ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ

Transcript

1 ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΤΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΑΓΧΟΥΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ ΣΕ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΥΠΟΒΑΛΛΟΜΕΝΟΥΣ ΣΕ ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΗ ΕΠΕΜΒΑΣΗ ΣΟΦΙΑ. Η ΓΚΙΟΒΑΣΟ ΕΡΓΑΣΙΑ Που υποβλήθηκε στο Τμήμα Στατιστικής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών ως μέρος των απαιτήσεων για την απόκτηση Μεταπτυχιακού Διπλώματος Συμπληρωματικής Ειδίκευσης στη Στατιστική Μερικής Παρακολούθησης (Part-time) Αθήνα Απρίλιος 2018

2

3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Φτάνοντας στο τέλος αυτής της διαδρομής όπου ολοκληρώνεται με την συγγραφή της παρούσας εργασίας θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένεια μου που με στήριξε όλο αυτό το διάστημα καθώς επίσης και όλους όσους βοήθησαν σε πρακτικό και ψυχολογικό επίπεδο με την ενθάρρυνσης τους και την καθοδήγησή τους. Στη συνέχεια θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στον επιβλέποντα μου κύριο Βασίλειο Βασδέκη Καθηγητή του Τμήματος Στατιστικής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Τον ευχαριστώ ιδιαίτερα για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε με την ανάθεση του συγκεκριμένου θέματος, για την πολύτιμη βοήθεια του, τις συμβουλές του καθώς και για την καθοδήγηση του καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της διπλωματικής μου εργασίας 1

4 ii

5 ABSTRACT Sofia Gjovasho The Effect of Patients Training At Anxiety Levels And Quality Of Life On Patients Undergoing In Surgical Intervention April 2018 This paper explores the effect of education on reducing pre-operative anxiety and improving the postoperative quality of life of patients undergoing surgery. The sample of the study consisted of patients undergoing inguinal hernia and cholecystectomy surgery. Patients were randomized into two groups, those who received preoperative surgery and those who did not receive any training. The two groups measured the anxiety and quality of life using specific questionnaires one day before the surgery as well as three months after leaving the hospital. With the help of statistical science, and in particular with the use of models for repeated measurements, we will try to identify differences in anxiety and quality of life between the two groups. Finally we present an elementary theory for these models as well as their basic symbolism. iii

6 iv

7 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σοφία Γκιοβάσο Επίδραση Της Εκπαίδευσης Στα Επίπεδα Άγχους Και Ποιότητας Ζωής Σε Ασθενείς Υποβαλλόμενους Σε Χειρουργική Επέμβαση Απρίλιος 2018 Η παρούσα εργασία διερευνά την επίδραση της εκπαίδευσης στην μείωση του προεγχειρητικού άγχους και στην βελτίωση της μεταγχειρητικής ποιότητας ζωής των ασθενών που υποβάλλονται σε χειρουργική επέμβαση. Το δείγμα της μελέτης αποτέλεσαν ασθενείς υποβαλλόμενοι σε χειρουργική επέμβαση αφαίρεσης Χολής και Κήλης. Έγινε διαχωρισμός των ασθενών (τυχαία) σε δύο ομάδες, σε αυτούς που έλαβαν εκπαίδευση προ χειρουργείου και σε αυτούς που δεν έλαβαν καμία εκπαίδευση. Στις δύο ομάδες έγινε η μέτρηση του άγχους και της ποιότητας ζωής με τη χρήση ειδικών ερωτηματολογίων μια ημέρα πριν το χειρουργείο καθώς επίσης κ αι τρείς μήνες μετά από την έξοδο από το νοσοκομείο. Με τη βοήθεια της στατιστικής επιστήμης και συγκεκριμένα με την χρήση μοντέλων για επαναλαμβανόμενες μετρήσεις θα προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε διαφορές στα επίπεδα άγχους και ποιότητας ζωής μεταξύ των δύο ομάδων. Τέλος παρουσιάζουμε μία στοιχειώδη θεωρία για τα μοντέλα αυτά καθώς επίσης και το βασικό συμβολισμό τους. v

8 vi

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Εισαγωγή Έννοιες Εισαγωγή Σκοποί Της Μελέτης Και Υποθέσεις Υλικό Και Μέθοδος Επαναλαμβανόμενες Μετρήσεις και Μοντέλα Εισαγωγή Βασικά Αποτελέσματα και Συμβολισμός Summary Statistics Δομή Επαναλαμβανόμενων Μετρήσεων Απλή περίπτωση επαναλαμβανόμενων μετρήσεων, παρατηρήσεις ανά ζεύγη Ανάλυση Change Score Μέθοδος ANCOVA Αποτελέσματα Στατιστικής Ανάλυσης Μέθοδοι Ανάλυσης και Αξιοπιστία Ερωτηματολογίων Περιγραφική Ανάλυση Συντελεστές Συσχέτισης Μοντέλα για όλες τις διαστάσεις των 2 ερωτηματολογίων Αποτελέσματα μοντέλου (1) για όλες τις διαστάσεις Αποτελέσματα μοντέλων (2) και (3) για όλες τις διαστάσεις Αποτελέσματα μοντέλου (4) για όλες τις διαστάσεις Συμπεράσματα 56 Παράρτημα 58 Βιβλιογραφία 136 Βιβλιογραφία 101 vii

10 viii

11 ix

12 x

13 xi

14 Κεφάλαιο 1: Εισαγωγικές έννοιες 1.1 Εισαγωγή Ένας από τους παράγοντες που επηρεάζει την ψυχολογική ευημερία των πολιτών και συνδέεται με πολλές χρόνιες και σοβαρές παθήσεις, μετά από πολλές επιδημιολογικές μελέτες, φαίνεται ότι είναι το άγχος. Η ένταση του άγχους ποικίλλει σε Ευρώπη και Αμερική λόγω των διαφορετικών οικονομικών, κοινωνικών, πολιτικών και άλλων πολιτιστικών διαφορών. Τα συμπτώματα του άγχους έχουν συσχετιστεί, σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές, με τη στεφανιαία νόσο, τον αιφνίδιο καρδιακό θάνατο και γενικά με την ανάπτυξη αθηροσκλήρωσης μέσω διαφόρων μηχανισμών τόσο στους άντρες όσο και στις γυναίκες. Το άγχος, όπως έχει αναλυθεί, δημιουργεί αύξηση της αρτηριακής πίεσης, ακανόνιστη αναπνοή, ίλιγγο, αύξηση του καρδιακού παλμού, αντιδράσεις που είναι ακατάλληλες για τον οργανισμό. Μέσω αυτών των σωματικών αντιδράσεωνπαραγόντων που προκαλεί το άγχος, αυξάνει αναμφισβήτητα τον κίνδυνο οξείας ή χρόνιας πάθησης. Επιπλέον, το άγχος και στα δύο φύλα σχετίζεται θετικά με αιφνίδιο καρδιακό θάνατο και αυξημένη θνησιμότητα. Μία επικείμενη χειρουργική επέμβαση προκαλεί μεταβολές στην φυσική και συναισθηματική κατάσταση των ασθενών. Οι ασθενείς εκτός από τα οργανικά συμπτώματα βιώνουν και έντονα αρνητικά συναισθήματα που επηρεάζουν την ποιότητα ζωής. Η ποιότητα ζωής αποτελεί μία πολυδιάστατη υποκειμενική έννοια με φυσική, κοινωνική, ψυχολογική και πνευματική συνιστώσα. Η σύγχρονη τάση ορισμού της εμφανίζει δύο προοπτικές. Στην πρώτη ενισχύεται η άποψη, ότι η ποιότητα ζωής εξαρτάται σχεδόν εξολοκλήρου από εσωτερικούς, κάθετους προσωπικούς παράγοντες, ενώ κατά την δεύτερη άποψη η ποιότητα ζωής αντανακλά τον συνδυασμό εξωτερικών και εσωτερικών παραμέτρων. Η ποιότητα ζωής πρέπει να εκτιμάται και να αναφέρεται σε όλα τα στάδια της νόσου, από την αρχική διαγνωστική διαδικασία ως τις διαδικασίες της θεραπευτικής αποκατάστασης και της ψυχολογικής και κοινωνικής επανένταξης. Πρέπει να αναφέρεται σε όλα τα στάδια με την αναγκαιότητα εφαρμογής υποστηρικτικής αγωγής και ψυχολογικής υποστήριξης. 1

15 1.2 Σκοποί Της Μελέτης Και Υποθέσεις Οι σκοποί της μελέτης είναι: 1. Να εκτιμηθεί η ένταση και η συχνότητα εμφάνισης του περιστασιακού και μόνιμου άγχους σε ασθενείς που υποβάλλονται σε χειρουργική επέμβαση καθώς επίσης και η ποιότητα ζωής τους σε σχέση με ορισμένα δημογραφικά χαρακτηριστικά. 2. Να διερευνηθεί η ένταση του περιστασιακού άγχους πριν και μετά τη διενέργεια του χειρουργείου καθώς και η ποιότητα ζωής τους. 3. Να διερευνηθεί εάν η ενημέρωση των ασθενών, που πρόκειται να υποβληθούν σε χειρουργική επέμβαση, μειώνει την ένταση του περιστασιακού τους άγχους και βελτιώνει την ποιότητα ζωής πρίν και μετά το πέρας τριών μηνών απο την χειρυργική επέμβαση. Υποθέσεις: 1. Η ένταση του περιστασιακού άγχους σε ασθενείς που υποβάλλονται σε χειρουργική επέμβαση και έχουν ενημερωθεί πριν την επέμβαση διαφέρει από αυτή των ασθενών που δεν παρακολούθησαν το πρόγραμμα ενημέρωσης πριν την επέμβαση. 2. Η ένταση του μόνιμου άγχους σε ασθενείς που υποβάλλονται σε χειρουργική επέμβαση και έχουν ενημερωθεί πριν την επέμβαση διαφέρει από τους ασθενείς που δεν παρακολούθησαν το πρόγραμμα ενημέρωσης πριν την επέμβαση. 3. Η ποιότητα ζωής των ασθενών που υποβάλλονται σε χειρουργική επεμβαση και έχουν ενημερωθεί πριν την επέμβαση διαφέρει από τους ασθενείς που δεν παρακολούθησαν το πρόγραμμα ενημέρωσης πριν την επέμβαση. 1.3 Υλικό Και Μέθοδος Δείγμα της μελέτης: Το δείγμα της μελέτης αποτέλεσαν 165 ασθενείς που υποβλήθηκαν σε χειρουργική αφαίρεση χολής και κύλης στο Γ.Ν.Α «ΑΤΤΙΚΟ» στο χρονικό διάστημά 01/01/ /12/2017. Τα κριτήρια που τέθηκαν για την επιλογή του δείγματος ήταν: Όλοι οι ασθενείς να υποβάλλονται σε χειρουργική επέμβαση για πρώτη φορά 2

16 Όλοι οι ασθενείς να γνωρίζουν και να ομιλούν την ελληνική γλώσσα Όλοι οι ασθενείς να γνωρίζουν τον σκοπό της μελέτης και να έχουν δώσει τη συγκατάθεσή τους γραπτά. Να επικοινωνούν πλήρως με το περιβάλλον και να μην υπάρχουν προβλήματα ακοής Όλοι οι ασθενείς του δείγματος πληρούσαν τα παραπάνω κριτήρια και συμπεριλήφθησαν στο δείγμα της μελέτης. Μεθοδολογία: Οι υποβαλλόμενοι σε χειρουργικη επέμβαση ασθενείς χωρίσθηκαν τυχαία σε δύο ομάδες. Η πρώτη ομάδα, αποτέλεσε την παρεμβατική ομάδα στην οποία γίνονταν ενημέρωση και εκπαίδευση σχετικά με την επεμβαση προφορικά απο εκπαιδευμένη νοσηλεύτρια, αλλά και γραπτά με ειδικά σχεδιασμένο έντυπο. Τη δεύτερη ομάδα αποτέλεσαν τα άτομα που δεν έλαβαν καμία άλλη ενημέρωση παρά μόνον ότι γνώριζαν από μόνοι τους ή είχαν ενημερωθεί κατά την ώρα της επίσκεψης στον ιατρό. Για την εκτίμηση του περιστασιακού και μόνιμου άγχους και των δύο ομάδων χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο «State-Trait Anxiety Inventory for adults» (STAI) 11 του Ch. Spielberger καθώς επίσης για την αξιολόγιση της ποιότητας ζωής χρησιμοποιήθηκε η κλίμακα SF36. Η συμπλήρωση των ερωτηματολογίων έγινε από τους ίδιους τους ασθενείς μία ημέρα πρό του χειρουργείου καθώς και τρείς μήνες μετά την έξοδο των ασθενών απο το νοσοομείο. State-Trait Anxiety Inventory for adults του Ch. Spielberger Το συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο είναι ένα καθοριστικό εργαλείο για τη μέτρηση του άγχους στους ενήλικες. Έχει τη δυνατότητα να διακρίνει τη διαφορά ανάμεσα στο παροδικό - στιγμιαίο άγχος (state anxiety) από το μόνιμο και πιο γενικό (trait anxiety). Βοηθάει τους επαγγελματίες υγείας να διακρίνουν τα αισθήματα μεταξύ άγχους και κατάθλιψης. Η απλότητά του το κάνει ιδανικό για την εκτίμηση των ατόμων και με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο. Είναι προσαρμοσμένο σε περισσότερες από σαράντα γλώσσες και αποτελεί το πιο σημαντικό εργαλείο για τη μέτρηση του προσωπικού άγχους 3

17 H αξιοπιστία της κλίμακας για την μέτρηση του μόνιμου άγχους (trait anxiety scale) είναι υψηλή από 0.65 έως 0.86 και για την κλίμακα του περιστασιακού άγχους (state anxiety scale) η αξιοπιστία είναι 0.16 έως Αυτή η χαμηλή σταθερότητα είναι αναμενόμενη καθότι αντικατοπτρίζει την επίδραση διαφόρων συναισθηματικών καταστάσεων, που ο ασθενής βιώνει την στιγμή της συμπλήρωσης της κλίμακας. Η κλίμακα STAI έχει σαράντα ερωτήσεις με τέσσερις πιθανές απαντήσεις για κάθε μία. Κυρίως εκτιμούνται τα αισθήματα φόβου, ανησυχίας, έντασης, νευρικότητας και στεναχώριας. Η βαθμολογία της κλίμακας αυξάνεται ως απάντηση στο σωματικό κίνδυνο και στο ψυχολογικό στρες και μειώνεται μετά από ανακούφιση ή χαλάρωση. Εκτιμάει πως οι ερωτώμενοι αισθάνονται σε μια συγκεκριμένη στιγμή στο πρόσφατο παρελθόν και πως προβλέπουν ότι θα ανταποκριθούν σε μια κατάσταση, που είναι πιθανόν να αντιμετωπίσουν στο μέλλον, είτε σε μια ποικιλία υποθετικών καταστάσεων. Η φύση των μεταβλητών και στις δύο περιπτώσεις δηλώνει ισόποσα θετικά και αρνητικά συναισθήματα. Σε κάθε μεταβλητή οι ερωτώμενοι έχουν τη δυνατότητα να σημειώσουν με τη κλίμακα διαβάθμισης τεσσάρων σημείων, τύπου Likert, τη συμφωνία σε κάθε μεταβλητή από καθόλου, κάπως, μέτρια και πάρα πολύ για το περιστασιακό άγχος και σχεδόν ποτέ, μερικές φορές, συχνά, σχεδόν πάντα, για το μόνιμο άγχος Εκτός από τις εξαρτημένες μεταβλητές, το ερωτηματολόγιο περιελάμβανε και δημογραφικά στοιχεία, όπως φύλο, ηλικία, οικογενειακή κατάσταση, μορφωτικό επίπεδο, συνυπάρχον νόσημα κλπ. Στην παρεμβατική ομάδα δόθηκαν πληροφορίες σχετικά με την επέμβαση, αλλά και με τις διαδικασίες και οδηγίες που έπρεπε να ακολουθήσει ο ασθενής πριν και μετά την χειρουργική επέμβαση. Το έντυπο συμπληρωνόταν απο τον ασθενή την προηγούμενη ημέρα από τη διεξαγωγή του χειρουργίου καθώς επίσης και τρείς μήνες μετα με τηλεφωνική συνέντεξη. Υπολογισμός σκορ Μόνιμους Άγχους (General Form) Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, οι απαντήσεις στις 20 ερωτήσεις της διάστασης του Μόνιμου Άγχους δίνονται με τη βοήθεια της κλίμακας Likert στην οποία υπάρχουν τέσσερις διαβαθμίσεις, 1 (ποτέ), 2 (μερικές φορές), 3 (συχνά) και 4 (σχεδόν πάντα). Στη συνέχεια οι ερωτήσεις 1, 6, 7, 10, 13, 16 και 19 γίνονται «reverse», με τη παρακάτω μορφή: 4

18 Original Response Recorded Value Έχοντας γίνει οι παραπάνω τροποποιήσεις τότε, το συνολικό σκορ της διάστασης για κάθε υποκείμενο προκύπτει από το μέσο όρο των 20 απαντήσεων. Υπολογισμός σκορ Προσωρινού Άγχους (State Form) Ομοίως όπως και στην περίπτωση του Μόνιμου Άγχους έτσι και στην περίπτωση του Προσωρινού Άγχους, οι απαντήσεις στις 20 ερωτήσεις της διάστασης του Προσωρινού Άγχους δίνονται και πάλι με τη βοήθεια της κλίμακας Likert στην οποία υπάρχουν τέσσερις διαβαθμίσεις, 1 (ποτέ), 2 (μερικές φορές), 3 (συχνά) και 4 (σχεδόν πάντα). Στη συνέχεια οι ερωτήσεις 1, 2, 5, 8, 10, 11, 15, 16, 18 και 20 γίνονται «reverse», με τη παρακάτω μορφή: Original Response Recorded Value Έχοντας γίνει οι παραπάνω τροποποιήσεις τότε, το συνολικό σκορ της διάστασης για κάθε υποκείμενο προκύπτει από το μέσο όρο των 20 απαντήσεων. Επισκόπηση Υγείας SF-36 (The SF-36 Health Survey) Η Επισκόπηση Υγείας SF-36 δημιουργήθηκε στη Βοστώνη το 1992 από τους Ware και Shelbourne προκειμένου να επιτύχει τις ψυχομετρικές εκείνες προδιαγραφές που απαιτούνται για τη σύγκριση του επιπέδου υγείας μεταξύ διαφόρων ομάδων του πληθυσμού, υγιών και ασθενών διαφορετικών κατηγοριών ή μεταξύ διαφορετικών 5

19 θεραπευτικών μεθόδων μίας κατηγορίας ασθενών. Η Επισκόπηση Υγείας SF-36 εκφράζει γενικές καταστάσεις υγείας που δεν προσδιορίζονται ως ειδικές κάποιας αρρώστιας ή θεραπείας. Οι 36 ερωτήσεις συνθέτουν 8 κλίμακες από 2 μέχρι 10 ερωτήσεις η καθεμία: α) Σωματική Λειτουργικότητα, β) Ρόλος-Σωματικός, γ) Σωματικός Πόνος, δ) Γενική Υγεία, ε) Ζωτικότητα, στ) Κοινωνική Λειτουργικότητα, ζ) Ρόλος-Συναισθηματικός και η) Ψυχική Υγεία. Οι 8 αυτές επιμέρους κλίμακες διαμορφώνουν περιληπτικές μετρήσεις σε δύο γενικές κλίμακες, στις κλίμακες της Σωματικής και Ψυχικής Υγείας. Η Επισκόπηση Υγείας SF-36 είναι κατάλληλη για αυτο-συμπλήρωση, για συμπλήρωση μέσω συνέντευξης πρόσωπο με πρόσωπο ή τηλεφωνικά, για άτομα ηλικίας 14 και άνω ετών. Το SF-36 έχει χρησιμοποιηθεί σε μελέτες για την Ποιότητα Ζωής του γενικού πληθυσμού των Η.Π.Α και της Ε.Ε. Ο συνήθης χρόνος συμπλήρωσης κυμαίνεται από 5 έως 10 λεπτά ενώ διαθέτει πολύ καλή αξιοπιστία και εγκυρότητα. Η ευρεία χρήση του SF-36 σε μελέτες γενικού πληθυσμού ή σε ομάδες ασθενών το καθιστά ένα αξιόπιστο όργανο μέτρησης που προσεγγίζει τις βασικές διαστάσεις της Ποιότητας Ζωής και μπορεί να εκτιμήσει το αποτέλεσμα διαφόρων ιατρικών θεραπευτικών πράξεων. Υπολογισμός σκορ SF-36 Η κλίμακα SF-36 έχει 36 ερωτήσεις οι οποίες όπως αναφέραμε και προηγουμένως συνθέτουν 8 κλίμακες οι οποίες είναι: α) Σωματική Λειτουργικότητα, β) Ρόλος- Σωματικός, γ) Σωματικός Πόνος, δ) Γενική Υγεία, ε) Ζωτικότητα, στ) Κοινωνική Λειτουργικότητα, ζ) Ρόλος-Συναισθηματικός και η) Ψυχική Υγεία. Οι πιθανές απαντήσεις διαφοροποιούνται από ερώτηση σε ερώτηση. Βέβαια όλες είναι στην κλίμακα Likert. Σε κάποιες ερωτήσεις υπάρχουν 2 απαντήσεις, σε άλλες 3, σε άλλες 5 και σε άλλες 6. Οι διαβαθμίσεις τους φαίνονται αναλυτικά στο Παράρτημα. Πριν υπολογιστούν τα τελικά σκορ για κάθε διάσταση γίνονται κάποιες τροποποιήσεις (reverse) με τη παρακάτω μορφή: 6

20 Διαδικασία recorded value για τις 36 ερωτήσεις τις κλίμακας SF-36. Αριθμός ερώτησης Αρχική Απάντηση Recorded value 1, 2, 20, 22, 34, , 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, , 14, 15, 16, 17, 18, , 23, 26, 27, , 25, 28, 29, , 33,

21 Αφού γίνουν οι παραπάνω τροποποιήσεις στα δεδομένα και στις απαντήσεις τότε οι 8 διαστάσεις της κλίμακας SF-36 προκύπτουν με τη παρακάτω διαδικασία: Διαδικασία υπολογισμού των 8 διαστάσεων της κλίμακας SF-36. Διάσταση Αριθμός items Μέσος όρος ερωτήσεων Physical functioning 10 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12 Role limitations due to physical health 4 13, 14, 15, 16 Role limitations due to emotional 3 17, 18, 19 problems Energy fatigue 4 23, 27, 29, 31 Emotional well being 5 24, 25, 26, 28, 30 Social Functioning 2 20, 32 Pain 2 21, 22 General Health 5 1, 33, 34, 35, 36 Με βάση τον παραπάνω Πίνακα, π.χ. το σκορ στη διάσταση του Physical functioning για κάθε υποκείμενο υπολογίζεται από το μέσο όρο των απαντήσεων στις ερωτήσεις 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 και 12. Ενώ το σκορ στη διάσταση του Pain για κάθε υποκείμενο υπολογίζεται από το μέσο όρο των απαντήσεων στις ερωτήσεις 21 και 22. Η επίσημη μετάφραση των παραπάνω διαστάσεων στα ελληνικά έχει ως εξής: Αγγλικά Ελληνικά Physical functioning Σωματική Λειτουργικότητα Role limitations due to physical health Σωματικός Ρόλος Role limitations due to emotional problems Συναισθηματικός Ρόλος Energy fatigue Ζωτικότητα Emotional well being Ψυχική Υγεία Social Functioning Κοινωνική Λειτουργικότητα Pain Σωματικός Πόνος General Health Γενική Υγεία 8

22 Κεφάλαιο 2: Επαναλαμβανόμενες Μετρήσεις και Μοντέλα 2.1 Εισαγωγή Στο κεφάλαιο αυτό θα κάνουμε μια παρουσίαση των κύριων στοιχείων της ανάλυσης των επαναλαμβανόμενων μετρήσεων προσδιορίζοντας και τα βασικά χαρακτηριστικά τους. Οι επαναλαμβανόμενες μετρήσεις είναι όρος που χρησιμοποιείτε όταν θέλουμε να αναφερθούμε σε δεδομένα για τα οποία η καταγραφή ενός χαρακτηριστικού για κάθε υποκείμενο γίνεται παραπάνω από μια φορές και ενδεχομένως κάτω από πολλές συνθήκες. Τέτοια δεδομένα χρησιμοποιούνται σε όλα τα επιστημονικά πεδία αλλά κυρίως στην βιοστατιστική και πιο συγκεκριμένα στις κλινικές δοκιμές. Η ανάλυση επαναλαμβανόμενων μετρήσεων χρησιμοποιείται για την εκτίμηση της αλλαγής συμπεριφοράς (μιας μέτρησης) των υποκειμένων σε μια περίοδο μελέτης μας καθώς και ποιοι παράγοντες επηρεάζουν τη αλλαγή αυτή. Παράγοντες οι οποίοι μπορεί να παίζουν ρόλο στην αλλαγή των μετρήσεων με το πέρασμα του χρόνου είναι κλιματικοί, γεωγραφικοί, κοινωνικοί ή και γενετικοί/κληρονομικοί. Στη συνέχεια της εργασίας γίνεται η παρουσίαση στοιχείων της θεωρίας, ο βασικός συμβολισμός, η δομή και κάποια αποτελέσματα των επαναλαμβανόμενων μετρήσεων, τα πιο συνήθη summary statistics καθώς και μοντέλα τα οποία θα χρησιμοποιήσουμε για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας. 2.2 Βασικά Αποτελέσματα και Συμβολισμός Πριν ξεκινήσουμε να κάνουμε την περιγραφή και την παρουσίαση των μοντέλων, αρχικά πρέπει να δώσουμε κάποια βασικά αποτελέσματα καθώς επίσης και ένα συγκεκριμένο συμβολισμό που χρησιμοποιείται σε πειράματα επαναλαμβανόμενων μετρήσεων, και θα υιοθετήσουμε και εμείς για το υπόλοιπο της εργασίας μας. Ας υποθέσουμε ότι στη έρευνα μας έχουμε ως: υποκείμενα, τα όποια συμβολίζουμε Ο (συνολικός) αριθμός των παρατηρήσεων που έχουμε στη διάθεση μας για το κάθε υποκείμενο ορίζεται ως και με βάση αυτόν διακρίνουμε σε δύο περιπτώσεις το είδος των επαναλαμβανόμενων μετρήσεων. Η πρώτη περίπτωση είναι να έχουμε στη 9

23 διάθεσή μας τον ίδιο αριθμό παρατηρήσεων συμβολίζουμε ως: σε κάθε υποκείμενο, κάτι που Ενώ η δεύτερη περίπτωση είναι για κάθε υποκείμενο να έχουμε διαφορετικό αριθμό παρατηρήσεων, κάτι που συμβολίζουμε ως: Τα δεδομένα με τη μορφή της πρώτης περίπτωσης είναι γνωστά ως «ισορροπημένες (balanced) επαναλαμβανόμενες μετρήσεις», ενώ αυτά της δεύτερης περίπτωσης είναι γνωστά ως «μη ισορροπημένες (unbalanced) επαναλαμβανόμενες μετρήσεις». Ο συνολικός αριθμός των παρατηρήσεων δίνεται από, Οι επαναλαμβανόμενες μετρήσεις για το υποκείμενο δηλώνονται με τη μορφή ενός διανύσματος: Το διάνυσμα με τις μετρήσεις από τις ανεξάρτητες ή επεξηγηματικές μεταβλητές για το υποκείμενο για τη περίπτωση/μέτρηση, ορίζεται ως (συμπεριλαμβάνοντας και τη σταθερά): Στην περίπτωση όπου υπάρχουν μεταβλητές που από τη φύση τους δεν μπορούν να αλλάξουν τιμές στα σημεία του χρόνου (π.χ. φύλο), οι τιμές του διανύσματος είναι σταθερές για. Ενώ, στην περίπτωση όπου υπάρχουν μεταβλητές οι οποίες αλλάζουν με το πέρασμα του χρόνου (π.χ. ηλικία) οι τιμές του διανύσματος δεν είναι σταθερές και αλλάζουν από μέτρηση σε μέτρηση. Ο συμβολισμός για την τελευταία περίπτωση γίνεται με τη χρήση ενός πίνακα για κάθε υποκείμενο : 10

24 2.3 Summary Statistics Μια σχετικά απλή προσέγγιση για την ανάλυση των επαναλαμβανόμενων μετρήσεων, γίνεται κάνοντας χρήση των summary measures ή response feature analysis. Έτσι, μειώνεται το διάνυσμα με τις επαναλαμβανόμενες μετρήσεις από κάθε υποκείμενο, σε μια μόνο παρατήρηση, όπως για παράδειγμα ο μέσος όρος. Μερικές φορές, ίσως χρειάζεται παραπάνω από ένα τέτοιο μέτρο (summary measure) για να είμαστε σε θέση να χαρακτηρίσουμε πλήρως ένα υποκείμενο. Τα summary measures θα πρέπει ο ερευνητής να τα επιλέγει πριν την ανάλυση των δεδομένων. Το πιο δημοφιλές summary measure είναι ο μέσος όρος των παρατηρήσεων, που χρησιμοποιείται αρκετά συχνά στις κλινικές δοκιμές. Βέβαια, η χρήση και η επιλογή ενός τέτοιου μέτρου από τον ερευνητή έχει να κάνει και με το σκοπό και τη φύση του πειράματος. Μερικά από τα συνηθέστερα summary measures φαίνονται στον Πίνακα 1. Πίνακας 1: Μερικά συνήθη summary measures. Στόχος Έρευνας Είναι η γενική τιμή απόκρισης ίδια στις διαφορετικές ομάδες θεραπείας? Είναι η μέγιστη (ελάχιστη) απόκριση διαφορετική στις ομάδες θεραπείας? Ο χρόνος μέχρι την μέγιστη (ελάχιστη) τιμή διαφέρει στις ομάδες θεραπείας? Είναι ο ρυθμός αλλαγής της απόκρισης ίδιος στις ομάδες θεραπείας? Summary Measure Μέσος όρος των παρατηρήσεων. Μέγιστη (Ελάχιστη) Τιμή. Χρόνος μέχρι τη μέγιστη (ελάχιστη) τιμή. Συντελεστής παλινδρόμησης της γραμμικής επίδρασης του χρόνου. Είναι η τελική τιμή της απόκρισης ίδια στις ομάδες θεραπείας? Η απόκριση σε μια ομάδα είναι πιο καθυστερημένη σε σχέση μια άλλη ομάδα θεραπείας? Τελική τιμή της απόκρισης ή διαφοράς μεταξύ της πρώτης και της τελευταίας τιμής ή το ποσοστό αλλαγής πρώτης και τελευταίας τιμής Χρόνος μέχρι να φτάσει η απόκριση του υποκειμένου μια συγκεκριμένη τιμή 11

25 Αφού καταλήξουμε στο κατάλληλο summary measure, όπως αναφέραμε και πιο πάνω οι πολλαπλές μετρήσεις μειώνονται σε μόνο μια μέτρηση, και έτσι η ανάλυση για να δούμε διαφορές μεταξύ των διάφορων ομάδων θεραπείας γίνονται πλέον με την εφαρμογή του κατάλληλου μονομεταβλητού ελέγχου, όπου στην περίπτωση των δύο ομάδων θεραπείας γίνεται η χρήση του παραμετρικού ελέγχου t-test ή του ελέγχου Wilcoxon που είναι ο αντίστοιχος μη παραμετρικός. Εάν υπάρχουν μετρήσεις πριν την εφαρμογή κάποιας θεραπείας, τότε αυτές μπορούν να ενσωματωθούν στην ανάλυση μας καθώς και να συμβάλουν στη βελτίωση της συμπερασματολογίας, με τη χρήση των παρακάτω τριών μεθόδων: 1. Post-treatment means (POST). Η ανάλυση αυτή εστιάζει στη χρήση του μέσου όρο των μετρήσεων μετά την εφαρμογή της θεραπείας για κάθε υποκείμενο. Με άλλα λόγια, ότι πληροφορία υπάρχει πριν την εφαρμογή της θεραπείας, δε χρησιμοποιείται. 2. Μέσες αλλαγές (Change Score Analysis). Πρόκειται για μια απλή ανάλυση που κάνει χρήση της διαφοράς των μέσων των μετρήσεων πριν και μετά από την εφαρμογή της θεραπείας. 3. Analysis of Covariance (ANCOVA). Η ανάλυση εστιάζει στη διαφορά μεταξύ των μέσων μετά την εφαρμογή της θεραπείας χρησιμοποιώντας ένα γραμμικό μοντέλο όπου, λαμβάνεται υπόψη ο μέσος των μετρήσεων πριν την εφαρμογή της θεραπείας σαν ανεξάρτητη μεταβλητή. 2.4 Δομή Επαναλαμβανόμενων Μετρήσεων Στο σημείο αυτό θα ήταν χρήσιμο να παρουσιάσουμε με τη μορφή ενός πίνακα τον παραπάνω συμβολισμό. Έτσι, μια γενική παρουσίαση των επαναλαμβανόμενων μετρήσεων που λαμβάνεται σε ένα σετ διάφορων χρονικών στιγμών για το κάθε υποκείμενο, δίνεται στον Πίνακα 2. Στη περίπτωση ενός δείγματος έχουμε παρατηρήσεις για κάθε υποκείμενο, και εάν η μεταβλητή είναι χαρακτηριστικό αμετάβλητο για κάθε υποκείμενο τότε, για κάθε υποκείμενο οι τιμές του χαρακτηριστικού είναι ίδιες (σταθερές) σε όλα τα χρονικά σημεία, Πίνακας 2: Επαναλαμβανόμενες μετρήσεις σε μορφή πίνακα. 12

26 Subject Observation Response Covariates N 1 N 2 N 2.5 Απλή περίπτωση επαναλαμβανόμενων μετρήσεων, παρατηρήσεις ανά ζεύγη. Στη συνέχεια, για να μπορέσουμε να καταλάβουμε καλύτερα τη λειτουργία των επαναλαμβανόμενων μετρήσεων καθώς επίσης και την παραπάνω δομή δεδομένων, αλλά και τον συμβολισμό που ορίσαμε, θα παρουσιάσουμε την πιο απλή περίπτωση δεδομένων που μπορεί να θεωρηθούν ως ένα σετ επαναλαμβανόμενων μετρήσεων, η οποία είναι γνωστή και ως «παρατηρήσεις ανά ζεύγη». Στη μορφή αυτή επαναλαμβανόμενων μετρήσεων, λαμβάνονται μετρήσεις από κάθε υποκείμενο σε δύο διαφορετικές χρονικές στιγμές. Το πιο συνηθισμένο παράδειγμα είναι το πείραμα «πριν και μετά», στο οποίο κάθε υποκείμενο εξετάζεται πριν και μετά από μια συγκεκριμένη διαδικασία ή θεραπεία. Οι παρατηρήσεις ανά ζεύγη μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να δούμε εάν υπάρχει σημαντική αλλαγή κατά μέσο όρο μεταξύ δύο χρονικών σημείων (paired t-test). Στη περίπτωση αυτή έχουμε τον παρακάτω συμβολισμό: 13

27 Η (μηδενική) υπόθεση που ελέγχεται μπορεί να γραφεί ως: Η ελεγχοσυνάρτηση (test statistic) υπολογίζεται ως: Όπου, Ανάλυση Change Score Η θεωρία και οι έλεγχοι που είδαμε στην αρχή της ενότητας μπορούν να γίνουν και με τη βοήθεια της γραμμικής παλινδρόμησης, όπου ο έλεγχος γίνεται: και η υπόθεση που ελέγχεται είναι: Στο σημείο αυτό εάν θεωρήσουμε πως τα δεδομένα τα οποία έχουμε στη διάθεση μας ανήκουν-χωρίζονται σε 2 ομάδες, τότε η πιο κατάλληλη ανάλυση για την περίπτωση αυτή είναι η Change Score Ανάλυση. Ας υποθέσουμε πως έχουμε μια μεταβλητή ( οποία δηλώνει σε ποια ομάδα ανήκει κάθε παρατήρηση, τότε: ) η 14

28 Με βάση τα παραπάνω, το μοντέλο παλινδρόμησης γίνεται: (1) Οι έλεγχοι υποθέσεων για το μοντέλο παλινδρόμησης (1) είναι: 1. η οποία ελέγχει εάν η μέση αλλαγή είναι 0 για την ομάδα ελέγχου. 2. η οποία ελέγχει εάν η μέση αλλαγή είναι ίδια και για τις 2 ομάδες. Το μοντέλο παλινδρόμησης (1), εάν το δούμε πιο αναλυτικά είναι η παλινδρόμηση του της δεύτερης μέτρησης ( ) πάνω στη μεταβλητή για το είδος θεραπείας, θεωρώντας την επίδραση/κλίση της πρώτης μέτρησης ( ) ως offset, δηλαδή ίση με Μέθοδος ANCOVA Στη προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι το μοντέλο παλινδρόμησης (1) θεωρεί την επίδραση της πρώτης μέτρησης ( ) στη δεύτερη μέτρηση ( ) ίση με τη μονάδα. Με απλά λόγια αυτό σημαίνει πως η αλλαγή μιας μονάδας της παρατήρησης στην πρώτη μέτρηση, προκαλεί μια μονάδα αλλαγής της παρατήρησης μετά από την εφαρμογή του είδους θεραπείας. Από τη στιγμή που δεν μας φαίνεται και πάρα πολύ ρεαλιστική η υπόθεση ( ) από το μοντέλο (1) θα παρουσιάσουμε τη μέθοδο της ANCOVA η οποία φαίνεται να είναι πιο καλή για την περίπτωση τέτοιων δεδομένων. Το μοντέλο τώρα είναι: (2) Οι έλεγχοι υποθέσεων για το μοντέλο παλινδρόμησης (2) είναι: 15

29 1. η οποία ελέγχει εάν η μέση τιμή της δεύτερης μέτρησης είναι ίση με το 0 για τα υποκείμενα της ομάδας ελέγχου με μηδενική τιμή της πρώτης μέτρησης. 2. η οποία ελέγχει εάν η μέση τιμή της δεύτερης μέτρησης είναι ίδια και για τις 2 ομάδες θεραπείας, για υποκείμενα με ίδια τιμή της πρώτης μέτρησης. 3. η οποία ελέγχει εάν υπάρχει σχέση μεταξύ των 2 μετρήσεων, εάν κρατήσουμε σταθερή την ομάδα θεραπείας. Να σημειώσουμε, πως η ανάλυση Change Score (1) και η μέθοδος ANCOVA (2) απαντάνε σε διαφορετικά ερωτήματα. Η ανάλυση Change Score ελέγχει εάν η μέση αλλαγή είναι ίδια μεταξύ των ομάδων θεραπείας, ενώ η ANCOVA ελέγχει εάν η μέση τιμή μετά τη θεραπεία είναι μεταξύ των διαφορετικών ομάδων θεραπείας με την ίδια τιμή της μέτρησης πριν την εφαρμογή κάποιας θεραπείας. Έτσι, ανάλογα με το ερώτημα που τίθεται, γίνεται η χρήση ενός μοντέλου από τα δύο που αναφέρθηκαν παραπάνω. Επίσης, αξίζει να αναφέρουμε πως τα δύο μοντέλα όσο αφορά την επίδραση της θεραπείας καταλήγουν συχνά στο ίδιο συμπέρασμα. Τέλος, όταν τα υποκείμενα έχουν τυχαία ενταχθεί σε κάποια ομάδα τότε η ANCOVA είναι πιο αποτελεσματική. 16

30 Κεφάλαιο 3: Αποτελέσματα Στατιστικής Ανάλυσης 3.1 Μέθοδοι Ανάλυσης και Αξιοπιστία Ερωτηματολογίων Για τα δημογραφικά χαρακτηριστικά του δείγματος παρουσιάζονται οι συχνότητες (n) και τα ποσοστά (%). Για τις οκτώ διαστάσεις του εργαλείου SF36 καθώς και για τις δύο διαστάσεις του εργαλείου STAI παρουσιάζονται ο μέσος όρος (Μ.Ο.), η τυπική απόκλιση (Τ.Α.), η ελάχιστη (min) η μέγιστη τιμή (max), η διάμεσος (IQR: ενδοτεταρτημοριακό εύρος) καθώς και το μέγεθος του δείγματος (Ν). Η χρήση του δείκτη Cronbach α έγινε για την αξιοπιστία των ερωτηματολογίων. Για να ελέγξουμε τη συσχέτιση μεταξύ των ποσοτικών μεταβλητών, έγινε χρήση του συντελεστή συσχέτισης Pearson s r. Για τη σύγκριση των μέσων τιμών μεταξύ δύο μετρήσεων έγινε χρήση του ελέγχου paired t test, για τη σύγκριση μέσων τιμών μεταξύ βάσει δημογραφικών/κλινικών χαρακτηριστικών έγινε η χρήση των μοντέλων ANOVA και ANCOVA για επαναλαμβανόμενες μετρήσεις. Οι έλεγχοι κανονικότητας που χρησιμοποιήθηκαν ήταν οι Kolmogorov Smirnov και Shapiro Wilk και ο έλεγχος ομοιογένειας, ο Levene s. Οι πολλαπλοί έλεγχοι στην περιπτώσεις ομοιογένειας και μη ομοιογένειας ήταν οι Bonferroni και Games-Howell αντίστοιχα. Η ανάλυση έγινε στο IBM SPSS 20. Το επίπεδο της στατιστικής σημαντικότητας είναι α=5%. Πίνακας 3: Δείκτης Cronbach α για όλες τις διαστάσεις των δύο ερωτηματολογίων. Διάσταση # items 1 η Μέτρηση 2 η Μέτρηση SF36 Σωματική Λειτουργικότητα Σωματικός Ρόλος Συναισθηματικός Ρόλος Ζωτικότητα Ψυχική Υγεία Κοινωνική Λειτουργικότητα Σωματικός Πόνος Γενική Υγεία Spielberger STAI Προσωρινό Άγχος Μόνιμο Άγχος Η αξιοπιστία εσωτερικής συνάφειας (δείκτης Cronbach α) είναι μεγαλύτερη από 0.70 για όλες τις διαστάσεις και των δύο ερωτηματολογίων, πράγμα που σημαίνει πως οι απαντήσεις των ασθενών ήταν έγκυρες αλλά και τα αποτελέσματα της έρευνας μας αξιόπιστα και αμερόληπτα. 17

31 3.2 Περιγραφική Ανάλυση Το δείγμα μας αποτελείται από 165 ασθενείς οι οποίοι υποβλήθηκαν σε χειρουργική επέμβαση. Η μέση ηλικία των ασθενών είναι έτη (±12.54 έτη), οι περισσότεροι από αυτούς ήταν άνδρες (n=108, 65.5%), είχαν πρόβλημα με τη χολή (n=89, 53.9%), ήταν παντρεμένοι (n=144, 87.3%), και διέμεναν στον νομό Αττικής (n=101, 61.2%). Επιπλέον, την δευτεροβάθμια εκπαίδευση τελείωσαν οι περισσότεροι ασθενείς (n=73, 44.2%), ενώ ελάχιστοι από αυτούς ήταν κάτοχοι μεταπτυχιακού/διδακτορικού (n=12, 7.3%). Ο πιο κοινός τομέας απασχόλησής τους ήταν ο ιδιωτικός (n=68, 41.2%). Γονείς με δύο παιδία ήταν οι περισσότεροι (n=89, 53.9%), ενώ ελάχιστοι από τους ερωτηθέντες δεν είχαν παιδία (n=12, 7.3%). Η συντριπτική πλειοψηφία των ασθενών έχουν παιδιά που ανήκουν στην ηλικιακή κλίμακα 19 + (n=117, 78.5%). Ακόμη, οι πιο πολλοί ασθενείς είχαν κάποια φροντίδα (n=129, 78.2%), συγκατοικούσαν με τον/την σύζυγο τους καθώς και δεν είχαν κάποιο άλλο νόσημα (n=138, 83.6%). Τέλος, στους περισσότερους από τους ασθενείς δεν έγινε κάποιο είδος εκπαίδευσης πριν το χειρουργείο (n=96, 58.2%), ενώ στους υπόλοιπους έγινε εκπαίδευση (n=69, 41.8%). Τα αποτελέσματα φαίνονται αναλυτικά στον Πίνακα 4. Για την πρώτη μέτρηση των διαστάσεων έχουμε: o μέσος όρος της Σωματικής Λειτουργικότητας είναι (±31.23), του Σωματικού Ρόλου είναι (±43.23), του Συναισθηματικού Ρόλου είναι (±40.41), της Ζωτικότητας είναι (±23.05), για την διάσταση της Ψυχικής Υγείας είναι (±22.89), της Κοινωνικής Λειτουργικότητας είναι (± 27.35), του Σωματικού Πόνου είναι (± 28.36), και τέλος της Γενικής Υγείας είναι (±20.29). Το Προσωρινό Άγχος έχει μέση τιμή 2.44 (±0.57), ενώ το Μόνιμο Άγχος έχει μέση τιμή 2.02 (± 0.51). Για τη δεύτερη μέτρηση των διαστάσεων έχουμε: o μέσος όρος της Σωματικής Λειτουργικότητας είναι (±19.99), του Σωματικού Ρόλου είναι (±15.43), του Συναισθηματικού Ρόλου είναι (±15.43), της Ζωτικότητας είναι (±15.86), επίσης της Ψυχικής Υγείας είναι (±14.88), ακόμη της Κοινωνικής Λειτουργικότητας είναι (±18.75), του Σωματικού Πόνου είναι (±17.04), και τέλος της Γενικής Υγείας είναι (±20.28). Το Προσωρινό Άγχος έχει μέση τιμή 1.70 (±0.55), ενώ το Μόνιμο Άγχος έχει μέση τιμή 1.94 (± 0.54). Τα παραπάνω αποτελέσματα φαίνονται αναλυτικά στον Πίνακα 5. 18

32 Πίνακας 4: Συχνότητες για τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του δείγματος. Συχνότητες (Ν) Σχετικές Συχνότητες. (%) Φύλο Άνδρες % Γυναίκες % Εκπαιδευόμενος Όχι % Ναι % Νόσος Κήλη % Χολή % Οικογενειακή κατάσταση Έγγαμος % Άγαμος % Χήρος 9 5.4% Εκπαίδευση Δημοτικό % Γυμνάσιο-Λύκειο % ΤΕΙ/ΑΕΙ % Master/Phd % Επάγγελμα Άνεργος % Δημόσιος υπ % Ιδιωτικός υπ % Ελεύθερος επ % Οικιακά % Διαμονή Αττική % Πρωτεύουσα νομού % Ύπαιθρος % Αριθμός Παιδιών % % % % Ηλικία παιδιών (19 NAs) % % % % % Φροντίδα Ναι % Όχι % Άλλο νόσημα Ναι % Όχι % Συγκατοικείτε Γονείς 4 2.4% Σύζυγο % Παιδιά 7 4.2% Μόνος/Οικιακή βοηθό % Σύζυγος και Παιδιά % 19

33 Πίνακας 5: Βασικά περιγραφικά μέτρα για όλες τις διαστάσεις των 2 ερωτηματολογίων με βάση τη μέτρηση. SF-36 Σωματική Λειτουργικότητα Σωματικός Ρόλος Συναισθηματικός Ρόλος Ζωτικότητα Ψυχική Υγεία Κοινωνική Λειτουργικότητα Σωματικός Πόνος Γενική Υγεία Spielberger STAI Προσωρινό Άγχος Μόνιμο Άγχος Μέτρηση Μέγεθος Ελάχιστο Μέγιστο Μ.Ο. Τ.Α Στη συνέχει του κεφαλαίο θα ασχοληθούμε με συσχετίσεις, σχέσεις ανά δύο, καθώς και με την εφαρμογή μοντέλων. Πριν προχωρήσουμε, παραθέτουμε παρακάτω τους ελέγχους κανονικότητας για τις 10 διαστάσεις των δύο ερωτηματολογίων. Από τα αποτελέσματα βλέπουμε πως η υπόθεση της κανονικότητας δεν ισχύει για καμία από τις διαστάσει μας όσο αφορά την πρώτη μέτρηση (KS, p<0.05 για όλες) εκτός από τη διάσταση του Μόνιμου Άγχους (KS, p=0.20>0.05) καθώς επίσης και τη διάσταση του Προσωρινού Άγχους (KS, p=0.20>0.05). Επίσης, βλέπουμε πως η υπόθεση δεν ισχύει για καμία από τις διαστάσεις όσο αφορά την δεύτερη μέτρηση (KS, p<0.05 για όλες). Τα αποτελέσματα φαίνονται αναλυτικά στους Πίνακες Α2 & Α3 στο Παράρτημα. 20

34 Σχήμα 1: Γραφήματα ράβδων για το φύλο, την εκπαίδευση, το επάγγελμα και τον αριθμό παιδιών. 21

35 Σχήμα 2: Ιστογράμματα για τις διαφορές (πριν-μετά) των διαστάσεων του ερωτηματολογίου SF

36 Σχήμα 3: Ιστογράμματα για τις διαφορές (πριν-μετά) του Προσωρινού και Μόνιμου Άγχους του ερωτηματολογίου Spielberger STAI. 23

37 3.3 Συντελεστές Συσχέτισης Για να δούμε την βαθμό συσχέτισης μεταξύ των διαστάσεων χρησιμοποιήσαμε το συντελεστή συσχέτισης r του Pearson. Στους Πίνακες 6 & 7 που ακολουθεί βλέπουμε τους συντελεστές r για κάθε συνδυασμό μεταβλητών. Να σημειώσουμε πως επειδή ο πίνακας με τους συντελεστές συσχέτισης είναι συμμετρικός πάνω και κάτω από τη διαγώνιο, στην κάτω διαγώνιο βλέπουμε τις συσχετίσεις μεταξύ των μεταβλητών για την 1 η μέτρηση, στην άνω διαγώνιο παρουσιάζονται οι συσχετίσεις μεταξύ των μεταβλητών για την 2 η μέτρηση, και τέλος στην κύρια διαγώνιο τις συσχετίσεις μεταβλητών 1 ης και 2 ης μέτρησης. Ο συντελεστής αυτός παίρνει τιμές στο διάστημα [-1,1], όπου τιμές μεγαλύτερες του 0 δηλώνουν θετική συσχέτιση μεταξύ των δύο μεταβλητών ενώ τιμές μικρότερες του 0 δηλώνουν αρνητική συσχέτιση μεταξύ των δύο μεταβλητών. Όταν ο συντελεστής αυτός πάρει την τιμή 0 σημαίνει πως οι δύο μεταβλητές είναι ασυσχέτιστες. Η στατιστική σημαντικότητα των συσχετίσεων παρουσιάζεται στους Πίνακες Α4 έως Α9 στο Παράρτημα. Πίνακας 6: Συντελεστές συσχέτισης Pearson r για τις διαστάσεις του ερωτηματολογίου SF-36. Ηλικία X 1 X 2 X 3 X 4 X 5 X 6 X 7 X 8 Ηλικία X X X X X X X X X 1 : Σωματική Λειτουργικότητα, X 2 : Σωματικός Ρόλος, X 3 : Συναισθηματικός Ρόλος, X 4 : Ζωτικότητα, X 5 : Ψυχική Υγεία, X 6 : Κοινωνική Λειτουργικότητα, X 7 : Σωματικός Πόνος, X 8 : Γενική Υγεία Πίνακας 7: Συντελεστές συσχέτισης Pearson r για τις δύο διαστάσεις του άγχους του ερωτηματολογίου STAI. Ηλικία Προσωρινό Άγχος Μόνιμο Άγχος Ηλικία Προσωρινό Άγχος Μόνιμο Άγχος

38 Αρχικά υπολογίστηκαν οι συσχετίσεις μεταξύ 1 ης και 2 ης μέτρησης για κάθε διάσταση και αυτές είναι: για τη διάσταση της Σωματικής Λειτουργικότητας (r=0.51, df=163, p<0.01), της Ζωτικότητας (r=0.67, df=163, p<0.01), της Ψυχικής Υγείας (r=0.53, df=163, p<0.01), της Κοινωνικής Λειτουργικότητας (r=0.33, df=163, p<0.01), καθώς επίσης και της Γενικής Υγείας (r=0.86, df=163, p<0.01). Τέλος, για το Προσωρινό Άγχος (r=0.55, df=163, p<0.01), και το Μόνιμο Άγχος (r=0.95, df=162, p<0.01). Με βάση τα αποτελέσματα από τον Πίνακα 7, υπάρχουν οι παρακάτω αρνητικές συσχετίσεις (για τη 1 η μέτρηση) μεταξύ των: Ηλικίας και Σωματικής Λειτουργικότητας (r= -0.18, df=163, p=0.02). Ηλικίας και Συναισθηματικού Ρόλου (r= -0.20, df=163, p=0.01). Ηλικίας και Κοινωνικής Λειτουργικότητας (r= -0.16, df=163, p=0.04). Ηλικίας και Γενικής Υγείας (r= -0.25, df=163, p<0.01). Με βάση τα αποτελέσματα από τον Πίνακα 6, υπάρχουν οι παρακάτω θετικές συσχετίσεις (για τη 1 η μέτρηση) μεταξύ των: Σωματικής Λειτουργικότητας και Σωματικού Ρόλου (r=0.19, df=163, p=0.01). Σωματικής Λειτουρ. και Συναισθηματικού Ρόλου (r=0.23, df=163, p<0.01). Σωματικής Λειτουργικότητας και Ζωτικότητας (r=0.58, df=163, p<0.01). Σωματικής Λειτουργικότητας και Ψυχικής Υγείας (r=0.57, df=163, p<0.01). Σωματικής και Κοινωνικής Λειτουργικότητας (r=0.41, df=163, p<0.01). Σωματικής Λειτουρ. και Σωματικού Πόνου (r=0.37, df=163, p<0.01). Σωματικής Λειτουργικότητας και Γενική Υγείας (r=0.61, df=163, p<0.01). Σωματικού Ρόλου και Συναισθηματικού Ρόλου (r=0.71, df=163, p<0.01). Σωματικού Ρόλου και Ζωτικότητας (r=0.31, df=163, p<0.01). Σωματικού Ρόλου και Ψυχικής Υγείας (r=0.29, df=163, p<0.01). Σωματικού Ρόλου και Κοινωνικής Λειτουρ. (r=0.46, df=163, p<0.01). Σωματικού Ρόλου και Σωματικού Πόνου (r=0.55, df=163, p<0.01). Συναισθηματικού Ρόλου και Ζωτικότητας (r=0.34, df=163, p<0.01). Συναισθηματικού Ρόλου και Ψυχικής Υγείας (r=0.45, df=163, p<0.01). Συναισθηματικού Ρόλου και Κοινωνικής Λειτουρ. (r=0.51, df=163, p<0.01). Συναισθηματικού Ρόλου και Σωματικού Πόνου (r=0.45, df=163, p<0.01). Ζωτικότητας και Ψυχικής Υγείας (r=0.81, df=163, p<0.01). Ζωτικότητας και Κοινωνικής Λειτουργικότητας (r=0.64, df=163, p<0.01). Ζωτικότητας και Σωματικού Πόνου (r=0.59, df=163, p<0.01). Ζωτικότητας και Γενική Υγείας (r=0.64 df=163, p<0.01). Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Λειτουργικότητας (r=0.66, df=163, p<0.01). Ψυχικής Υγείας και Σωματικού Πόνου (r=0.52, df=163, p<0.01). Ψυχικής Υγείας και Γενική Υγείας (r=0.54, df=163, p<0.01). Κοινωνικής Λειτουρ. και Σωματικού Πόνου (r=0.67, df=163, p<0.01). Κοινωνικής Λειτουργικότητας και Γενική Υγείας (r=0.48, df=163, p<0.01). Γενική Υγείας και Σωματικού Πόνου (r=0.30, df=163, p<0.01). Ηλικίας και Προσωρινού Άγχους (r=0.24, df=163, p<0.01). Προσωρινού και Μόνιμου Άγχους (r=0.57, df=162, p<0.01). 25

39 Με βάση τα αποτελέσματα από τον Πίνακα 7, υπάρχουν οι παρακάτω αρνητικές συσχετίσεις (για τη 2 η μέτρηση) μεταξύ των: Ηλικίας και Ψυχικής Υγείας (r= -0.19, df=163, p=0.02). Ηλικίας και Γενικής Υγείας (r= -0.21, df=163, p<0.01). Με βάση τα αποτελέσματα από τον Πίνακα 6, υπάρχουν οι παρακάτω θετικές συσχετίσεις (για τη 2 η μέτρηση) μεταξύ των: Σωματικής Λειτουργικότητας και Ζωτικότητας (r=0.72, df=163, p<0.01). Σωματικής Λειτουργικότητας και Ψυχικής Υγείας (r=0.60, df=163, p<0.01). Σωματικής και Κοινωνικής Λειτουργικότητας (r=0.64, df=163, p<0.01). Σωματικής Λειτουρ. και Σωματικού Πόνου (r=0.56, df=163, p<0.01). Σωματικής Λειτουργικότητας και Γενική Υγείας (r=0.76, df=163, p<0.01). Σωματικού Ρόλου και Κοινωνικής Λειτουρ. (r=0.37, df=163, p<0.01). Σωματικού Ρόλου και Σωματικού Πόνου (r=0.36, df=163, p<0.01). Συναισθηματικού Ρόλου και Κοινωνικής Λειτουρ. (r=0.37, df=163, p<0.01). Συναισθηματικού Ρόλου και Σωματικού Πόνου (r=0.36, df=163, p<0.01). Ζωτικότητας και Ψυχικής Υγείας (r=0.87, df=163, p<0.01). Ζωτικότητας και Κοινωνικής Λειτουργικότητας (r=0.61, df=163, p<0.01). Ζωτικότητας και Σωματικού Πόνου (r=0.64, df=163, p<0.01). Ζωτικότητας και Γενική Υγείας (r=0.71, df=163, p<0.01). Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Λειτουργικότητας (r=0.55, df=163, p<0.01). Ψυχικής Υγείας και Σωματικού Πόνου (r=0.56, df=163, p<0.01). Ψυχικής Υγείας και Γενική Υγείας (r=0.58, df=163, p<0.01). Κοινωνικής Λειτουρ. και Σωματικού Πόνου (r=0.84, df=163, p<0.01). Κοινωνικής Λειτουργικότητας και Γενική Υγείας (r=0.46, df=163, p<0.01). Γενική Υγείας και Σωματικού Πόνου (r=0.39, df=163, p<0.01). Προσωρινού και Μόνιμου Άγχους (r=0.49, df=162, p<0.01). 26

40 3.4 Μοντέλα για όλες τις διαστάσεις των 2 ερωτηματολογίων Στη συνέχεια θα δώσουμε τα αποτελέσματα από την εφαρμογή των μοντέλων που περιγράψαμε στο κεφάλαιο με τη θεωρία προσαρμόζοντάς τα στα δικά μας δεδομένα. Τα μοντέλα που εφαρμόζουμε είναι στο σύνολο 4. Το πρώτο μοντέλο παλινδρόμησης είναι η κλασσική περίπτωση του paired t-test, δηλαδή θέλουμε να δούμε εάν απλά υπάρχει διαφορά στο μέσο των μετρήσεων χωρίς να λάβουμε κάποιο άλλο παράγοντα υπόψη μας. Στο δεύτερο μοντέλο παλινδρόμησης λαμβάνουμε υπόψη το είδος της θεραπείας και η εξαρτημένη μας είναι η διαφορά των δύο μετρήσεων, στο τρίτο μοντέλο έχουμε ως εξαρτημένη μεταβλητή τη δεύτερη μέτρηση και θέλουμε να δούμε διαφορές ανάμεσα στα δύο είδη θεραπείας και επίσης έχουμε ως ανεξάρτητη μεταβλητή την πρώτη μέτρηση, και τέλος στο τέταρτο μοντέλο χρησιμοποιούμε ως εξαρτημένη μεταβλητή το summary statistic ως τη μέση τιμή των δύο μετρήσεων. Όταν αναφερόμαστε σε πρώτη και δεύτερη μέτρηση εννοούμε τις μετρήσεις για όλες τις κλίμακες/διαστάσεις από τα δύο ερωτηματολόγια. Τα μοντέλα είναι: Αποτελέσματα μοντέλου (1) για όλες τις διαστάσεις Για την περίπτωση του μοντέλου (1) παρουσιάζουμε τα βασικά περιγραφικά μέτρα των 2 μετρήσεων καθώς επίσης και της διαφοράς τους στον Πίνακα 8. Πίνακας 8: Μέση τιμή και τυπική απόκλιση για τις διαστάσεις και των 2 ερωτηματολογίων. Μ.Ο ± Τ.Α. 1 Μ.Ο. ± Τ.Α. 2 Μ.Ο. ± Τ.Α. 3 Σωματική Λειτουργικότητα 65,91 ± 31,23 94,30 ± 19,99 28,39 ± 27,18 Σωματικός Ρόλος 55,00 ± 43,23 97,58 ± 15,43 42,58 ± 45,63 Συναισθηματικός Ρόλος 66,87 ± 40,41 97,58 ± 15,43 30,71 ± 45,08 Ζωτικότητα 57,88 ± 23,05 77,69 ± 15,86 19,81 ± 17,18 Ψυχική Υγεία 60,41 ± 22,89 82,76 ± 14,88 22,35 ± 19,69 Κοινωνική Λειτουργικότητα 62,12 ± 27,35 93,33 ± 18,75 31,21 ± 27,59 Σωματικός Πόνος 54,09 ± 28,36 94,06 ± 17,04 39,97 ± 31,34 Γενική Υγεία 64,73 ± 20,29 75,15 ± 20,28 10,42 ± 10,87 Προσωρινό Άγχος 2,44 ± 0,57 1,70 ± 0,55-0,74 ± 0,53 Μόνιμο Άγχος 2,02 ± 0,51 1,94 ± 0,54-0,08 ± 0,16 1:Πρώτη μέτρηση, 2: Δεύτερη μέτρηση, 3: 2 η -1 η μέτρηση. 27

41 Μια πρώτη ματιά βλέπουμε πως υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές σε όλες τις διαστάσεις και των δύο ερωτηματολογίων (p<0.001 για όλες), τα αποτελέσματα φαίνονται αναλυτικά στον Πίνακα Α10 στο Παράρτημα. Ο μέσος όρος στη διάσταση της Σωματικής Λειτουργικότητας πριν το χειρουργείο (Μ.Ο.=65.91, Τ.Α.=31.23) βλέπουμε ότι διαφέρει σημαντικά (t=13.42, p<0.001) από αυτόν στους 3 μήνες μετά το χειρουργείο (Μ.Ο.=94.30, Τ.Α.=19.19). Στο Σωματικό Ρόλο, ο μέσος όρος μετά την επέμβαση (Μ.Ο.=97.58, Τ.Α.=15.43) είναι στατιστικά μεγαλύτερος (t=11.98, p<0.001) από την αρχική μέτρηση (Μ.Ο.=55.00, Τ.Α.=43.23). Καλύτερα επίσης, φαίνεται να είναι τα άτομα στη διάσταση του Συναισθηματικού Ρόλου μετά το χειρουργείο (Μ.Ο.=97.58, Τ.Α.=15.43) συγκριτικά (t=8.75, p<0.001) με την αρχική μέτρηση (Μ.Ο.=97.58, Τ.Α.=15.43). Στη διάσταση της Ζωτικότητας, ο μέσος όρος πριν το χειρουργείο (Μ.Ο.=57.88, Τ.Α=23.05) διαφέρει στατιστικά (t=14.81, p<0.001) από το μέσο όρο 3 μήνες μετά το χειρουργείο (Μ.Ο.=77.69, Τ.Α=15.86). Ο μέσος όρος της Ψυχικής Υγείας των ερωτηθέντων (Μ.Ο.=60.41, Τ.Α=22.89) είναι στατιστικά χαμηλότερος (t=14.59, p<0.001) από αυτόν μετά το χειρουργείο (Μ.Ο.=88.76, Τ.Α=14.88). Επίσης, η διάσταση του Σωματικού Πόνου πριν το χειρουργείο έχει μέσο όρο (Μ.Ο.=54.09, Τ.Α=28.36) που στατιστικά είναι χαμηλότερος (t=16.38, p<0.001) από το μέσο όρο μετά το χειρουργείο (Μ.Ο.=94,06 Τ.Α.=17,04). Ακόμα, ο μέσος όρος (Μ.Ο.=62.12, Τ.Α=27.35) στη διάσταση της Κοινωνικής Λειτουργικότητας είναι στατιστικά (t=14.53, p<0.001) μικρότερος συγκριτικά με αυτόν της διάστασης μετά το χειρουργείο (Μ.Ο.=93.33, Τ.Α=18.75). Τέλος, η Γενική υγεία των ερωτηθέντων φαίνεται να είναι καλύτερη (t=12.32, p<0.001) μετά την επέμβαση (Μ.Ο.=75.15, Τ.Α.=20.28) συγκριτικά με την γενική υγεία πριν την επέμβαση (Μ.Ο.=64.73, Τ.Α.=20.29). Όσο αφορά της δύο διαστάσεις του άγχους (προσωρινό και μόνιμο) φαίνεται ότι αυτό υποχωρεί μετά το χειρουργείο. Πιο αναλυτικά, η διάσταση του Προσωρινού Άγχους πριν το χειρουργείο έχει μέσο όρο (Μ.Ο.=2.44, Τ.Α.=0.57) στατιστικά υψηλότερο (t= , df=164, p<0.001) σε σχέση με αυτό μετά το χειρουργείο (Μ.Ο.=1.70, Τ.Α.=0.55), καθώς επίσης, και η διάσταση του Μόνιμου άγχους παρουσιάζει στατιστικά (t= -6.65, df=163, p<0.001) βελτίωση αφού πριν το χειρουργείο ο μέσος όρος (Μ.Ο.=2.02, Τ.Α.=0.51) ήταν υψηλότερος συγκριτικά με αυτόν μετά το χειρουργείο (Μ.Ο.=1.94, Τ.Α.=0.54). 28

42 Σχήμα 4: Διάγραμμα μέσων τιμών (error bars) για κάθε μια από τις διαστάσεις του SF36 πριν (1) και μετά (2) το χειρουργείο. 29

43 Σχήμα 5: Διάγραμμα μέσων τιμών (error bars) για το Προσωρινό και το Μόνιμο άγχος του ερωτηματολογίου STAI πριν (1) και μετά (2) το χειρουργείο.

44 Για τα μοντέλα που θα χρησιμοποιηθούν στη συνέχεια του κεφαλαίου η μεταβλητή ορίζεται ως εξής: θα 3.6 Αποτελέσματα μοντέλων (2) και (3) για όλες τις διαστάσεις Αποτελέσματα μοντέλων (2) και (3) για τη «Σωματική Λειτουργικότητα» Το μοντέλο (2) εξετάζει εάν οι μέσες τιμές των παρατηρήσεων στην δεύτερη μέτρηση (3 μήνες μετά το χειρουργείο) φαίνονται να είναι ίδιες ή διαφορετικές μεταξύ των δύο ομάδων για υποκείμενα με την ίδια τιμή της μέτρησης πριν από το χειρουργείο. Η υπόθεση της ισότητας των διακυμάνσεων δεν απορρίπτεται (Levene s test, F=1.76, df=(1,163), p=0.186). Οι μέσες τιμές των διαφορών μεταξύ των δύο ομάδων φαίνεται να διαφέρουν στατιστικά σημαντικά (t=-2.268, p=0.025<0.05). Η μέση διαφορά στους μη εκπαιδευόμενους είναι ενώ στους εκπαιδευόμενους είναι 33.99, κάτι που δηλώνει πως η εκπαίδευση έχει μεγαλύτερη επίδραση στην υπό μελέτη διάσταση. Από το μοντέλο (3) όπου θεωρούμε ως ανεξάρτητη την πρώτη μέτρηση, φαίνεται η επίδραση της εκπαίδευσης να είναι στατιστικά μη σημαντική (t=-1.122, p=0.263), ενώ μια αύξηση κατά μια μονάδα της πρώτη μέτρησης επιφέρει αύξηση στην αναμενόμενη τιμή της δεύτερης κατά 0.334, αποτέλεσμα τα οποίο είναι στατιστικά σημαντικό (F=58.45, p<0.0001) για τις ίδιες ομάδες θεραπείας. Η υπόθεση της ομοσκεδαστικόητας δεν απορρίπτεται (Levene s test, F=0.344, df=(1,163), p=0.558). Πίνακας 9: Αποτελέσματα μοντέλων για τη Σωματική Λειτουργικότητα. Μοντέλο (2) Εξαρτημένη: 2 η μέτρηση Σωματικής Λειτουργικότητας - 1 η μέτρηση Σωματικής Λειτουργικότητας Μοντέλο (3) Εξαρτημένη: 2 η μέτρηση Σωματικής Λειτουργικότητας Παράμετρος Μοντέλο (2) Μοντέλο (3) (3.23) (3.35) (4.24) (2.76) (0.04)

45 Αποτελέσματα μοντέλων (2) και (3) για το «Σωματικό Ρόλο» Από το αποτελέσματα του μοντέλου (2), βλέπουμε πως δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική (t=0.389, p=0.698) διαφορά στις μέσες τιμές των διαφορών των δύο μετρήσεων για το Σωματικό Ρόλο για τους εκπαιδευόμενους και μη. Ο έλεγχος για την ισότητα των διακυμάνσεων απορρίπτει την υπόθεση της ομοσκεδαστικότητας (Levene s test, F=7.61, df=(1,163), p=0.006<0.05). Από την άλλη, το μοντέλο (3) θεωρεί σημαντική την επίδραση της εκπαίδευσης (t=2.402, p=0.017) αλλά όχι την επίδραση της πρώτης μέτρησης του Σωματικού Ρόλου (F=0.024, p=0.877), με άλλα λόγια τα υποκείμενα χωρίς εκπαίδευση φαίνεται να έχουν μεγαλύτερο μέσο όρο (99.76) από τα υποκείμενα με εκπαίδευση (Μ.Ο ) για ίδιες αρχικές μετρήσεις. Και πάλι ο έλεγχος για την ισότητα των διακυμάνσεων απορρίπτει την υπόθεση της ομοσκεδαστικότητας (Levene s test, F=25.72, df=(1,163), p<0.0001). Πίνακας 10: Αποτελέσματα μοντέλων για τη Σωματικό Ρόλο. Μοντέλο (2) Εξαρτημένη: 2 η μέτρηση Σωματικού Ρόλου - 1 η μέτρηση Σωματικού Ρόλου Μοντέλο (3) Εξαρτημένη: 2 η μέτρηση Σωματικού Ρόλου Παράμετρος Μοντέλο (2) Μοντέλο (3) (5.51) (2.35) 2.80 (7.22) 5.78 (2.41) (0.028)

46 Αποτελέσματα μοντέλων (2) και (3) για το «Συναισθηματικό Ρόλο» Στη διάσταση του Συναισθηματικού Ρόλου με βάση το μοντέλο (2) οι μη εκπαιδευόμενοι (Μ.Ο.=36.11) σημείωσαν μεγαλύτερη κατά μέση τιμή αύξηση της διαφοράς των δύο μετρήσεων από αυτούς οι οποίοι εκπαιδεύτηκαν (Μ.Ο.=23.19) αποτέλεσμα το οποίο οριακά είναι στατιστικά μη σημαντικό (t=1.829, p=0.069), καθώς επίσης και τα δύο γκρουπ έχουν στατιστικά ίσες διακυμάνσεις (Levene s test, F=0.47, df=(1,163), p=0.494). Από το μοντέλο (3) βλέπουμε πως η προσθήκη της 1 ης μέτρησης ως ανεξάρτητα μεταβλητή δεν έχει καμία επίδραση καθώς ο συντελεστής της είναι στατιστικά ίσος με το μηδέν (F=2.204, p=0.14), ενώ η επίδραση της εκπαίδευσης είναι στατιστικά σημαντική (t=2.286, p=0.024) δίνοντας μας ίδια εικόνα όπως και το μοντέλο (2). Πίνακας 11: Αποτελέσματα μοντέλων για τη Συναισθηματικό Ρόλο. Μοντέλο (2) Εξαρτημένη: 2 η μέτρηση Συναισθηματικού Ρόλου - 1 η μέτρηση Συναισθηματικού Ρόλου Μοντέλο (3) Εξαρτημένη: 2 η μέτρηση Συναισθηματικού Ρόλου Παράμετρος Μοντέλο (2) Μοντέλο (3) (5.39) (2.77) (7.07) 5.49 (2.40) (0.029)

47 Αποτελέσματα μοντέλων (2) και (3) για τη «Ζωτικότητα» Από τα αποτελέσματα του μοντέλου (2) βλέπουμε πως υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά (t=2.996, p=0.003), ανάμεσα σε εκπαιδευόμενους και μη στη μέση διαφορά των μετρήσεων, με τους πρώτους να έχουν μικρότερη μέση αύξηση (Μ.Ο.=15.19) από τους δεύτερους (Μ.Ο.=23.12). Η υπόθεση ίσων διακυμάνσεων δεν απορρίπτεται (Levene s test, F=0.000, df=(1,163), p=0.988). Στο μοντέλο (3) βλέπουμε πως μια μονάδα αύξησης της 1 ης μέτρησης επιφέρει αύξηση στην αναμενόμενη τιμή της 2 ης μέτρησης κατά 0.47 μονάδες αποτέλεσμα το οποίο είναι στατιστικά σημαντικό (F=129.80, p<0.001), ενώ βλέπουμε πως εκπαιδευόμενοι και μη δεν διαφέρουν στατιστικά σημαντικά (t=1.129, p=0.261). Πίνακας 12: Αποτελέσματα μοντέλων για τη Ζωτικότητα. Μοντέλο (2) Εξαρτημένη: 2 η μέτρηση Ζωτικότητας - 1 η μέτρηση Ζωτικότητας Μοντέλο (3) Εξαρτημένη: 2 η μέτρηση Ζωτικότητας Παράμετρος Μοντέλο (2) Μοντέλο (3) (2.02) (3.01) 7.93 (2.65) 2.17 (1.92) (0.04)