ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΕΝΑΡΙΩΝ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗΣ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗΣ ΣΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ. Αναστασία Στρατηγέα Αναπλ. Καθηγ. Ε.Μ.Π.

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΔΠΜΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗΣ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗΣ ΣΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΕΝΑΡΙΩΝ Υπεύθυνη Μαθήματος Αναστασία Στρατηγέα Αναπλ. Καθηγ. Ε.Μ.Π. 1

2 ΑΔΕΙΕΣ ΧΡΗΣΗΣ Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άδεια χρήσης άλλου τύπου, αυτή πρέπει να αναφέρεται ρητώς. 2

3 ΔΟΜΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ 1. Η Διαδικασία του Σχεδιασμού 2. Προσεγγίζοντας το Μέλλον Έννοια και Ορισμός Σεναρίων 3. Ταξινόμηση Σεναρίων 4. Αριθμός Σεναρίων 3

4 ΣΤΟΧΟΣ Η ανάλυση των σεναρίων ως ΕΡΓΑΛΕΙΟ για την αντιμετώπιση της πολυπλοκότητας και της αβεβαιότητας στο Σχεδιασμό ΧΑΡΑΞΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 4

5 1 Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ 5

6 Άτομα/Φορείς που εμπλέκονται Καθορισμός Προβλήματος Καθορισμός Στόχου Υπάρχουσα Κατάσταση Δυναμική (Προβολές) H ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ Υπάρχουσα Εμπειρία & Πρακτική Υποστόχος 1 Υποστόχος 2 Υποστόχος n Δόμηση Εναλλακτικών Λύσεων/Σεναρίων Εναλλακτική 1... Εναλλακτική m Αξιολόγηση Εναλλακτικών Λύσεων/Σεναρίων Κριτήρια Αξιολόγησης Επιλογή Λήψη Απόφασης Εφαρμογή Έργα Μέτρα πολιτικής 6

7 ΕΝΝΟΙΕΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ Βιώσιμη ανάπτυξη σχεδιαστικός στόχος Προσέγγιση μακροπρόθεσμου χρονικού ορίζοντα Ολοκληρωμένη προσέγγιση Θεώρηση περιβαλλοντικής, κοινωνικής και οικονομικής διάστασης - ΠΥΛΩΝΕΣ Διεπιστημονική προσέγγιση Συμμετοχική προσέγγιση Συστεμική προσέγγιση 7

8 ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Brundtland Report, 1987 ανάπτυξη η οποία ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος διασφαλίζοντας ταυτόχρονα τη δυνατότητα των μελλοντικών γενεών να εξυπηρετήσουν τις δικές τους ανάγκες Διαγενεακή ισότητα Ενδογενεακή ισότητα 8

9 ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ... ανθρωποκεντρική προσέγγιση Κοινωνία (κοινωνική ισότητα, κοινωνική συνοχή κ.λπ.) Περιβάλλον (διαχείριση προστασία φυσικών/πολιτιστικών πόρων) Οικονομία (οικονομική αποτελεσματικότητα) ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 9

10 ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Η ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ των διαφορετικών διαστάσεων της βιώσιμης ανάπτυξης Η πορεία προς ένα «ΑΝΟΙΚΤΟ ΜΕΛΛΟΝ» με έμφαση στην ορθολογική αξιοποίηση & προστασία των πόρων στη διασφάλιση μιας μακρόπνοης προοπτικής 10

11 ΔΥΟ ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ κοινωνικής, οικονομικής και περιβαλλοντικής διάστασης ΔΙΑΣΦΑΛΙΣΗ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ μελλοντικών γενεών ΜΑΚΡΟΠΡΟΘΕΣΜΗ ΟΠΤΙΚΗ Έμφαση στην ανάπτυξη ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ για την αποτελεσματικότερη εκτίμηση των δυνατών μελλοντικών εξελίξεων Χάραξη πολιτικής που ενσωματώνει αυτή τη γνώση 11

12 ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Κοινωνία Περιβάλλον Οικονομία ΔΙΑΓΕΝΕΑΚΗ ΙΣΟΤΗΤΑ Μακροπρόθεσμη προσέγγιση ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΕΝΑΡΙΑ Μελλοντικές Εικόνες Διεπιστημονική Προσέγγιση (Doll και Krol, 2002) 12

13 Η ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ δεν είναι απλά ένα ζήτημα προβολής οικονομικών δεδομένων ή κοινωνιολογικής ανάλυσης ή τεχνολογικής προβολής ΑΛΛΑ ΑΠΑΙΤΕΙ μία διεπιστημονική προσέγγιση των μεταβολών σε όλους τους σημαντικούς τομείς της ανθρώπινης ζωής με ΣΤΟΧΟ τον εντοπισμό των δυναμικών αλληλεπιδράσεων που καθοδηγούν τις μελλοντικές εξελίξεις 13

14 Η ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΕΝΑΡΙΩΝ ΩΣ ΜΕΡΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ (IEA*) ΣΕΝΑΡΙΑ Κρίσιμα ερωτήματα στο πλαίσιο της IEA 5. Τι δράσεις πρέπει να αναληφθούν για ένα περισσότερο βιώσιμο μέλλον? 4. Προς τα πού πηγαίνουμε? 3. Τι έχει γίνει και πόσο αποτελεσματικό είναι? 2. Ποιές είναι οι επιπτώσεις για το περιβάλλον και την κοινωνία? 1. Τι συμβαίνει στο περιβάλλον και γιατί? *IEA: Integrated Environmental Assessment (GEO Resource Book ΙΕΑ - Training Module 2, 2007) 14

15 Η ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΕΝΑΡΙΩΝ ΩΣ ΜΕΡΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ Η ανάλυση σεναρίων αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της διαδικασίας ολοκληρωμένης περιβαλλοντικής εκτίμησης (GEO Resource Book ΙΕΑ - Training Module 2, 2007) 15

16 ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Η εμπλοκή του κοινού στη διαδικασία λήψης απόφασης αποτελεί εργαλείο για: Ενημέρωση-ευαισθητοποίηση των κοινωνικών ομάδων σε κρίσιμα κοινωνικά & περιβαλλοντικά προβλήματα Δημιουργία οράματος με τη συμμετοχή της κοινωνίας Δέσμευση των κοινωνικών δυνάμεων στην υλοποίηση του οράματος 16

17 ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Η συμμετοχή του κοινού στη διαδικασία λήψης απόφασης ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΤΖΕΝΤΑ / ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ / ΣΤΟΧΟΥ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ / ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΗΣ ΔΟΜΗΣΗ ΣΕΝΑΡΙΩΝ 17

18 Η ΣΥΣΤΕΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΧΩΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΜΕΤΑΒΛΗΤΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑ: σύνολο από στοιχεία, τα οποία εμφανίζουν σχέσεις αλληλεπίδρασης μεταξύ τους, σχηματίζοντας μία ολοκληρωμένη ενότητα 18

19 Η ΣΥΣΤΕΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Εσωτερική δυναμική του συστήματος ( συμπεριφορά ) ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΕΛΕΓΧΟΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Πολιτικές και θεσμικά ρυθμιστικά συστήματα ( έλεγχος ) Πεδίο εξωτερικών δυνάμεων ( περιβάλλον ) 19

20 2 ΠΡΟΣΕΓΓΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΕΝΝΟΙΑ - ΟΡΙΣΜΟΙ ΣΕΝΑΡΙΩΝ 20

21 ΠΡΟΣ ΤΑ ΠΟΥ ΠΑΜΕ? ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΠΡΟΒΛΕΨΙΜΟ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑΣ ΚΙΝΟΥΜΕΝΟΣ ΣΤΟΧΟΣ (Wack, 1985) ΑΝΑΓΚΗ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗΣ ΔΡΑΣΗΣ έναντι ΑΝΤΙΔΡΑΣΗΣ 21

22 ΟΡΙΣΜΟΣ ΣΕΝΑΡΙΩΝ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΟ ΧΑΟΣ! λίγες τεχνικές στις μελέτες του μέλλοντος έχουν δημιουργήσει τόση σύγχυση όσο τα σενάρια (Khakee, 1991) ο όρος σενάριο έχει χρησιμοποιηθεί πάρα πολλές φορές με λάθος τρόπο (Godet και Roubelat, 1996) στη βιβλιογραφία απαντάται ένας μεγάλος αριθμός διαφορετικών και πολλές φορές συγκρουόμενων ορισμών, χαρακτηριστικών, αρχών και μεθοδολογικών προσεγγίσεων σχετικών με τα σενάρια (Bradfield et al., 2005) 22

23 ΟΡΙΣΜΟΣ ΣΕΝΑΡΙΟΥ Ένα ΣΕΝΑΡΙΟ είναι μία... συνεκτική, εσωτερικά συνεπής και εύλογη περιγραφή των δυνατών μελλοντικών καταστάσεων του κόσμου (IPCC, 1994) Τα σενάρια είναι: Σημαντικά εργαλεία για την εκτίμηση των μελλοντικών εξελίξεων πολύπλοκων συστημάτων με υψηλό βαθμό αβεβαιότητας Εναλλακτικές εικόνες του μέλλοντος Βάση για δράση (van Notten, 2005) IPCC - Intergovernmental Panel on Climate Change 23

24 ΑΛΛΟΙ ΟΡΙΣΜΟΙ ΣΕΝΑΡΙΩΝ Porter (1985): μία εσωτερικά συνεπής μελλοντική εικόνα, η οποία αναφέρεται ΟΧΙ σε μία πρόβλεψη αλλά σε μία δυνατή μελλοντική κατάσταση Schwartz (1991): εργαλεία που βοηθούν το σχεδιαστή να οργανώσει τη σκέψη του σε σχέση με τα μελλοντικά εναλλακτικά περιβάλλοντα, με σκοπό τη λήψη απόφασης και τη χάραξη πολιτικής μέσα σε αυτά CEC (1993): δυνατές μελλοντικές καταστάσεις ενός συστήματος, οι οποίες μοιάζουν εύλογες κάτω από διαφορετικές υποθέσεις και δημιουργούν το πλαίσιο στη βάση του οποίου λαμβάνονται αποφάσεις - χάραξη πολιτικής 24

25 ΑΛΛΟΙ ΟΡΙΣΜΟΙ ΣΕΝΑΡΙΩΝ Shoemaker (1995): συστηματικές προσεγγίσεις των μελλοντικών δυνατών εικόνων, με σκοπό τη λήψη απόφασης και τη χάραξη πολιτικής Ringland (1998): τα σενάρια αναφέρονται στο τμήμα εκείνο του στρατηγικού σχεδιασμού, το οποίο περιλαμβάνει τα εργαλεία και τις τεχνικές για τη διαχείριση της αβεβαιότητας του μέλλοντος Lindgren αnd Bandhold (2003): σε βάθος επεξεργασμένες απαντήσεις στην ερώτηση: Τι μπορεί να συμβεί αν...? ή Τι θα συνέβαινε αν? 25

26 ΑΛΛΟΙ ΟΡΙΣΜΟΙ ΣΕΝΑΡΙΩΝ τα σενάρια είναι συνεπείς και συνεκτικές περιγραφές υποθετικών μελλοντικών εικόνων οι οποίες αντανακλούν διαφορετικές διαδρομές παρελθόντων, παρόντων και μελλοντικών εξελίξεων και αποτελούν τη βάση για ΔΡΑΣΗ - Χάραξη Πολιτικής (van Νotten, 2005) 26

27 ΟΛΟΙ ΟΙ ΟΡΙΣΜΟΙ ΣΥΓΚΛΙΝΟΥΝ Τα σενάρια ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΤΩΝ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ (forecasts or predictions) αλλά περιγράφουν πως το μέλλον θα μπορούσε να εξελιχτεί Τα σενάρια καταγράφουν το χώρο των δυνατών μελλοντικών λύσεων (Ringland, 2002) 27

28 ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ Τι θα ήθελε κανείς να συμβεί? Τι θα μπορούσε να συμβεί? Τι αναμένεται να συμβεί? Τι ελπίζει κανείς να συμβεί? Τι φοβάται κανείς ότι θα συμβεί? (Lindgren και Bandhold, 2003) Προτιμώμενο μέλλον Δυνατό μέλλον Πιθανό μέλλον Επιθυμητό μέλλον Επικίνδυνο (risky) μέλλον 28

29 τα σενάρια διερευνούν τις δυνατές μελλοντικές εξελίξεις ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ (Lindgren και Bandhold, 2003) Δυνατό μέλλον (possible): το σύνολο των μελλοντικών καταστάσεων Πιθανό μέλλον (probable): μελλοντικές εικόνες στηριγμένες σε τάσεις (trend based forecasting) Επιθυμητό μέλλον (desired): μελλοντικές εικόνες στηριγμένες στο όραμα (visions/challenging scenarios) Εύλογο μέλλον (plausible): υποσύνολο των δυνατών μελλοντικών καταστάσεων στη βάση κριτηρίων επιλογής ή αποκλεισμού κάποιων από αυτές 29

30 Η ΜΟΝΗ ΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ ΕΙΝΑΙ ΟΤΙ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΕΠΙΦΥΛΑΣΣΕΙ ΕΚΠΛΗΞΕΙΣ!!! ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ του ευρύτερου περιβάλλοντος Η δόμηση σεναρίων ως εργαλείο για... ΚΑΛΥΤΕΡΗ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ για τις εναλλακτικές μελλοντικές καταστάσεις ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ στην κατασκευή ενός επιθυμητού μέλλοντος 30

31 ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΕΝΑΡΙΩΝ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ Το μέλλον ΔΕΝ μπορεί να προβλεφθεί, αλλά η διερεύνησή του μπορεί να δώσει πολύτιμη πληροφορία για τη χάραξη πολιτικής σήμερα Το μέλλον μπορεί να είναι διαφορετικό από το παρελθόν και διαμορφώνεται από την ανθρώπινη συμπεριφορά και δράση Υπάρχουν πολλές δυνατές μελλοντικές καταστάσεις και τα σενάρια βοηθούν στην αποτύπωση του χώρου δυνατών λύσεων Η δόμηση σεναρίων εμπεριέχει ορθολογισμό και υποκειμενική κρίση (Ringland, 2002) 31

32 ΓΙΑΤΙ ΣΕΝΑΡΙΑ? ΣΚΟΠΟΣ ΣΕΝΑΡΙΩΝ Συλλογή και διάχυση πληροφορίας χρήση για επικοινωνιακούς σκοπούς Επιστημονική διερεύνηση Λήψη απόφασης Κατανόηση όλων των παραγόντων που επηρεάζουν το μέλλον Χάραξη στρατηγικών, ικανών να ανταποκριθούν στις διαφορετικές μελλοντικές εξελίξεις 32

33 ΤΑ ΣΕΝΑΡΙΑ ΕΙΝΑΙ εργαλεία για τη ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ αβέβαιων μελλοντικών καταστάσεων, με σκοπό την κατάλληλη ανταπόκριση (πολιτικές) στις μελλοντικές προκλήσεις εργαλεία ΜΑΘΗΣΗΣ τα οποία, μέσα από μία διαδικασία ανταλλαγής γνώσης και πληροφορίας, συμβάλλουν στη διαδικασία διαμόρφωσης και λήψης απόφασης Αποσκοπούν στο σχεδιασμό ενός ορθολογικού και διαφανούς ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ για την αντιμετώπιση της αβεβαιότητας των μελλοντικών καταστάσεων 33

34 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ η δόμηση σεναρίων είναι μία διαδικασία... δημιουργίας, καταγραφής, συζήτησης, ανάλυσης, σύνθεσης, αποθήκευσης, ανάκτησης και κατάλληλης παρουσίασης πληροφορίας χρήσιμης για την αντιμετώπιση των μελλοντικών εξελίξεων αλλά και την προσέγγιση της αναπτυξιακής διαδικασίας αυτής καθεαυτής (Sviden, 1989) 34

35 ΠΟΙΟΣ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΕΙ ΣΕΝΑΡΙΑ??? Δημόσιοι & ιδιωτικοί φορείς Κυβερνητικοί φορείς σε διάφορα επίπεδα (τοπικό, περιφερειακό, εθνικό, διεθνές) ΜΚΟ (π.χ. WWF) Διεθνείς Οργανισμοί (π.χ. Ηνωμένα Έθνη) Πολυεθνικές επιχειρήσεις (π.χ. Shell) Επιχειρήσεις 35

36 ΣΕ ΤΙ ΕΙΔΟΥΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ??? ΧΑΡΑΞΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Χωρική ενότητα Διαφορετικούς τύπους προβλημάτων ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΕ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Επιχείρηση Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥΣ ΠΟΙΚΙΛΛΕΙ... Διαφορετικές χωρικές κλίμακες ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΤΟΠΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ 36

37 ΠΟΤΕ??? Αβεβαιότητα Υψηλή αβεβαιότητα Υψηλή πολυπλοκότητα TURBULENT ENVIRONMENTS X X X X X X X X Μη προβλεψιμότητα (πολυπλοκότητα) 37

38 ΣΕ ΠΟΙΟ ΠΛΑΙΣΙΟ??? ΜΙΚΡΗΣ ΚΛΙΜΑΚΑΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΜΕΣΟ ΜΑΚΡΟ ΠΡΟΘΕΣΜΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΧΑΡΑΞΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Ποιοτική διερεύνηση τάσεων Συμμετοχικός σχεδιασμός (συμμετέχοντες μη εξοικειωμένοι) Σενάρια βασισμένα στην εμπειρία των συμμετεχόντων Σενάρια ως εργαλεία μάθησης και επικοινωνίας Προσελκύουν το ενδιαφέρον συμμετοχική διαδικασία δημιουργική σκέψη (Ringland, 2002) 38

39 ΣΕ ΠΟΙΟ ΠΛΑΙΣΙΟ??? ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΒΑΣΙΣΜΕΝΕΣ ΣΕ ΣΕΝΑΡΙΑ ΧΑΡΑΞΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΕ ΜΕΓΑΛΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΟΡΙΖΟΝΤΑ Ποιοτική και ποσοτική εκτίμηση των πιθανών εξελίξεων Επιστημονικές μέθοδοι σε συνδυασμό με τη γνώση ειδικών Πληροφορία και γνώση ειδικών Χρήση σεναρίων για την εκτίμηση επιπτώσεων και τη χάραξη πολιτικής Χρήση σε περιοχές μεγάλης αβεβαιότητας Συνδυάζουν ποιοτικές + ποσοτικές επιστημονικές μεθόδους (Ringland, 2002) 39

40 ΕΥΡΕΙΑ ΧΡΗΣΗ ΣΕ Εθνικές και Περιφερειακές μελέτες του μέλλοντος (foresight studies) (π.χ. Εθνικά Προγράμματα Προοπτικής Διερεύνησης) Περιβαλλοντικές Εκτιμήσεις (π.χ. GEO Global Environmental Outlook, UN Environmental Programme -UNEP) 40

41 ΠΑΚΕΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΔΟΜΗ ΣΕΝΑΡΙΟΥ που υποστηρίζουν τη μετάβαση από την παρούσα κατάσταση στη μελλοντική εικόνα ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Ένα σενάριο αποτελείται από ΤΡΙΑ ΜΕΡΗ Παρούσα κατάσταση Μελλοντική εικόνα Μονοπάτια (πακέτα πολιτικών) που οδηγούν από την παρούσα κατάσταση στη μελλοντική εικόνα 41

42 ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Σε βάθος ανάλυση του υπό μελέτη συστήματος / προβλήματος π.χ. για μία περιοχή Δημογραφική εξέλιξη Τοπική οικονομική δομή Φυσικό & πολιτιστικό περιβάλλον Δίκτυα μεταφορών πρόσβαση Κοινωνική δομή Ε&Α - υπηρεσίες Ενδο / διαπεριφερειακές σχέσεις / ροές Θέση / ρόλος στην ευρύτερη περιοχή κ.λπ. 42

43 ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ Τα σενάρια περιγράφουν: Διαφορετικές εξελίξεις του εξωτερικού περιβάλλοντος Διαφορετικές εξελίξεις της περιοχής σε κάθε διαφορετικό εξωτερικό περιβάλλον Μελλοντικές Εικόνες Περιβάλλον Περιοχή Εικόνα 1 Παρούσα κατάσταση Περιβάλλον Περιοχή Περιβάλλον Περιοχή Εικόνα 2 Περιβάλλον Περιοχή Εικόνα 3 43

44 ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ Διαδρομές (πολιτικές) από την παρούσα στη μελλοντική κατάσταση Περιβάλλον Περιοχή Περιβάλλον Περιοχή Μονοπάτια ως πακέτα πολιτικών Από την παρούσα σε μία μελλοντική κατάσταση μπορούμε να οδηγηθούμε από διαφορετικά μονοπάτια 44

45 Η ΧΡΗΣΙΜΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΣΕΝΑΡΙΩΝ Διασφαλίζουν διαφάνεια στη λήψη αποφάσεων Παρέχουν τη δυνατότητα εμβάθυνσης σε νέα δυνατά μονοπάτια και πολιτικές Παρέχουν ένα πλαίσιο αναφοράς για αξιολόγηση μέσα από την ανάλυση των επιπτώσεων των μελλοντικών εικόνων 45

46 Η ΧΡΗΣΙΜΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΣΕΝΑΡΙΩΝ Μπορούν να επικοινωνήσουν μηνύματα συμβάλλουν στην ενημέρωση-ευαισθητοποίηση του κοινού Συμβάλλουν στη δέσμευση των συμμετεχόντων σε μία διαδικασία αλλαγής Αποτελούν κινητήρια δύναμη για την ανταλλαγή απόψεων / αλληλεπίδραση και τη δημιουργική σκέψη 46

47 ΤΑ ΣΕΝΑΡΙΑ ΣΑΝ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΧΑΡΑΞΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ τα σενάρια μπορούν να οργανώσουν αποτελεσματικά ένα σύνολο από φαινομενικά ασύνδετη πληροφορία σε σχέση με το οικονομικό, το τεχνολογικό, το πολιτικό και το κοινωνικό περιβάλλον και να μετατρέψουν αυτή σε ένα συνεκτικό πλαίσιο για κρίση και αξιολόγηση 47

48 3 ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΣΕΝΑΡΙΩΝ 48

49 ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΗ ΜΕΘΟΔΟ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝ ΔΙΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ (EXPLORATORY) ΜΕΘΟΔΟΙ ΜΟΝΤΕΛΑ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΠΕΞΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ (NORMATIVE) 49

50 ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ διαχείριση αβεβαιότητας Σ Ε Ν Α Ρ Ι Α Διερευνητικά σενάρια (exploratory) Σενάρια βασισμένα σε μοντέλα προσομοίωσης Συμμετοχικά σενάρια (participatory) Κανονιστικά σενάρια (normative) Ποσοτική έναντι ποιοτικής αβεβαιότητας 50

51 ΔΙΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ Ή ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΑ ΣΕΝΑΡΙΑ (exploratory or descriptive) περιγράφουν τη μελλοντική εξέλιξη ενός συστήματος στη βάση γνωστών διαδικασιών αλλαγής και παρόντων και παρελθουσών τάσεων (extrapolation σενάρια τάσεων) Εδώ εντάσσονται κατά κύριο λόγο τα "business-as-usual ή baseline σενάρια 51

52 ΔΙΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΣΕΝΑΡΙΑ ΒΑΣΙΣΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΕΚΤΑΣΗ ΠΑΡΟΝΤΩΝ ΚΑΙ ΠΑΡΕΛΘΟΥΣΩΝ ΤΑΣΕΩΝ (extrapolation) ΠΑΡΟΝ ΜΕΛΛΟΝ ΥΠΟΘΕΣΗ Το μέλλον αποτελεί μία λογική προέκταση του παρόντος και του παρελθόντος Ανάλυση τάσεων (trend analysis) Ανάλυση χρονοσειρών (time series) Παλινδρόμηση (regression) Οικονομετρία (econometrics) Μοντέλα προσομοίωσης (simulation modeling) π.χ. πληθυσμιακές μελέτες 52

53 ΔΙΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΣΕΝΑΡΙΑ ΒΑΣΙΣΜΕΝΑ ΣΕ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΣ ΠΑΡΟΝ ΜΕΛΛΟΝ Επικεντρώνονται στη δόμηση δυνατών σεναρίων βασισμένων σε ποιοτικές περιγραφές Μορφολογική ανάλυση (morphological analysis) Relevance trees Τροχός του μέλλοντος (future wheel) 53

54 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ 3 ΔΙΑΣΤΑΣΕΩΝ FUTURE WHEEL Οργανώνει τη σκέψη γύρω από μία μελλοντική εξέλιξη ή τάση 54

55 ΣΕΝΑΡΙΑ ΒΑΣΙΣΜΕΝΑ ΣΕ ΜΟΝΤΕΛΑ ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗΣ Περιγράφουν το μέλλον μέσα από τον εντοπισμό των κυρίαρχων μηχανισμών που έχουν καθορίσει την πορεία του υπό μελέτη συστήματος στο παρελθόν και τη διερεύνηση της επιρροής τους στην εξέλιξη του συστήματος Ανάλυση αναλογιών (analogy analysis) Stakeholder analysis Δομική ανάλυση (structural analysis) 55

56 ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΑ ΣΕΝΑΡΙΑ Δομούνται στη βάση της γνώσης που αποκτάται από ειδικούς ή ομάδες συμφερόντων (stakeholders), η οποία χρησιμοποιείται για την εμβάθυνση στο υπό μελέτη πρόβλημα Μέθοδος Delphi Future scanning Ομάδες εστίασης (Focus groups) Future search conferences Future workshops 56

57 ΚΑΝΟΝΙΣΤΙΚΑ ΣΕΝΑΡΙΑ (NORMATIVE) εστιάζουν περισσότερο σε επιθυμητές μελλοντικές εικόνες σχετικά με ένα ζήτημα που δομούνται στη βάση κανόνων (norms) και αξιών που εκφράζονται από τις εμπλεκόμενες ομάδες δομείται ένας αριθμός σεναρίων μερικές φορές αντικρουόμενων μεταξύ τους 57

58 ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΑ (PRESCRIPTIVE) ΣΕΝΑΡΙΑ TARGET-DRIVEN ΠΑΡΟΝ ΜΕΛΛΟΝ Επεξηγηματικά σενάρια... στηρίζονται στην περιγραφή ενός επιθυμητού μέλλοντος (vision) και στη συνέχεια με πορεία προς τα πίσω επιχειρούν να προσδιορίσουν τον τρόπο με τον οποίο θα πραγματοποιηθεί η επιθυμητή μελλοντική εικόνα Περιλαμβάνουν "target-based" σενάρια που απαιτούν τη χρήση μιας "backcasting προσέγγισης 58

59 VAN NOTTEN ET AL., 2003 Τα σενάρια μπορούν επίσης να ταξινομηθούν ανάλογα ΣΤΟΧΟΣ ΣΕΝΑΡΙΟΥ goal process design ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΔΟΜΗΣΗΣ content ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΣΕΝΑΡΙΟΥ 59

60 ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΣΤΟΧΟ... Η χάραξη πολιτικής: στήριξη λήψης απόφασης επεξεργασία συγκεκριμένου ερωτήματος με στόχο να διερευνηθεί ποιός είναι ο καλύτερος τρόπος να επιτευχθεί ένας στόχος Ο στρατηγικός προσανατολισμός (strategic orientation): actor oriented, χρησιμοποιείται για τον καθορισμό στρατηγικής σε διαφορετικά μελλοντικά περιβάλλοντα π.χ. σενάρια Shell (Westhoek και άλλοι, 2006) 60

61 ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΣΤΟΧΟ Η δημιουργία οράματος (vision building): σενάρια μακρόχρονου ορίζοντα, που αποσκοπούν στη δημιουργία οράματος Η ενημέρωση/ευαισθητοποίηση (raising awareness) π.χ. σενάρια κλιματικής αλλαγής Η ανάπτυξη δημιουργικής σκέψης (creative thinking): αποσκοπούν στην εμβάθυνση σε ζητήματα κοινωνικών αλλαγών και του τρόπου με τον οποίο αυτές αλληλεπιδρούν 61

62 ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΔΟΜΗΣΗΣ Intuitive προσέγγιση ΠΟΙΟΤΙΚΑ ΣΕΝΑΡΙΑ: Intuitive προσέγγιση, σενάρια ως μορφή τέχνης (art form) - στηρίζονται στην εμβάθυνση σε ποιοτική πληροφορία Λεκτικές περιγραφές (storylines), κολλάζ εικόνων κ.λπ. Στο επίκεντρο η αλληλεπίδραση με διαφορετικές ομάδες συμμετεχόντων ΣΥΝΔΥΑΣΜΟΣ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ / ΠΟΣΟΤΙΚΩΝ (MIXED) Αναλυτικές προσεγγίσεις ΠΟΣΟΤΙΚΑ ΣΕΝΑΡΙΑ: Αναλυτικές προσεγγίσεις - ορθολογισμός Ποσοτική πληροφορία Χρήση μοντέλων 62

63 ΠΟΙΟΤΙΚΑ ΣΕΝΑΡΙΑ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ Κατανοητά Διαφανή Κινούν το ενδιαφέρον Αναπαριστούν τις απόψεις όλων των εμπλεκομένων μερών ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ Κάποιου είδους αυθαιρεσία ενυπάρχει Δύσκολο να εντοπιστούν και να ελεγθούν οι υποθέσεις που χρησιμοποιούν Δεν παρέχουν ποσοτική πληροφορία 63

64 ΠΟΣΟΤΙΚΑ ΣΕΝΑΡΙΑ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ Βασίζονται σε μοντέλα Διαχειρίζονται ποσοτική πληροφορία Ικανά να εντοπίζουν και να παρουσιάζουν με σαφήνεια τις υποθέσεις που χρησιμοποιούν ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ Περιορισμένη αντίληψη του κόσμου Έλλειψη διαφάνειας Δεν μπορούν να διαχειριστούν ποιοτική πληροφορία π.χ. αλλαγές στον τρόπο ζωής, τις αξίες 64

65 ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΔΟΜΗΣΗΣ Συμμετοχή Ειδικών & Κοινού + ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ - έως ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΑ ΣΕΝΑΡΙΑ από Ειδικοί EXPERT-DRIVEN ΣΕΝΑΡΙΑ 65

66 ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ (content) Ανάλογα με τη φύση των μεταβλητών και τον τρόπο που αυτές αλληλοσυνδέονται ΠΟΛΥΠΛΟΚΑ Εναλλακτικά πρότυπα ανάπτυξης, που συνίστανται από ένα σύνολο μηχανισμών δράσης αντίδρασης Εμπλέκουν ένα μεγάλο αριθμό ομάδων (actors), παραγόντων και τομέων ΑΠΛΑ Περιορισμένα σε εύρος Εστιάζουν σε ένα μόνο ζήτημα Περιορίζονται στην εξέταση υπαρχουσών τάσεων 66

67 ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΠΟΥ ΥΙΟΘΕΤΕΙΤΑΙ Σενάρια πρόβλεψης Από το παρόν στο μέλλον Παρούσα κατάσταση ΜΕΛΛΟΝ Παρούσα κατάσταση Backcasting σενάρια Από το μέλλον στο παρόν ΜΕΛΛΟΝ 67

68 ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΕΝΑΡΙΩΝ ΠΡΟΒΛΕΨΗΣ ΚΑΙ ΚΑΝΟΝΙΣΤΙΚΩΝ ΣΕΝΑΡΙΩΝ ΣΕΝΑΡΙΑ ΠΡΟΒΛΕΨΗΣ (FORECASTING) ΚΑΝΟΝΙΣΤΙΚΑ ΣΕΝΑΡΙΑ (BACKCASTING) Τι θα συμβεί αν??? Τάσεις? Παρόν Παρελθόν Μονοπάτι Επιθυμητό Μέλλον? Παρόν Παρελθόν Πως θα μπορούσε να??? 68

69 ΣΥΜΒΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ vs ΣΕΝΑΡΙΑ Αφετηρία Εστίαση Διαδικασία Έμφαση σε λεπτομέρειες Ντετερμινιστική προσέγγιση Μονοδιάστατη προσέγγιση (singletrack) Αποτελέσματα Από (συμβατικές μέθοδοι) Αντίδραση στο πρόβλημα Από το παρόν στο μέλλον Στηρίζεται σε μοντέλα Εστίαση σε ποσοτικές μεταβλητές Από το απλό στο σύνθετο Από το ποσοτικό στο ποιοτικό Στατιστικά οικονομετρικά εργαλεία Πολλαπλές πολύπλοκες υποθέσεις Αποτελέσματα βασισμένα στην τρέχουσα κατάσταση Κλειστό μέλλον Περιορισμένες επιλογές Προς (σενάρια) Προληπτική δράση Από το μέλλον στο παρόν Στηρίζεται στην αβεβαιότητα Εστίαση σε ποιοτικές μεταβλητές (εικόνες) Έμφαση σε τάσεις Δημιουργική σκέψη Πολυδιάστατη προσέγγιση (Multi-track) Από το σύνθετο στο απλό Από το ποιοτικό στο ποσοτικό Εύλογη αιτιολόγηση Διαφανείς απλές υποθέσεις Αποτελέσματα βασισμένα στις μελλοντικές εικόνες Ανοικτό μέλλον Ευρύ φάσμα επιλογών 69

70 ΟΡΙΣΜΟΣ BACKCASTING σχεδιαστική προσέγγιση κατά την οποία δομούνται μελλοντικές επιθυμητές εικόνες μαζί με τα βήματα που απαιτούνται για την επίτευξή τους 70

71 Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ BACKCASTING ΣΤΟΧΟΙ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ Σημεία ελέγχου Πακέτα και κατευθύνσεις πολιτικής ΠΑΡΟΝ Πλαίσιο ευρύτερου περιβάλλοντος Στρατηγικά στοιχεία 71

72 4 ΑΡΙΘΜΟΣ ΣΕΝΑΡΙΩΝ 72

73 Δυσκολία διαχείρισης από τα κέντρα λήψης αποφάσεων δυσκολία επικοινωνίας τους στο κοινό η δόμηση ενός μεγάλου αριθμού εναλλακτικών μελλοντικών καταστάσεων ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ούτε απαραίτητη ούτε επιθυμητή!!! Μία μικρότερη ομάδα επιλογών, που ενσωματώνει τις κύριες προκλήσεις και ευκαιρίες είναι συνήθως επαρκής 73

74 Α1 Β1 ΠΟΣΑ ΣΕΝΑΡΙΑ??? Α2 Β2 ΤΕΣΣΕΡΑ ΣΕΝΑΡΙΑ Διευκολύνουν την αποκλίνουσα σκέψη (divergent thinking) Απορρέουν από την εστίαση της σκέψης σε δύο διαστάσεις αβεβαιότητες (Ringland, 2002) 74

75 Σενάρια Ανάπτυξης αγροτικού τομέα στην Ελλάδα ΣΕΝΑΡΙΟ 1 Βιομηχανοποιημένο πρότυπο ανάπτυξης Εξειδίκευση Εντατικοποίηση Υψηλή διείσδυση τεχνολογίας Τυποποιημένη ποιότητα (Standard quality) Ανταγωνιστικότητα (κόστος) ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΣΕΝΑΡΙΟ 4 Περιθωριοποίηση Χαμηλή εξειδίκευση Χαμηλή διείσδυση τεχνολογίας Περιθωριοποίηση-Εγκατάλειψη Χαμηλή ανταγωνιστικότητα (Στρατηγέα και Παπαδοπούλου, 2011) Υιοθέτηση/χρήση τεχνολογίας ΣΕΝΑΡΙΟ 2 Μικτό πρότυπο ανάπτυξης Εξειδίκευση - Εντατικοποίηση Οργανική γεωργία Υψηλή διείσδυση τεχνολογίας Τυποποιημένη ποιότητα Υψηλή ποιότητα προϊόντων Ανταγωνιστικότητα (κόστος & διαφοροποίηση) ΣΕΝΑΡΙΟ 3 Περιβαλλοντικό πρότυπο ανάπτυξης Οργανική & εκτατική γεωργία Ορεινά προϊόντα Αγρο-δασοκομία Υψηλή ποιότητα προϊόντων Ανταγωνιστικότητα (διαφοροποίηση) Περιβαλλοντικά υπεύθυνο πρότυπο παραγωγής 75

76 A1 ΠΟΣΑ ΣΕΝΑΡΙΑ??? A2 A3 ΤΡΙΑ ΣΕΝΑΡΙΑ Συνήθως περιλαμβάνουν ένα business as usual σενάριο (BAU σενάριο πρόβλεψης - forecast), ένα worst case σενάριο και ένα ιδεατό σενάριο Μπορούν να δομούνται στη βάση μιας διαβάθμισης της μορφής π.χ. υψηλό/χαμηλό ως προς ένα χαρακτηριστικό / αβεβαιότητα Δεν προσφέρονται για εφαρμογή όταν τα σενάρια είναι ποιοτικά διαφορετικά (Ringland, 2002) 76

77 A1 ΠΟΣΑ ΣΕΝΑΡΙΑ??? A3 ΔΥΟ ΣΕΝΑΡΙΑ υψηλό vs χαμηλό καλό vs κακό αισιόδοξο vs απαισιόδοξο πρόβλεψης vs visionary σενάρια Κατάλληλα για επικοινωνιακούς σκοπούς Προσφέρονται για μαζική χρήση με στόχο τη δημιουργία κοινής γλώσσας επικοινωνίας, την ευαισθητοποίηση κοινωνικών ομάδων, κ.λπ. (Ringland, 2002) 77

78 ΠΟΣΑ ΣΕΝΑΡΙΑ??? Wack, 1985 Ιδεατός αριθμός σεναρίων: ένα συν δύο Ένα σενάριο που δημιουργείται στη βάση παρόντων και παρελθόντων τάσεων (surprise free scenario trends extrapolation forecasting) + Δύο ακόμη σενάρια που εστιάζουν στις κρίσιμες αβεβαιότητες για το υπό μελέτη πρόβλημα Von Reibnitz (1991) Δύο σενάρια Επικέντρωση σε δύο σενάρια, συνεκτικά και επαρκώς διαφορετικά μεταξύ τους 78

79 ΠΟΣΑ ΣΕΝΑΡΙΑ??? Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΞΕΚΑΘΑΡΗ Εξαρτάται από: Το υπό εξέταση πρόβλημα Το στόχο της ανάλυσης σεναρίων Τη μεθοδολογική προσέγγιση που ακολουθείται κ.λπ. 79

80 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Bradfield, R., Wright, G., Burta, G., Cairnsb, G., Van Der Heijden K. (2005), The Origins and Evolution of Scenario Techniques in Long Range Business Planning, Futures, 37, pp Brundtland Report (1987), Our Common Future, Report of the World Commission on Environment and Development, United Nations. Council of the European Communities (CEC) (1993), Council Regulation No 1836/93 of 29 June 1993 allowing Participation by Companies in the Industrial Sector in a Community Eco-management and Audit Scheme, Official Journal of European Communities, L168/1-18, 10 June 1993, Luxembourg. Doll, P. and Krol, M. (2002), Integrated Scenarios of Regional Development in two Semi-Arid States of North-Eastern Brazil, Integrated Assessment, Vol. 3, No. 4, pp GEO Resource Book (2007), A Training Manual on Integrated Environmental Assessment and Reporting, United Nations Environmental Program (UNEP). Godet, M. and Roubelat, F. (1996), Creating the Future: The Use and Misuse of Scenarios, International Journal of Strategic Management Long Range Planning, Vol. 29 No. 2, pp Khakee, A. (1991), Scenario Construction for Urban Planning, Omega, Inter. Journal of Management Science, 19(5), pp

81 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Lindgren, M. and Bandhold, H. (2003), Scenario Planning: The Link between Future and Strategy, Palgrave Macmillan, New York. Porter, M. (1985), Competitive Advantage, New York: Free Press. Ringland, G. (1998), London in 2020, Gresham College, London. Ringland, G. (2002), Scenarios in Public Policy, John Wiley and Sons, West Sussex. Schwartz, P. (1991), The Art of the Long View: Planning for the Future in an Uncertain World, New York, Currency Doubleday. Shoemaker S. (1995), Persons and Personal Identity - A Companion to Metaphysics, Basil Blackwell, Oxford. Sviden, O. (1989), Expert Generated Scenarios for Long Range Infrastructure Planning of Transportation and Energy Systems, Linkφping Studies in Management and Economics, Dissertations No. 19, Linkφping. van Notten, P. (2005), Scenario Development: A Typology of Approaches, Dissertation - Chapter 4. Wack, P. (1985), Scenarios: Uncharted Waters Ahead, Harvard Business Review, 63 (5), pp Στρατηγέα, Α. και Παπαδοπούλου, Χ.-Α. (2011), Στρατηγικές Βιώσιμης Ανάπτυξης του Αγροτικού Τομέα στην Ελλάδα, Κείμενα Περιφερειακής Επιστήμης, Δεκέμβριος, σελ

82 ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα ΕΜΠ» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του υλικού Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους 82