην προστασία της ανταγωνιστικής διαδικασίας και στην κυριαρχία του καταναλωτή. Η αύξηση των τιμών παραμένει μεν πρωταρχικό στοιχείο εκτίμησης για την οικονομική ισχύ, όμως, πολύ σημαντική είναι και η εκτίμηση των στοιχείων του ανταγωνισμού επί των επενδύσεων στην ποιότητα και στην ποικιλία. Ως προς την προϋπόθεση της ικανότητας της επιχείρησης να παρεμποδίζει τη διατήρηση αποτελεσματικού ανταγωνισμού στην οικεία αγορά, πρέπει να διευκρινιστεί ότι πρόκειται για ένα αντικειμενικό στοιχείο παρακώλυσης του ελεύθερου ανταγωνισμού δια της υιοθέτησης μιας συγκεκριμένης πρακτικής από τη δεσπόζουσα επιχείρηση. Δηλαδή, η οικονομική ισχύς που έχει αποκτήσει η επιχείρηση δια της υιοθέτησης μιας πρακτικής π.χ. αύξησης των τιμών έχει δώσει στην επιχείρηση τη δυνατότητα να παρακωλύει τον ελεύθερο ανταγωνισμό καθώς οι άλλες επιχειρήσεις δε μπορούν να ακολουθήσουν την πρακτική της προσφέροντας ακόμη καλύτερες τιμές στους καταναλωτές. Δεν απαιτείται συγκεκριμένη υποκειμενική πρόθεση της επιχείρησης προς τούτο. Όσον αφορά την προϋπόθεση της ανεξαρτησίας συμπεριφοράς της επιχείρησης σε σχέση με τους ανταγωνιστές, τους πελάτες και τους καταναλωτές της, αυτή η έννοια της ανεξάρτητης συμπεριφοράς συνδέεται με το βαθμό του ανταγωνιστικού περιορισμού που επιβάλλεται στην εν λόγω επιχείρηση. Η δεσπόζουσα θέση υποδηλώνει πως οι ανταγωνιστικοί περιορισμοί δεν είναι επαρκώς αποτελεσματικοί και συνεπώς η επιχείρηση διαθέτει σημαντική «αυτονομία». Αυτό σημαίνει πως οι αποφάσεις της δεν επηρεάζονται αισθητά από τις ενέργειες και τις αντιδράσεις των ανταγωνιστών, των πελατών και, σε τελική ανάλυση, των καταναλωτών. Η Επιτροπή θεωρεί ότι μια επιχείρηση που είναι σε θέση να αυξάνει επικερδώς τις τιμές σε επίπεδο υψηλότερο εκείνου που αντιστοιχεί στον ανταγωνισμό επί σημαντικό χρονικό διάστημα, δεν αντιμετωπίζει επαρκώς ανταγωνιστικούς περιορισμούς και, κατά συνέπεια, μπορεί να θεωρηθεί ότι κατέχει δεσπόζουσα θέση 13. Όπως φαίνεται, οι δύο προϋποθέσεις είναι αλληλένδετες και μάλλον από την πρώτη συνάγεται η δεύτερη. Σίγουρα είναι πάντως τα εξής συμπεράσματα: α) η επιχείρηση πρέπει να κατέχει μια κυρίαρχη θέση οικονομικής ισχύος στη σχετική αγορά, συγκρινόμενη με τις αντίπαλες εταιρίες, 13 Ανακοίνωση προτεραιοτήτων για την εφαρμογή του άρθρου 82 ΕΚ σε καταχρηστικές συμπεριφορές αποκλεισμού που υιοθετούν δεσπόζουσες επιχειρήσεις (Ε (2009) 864), σελ. 6 15

16 β) η οικονομική ισχύς είναι η ισχύς επηρεασμού των τιμών αγοράς, της παραγωγής, της καινοτομίας ή της ποιότητας των προϊόντων ή υπηρεσιών ή άλλων παραμέτρων ανταγωνισμού στην αγορά για σημαντική χρονική περίοδο γ) η ανεξάρτητη συμπεριφορά σημαίνει ότι η επιχείρηση δεν υπόκειται στους ανταγωνιστικούς περιορισμούς από την αλληλεπίδραση των επιχειρήσεων, οπότε δεν υπόκειται στις επιπτώσεις ενός αποτελεσματικού ανταγωνισμού που ωφελεί και είναι προς το συμφέρον των καταναλωτών 14 Άρα, η κυρίαρχη επιχείρηση δεν υπόκειται στις πιέσεις του αποτελεσματικού ανταγωνισμού, με αποτέλεσμα να μπορεί να τιμολογήσει τα προϊόντα της πάνω από το ανταγωνιστικό επίπεδο. Αυτό μπορεί να το κάνει μειώνοντας την παραγωγή ή επιβάλλοντας στους αντιπάλους να μειώσουν τη δική τους. Μόνο όταν η επιχείρηση καθορίζει τη συμπεριφορά της σε συνάρτηση με τη στάση των ανταγωνιστών της, για παράδειγμα όταν αντιδρά αντίστοιχα στη μείωση τιμών από αυτούς, μπορούμε να μιλάμε για ανυπαρξία δεσπόζουσας θέσης 15. Σκόπιμο είναι, στο σημείο αυτό, να ειπωθεί πως η δεσπόζουσα θέση δεν ταυτίζεται με το μονοπώλιο. Δεν είναι αναγκαίο μια επιχείρηση να έχει καταργήσει κάθε δυνατότητα ανταγωνισμού για να κατέχει δεσπόζουσα θέση. Συνήθως, τα μονοπώλια δημιουργούνται όταν αποκλειστικά δικαιώματα από το κράτος χορηγούνται σε επιχειρήσεις, π.χ. σε δημόσιες επιχειρήσεις. 14 Σκοπός της Επιτροπής, όπως λέγεται στην ανακοίνωση προτεραιοτήτων είναι να διασφαλίσει ότι οι επιχειρήσεις που κατέχουν δεσπόζουσα θέση δεν προκαλούν στρέβλωση του αποτελεσματικού ανταγωνισμού αποκλείοντας τους ανταγωνιστές με αντιανταγωνιστικό τρόπο, γεγονός που έχει αρνητικό αντίκτυπο στην ευημερία του καταναλωτή, είτε με τη μορφή υψηλότερου επιπέδου τιμών σε σχέση με εκείνο που θα επικρατούσε διαφορετικά ή με κάποια άλλη μορφή, όπως είναι η κατώτερη ποιότητα και ο περιορισμός των επιλογών του καταναλωτή. 15 Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Αστέρης Πλιάκος, Νομική Βιβλιοθήκη, σελ

17 Δ) Κριτήρια για την ύπαρξη δεσπόζουσας θέσης Η διερεύνηση της ύπαρξης δεσπόζουσας θέσης μιας επιχείρησης πρέπει να γίνεται εξετάζοντας τη δομή της αγοράς με συγκεκριμένους όρους. Η αξιολόγηση μιας δεσπόζουσας θέσης γίνεται αφού εξεταστούν τα μερίδια αγοράς των εταιριών και άλλα κριτήρια που έχουν θέσει το Δικαστήριο και η Επιτροπή. Τα κριτήρια αυτά επιτρέπουν να καθοριστεί η θέση της επιχείρησης έναντι των ανταγωνιστών, των πελατών και των καταναλωτών της. Γενικά, η δεσπόζουσα θέση κρίνεται από ένα σύνολο παραγόντων, οι οποίοι ταξινομούνται ως εξής: Μερίδιο αγοράς Φραγμοί εισόδου και επέκτασης Αντισταθμιστική ισχύς αγοραστών Το μερίδιο αγοράς υπολογίζεται βάσει του κύκλου των εργασιών που πραγματοποιεί μια επιχείρηση όσον αφορά στα σχετικά προϊόντα ή υπηρεσίες στη σχετική γεωγραφική περιοχή. Πέρα από τον κύκλο εργασιών υπάρχουν κι άλλες ενδείξεις, οι οποίες, ανάλογα με τα εκάστοτε προϊόντα ή τομείς, προσφέρουν χρήσιμες πληροφορίες. Για να προσφέρουν ασφαλείς πληροφορίες τα μερίδια αγοράς προϋποτίθεται ότι οριοθετήθηκε πολύ προσεκτικά η σχετική αγορά. Το ΔΕΚ στην απόφαση United Brands δέχτηκε ότι μια επιχείρηση μπορεί να θεωρηθεί ότι έχει δεσπόζουσα θέση εφόσον έχει πετύχει να κερδίσει μεγάλο μέρος της αγοράς. Στην ανακοίνωση προτεραιοτήτων της, η Επιτροπή σημειώνει πως τα μερίδια αγοράς παρέχουν ένα χρήσιμο πρώτο δείκτη σχετικά με τη διάρθρωση της αγοράς και τη σχετική σπουδαιότητα των διάφορων επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στην αγορά. Όμως, θα ερμηνεύονται πάντα σύμφωνα με τις συνθήκες της εκάστοτε αγοράς, τη δυναμική της και την ταχύτητα διαφοροποίησης των προϊόντων της αγοράς. Άρα, ποτέ ένα ποσοστό, όσο ξεκάθαρο κι αν είναι, δεν πρέπει να εκτιμάται αυτοτελώς αλλά πάντα μελετώμενο υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες της αγοράς. Ακολουθούν ορισμένα συμπεράσματα που εξάγονται από τη συνολική συμπεριφορά της Επιτροπής: - Μερίδιο αγοράς κάτω από 10% αποτελεί ένδειξη ανυπαρξίας δεσπόζουσας θέσης - Η ύπαρξη δεσπόζουσας θέσης δεν θεωρείται πιθανή εάν το μερίδιο αγοράς είναι χαμηλότερο από 40%, πάντως δεν αποκλείεται. Θεωρείται γκρίζα περιοχή κατά την Επιτροπή (υπόθεση United Brands). - Μερίδιο αγοράς 50% και πάνω κατά μαχητό τεκμήριο προσδίδει στην επιχείρηση δεσπόζουσα θέση, με την επιφύλαξη που θα μελετηθεί παρακάτω (Υπόθεση ΑΚΖΟ persumption) - Όσο υψηλότερο είναι το μερίδιο αγοράς και όσο μεγαλύτερη είναι η χρονική περίοδος που κατέχεται το μερίδιο αυτό, τόσο πιθανότερο είναι 17

18 να συνιστά σημαντική προκαταρκτική ένδειξη για την ύπαρξη δεσπόζουσας θέσης. Πάντα φυσικά πρέπει να γίνεται σύγκριση με τα μερίδια αγοράς των ανταγωνιστών της. Μια μεγάλη διαφορά από τον δεύτερο σε μερίδια ανταγωνιστή της αποτελεί ένδειξη για την κατάφαση δεσπόζουσας θέσης, ενώ όταν η πρώτη με τη δεύτερη επιχείρηση «κονταροχτυπιούνται» δεν μπορεί βάσει αυτού του κριτηρίου να διαγνωσθεί για την πρώτη δεσπόζουσα θέση. Από το σύνολο των αποφάσεων μπορεί να διατυπωθεί η θέση ότι ποσοστά πάνω από 50% συνιστούν τεκμήριο ύπαρξης δεσπόζουσας θέσης, υπό τον όρο οι ανταγωνιστές της να έχουν πολύ χαμηλότερο μερίδιο. Επίσης, όταν μια επιχείρηση έχει μερίδιο αγοράς 40% αλλά οι άλλες δύο ανταγωνίστριες επιχειρήσεις έχουν από ένα ποσοστό 30%, η πρώτη δεν κατέχει δεσπόζουσα θέση. Ακόμη, για παράδειγμα, στην υπόθεση Tasty foods I τονίστηκε ότι το μερίδιο αγορά γύρω στο 50-52% θεμελιώνει δεσπόζουσα θέση, καθώς υπερβαίνει το άθροισμα των μεριδίων αγοράς επόμενων ανταγωνιστών (19%, 18% και 7%). Πολύ σημαντικό είναι και το ζήτημα της διάρκειας: δεν αρκεί ένα υψηλό ποσοστό για να διαπιστωθεί δεσπόζουσα θέση αλλά πρέπει το ποσοστό αυτό να το κατέχει για σεβαστό χρονικό διάστημα. Μια πολύ χαρακτηριστική απόφαση για το ζήτημα των μεριδίων αγοράς είναι η υπόθεση Hofmann- La Roche. Στην υπόθεση αυτή η Ελβετική εταιρία προσέφυγε κατά της απόφασης της επιτροπής όπου διαπιστώνεται ότι η Roche κατείχε στην Κοινή Αγορά δεσπόζουσα θέση στις αγορές βιταμινών Α, Β2, Β3, Β6, C, Ε και Η, και ότι παρέβη το εν λόγω άρθρο, εκμεταλλευόμενη καταχρηστικά τη θέση αυτή, συνάπτοντας από το έτος 1964 και μετά, ιδίως όμως μεταξύ 1970 και 1974, με 22 αγοραστές των βιταμινών αυτών, συμβάσεις που περιλαμβάνουν για τους αγοραστές αυτούς την υποχρέωση ή, με τη βοήθεια δώρων υπέρ πιστών πελατών, την παρότρυνση να επιφυλάξουν υπέρ της την αποκλειστικότητα ή την προτίμηση για την κάλυψη του συνόλου ή του μεγαλυτέρου μέρους των αναγκών τους σε βιταμίνες. Στις αιτιάσεις της εταιρίας ότι η Επιτροπή ερμήνευσε λαθεμένα το σχετικό άρθρο της Συνθήκης για την καταχρηστική εκμετάλλευση της δεσπόζουσας θέσης, το δικαστήριο αφού μελέτησε τα μερίδια αγοράς αυτής και των ανταγωνιστών της, ( στη βιταμίνη Α είχε η εν λόγω εταιρία 47% το 1974, ενώ των άλλων ήταν 27%, 18%, 7% και 1%) αποφάνθηκε πως δεδομένου ότι η σχετική αγορά έχει τη μορφή μιας ολιγοπωλιακής αγοράς στην οποία ο βαθμός ανταγωνισμού εκ φύσεως έχει εξασθενήσει, το μερίδιο της Hofmann- La Roche που είναι ίσο με το άθροισμα των μεριδίων των επόμενων ανταγωνιστών αποδεικνύει ότι έχει ελευθερία δράσεως για να καθορίζει τη στάση της απέναντι στον ανταγωνισμό. Η ύπαρξη τεχνολογικής υπεροχής της Roche σε σχέση με τους ανταγωνιστές της, που οφείλεται στις εφευρέσεις και στα πολυάριθμα διπλώματα ευρεσιτεχνίας που κατείχε σχετικά με τη 18

19 βιταμίνη Α, αποτελεί, ακόμη και μετά τη λήξη των διπλωμάτων αυτών, συμπληρωματική ένδειξη για την ύπαρξη δεσποζούσης θέσεως της Roche. Δηλαδή, όσο οι ανταγωνιστές είναι περισσότεροι, αδύναμοι και περιορισμένης διάστασης, τόσο το μερίδιο της αγοράς πρέπει να είναι σημαντικό προκειμένου οι επιχειρήσεις να θεωρούνται ως έχουσες δεσπόζουσα θέση. Επίσης, βλέπουμε πως συνεκτίμησε το δικαστήριο και άλλους παράγοντες ( τεχνολογική υπεροχή, διπλώματα ευρεσιτεχνίας) και δεν αρκέστηκε στο μερίδιο αγοράς. Οι φραγμοί εισόδου και επέκτασης είναι οι παράγοντες εκείνοι της αγοράς που εμποδίζουν μακροπρόθεσμα την είσοδο νέων ανταγωνιστών, εμποδίζουν δηλαδή την ανάπτυξη δυνητικού ανταγωνισμού. Μπορεί να υπάρχουν φραγμοί ακόμη κι όταν οι υπάρχουσες ήδη στην αγορά επιχειρήσεις τιμολογούν πάνω από το επίπεδο του ανταγωνισμού. Η έλλειψη φραγμών εισόδου και επέκτασης καθιστά τις επιχειρήσεις ανίκανες να αυξάνουν τις τιμές πάνω από το επίπεδο του ανταγωνισμού για περισσότερο από μια μικρή περίοδο γιατί αυτό θα οδηγήσει σε αύξηση των πωλήσεων των ανταγωνιστών τους. Σύμφωνα με την Επιτροπή στην ανακοίνωση προτεραιοτήτων της, για να θεωρηθεί ότι μια είσοδος ή επέκταση είναι επαρκής (και άρα δεν υπάρχουν φραγμοί), δεν πρέπει να είναι μόνο μικρής κλίμακας, όπως για παράδειγμα να περιορίζεται σε μικρό εξειδικευμένο τμήμα της αγοράς, αλλά να έχει τέτοιο μέγεθος ώστε να είναι σε θέση να αποτρέψει προσπάθεια αύξησης των τιμών από μέρους της επιχείρησης που υποτίθεται ότι κατέχει δεσπόζουσα θέση στην αγορά. Οι φραγμοί επέκτασης και εισόδου μπορούν να οφείλονται είτε σε αιτές νομικές είτε σε αιτίες οικονομικές. Οι φραγμοί αυτοί μπορεί να είναι: -Νομικής φύσεως εμπόδια, όπως η κατοχή δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας (βλέπε και παρακάτω στην υπόθεση Tasty Foods II), τιμολόγια, ποσοστώσεις. -Μεγάλο κόστος και επενδύσεις που απαιτούνται για την είσοδο στη σχετική αγορά ή κόστος μεταπήδησης σε άλλον προμηθευτή. Το κόστος αλλαγής προμηθευτή αναφέρθηκε ως φραγμός εισόδου στις διαπιστώσεις περί ύπαρξης δεσπόζουσας θέσης στις υποθέσεις IMS Health και Microsoft. -Οικονομικά πλεονεκτήματα, όπως οικονομίες κλίμακας και φάσματος, δηλαδή μεγάλη έκταση παραγωγής και διανομής, προνομιακή πρόσβαση σε βασικές εισροές ή φυσικούς πόρους, σημαντικές ανώτερες τεχνολογίες. Για παράδειγμα, στην υπόθεση Michelin II, τα τεχνολογικά πλεονεκτήματα αναφέρθηκαν ως παράγοντες που θεμελιώνουν δεσπόζουσα θέση. 19

20 -Η συμπεριφορά της ίδιας της επιχείρησης π.χ. όταν έχει προβεί σε μεγάλες επενδύσεις στις οποίες πρέπει να ανταποκριθούν και οι ανταγωνιστές με αντίστοιχου μεγέθους επενδύσεις, ή όταν έχει συνάψει μακροπρόθεσμες συμβάσεις με τους πελάτες της, οι οποίες έχουν αισθητά αποτελέσματα αποκλεισμού των ανταγωνιστών. Χαρακτηριστική υπόθεση εν προκειμένω συνιστά η υπόθεση Tasty Foods II. Η επιχείρηση αυτή είχε εδραιώσει το πιο εκτεταμένο δίκτυο πωλήσεων και διανομής και είχε επενδύσει πολύ σημαντικά ποσά σε διαφήμιση και marketing, που είναι πολύ σημαντικά για την αποτελεσματική προώθηση των προϊόντων αλμυρών σνακς, δημιουργόντας έτσι σήματα φήμης. Μάλιστα, σύμφωνα με τα πορίσματα της Επιτροπής 16, το 90% των λιανεμπόρων κατείχαν σκακιέρα της εν λόγω επιχείρησης και το 71,3% δεν θα αντικαθιστούσε τη σκακιέρα αυτή με κάποια άλλη αντίστοιχης μάρκας. Τα σήματα της ήταν must-stock brands, δηλαδή σήματα με ισχυρή αυθόρμητη ζήτηση που έχουν οι περισσότεροι λιανέμποροι στα ράφια τους. Η σημασία των εν λόγω σημάτων καθιστούσε κατά κάποιον τρόπο την εταιρία αναπόφευκτο εμπορικό εταίρο χονδρεμπόρων και λιανεμπόρων για τα συγκεκριμένα προϊόντα. -Ευκολότερη πρόσβαση σε πηγές χρηματοδότησης λόγω οικονομικής και χρηματοοικονομικής ευρωστίας. -Αποτελέσματα δικτύου (network effects). Για τον προσδιορισμό της έννοιας αυτής πρέπει να αναφέρουμε ότι ορισμένα προϊόντα και υπηρεσίες έχουν το χαρακτηριστικό ότι όσο περισσότερο χρησιμοποιούνται, τόσο περισσότερο πολύτιμα είναι για τους χρήστες. Αυτό ισχύει για τα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας στο διαδίκτυο. Όταν, λοιπόν, μια επιχείρηση έχει καταφέρει να κερδίσει τους χρήστες- οι οποίοι όλο και αυξάνονται καθώς κάθε χρήστης χρησιμοποιεί το μέσο που χρησιμοποιούν οι περισσότεροι για να επικοινωνήσει- είναι δύσκολο για μια νέα επιχείρηση να κάνει τους χρήστες να έλθουν σε αυτήν. Το ζήτημα περιπλέκεται κι άλλο αν σκεφτούμε ότι και οι διαφημιστές θα προτιμήσουν αυτή την επιχείρηση με τους περισσότερους χρήστες για να προωθήσουν τα προϊόντα τους, οπότε η θέση ενός νέου ανταγωνιστή γίνεται ακόμη δυσχερέστερη, πράγμα που εμποδίζει την είσοδο του στην σχετική αγορά. Όλα αυτά, λοιπόν, τα αποτελέσματα αλληλεπίδρασης μεταξύ του ενός χρήστη με τους πολλούς κι όλων αυτών με τους διαφημιστές ονομάζονται αποτελέσματα δικτύου και συνιστούν φραγμό εισόδου. Η Επιτροπή βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στα αποτελέσματα δικτύου ως φραγμών εισόδου για τη διαπίστωση της δεσπόζουσας θέσης της Microsoft στα λειτουργικά συστήματα των προσωπικών υπολογιστών, επισημαίνοντας ότι όσο περισσότερο διαδίδεται ένα λειτουργικό σύστημα ανάμεσα στους χρήστες, τόσο περισσότερες εφαρμογές θα αναπτύξουν γι 16 Απόφαση ΕΑ 520/VA/2011, σκ

21 αυτό οι προγραμματιστές και, κατ επέκταση, τόσο πιο δημοφιλές θα καταστεί το συγκεκριμένο λειτουργικό σύστημα 17. Η αντισταθμιστική ισχύς αγοραστών συνίσταται στην επιβολή ανταγωνιστικών περιορισμών από τους πελάτες. Υπάρχουν επιχειρήσεις που στηρίζονται σε πελάτες με επαρκή διαπραγματευτική δύναμη, οπότε δεν μπορούν να αυξήσουν τις τιμές τους γιατί κινδυνεύουν να τους χάσουν. Ακόμη και μια επιχείρηση με υψηλό μερίδιο αγοράς μπορεί να μην είναι σε θέση να ενεργεί σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητα από πελάτες με επαρκή διαπραγματευτική δύναμη. Αυτή η αντισταθμιστική ισχύς των πελατών μπορεί να προκύπτει από την εμπορική τους σημασία για την συγκεκριμένη επιχείρηση και την ικανότητα τους να μεταπηδούν εύκολα σε ανταγωνιζόμενους προμηθευτές, να προωθούν νέες εισόδους ή να ολοκληρωθούν κάθετα και να απειλούν πειστικά να το πράξουν 18. Εάν η αντισταθμιστική ισχύς έχει επαρκές μέγεθος, μπορεί να αποτρέψει ή να ματαιώσει απόπειρα της επιχείρησης να αυξήσει επικερδώς τις τιμές. Η έλλειψη τέτοιας αντισταθμιστικής ισχύος συνιστά φραγμό εισόδου- επέκτασης νέων ανταγωνιστών. 17 Απόφαση της Επιτροπής της 24 ης Μαρτίου 2004, σκ , Ανακοίνωση Προτεραιοτήτων της Επιτροπής, σελ. 9 21

22 Ε) Ειδικά θέματα Υπερδεσπόζουσα θέση: Ονομάζεται η δεσπόζουσα θέση της επιχείρησης με μερίδια αγοράς άνω του 80% και ισχνή παρουσία ανταγωνιστών και πολύ υψηλούς φραγμούς εισόδου. Όσο μεγαλύτερη είναι η δεσπόζουσα θέση, τόσο πιο πιθανή είναι η καταχρηστική της εκμετάλλευση, οπότε μεγάλη είναι και η ειδική της ευθύνη, δηλαδή η υποχρέωση της να απέχει από συμπεριφορές που παρεμποδίζουν τον ανταγωνισμό στην αγορά. Μεταγορές: Οι μεταγορές αφορούν αναλώσιμα και ανταλλακτικά που χρησιμοποιούνται μαζί με το κύριο προϊόν. Κλασικά παραδείγματα αποτελούν τα μελανοδοχεία για τους εκτυπωτές, οι κάψουλες για τις μηχανές καφέ, οι υπηρεσίες επισκευής και συντήρησης για τα αυτοκίνητα κ.ά. 19 Τα προϊόντα αυτά συνεπάγονται κάποιους κινδύνους για τον ανταγωνισμό αλλά και κάποια οφέλη για τους καταναλωτές. Ενδεχόμενοι κίνδυνοι δημιουργούνται από το κόστος αλλαγής που μεσολαβεί για την αγορά ενός καινούριου κύριου προϊόντος από ανταγωνιστή, η έλλειψη εξειδίκευσης των καταναλωτών και η αδυναμία τους να υπολογίσουν εξαρχής το συνολικό κόστος κύριου προϊόντος και ανταλλακτικών. Η πιθανή ωφέλεια των καταναλωτών, από την άλλη, μπορεί να συνίσταται στο ότι λόγω του συχνά μεγάλου κόστους κτήσης του κύριου προϊόντος αυξάνεται η αγορά και η χρήση νεωτεριστικών προϊόντων από την ευρύτερη δυνατή τάξη των καταναλωτών. Επίσης, ο μεγάλος ανταγωνισμός στις μεταγορές μειώνει τις τιμές και δεν επιτρέπει την κατάχρηση της πιθανής δεσπόζουσας θέσης από έναν πωλητή μεταγορών. Εν προκειμένω, οι μεταγορές δημιουργούν κάποια ζητήματα στη μελέτη της δεσπόζουσας θέσης: Στην οριοθέτηση της σχετικής αγοράς τίθεται το ζήτημα αν οι μεταγορές θα εισαχθούν στην ίδια σχετική αγορά προϊόντος με αυτή του κύριου προϊόντος. Η οριοθέτηση αυτή είναι κρίσιμη, όπως έχουμε πει, και για την ανεύρεση των μεριδίων αγοράς και για τη διαπίστωση των φραγμών εισόδου-επέκτασης. Συλλογική δεσπόζουσα θέση: Αποτελεί το σημείο τομής μεταξύ των άρθρων 101 και 102. Σύμφωνα με τη συνολική νομολογία των Ενωσιακών δικαστηρίων ο όρος «περισσότερες επιχειρήσεις» του 102 ερμηνεύεται ως εξής: η συλλογική δεσπόζουσα θέση συνίσταται στο να κατέχουν από κοινού, ιδίως λόγω των δεσμών που υφίστανται μεταξύ τους, την εξουσία να υιοθετούν σε μόνιμη βάση, κοινή πολιτική στην αγορά και να ενεργούν σε σημαντικό βαθμό ανεξάρτητα από τους λοιπούς ανταγωνιστές, από την πελατεία τους και από τους καταναλωτές. Οι επιχειρήσεις πρέπει να δρουν ως συλλογική οντότητα. Οι δεσμοί που τις συνδέουν είναι οικονομικοί. Δεν απαιτείται συμφωνία ή νομικοί δεσμοί. Κρίσιμοι είναι μόνο οι οικονομικοί 19 Δίκαιο του ελεύθερου ανταγωνισμού, επ. Δημήτριος Τζουγανάτος, σελ

23 δεσμοί, οι οικονομικές διασυνδέσεις. Σύμφωνα με τη νομολογία 20, πρέπει να διαπιστώνεται: α) η δυνατότητα κάθε μέλους της συλλογικότητας να πληροφορείται για τη συμπεριφορά του άλλου (διαφάνεια αγοράς), β) η ύπαρξη ανθεκτικότητας στο χρόνο και κινήτρου μη απόκλισης από την κοινή πολιτική (ύπαρξη μηχανισμών αντιποίνων) και γ) η προβλέψιμη αντίδραση ανταγωνιστών να μην αποτελεί εμπόδιο στις συμπεριφορές και στην εκδήλωση της κοινής πολιτικής (απουσία εξωτερικών περιορισμών). Όλα αυτά απαιτούν συνθήκες ολιγοπωλιακής αγοράς όπου η συμπεριφορά της μιας επιχείρησης προκαλεί άμεση αντίδραση της άλλης. Η υπόθεση Airtours (Τ-342/99) συνιστά μια σημαντική συμβολή στην αποσαφήνιση της έννοιας τη δεσπόζουσα θέσης καθώς η διαφορετική ερμηνεία από την Επιτροπή παλαιότερα 21. Συγκεκριμένα, η Επιτροπή έκρινε ασυμβίβαστη με την κοινή αγορά μια συγκέντρωση επειδή θα οδηγούσε στη δημιουργία ενός μονοπωλίου στην αγορά ταξιδιών και τα μέλη θα αποκτούσαν συλλογική δεσπόζουσα θέση. Η ανάλυση της Επιτροπής είχε στηριχθεί περισσότερο στη δομή της αγοράς. Το Πρωτοδικείο, όμως, δεν συμφώνησε. Κρίσιμο, είπε, πρέπει να είναι να διαπιστωθεί ότι κάθε μέρος του κυρίαρχου ολιγοπωλίου θεωρούσε δυνατό, οικονομικά λογικό και επιθυμητό να υιοθετήσει σε μια διαρκή βάση μια κοινή πολιτική στην αγορά με σκοπό πώλησης σε τιμές πάνω από το επίπεδο των ανταγωνιστικών τιμών, χωρίς να χρειάζεται να συνάψει συμφωνία ή να ακολουθήσει εναρμονισμένη πρακτική. Έτσι, εισήγαγε τα τρία κριτήρια που επισημάναμε ως άνω. Πάντα βέβαια, παίζει ρόλο και η δομή της αγοράς που προκύπτει από οικονομικές αναλύσεις. Και βέβαια, όσον αφορά την κοινή πολιτική που μπορεί να επιτευχθεί και χωρίς συμφωνία, ουσιαστικά η κάθε επιχείρηση παρατηρεί τη συμπεριφορά της άλλης και συντονίζεται μέσω της υιοθέτησης μια κοινής στρατηγικής που τις επιτρέπει να παρουσιάζονται ή να δρουν από κοινού ως μια συλλογική οντότητα. 20 Βλέπε και παρακάτω την υπόθεση Airtours 21 Απαιτούσε να εμφανίζονται οι επιχειρήσεις ως μια μοναδική οντότητα στην αγορά και μεγάλη αλληλεξάρτηση στις τιμές και στην εμπορική στρατηγική, καθώς επίσης και δομικές σχέσεις με ανταλλαγές προϊόντων, Απόφαση , Verre Plat en Italie 23

24 Κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης Το άρθρο 102 ΣΛΕΕ απαγορεύει την κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης. Σύμφωνα µε τη νοµολογία, δεν είναι αυτό καθ εαυτό παράνομο μία επιχείρηση να κατέχει δεσπόζουσα θέση, και µία δεσπόζουσα επιχείρηση δικαιούται να ανταγωνίζεται άλλες επιχειρήσεις σε αξιοκρατική βάση. Ωστόσο μία τέτοια επιχείρηση φέρει ιδιαίτερη ευθύνη να μην παρεμποδίζει µε τη συμπεριφορά της την άσκηση πραγματικά ανόθευτου ανταγωνισμού στην κοινή αγορά. Το δίκαιο λοιπόν, παρεμβαίνει όταν διαπιστώνει ότι η επιχείρηση που βρίσκεται σε δεσπόζουσα θέση προβαίνει, για να διαφυλάξει τα συμφέροντά της, σε ενέργειες που αποσκοπούν στην ενίσχυση και στην κατάχρηση της θέσης της αυτής. Στην υπόθεση Hoffmann- LaRoche 22 (C-85/76) το ΔΕΕ προσπάθησε να αποσαφηνίσει την έννοια της κατάχρησης: «Η έννοια της κατάχρησης σχετίζεται με τη συμπεριφορά της επιχείρησης σε δεσπόζουσα θέση, η οποία δύναται να επηρεάσει τη δομή της αγοράς όπου, συνέπεια αυτής καθαυτής της εν λόγω επιχείρησης, ο βαθμός ανταγωνισμού είναι μειωμένος και η οποία, δια μέσω μεθόδων διαφορετικών από εκείνες που καθορίζουν τον υγιή ανταγωνισμό προϊόντων και υπηρεσιών επί τη βάσει των συναλλαγών των εμπορικών φορέων, έχει ως αποτέλεσμα την παρεμπόδιση της διατήρησης του επιπέδου του ανταγωνισμού που ήδη υπάρχει στην αγορά ή την περαιτέρω ανάπτυξη του εν λόγω ανταγωνισμού». Η έννοια της καταχρηστικής εκμετάλλευσης είναι αντικειμενική, καθώς κρίσιμη είναι η αξιολόγηση της επίδικης συμπεριφοράς καθεαυτής και όχι των κινήτρων ή των επιδιωκόμενων στόχων της επιχείρησης. 23 Επομένως, για την 22 1 Η LaRoche ήταν μια εταιρεία που κατείχε δεσπόζουσα θέση στο χώρο των βιταμινών. Την περίοδο συνήψε συμβάσεις με 22 αγοραστές και συμφώνησαν να αγοράζουν βιταμίνες αποκλειστικά απ αυτήν. Οι συμβάσεις αυτές, που καλούνται συμβάσεις αποκλειστικότητας, νοθεύουν τον ανταγωνισμό γιατί αφαιρούν από τους καταναλωτές τη δυνατότητα επιλογής. Επιπλέον, η εταιρεία που βρίσκεται σε δεσπόζουσα θέση βάζει άνισους όρους σε ισοδύναμες παροχές, αφού για την ίδια ποσότητα του προϊόντος επιβάλλει διαφορετική τιμή, ανάλογα με το εάν ο πελάτης εφοδιάζεται τις βιταμίνες από τους ανταγωνιστές της LaRoche. 23 Καλαβρός, Γεωργακόπουλος, Το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σελ , β έκδοση,