²ÚÈÀÜîð²Üø»é³ùëû³ Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë ïýï»ë³ ÇïáõÃÛáõÝ, áñí³ñ³ñáõãûáõý, ϳé³í³ñáõÙ

Transcript

1 Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ ²ÚÈÀÜîð²Üø лﳽáï³Ï³Ý λÝïñáÝÇ Çï³Ï³Ý ËáñÑñ¹Ç áñáßù³ù: ÐÐ Î Ü ÐÐ àð-ç ÏáÕÙÇó ÁݹáõÝ»ÉÇ ³ï»Ý³ËáëáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÇ ¹ñáõÛÃÝ»ñÇ Ññ³ï³ñ³ÏÙ³Ý Ñ³Ù³ñ: ²ÚÈÀÜîð²Üø»é³ÙëÛ³ Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë ïýï»ë³ ÇïáõÃÛáõÝ, áñí³ñ³ñáõãûáõý, ϳé³í³ñáõÙ Ðá, 2018Ã. ÊÙ³ ñ³ï³ý ËáñÑáõñ¹ ²ÂàôÈ Ø²Ü²êºðÚ²Ü ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ ÊáñÑñ¹Ç ݳ˳ ³Ñ É˳íáñ ËÙ³ Çñ вڲêî²Ü ðæþ² Ô²ðÆ Ú²Ü ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ ÐÐ ²² ÃÕóÏÇó ³Ý¹³Ù, вڲêî²Ü ì²ð ²Ü àêî²üæú²ü ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ, вڲêî²Ü üð²üêæê ²ðàÜ ì²ü ÈàôÜ ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ, ºÈ Ʋ غðÆÈÆÜ ÂºÚÈàð ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ, ²ØÜ ä²àèà ȺàâÆ ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ, Æî²ÈƲ êºð ºÚ βȺÜæÚ²Ü ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ ÈÆÈÆ²Ü ì²ü Ðàü ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ, ºÈ Ʋ Þ²à² Ú²Ü ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ, ²ØÜ ²ðØºÜ ê²ü²ðú²ü ïýï»ë³ ÇïáõÃÛ³Ý ¹áÏïáñ, вڲêî²Ü æàü àôàèþ ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ, ²ÆÈ²Ü ²ðØ²Ü Ø²ðîÆðàêÚ²Ü ïýï»ë³ ÇïáõÃÛ³Ý Ã»ÏݳÍáõ, ¹áó»Ýï, вڲêî²Ü

2 ²ÚÈÀÜîð²Üø Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

3 Հանրային կառավարման համակարգը և պետության տնտեսական քաղաքականությունը, Վահե ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ ՀՀ էներգետիկ անվտանգության սպառնալիքներն ու մարտահրավերները Սեդրակ ԹՈՓԼԱՂԱՑՅԱՆ Պետության ներդրումային քաղաքականությունը և դրա ֆինանասական աղբյուրները Միքայել ԲԱԴԱԼՅԱՆ Կոռուպցիան և դրա դրսեւորումը տնտեսության մեջ ²½³ï ðæ àðú²ü ÐÐ Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ÙÇç³í³ÛñÁ ûï³ñ»ñïñû³ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÁ ËóݻÉáõ ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñÁ ²ñ ÇÝ» вÎà Ú²Ü Î³é³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éáõÙÁ é³½ù³í³ñ³ï³ý áñáßáõùý»ñá سñÇݳ öàâæîú²ü ²ñï³¹ñ³ÝùÇ å³ñ³ýç³ñïç ³ÝáñáßáõÃÛ³Ý Ý³ÛÇÝ ½»Õã»ñÇ ÏÇñ³éÙ³Ý å³ûù³ýý»ñáõù ³é³ç³ñÏÇ Ý³Ñ³ïÙ³Ý ï³ñ»ñ³ï³ûçý ѳٻٳïáõÃÛ³Ý»Õ³Ý³Ï Անի ԴՈԽՈՅԱՆ Պետական գույքի կառավարման բարեփոխումների խորացման անհրաժեշտությունը Լիանա ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ Արժութային միության հնարավոր ստեղծման շրջանակներում ԵԱՏՄ երկրների մակրոտնտեսական ցուցանիշների կոնվերգենցիայի վերլուծությունը ìçéû³ù вȲæÚ²Ü î³ñ»ñ áéáñïý»ñç Ù³ëݳ»ïÝ»ñÇ Ñá»³Ý³Ï³Ý ÑÇÙݳËݹñÝ»ñÇ í»ñéáõíáõãûáõý Էդգար ԹԱՂԱՐՅԱՆ ՀՀ տնտեսական աճի տեխնոլոգիական գործոնի ազդեցության գնահատումը Էդգար ԹԱՂԱՐՅԱՆ ՀՀ ավելացված արժեքի ստեղծման մեջ տեխնոլոգիաների չափի գնահատումը Դունյա ՍԻՄՈՆՅԱՆ, Ռուբեն ՄՈՒՍԱԵԼՅԱՆ ՀՀ բնակչության եկամուտների կարգավորման սոցիալական քաղաքականություն ²Ýݳ ¼²ÈÆÜÚ²Ü â ϳé³í³ñÙ³Ý Ñ³Û³óùÝ»ñÁ ѳٳß˳ñѳÛÇÝ ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý Ù»ç ÈÇÉÇà вÎà Ú²Ü ÐРݳÏãáõÃÛ³Ý ¹³ë³Ï³ñ áõùý Áëï ˳í»ñÇ ì³ñ¹áõñç ʲâ²îàôðÚ²Ü Î³é³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éÙ³Ý Ý»ñ¹ñÙ³Ý ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñÁ ²ñó³ËáõÙ Վարդուհի ԽԱՉԱՏՈՒՐՅԱՆ Կառավարչական հաշվառման ժամանակակակից մեթոդները Գարիկ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ Մակրոտնտեսական կայունության էությունը և այն բնութագրող ցուցանիշները Միքայել ՋԱՎԱԴՅԱՆ Առևտրային բանկերի ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման արդյունավետության չափման հիմնախնդիրները èá»ñï ² ²Ú²Ü ¾É»ÏïñáݳÛÇÝ Ç½Ý»ëÇ ½³ñ ³óÙ³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ð-áõÙ

4 Գրիգոր ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ Քաղաքացիական իրավունքների չարաշահման ինստիտուտի սահմանումը բարի կամքի սկզբունքի համատեքստում Մովսես ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ Ապահովագրական գումարի և ապահովագրավճարի նվազեցման կարգը Արամ ՂԱՀՐԱՄԱՆՅԱՆ Լիզինգի պայմանագրի հասկացությունը և իրավական բնույթն ըստ ՀՀ օրենսդրության Գևորգ ՊՈՂՈՍՅԱՆ Հասարակական կազմակերպության անդամների ձայնի իրավունքի և անդամվճարի պարտականության առանձնահատկությունները ՀՀ-ում ²É»ñï ê²ð êú²ü Üáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñç ÙṻɳíáñÙ³Ý Ùáï»óáõÙÝ»ñÁ ËݹÇñÝ»ñÁ γñÇÝ» вæÚ²Ü Ð ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý áéáñïç Ûáõç»ï³ÛÇÝ ýçý³ýë³íáñù³ý ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñÁ Ռուբեն ԳԱԹՐՋՅԱՆ ՀՀ ջերմոցային տնտեսություններում վերականգնողական էներգիայի ոլորտում ներդրումների տնտեսական արդյունավետության համեմատական գնահատումը Ռուբեն ԳԱԹՐՋՅԱՆ ՀՀ վերականգնվող էներգետիկայում և գյուղատնտեսության ոլորտում ներդրումների իրականացման ինստիտուցիոնալ խնդիրները гñáõÃÛáõÝ Ì²îðÚ²Ü Ð³ÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßïÇ é»ëáõñëý»ñç ѳÛÃѳÛÃÙ³Ý ÙÇïáõÙÝ»ñ Øáõß»Õ ÐàìêºöÚ²Ü, гñáõÃÛáõÝ Ì²îðÚ²Ü ø³õ³ù³ï³ý áí³½¹á áñå»ë ѳÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßïÇ ýçý³ýë³ï³ý ³ÕÛáõñ Վռամ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ Աշխատանքի տարածաշրջանային բաժանման հնարավորությունները ինտեգրացիոն խմբավորումների շրջանակներում. հայեցակարգային մոտեցումներ Հակոբ ԲԱՂԴԱՍԱՐՅԱՆ Գլոբալ տնտեսությունում և ՀՀ-ում ինտերնետի և սոցիալական ցանցերի տարածվածության հիմնական ցուցանիշների համեմատական վերլուծություն ü³ãù³ ²ð¼àôزÜÚ²Ü Ê³ÕáÕ³ áñíáõãû³ý ÅáÕáíñ¹³ïÝï»ë³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝÁ ½³ñ ³óáõÙÁ ²Ð-áõÙ Միքայել ԲԱԴԱԼՅԱՆ Կոռուպցիան և դրա դրսեւորումը տնտեսության մեջ èá»ñï غÈÆøÚ²Ü ÐÐ ¹ñ³ÙÇ áë³ñå»ùç ß³ñÅÁÝóóÇ íç ³Ï³ ñ³ï³ý í»ñéáõíáõãûáõýá ( Ãà ) Մադլենա ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ Տնտեսական գործընթացներում օժտված պատանիների սոցիալ-հոգեբանական հարմարման առանձնահատկությունները Հայկ Մխիթարյան Ներդրումային ռիսկերի նվազեցման ուղիները Հայաստանի Հանրապետությունում Ռուբեն ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆ Համայնքների խոշորացման հիմնախնդիրները ՀՀ-ում

5 Ռուբեն ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆ Համայնքային ծառայությունը ՀՀ-ում. համայնքների աշխատակազմերի կարողությունների վերլուծություն Սուրեն ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ Շփոթվածությունը որպես ապրանքային նշանների նկատմամբ իրավունքների խախտման չափանիշ Սուրեն ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ Փաստացի շփոթության դեպքերը որպես շփոթության առաջացման վտանգի ապացույց ապրանքային նշանների իրավունքում Կարինե ՍԱՐԳՍՅԱՆ Էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի ձևավորման հիմնախնդիրները ¾ÉÇݳ Þ²ØʲÈàì² ²ñó³ËÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ïýï»ëáõãû³ý ÛáõÕ»ñáõÙ í³ñï³ûçý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ ïáïáë³ûçý»ï³ùáõïý»ñç íç ³Ï³ ñ³ï³ý í»ñéáõíáõãûáõýá Գևորգ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ Ֆինանսական կայունության բացարձակ գնահատման մոտեցումը տարբեր ոլորտի առևտրային կազմակերպությունների վերլուծության համար Գևորգ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ Ֆինանսական կայունության գնահատման մոդելը Լիաննա ՍԱՀԱԿՅԱՆ Հայ-չինական առևտրատնտեսական հարաբերությունները Արփինե ԿՅՈՒՐԵՂՅԱՆ ՀՀ գործարար միջավայրի զարգացմանը նպաստող մեխանիզմների ներդրման ուղությունները սոցիալ-տնտեսական գործընթացերի համատեքստում ²ñÙ»Ý ê²ð êú²ü ²ñ¹Ûáõݳí»ï Ý»ñùÇÝ ³ß˳ï³ßáõϳÛÇ Ó ³íáñÙ³Ý Ññ³ï³å Ù³ñï³Ññ³í»ñÝ»ñÁ г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ³ß˳ï³ßáõϳÛáõÙ Լուսինե ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ Վճարահաշվարկային համակարգի խնդիրները և դրանց լուծման ուղղությունները ØÇù³Û»É ØÆø²ÚºÈÚ²Ü Î³é³í³ñáõÃÛ³Ý áñíáõý»áõãû³ý Íñ³ ñç ßáõñç Շիրազ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ Կազմակերպության ներքին կառավարման և կազմակերպության ներքին ռազմավարության տեսական և մեթոդաբանական հիմքերը γñÇÝ» вæÚ²Ü ä»ï³ï³ý-ù³ëý³íáñ áñíáýï»ñáõãû³ý Íñ³ ñ»ñç ½³ñ ³óÙ³Ý ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñÁ ÐÐ ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý áéáñïáõù Ռեզա ԱՐՄԱՆՊՈՒՐ Հետազոտելով էլեկտրոնային ուղղորդված ընկերությունների դերը զարգացող երկրներում տնտեսական զարգացման մեջ ê³ñ Çë زÜàôÎÚ²Ü ì»ñ³ï³ý ÝíáÕ Ý»ñ»ïÇϳÛÇ ÙÇïáõÙÝ»ñÝ ³ß˳ñÑáõÙ Ð ¹ÇñùáñáßáõÙÁ

6 ՀԱՆՐԱՅԻՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԸ և ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ Թաթուլ ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆ Տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր Բանալի բառեր. հանրային կառավարում, տնտեսություն, տնտեսական քաղաքականություն, բարեփոխումներ, ինստիտուցիոնալ հիմքեր Ընդհանուր առմամբ, հանրային կառավարման համակարգի բարեփոխումները կարևոր է դիտարկել որպես տարբեր ենթահամակարգերի համակցություն, որոնցից յուրաքանչյուրը հանրային կյանքի համապատասխան ոլորտում հանդես է գալիս որպես ինքնուրույն համակարգ, ներառելով սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական և հոգևոր-մշակութային հարաբերությունները: Սեփականության ձևերի բազմազանեցման պայմաններում պետական քաղաքականության հիմունքներն ամրագրված են ՀՀ նոր Սահմանադրության 10-րդ հոդվածով. Հայաստանի Հանրապետությունում ճանաչվում և հավասարապես պաշտպանվում են սեփականության բոլոր ձևերը 1 : Ավելին, ՀՀ Սահմանադրության փոփոխված տարբերակում Հոդված11-ն ամրագրում է երկրում գործող տնտեսականկարգը. Հայաստանի Հանրապետության տնտեսական կարգի հիմքը սոցիալական շուկայական տնտեսությունն է, որը հիմնված է մասնավոր սեփականության, տնտեսական գործունեության ազատության, ազատ տնտեսական մրցակցության վրա և պետական քաղաքականության միջոցով ուղղված է ընդհանուր տնտեսական բարեկեցությանը և սոցիալական արդարությանը 2 : Տնտեսական կարգն իր արտացոլումն է գտնում պետության կողմից համապատասխան մակրոտնտեսական քաղաքականության մշակման և իրականացման գործընթացներում: Մրցակցային հարաբերությունների արմատավորման պայմաններում պահանջվում են որակապես նոր կառուցվածքային և ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներ հանրային կյանքի և ազգային տնտեսության բոլոր բնագավառներում: Ինչպես և սպասվում էր, ժողովրդավարության կայացումը, 2 :

7 քաղաքական անկախացումը և տնտեսության մասնավորեցումն ու ազատականացումը բարձր սոցիալական և տնտեսական գին պահանջեցին բնակչությունից և տնտեսությունից: Գրանցված գնողունակության անկումը, ժողովրդագրական բացասական միտումները, արդյունաբերական ներուժի զգալի կորուստը չէին կարող չհանգեցնել համատարած ճգնաժամի, որից չխուսափեց նաև հանրային կառավարման համակարգը: Իրավիճակի ա- ռավել ամբողջական պատկերը ստանալու համար թվարկածին հարկ է հավելել նաև Արցախյան հիմնահարցի հանգուցալուծման, Սպիտակի երկրաշարժի հետևանքների վերացման, շրջափակման, տարածաշրջանային բարդ զարգացումներին առնչվող բազմաբնույթ խնդիրներ: Պաշտոնական տվյալները վկայում են, որ երկրի ՀՆԱ-ն թվականներին կրճատվել է 53 տոկոսով (ԱՊՀ երկրներում ՀՆԱ-ն միջին հաշվով կրճատվեց 26.9 տոկոսով), գրանցվեց ազգային արժույթի աննախադեպ գերարժեզրկում (հիպերինֆլյացիա) և գնաճ միայն 1993 թվականին սպառողական գներն աճեցին 110 անգամ: 1993-ի նոյեմբերին ներդրված ազգային արժույթը երկու ամսում մինչև հաջորդ տարվա հունվարը արժեզրկվեց մոտ 35 անգամ: Երկար սպասված կայունացման փուլն ուրվագծվեց միայն երկու տարի անց, ինչը թույլ տվեց ասռիճանաբար անցնել դեպի վերականգնում և զարգացում: Ավելի ուշ 2001թ. գրանցված ՀՆԱ մակարդակը հավասարվեց 1990թ. մակարդակի 74.4 տոկոսին, իսկ թթ. տնտեսական աճը կազմեց 5.9 տոկոս, բայց թթ. Միջին տարեկան տնտեսական աճը բացասական էր -2.8 տոկոս: Ավելի ուշ 2001թ. գրանցված տնտեսական աճը 9.6%, 2002թ.` 12.9%, 2003թ.` 13.9%, 2004թ.` 11.0% թույլ տվեցին երկրի տնտեսության զարգացման թիրախների մեջ ներառել ՀՆԱ-ի կառուցվածքի դիվերսիֆիկացում, սոցիալական պայմանների բարելավում, ԽՍՀՄ Խնայբանկի ավանդների մասնակի վերադարձ և հանրային կառավարման համակարգի արդյունավետության բարձրացման խնդիրներ 3 : Հանրային կառավարման համակարգի բարեփոխումներն իրենց անմիջական ազդեցությունն են թողնում կառավարության մակրոտնտեսական քաղաքականության մշակման, դրա հիմնադրույթների հանրային քննարկման, ընդունման, իրականացման, մշտադիտարկման ու վերահսկողության 3.,.,,,,,, :

8 փուլերի ընթացակարգերի վրա: Ընդսմին, հաշվի են առնվում հանրային կառավարման և ազգային տնտեսության պետական կարգավորման բարելավման շարունակական բնույթը և առկա մարտահրավերները: Դրանք կանոնակարգվում են համապատասխան օրենքներով և ենթաօրենսդրական ակտերով 4 : Գործող օրենքով տարբեր բնագավառներում պետական քաղաքականության մշակման և մշտադիտարկման լիազորություններ տրված են առանձին նախարարությունների և կառավարությանն առընթեր պետական մարմիններին, տնտեսական քաղաքականություն իրակականացնելու իրավունքը տրված է պետական գործակալություններին, պետական ոչ առևտրային կազմակերպություններին ու պետական կառավարչական մարմիններին, իսկ մշտադիտարկման և վերահսկողության գործառույթները պետական տեսչություններին և իրավապահ մարմիններին: Հիշյալ բարեփոխումներն ընթացել են որոշակի դժվարություններով, հատկապես եթե հաշվի առնվեն նաև հանրապետությունում ընթացող խոշորացման գործընթացը, ինչն ուղեկցվում է սոցիալական բողոքի տարբեր դրսևորումներով: Օ- րենքի ընդունումից տասներկու տարի անց կարելի է արձանագրել, որ համայնքային ծառայության ինստիտուտը Հայաստանում լիարժեքորեն չի կայացել: Հանրային կառավարման համակարգի բարեփոխման ինստիտուցիոնալ հիմքերը որոշակի էվոլյուցիայի են ենթարկվել: Ինչպես հանրային կառավարման, այնպես էլ, մասնավորապես, տնտեսության կառավարման բարեփոխումները կանոնակարգվում են ՀՀ Սահմանադրությամբ և դրանից բխող օրենքներով, որոնք առնչվում են տարբեր ոլորտների, սահմանում են իրավունքներ և պարտականություններ առկա տնտեսական հարաբերությունների բնագավառում: Տնտեսության կառավարմանն առնչվող օրենքներից կարևորվում են և այլ օրենքներ, որոնք վերաբերվում են տնտեսության տարբեր ճյուղերին: Միաժամանակ, դժվար է տարանջատել նորմատիվներ և իրավական ակտեր, որոնք վերաբերվում են միայն տվյալ ոլորտի կարգավորմանը: Հետևաբար, հանրային կառավարման համակարգի խնդիրները և դրանց լուծմանը միտված իրավական ակտերը կարևոր է դիտարկել 4, ø³õ³ù³óç³ï³ý ͳé³ÛáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ ÐÐ ûñ»ýù, ù³õ³ù³óç³ï³ý (å»ï³ï³ý) ͳé³ÛáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ Á:

9 մեկ ամբողջության մեջ, ինչն, իր հերթին, հնարավորություն է ընձեռում մշակել և իրականացնել միասնական պետական քաղաքականություն: Դրանցից առավել կարևորվում են հետևյալ օրենքները. " Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության մասին ՀՀ օրենքը, " ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգիրքը, " Հարկային և Մաքսային օրենսգրքերը, " Կառավարության կառուցվածքի մասին " Կառավարության կազմավորման և հրաժարականի մասին, " ՀՀ Կառավարության կառուցվածքի մասին, " Պետական կառավարչական հիմնարկների մասին, " Պետական ոչ-առևտրային կազմակերպությունների մասին, " Քաղաքացիական ծառայության մասին, " Քաղաքացիական ծառայողների վարձատրության մասին, " Մաքսային ծառայության մասին, " Հարկային ծառայության մասին և այլ օրենքները: Հայաստանում պետական կառավարման համակարգի բարեփոխումների գործընթացն ընդգրկում է նախարարությունների, գերատեսչությունների, տարածքային կառավարման և ՏԻՄ վերակառուցումը 5 : Ինչ վերաբերվում է պետական կառավարման համակարգում քաղաքացիական ծառայության նոր համակարգի ներդրմանն, ապա այս ոլորտի բարեփոխումների շրջանակում ձևավորվել է քաղաքացիական ծառայության կառավարման ա- ռանձին կառույց ապահովելով աշխատողներին ըստ արժանիքների հավաքագրման, պաշտոնյաների պատասխանատվության սահմանների հստակեցման, քաղաքացիական ծառայությունում առաջխաղացման և վերապատրաստման հնարավորություն, ինչը քաղաքացիական ծառայողների համակարգի կայացման հետ մեկտեղ, ձևավորում է քաղաքացիական ծառայողների վարձատրության և սոցիալական ապահովության, եկամուտների և ակտիվների հայտարարագրման համակարգի հիմքերը: Հարկ է նկատել, որ ընթացքի մեջ է նախարարությունների «արդիականացման միջոցառումների ծրագիրը», որը ներառում է օրենսդրական և ինստիտուցիոնալ վերա- 5, h,,,, :

10 կազմավորումներ, ինչպես նաև հանրային ծառայությունների մատուցման մեխանիզմների հստակեցում, հանրային ծառայությունների կառավարման կառուցվածքային մոդելների մշակում, ծառայությունների մատուցման որակի բարձրացում և արդյունավետ կառավարման մեխանիզմներ: Չնայած հանրային կառավարման համակարգում իրականացված բարեփոխումների զգալի ծավալին, հիշյալ համակարգի արդյունավետությունը բարելավման կարիք ունի: Հատկանշական է, որ չկա միասնական կարծիք կառավարման համակարգի արդյունավետության գնահատման, առավել ևս դրա բարձրացման միջոցառոմների վերաբերյալ: Այն բազմագործոն երեվույթ է, ուստի չի կարող սահմանափակվել արդյունավետության ընդունված չափանիշներով: Մասնավորապես, քաղաքականության կառավարման մեջ այն կարող է գնահատվել հասարակության տարբեր զանգվածների քաղաքական ակտիվության և մարդու իրավունքների պաշտպանվածության մակարդակով, իսկ սոցիալական կառավարման մեջ` կյանքի որակի բարձրացման ապահովվածությամբ: Ընդհանուր առմամբ, արդյունավետության ընդհանուր չափանիշը կոնկրետանում և լրացվում է հասարակական կյանքի առանձին ոլորտների կառավարման արդյունավետությունը բնորոշելու համար կիրառվող` յուրահատուկ չափանիշներով, ուստի ընդունված կառավարչական գոծունեության արդյունավետության սահմանումը որպես «մաքուր դրական արդյունքների (ցանկալի հետևանքների գերակշռումը անցանկալիների համեմատությամբ) և թույլատրելի ծախսերի» հարաբերություն, կարող է կիրառվել սոցիալ-տնտեսական բնույթի առանձին որոշումների գնահատման մեջ 6 : Նման որոշումները կարելի է անվանել արդյունավետ, եթե լավագույն արդյունքը ստացվել է որոշման կայացման համար տրված ժամանակային սահմանափակումների շրջանակներում 7 : Հետևաբար, պետական քաղաքականության մշակումը և պլանավորումն այն կարևոր օ- ղակն է, որով մեծապես պայմանավորված է պետական քաղաքականության իրագործման ընթացքը և արդյունքները: Մեր համոզմամբ, հանրային կառավարման արդյունավետությունը պայմանավորված է նաև Հայաստանի պետական կառավարման և ՏԻՄ համակարգի արդիականացման գործընթացով, որը պետք է կրի շարունակական բնույթ

11 Թաթուլ ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆ Հանրային կառավարման համակարգը և պետության տնտեսական քաղաքականությունը Բանալի բառեր. հանրային կառավարում, տնտեսություն, տնտեսական քաղաքականություն, բարեփոխումներ, ինստիտուցիոնալ հիմքեր Կառավարման արդյունավետությունն այսօր պայմանավորված է ինչպես սահմանադրական բարեփոխումներով, այնպես էլ կառավարման համակարգը երկրի ու ժողովրդի առջև ծառացած մարտահրավերներին ժամանակին և համարժեք արձագանքելու կարողությամբ Ժամանակակից զարգացումները միտված են պետական կառավարումը դարձնելու ավելի ճկուն, արդյունավետ, նվազ ծախսատար և մարդակենտրոն, ինչպես նաև պետական կառավարման որոշ ոլորտներում ներդնելով ծրագրային կառավարման գործուն կառուցակարգեր Դրանցից է նաև «մեկ պատուհանի» սկզբունքով ծառայությունների մատուցումը, որը կրճատում է բյուրոկրատական քաշքշուկներն ու ժամանակի կորուստը: Key words: public administration, economy, economic policy, reforms, institutional bases :,,,,

12 ՀՀ ԷՆԵՐԳԵՏԻԿ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ՍՊԱՌՆԱԼԻՔՆԵՐՆ ՈՒ ՄԱՐՏԱՀՐԱՎԵՐՆԵՐԸ Վարդան Բոստանջյան Տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր Վահե ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ ԵՊՀ տնտեսագիտության և կառավարման ֆակուլտետի հայցորդ Բանալի բառեր. Էներգետիկ անվտանգություն, էներգետիկ անվտանգության սպառնալիք, էներգետիկ անվտանգության մարտահրավեր, էլեկտրաէներգիա Էներգետիկ անվտանգությունը քաղաքական, տնտեսական, իրավական, կազմակերպական, մեթոդական և այլ բնույթի պայմանների համալիր է, որի դեպքում ապահովվում է պետության կարիքների բավարարման համար մատչելի գներով, որակյալ և հուսալի էներգամատակարարում` ինչպես ամենօրյա պայմաններում, այնպես էլ արտակարգ իրավիճակներում և պատերազմի ժամանակ: Էներգետիկ անվտանգությունը յուրաքանչյուր պետության հիմնական և առաջնահերթ խնդիրներից է: Դրա ապահովմանն ուղված ռազմավարությամբ պետք է արձանագրված լինեն բոլոր այն սպառնալիքներն ու մարտահրավերները, որոնք առկա են կամ որոնք կարող են խաթարել երկրի էներգետիկ անվտանգությունը: 2013թ. ընդունվել է Հայաստանի է- ներգետիկ անվտանգության ապահովման հայեցակարգը, որի անհրաժեշտությունը պայմանավորված է հետևյալ հանգամանքներով 1) տարածաշրջանում և աշխարհում տեղի ունեցող քաղաքական և սոցիալ-տնտեսական սրընթաց զարգացումներով, համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի, ինչպես նաև հնարավոր արտակարգ իրավիճակների ու պատերազմի պայմաններում Հայաստանի էներգետիկ անկախության և անվտանգության ապահովմամբ, 2) Եվրամիության, Ռուսաստանի Դաշնության, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների և միջազգային կազմակերպությունների կողմից տարածաշրջանում իրականացվող տարածաշրջանային ծրագրերին մեր երկրի պատշաճ ներգրավվածության ապահովմամբ, 3) վառելիքաէներգետիկ ռեսուրսների երկարաժամկետ ռազմավարական պաշարներ ստեղծելու կարևորությամբ:

13 Էներգետիկ անվտանգության սպառնալիքներն այն ներքին և արտաքին գործոններն են, որոնք կարող են խափանել երկրի էներգետիկ կարիքների բավարարմանն ուղղված միջոցառումների իրականացումը: Էներգետիկ անվտանգության արտաքին սպառնալիքներն են` վառելիքաէներգետիկ ռեսուրսների մատակարարումների ընդհատումները, մասնավորապես, հյուսիսային գազատարի երկարատև խափանումը կամ հյուսիսային և հարավային գազատարների միաժամանակյա խափանումը, նավթամթերքների ներկրման կարճաժամկետ կամ առավել վտանգավոր` երկարաժամկետ խափանումները, Հայաստանի և Իրանի է- լեկտրաէներգետիկական համակարգերի զուգահեռ աշխատանքի խափանումներն ու Հայաստանի էլեկտրաէներգետիկական համակարգի հայտնվելը մեկուսացած իրավիճակում: Ներկրվող վառելիքից բարձր կախվածությունը Հայաստանին դնում է մատակարարման խզումների, գնային տատանումների և հնարավոր անջատումների ռիսկի տակ: Հայաստանը ներկրում է ջեռուցման և էլեկտրաէներգիայի արտադրության համար անհրաժեշտ գազի 100%-ը, ինչպես նաև միջուկային ռեակտորի համար վառելիքը: Ընդհանուր առմամբ, էլեկտրաէներգիայի արտադրության 70%-ը և ոչ էլեկտրական ջեռուցման պահանջարկի 100%-ը կախված է ներկրվող վառելիքից: տարածաշրջանային վառելիքաէներգետիկ ծրագրերից դուրս մնալու մշտապես շարունակվող և խորացող գործընթացները և դրա հետևանքով էներգետիկ աղբյուրների տարատեսականացման մակարդակի անկումը, վառելիքաէներգետիկ ռեսուրսների շուկայում կոնյուկտուրային տեղաշարժերն ու գների կտրուկ փոփոխությունը (աճը), արտահանող, ինչպես նաև տարանցիկ երկրներում քաղաքական անկայունությամբ պայմանավորված տարանցման ժամանակ ի հայտ եկած խոչընդոտները,

14 տարածաշրջանային քաղաքական հակամարտությունները, որոնք ուղեկցվում են վառելիքաէներգետիկ համակարգի օբյեկտների նկատմամբ դիվերսիոն ահաբեկչական գործողություններով: Էներգետիկ անվտանգության ներքին սպառնալիքներն են` էներգահամակարգում շահագործվող սարքավորումների և մեխանիզմների ֆիզիկական և բարոյական մաշվածության բարձր աստիճանը: Սարքավորումների զգալի մասը շահագործվում է ավելի քան 40 տարի, և մաշվածության բարձր աստիճանը ստեղծում է էլեկտրամատակարարման հուսալիության ապահովման մեծ ռիսկեր: Շատ էլեկտրահաղորդման գծեր և ենթակայաններ ունեն անջատումների մեծ հաճախականություն: Միաժամանակ, առկա են ռիսկեր սարքավորումների կանոնակարգված շահագործումն ապահովելու հետ կապված, քանի որ համապատասխան պահեստամասեր այլևս չեն արտադրվում և անհրաժեշտություն է դառնում դրանց արդիականացումը: ՀՀ էլեկտրաէներգետիկ համակարգում վերջին տարիներին տեղի ունեցած վթարների առաջացման կամ զարգացման պատճառ են համակարգի սարքավորումների հրաժարումները: Ստորև ներկայացվում է կվ էլեկտրահաղորդման գծերում անջատումների միջին տարեկան վիճակագրությունն ըստ անջատումների քանակների և տևողության (Գծապատկեր 1 և 2) Գծապատկեր կվ էլեկտրահաղորդման գծերում անջատումների միջին տարեկան վիճակագրությունն ըստ անջատումների քանակների

15 Գծապատկեր կվ էլեկտրահաղորդման գծերում անջատումների միջին տարեկան վիճակագրությունն ըստ անջատումների տևողության Հայկական ԱԷԿ-ի գործող էներգաբլոկի փոխարեն նոր ատոմային էներգաբլոկի կառուցմանն ուղղված գործընթացների խափանումը: ՀԱԷԿ-ի երկրորդ էներգաբլոկի շահագործումը դադարեցնելու և նոր ատոմային է- ներգաբլոկ չկառուցելու դեպքում, էլեկտրաէներգիայի պակասորդը ջերմաէլեկտրակայանների արտադրանքով փոխարինելու պարագայում հանրապետությունում սպառմանն ուղղված էլեկտրաէներգիայի շուրջ 70%-ը կարտադրվի ներմուծվող վառելիքով (առավելապես` բնական գազով), որն իր հերթին կառաջացնի էլեկտրաէներգիայի սակագների աճի ռիսկեր: արտաքին և սեփական ներդրումային ռեսուրսների խիստ նվազումը, նախագծային և շինարարական-մոնտաժային աշխատանքների թերֆինանսավորումը, վառելիքաէներգետիկ համակարգի ձեռնարկությունների և դըրանց ապահովող ճյուղերի վերակառուցման, տեխնիկական վերազինման աշխատանքների դանդաղումը: Այս սպառնալիքները մեզ հնարավորություն են տալիս հասկանալու, որ Հայաստանի առջև լուրջ մարտահրավերներ են կանգնած, որոնց հաղթահարման դեպքում միայն հնարավոր կլինի ապահովել երկրի էներգետիկ անվտանգությունը Հայաստանի էներգետիկ անվտանգության մարտահրավերներն առավել պահանջված են դարձնում էներգետիկ համակարգի քաղաքականության վերլուծության կարևորությունը և դրանով պայմանավոր-

16 ված թիրախների ճիշտ ընտրությունը: Մեր կարծիքով. այդպիսի մարտահրավերներ պետք է համարել հետևյալները Էներգետիկ համակարգի անվտանգության ապահովման համար անհրաժեշտ է իրականացնել հետևյալ գործողությունները էներգետիկ անվտանգության մակարդակի դիտարկում և գնահատում, էներգետիկ անվտանգության ապահովման միջոցառումների ծրագրավորում և նախապատրաստում, էներգետիկ անվտանգության ապահովման միջոցառումների իրականացում ամենօրյա պայմաններում, էներգետիկ անվտանգության ապահովման միջոցառումների և պատրաստականության ծրագրերի իրականացում ճգնաժամերի ժամանակ, Էներգետիկ անվտանգության ապահովման միջոցառումների իրականացում պատերազմի պայմաններում 8 : Վերը ներկայացված մարտահրավերներին դիմագրեվելու համար առաջարկվում են հետևյալ լուծումները.

17 Էներգետիկ անվտանգության ապահովման, սպառնալիքների մեղմացման և մարտահրավերների դիմագրավման համար, առաջարկում ենք հետևյալ հաջորդական քայլերի շարունակական իրականացում Ակնհայտ է, որ էներգետիկ ռեսուրսները ցանկացած երկրի տնտեսության հիմքն են և դրանք սահմանափակ են: Ուստի, օրեցօր մեծանում է այլընտրանքային էներգետիկայի դերը և վերականգնվող էներգիայի աղբյուրների նշանակությունը: Աշխարհաքաղաքական ձևավորված իրողություննե-

18 րի պայմաններում էներգետիկ անվտանգության ապահովման համար անհրաժեշտ է էներգետիկ ռեսուրսների ապահովման կայուն համակարգ: ՄԱԿ-ի կողմից առաջադրված զարգացման ռազմավարական խնդիրներից մեկը մնում է աղքատության հաղթահարումը, որի գծով զարգացող երկըրներում, այդ թվում Հայաստանում, իրականացվում են բազմաթիվ ռազմավարական ծրագրեր, որոնց թիրախներից մեկը էլեկտրաֆիկացիայի տեմպերի ավելացումն է: Այդ նպատակով պետությունները բազմակողմ հարաբերությունների շրջանակներում վարում են գագաթնաժողովներ և ստորագրում բազմակողմ համաձայնագրեր: Այդպիսի համաձայնագրեր են Էներգետիկ խարտիան, էներգետիկ խարտիայի պայմանագիրը, «Գլոբալ էներգետիկ անվտանգություն» փաստաթուղթը, ընդունված 2006թ. Սանկտ-Պետերբուրգում G8-ի երկրների կողմից: Այսինքն, ժամանակակից աշխարհը գիտակցաբար իրականացնում է իրավիճակի կայունացմանն ուղղված կարևոր քայլեր: Այս համատեքստում կարևորվում է նաև մատակարարումների դիվերսիֆիկացիան, որն ընդունվում է և սպառող երկրների, և մատակարարող երկրների կողմից: Տարբեր տարածաշրջանների կողմից իրականացված և իրականացվելիք քայլերն ու միջոցառումները սկզբունքորեն բխում են էներգետիկ անվտանգության ապահովման հիմնախնդրից: Օրինակ, Ա- սիական տարածաշրջանը, որտեղ գերակշիռ են զարգացող երկրները, նշանակալից աճ է գրանցում էներգառեսուրսների բոլոր տեսակների սպառման գծով, հատկապես, ավանդական ածխաջրածնային ռեսուրսների: Աշխարհի մասշտաբով, էներգառեսուրսների սպառման գծով, Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության տնտեսությունը 2-րդ տեղն է գրավում ԱՄնից հետո, մինչդեռ ըստ կանխատեսումների, մեր դարաշրջանի հետագա տասնամյակներում ածխաջրածնային ռեսուրսների սպառումը զգալիորեն նվազելու է, իր տեղը զիջելով գազին, նոր տեխնոլոգիաներին, էներգիայի վերականգնվող աղբյուրներին, հատկապես բիովառելիքին: Ամփոփելով, կարելի է եզրակացնել, որ արդի աշխարհում էներգետիկ անվտանգության ապահովումը կարևոր է ինչպես երկրների տնտեսության զարգացման, այնպես էլ բնակչության կենսամակարդակի բարձրացման գործում, իսկ գլոբալացման պայմաններում այն դառնում է բոլոր երկրների պարտականությունը:

19 Վարդան ԲՈՍՏԱՆՋՅԱՆ, Վահե ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ ՀՀ էներգետիկ անվտանգության սպառնալիքներն ու մարտահրավերները Բանալի բառեր. Էներգետիկ անվտանգություն, էներգետիկ անվտանգության սպառնալիք, էներգետիկ անվտանգության մարտահրավեր, էլեկտրաէներգիա Ժամանակակից աշխարհում էներգետիկ անվտանգության ապահովումը կարևոր նշանակություն ունի ինչպես բոլոր երկրների տնտեսության զարգացման, այնպես էլ բնակչության կենսամակարդակի բարձրացման գործում: Հայաստանի Հանրապետության էներգետիկ անվտանգության մարտահրավերները առավել պահանջված են դարձնում էներգետիկ համակարգի քաղաքականության վերլուծության կարևորությունը և դրանով պայմանավորված թիրախների ճիշտ ընտրությունը: Key words. Energy security, energy security threat, energy security challenge, electric energy :,,,

20 ՆԵՐԴՐՈՒՄԱՅԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՑԻՈՆԱԼ ԱՊԱՀՈՎՄԱՆ ՄԵԽԱՆԻԶՄՆԵՐԸ ԵՎ ԴՐԱՆՑ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆԵՐԸ Սեդրակ ԹՈՓԼԱՂԱՑՅԱՆ ԵՊՀ տնտեսագիտության և կառավարման ֆակուլտետի հայցորդ Բանալի բառեր. ներդրումներ, ներդրումային քաղաքականություն, ֆոնդային շուկա, ներդումների ֆինանսավորում, վենչուրային հիմնադրամ Հայաստանի Հանրապետության տնտեսական զարգացման ներկա փուլում մեծ կարևորություն է ձեռք բերել ներդրումային գործընթացների ակ-տիվացման հետ կապված խնդիրների լուծումը: Այս առոումով, ֆինանսական միջնորդության տարբեր ինստիտուտների, այդ թվում նաև կենսաթոշակային հիմնադրամների գործունեությունը կարող է էական խթան հանդիսանալ այդ ուղղությամբ: Հանրապետությունում կենսաթոշակային կուտակային համակարգի ներդրումը, պայմանավորված հասարակական մշակույթի, ֆինանսական մեծածավալ ռեսուրսների, պետական ծրագրերի նըկատմամբ վստահության բավարար աստիճանի բացակայությամբ, լուրջ խոչընդոտներ ստեղծեց բարեփոխումների սահուն ընթացքի համար: Արդյունքում, ֆինանսական շուկայի այս հատվածը դեռևս դատարկ է, իսկ կենսաթոշակային հիմնադրամների դերակատարությունը ներդրումների ֆինանսավորման համակարգում` ոչ էական: Կարևորելով ինստիտուցիոնալ կառույցների դերը ներդրումների ֆինանսավորման գործընթացում` միաժամանակ չպետք է թերագնահատել այն ներդրողներին, ովքեր ներդրումների ֆինանսավորմանը կարող են մասնակից դառնալ ֆոնդային շուկայի միջոցով: Դա, ըստ էության, ոչ միայն կխթանի պորտֆելային ներդրումները, այլև կնպաստի խնայողությունները ներդրումների վերածելու գործընթացի համաչափ և կանոնավոր իրականացմանը: Կարող ենք պնդել, որ Հայաստանում ֆոնդային շուկան դեռևս չի արձանագրել զարգացածության առումով գնահատելի ձեռքբերումներ, ինչն էլ, իր հերթին, ներդրումների ներգրավման խոչընդոտ է հանդիսանում: Արժեթղթերի հրապարակային առաջարկի միջոցով կապիտալի ձևավորումը հանրապետությունում ներկայումս այնքան էլ իրատեսական չէ: Բացի այդ,

21 դեռևս պատշաճ մակարդակի վրա չի գտնվում կորպորատիվ կառավարման ինստիտուտը, որի պարագայում բազմաթիվ ներդրողների մոտ բացակայում է վերջինիս սկզբունքների վրա հիմնված կառույցների նկատմամբ վստահությունը: Դրա բարձրացմանը, մեր կարծիքով, կարող է նպաստել ներդրումային գործընթացներում պետության, միջազգային հեղինակավոր կառույցների կամ անհատ-ներդրողների համատեղ մասնակցության փաստը: Հանրապետության տնտեսական զարգացման ներկա փուլում, մի շարք օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներով պայմանավորված, բանկային համակարգն ի զօրու չէ սեփական միջոցների միջոցով լուծել ներդրումային շուկայում առկա ֆինանսական ռեսուրսների անբավարարության խնդիրը: Ակնհայտ է նաև, որ պետական ֆինանսավորման միջողցով ևս չի կարող լուծվել այդ խնդիրը` բյուջետային սուղ միջոցների պատճառով: Հետևաբար, ներդրումների ֆինանսավորման ներքին աղբյուրների համալրման նպատակով անհրաժեշտ է որոշակի միջոցառումներ ձեռնարկել ֆինանսական շուկայի արդյունավետության բարձրացման և, մասնավորապես, համապատասխան ինստիտուցիոնալ կառույցների գործունեության ակտիվացման ուղղությամբ: Անդրադառնանք վերը նշված ինստիտուցիոնալ կառույցներին ավելի հանգամանորեն: Ներդրումային հիմնադրամների ձևավորումը Հայաստանում կարևորվում է հետևյալ նկատառումներից ելնելով. ՀՀ արժեթղթերի շուկայի մասնագիտացված անձինք մատուցում են հավատարմագրային կառավարման ծառայություններ իրենց հաճախորդներին, որոնց փաթեթները խոշոր չեն: Ընդ որում, պետք է նկատի ունենա, որ փոքր փաթեթների անհատական կառավարումն արդյունավետ չէ: Ուստի, դրանք կառավարվում են ներդրումային հիմնադրամներին բնորոշ կոլեկտիվ հիմունքներով, միասնական ներդրումային քաղաքականությամբ, որի դեպքում հաճախորդների միջև շահերի բախումն անխուսափելի է (բոլորի համար գնվում է նույն արժեթուղթը, պորտֆելից արժեթղթերի վաճառքը և նոր արժեթղթերի գնումը վերագրվում են բոլորին): Այս առումով, ներդրումային հիմնադրամների ձևավորման և դրանց լիարժեք գործունեության իրականացման դեպքում հնարավորություն կստեղծվի փոքր հաճախորդներին միավորել այդ հիմնադրամների ներքո: 2009 թվականից անցում է կատարվել կուտակային կենսաթոշակային սխեմաներին, որոնց կարգավորման նորմերն ակտիվների կառավա-

22 րիչների և պահառուների մասով, պետք է սահմանվեն ներդրումային հիմնադրամների վերաբերյալ օրենսդրությամբ: Ներկայիս կարևոր խնդիրներից մեկը Հայաստանում վենչուրային հիմնադրամների ստեղծումն է, որոնք ներդրումային հիմնադրամների տարատեսակ են: Այս առումով, դրանց կարգավորումը պետք է իրականացվի ներդրումային հիմնադրամների գործունեության կարգավորման միասնական քաղաքականության համատեքստում: Հարկ է նշել, որ ներդրումային հիմնադրամների ձևավորումը նպաստում է ներդրողների միջև մրցակցությանը` հանգեցնելով տոկոսադրույքների սպրեդի կրճատմանը և ֆինանսական միջնորդության աճին: Հանդիսանալով ներդրումների իրականացման ամենատարածված մեխանիզմը, ներդրումային հիմնադրամները խթանում են արժեթղթերի շուկայում բնակչության ներգրավումը: Մյուս կողմից, նման հիմնադրամների ձևավորումը ստեղծում է դիվերսիֆիկացված ներդրումներ կատարելու այնպիսի նոր գործիքներ, որոնք ներկայումս մեր երկրում հասանելի չեն: Վերջապես, դրանք, որպես կոլեկտիվ ներդրողներ, կորպորատիվ կառավարման բարելավման նախաձեռնողներ են: Ներդրումային սխեմաները միջազգային պըրակտիկայում կազմակերպվում են պայմանագրային հիմնադրամների, տըրաստների և կորպորատիվ հիմնադրամների ձևերով: Դրանք կարող են լինել բաց կամ փակ (գերակշռողը բաց տեսակն է): Հիմնադրամների պայմանագրային և կորպորատիվ մոդելների ընտրությունը պայմանավորված է հետևյալ հանգամանքներով. 1. Հայաստանում արդիական խնդիրներից մեկը արժեթղթավորման և վենչուրային ոլորտների զարգացումն է: Դրանց հիմնական մասնակիցները արժեթղթավորման և վենչուրային հիմնադրամները, ըստ էության, ներդրումային հիմնադրամներ են, որոնց գործունեությունը հիմնականում կարգավորվում է ներդրումային հիմնադրամների մասին օրենսդրությամբ: Վենչուրային կամ արժեթղթավորման հիմնադրամները չեն ենթարկվում այնպիսի խիստ կարգավորման, ինչպես շրջանառելի արժեթղթերում բաց ներդրումային հիմնադրամները: Պորտֆելի դիվերսիֆիկացիայի, ներդրողների շահերի պաշտպանության, ակտիվների գնահատման և տեղեկատվության հրապարակման մասին շատ դրույթներ չպետք է տարածվեն վերջիններիս վրա: Որպես կանոն, վենչուրային հիմնադրամները ստեղծվում են կորպո-

23 րատիվ ձևով, իսկ արժեթղթավորման հիմնադրամներն` ինչպես պայմանագրային, այնպես էլ կորպորատիվ ձևերով: Դրանք կարող են լինել բաց, փակ և, այս առումով, օրենսդրությունը պետք է նախատեսի նշված բոլոր տարբերակները: Տարբեր մոդելների նախատեսումը նպատակահարմար է նաև նրանով, որ շուկայի ստեղծման փուլում մասնակիցները կունենան ընտրության հնարավորություն: Բացի այդ, միևնույն մոդելը չի կարող նպատակահարմար լինել տարբեր մասնագիտացմամբ ներդրումային հիմնադրամների համար (արժեթղթերի, անշարժ գույքի, արժեթղթավորման և այլն): 2. Հայաստանն ունի տարածաշրջանային ֆինանսական կենտրոն դառնալու հավակնություններ, որի համար ճկուն օրենսդրության առկայությունը չափազանց կարևոր է: Օրենսդրորեն տարբեր տեսակի հիմնադրամների ստեղծման հնարավորության նախատեսումը կհեշտացնի օտարերկըրյա մասնակիցների ներգրավումը և նրանց գործունեության իրականացումը ՀՀ-ում: Այն պետք է նախատեսի այնպիսի մոդելներ, որոնք հասկանալի կլինեն հնարավորինս շատ օտարերկրյա մասնակիցներ համար: 3. Միջազգային միտումները նույնպես խոսում են դիվերսիֆիկացված օրենսդրության օգտին: Կոլեկտիվ ներդրումային սխեմաների զարգացած շուկաներում (ԱՄՆ, Լյուքսեմբուրգ, Ֆրանսիա, Մեծ Բրիտանիա, Գերմանիա և այլն) գործում են ինչպես պայմանագրային, այնպես էլ կորպորատիվ տեսակի ներդրումային հիմնադրամներ: Ընդ որում, եթե, օրինակ, Անգլիայում, Գերմանիայում կամ Շվեյցարիայում նախկինում թույլատրվել է բաց հիմնադրամների միայն պայմանագրային տեսակը (տրաստի կամ պայմանագրային հիմնադրամի տեսքով), ապա այդ երկրների օրենսդրական դաշտում շարունակական և անընդհատ փոփոխությունների արդյունքում նախատեսվել են նաև կորպորատիվ հիմնադրամների տարբեր տեսակներ: Դրա հիմնական դրդապատճառը ներքին շուկայից դեպի կոլեկտիվ ներդրումային սխեմաների միջազգային կենտրոններ (հիմնականում Լյուքսեմբուրգ) մասնակիցների արտահոսքի կանխումն էր, ինչպես նաև միջազգային ներդրողների համար ընկալելի և ընդունելի օրենսդրության շնորհիվ նոր մասնակիցների ներգրավման խթանումը: 4. Ի վերջո, տարբեր մոդելներ նախատեսելու դեպքում հնարավոր կլինի ապահովել օրենսդրության առավելագույն համապատասխանությունը ԵՄ դիրեկտիվներին, ինչը բխում է Հայաստանի Հանրապետության ընդհանուր քաղաքականությանից: ԵՄ դիրեկտիվներն անդրադառնում են ար-

24 ժեթղթերի հիմնադրամներին` նախատեսելով ինչպես պայմանագրային, այնպես էլ կորպորատիվ հիմնադրամների բաց տեսակները: 2010թ. ընդունվել է «Ներդրումային ֆոնդերի մասին» 9 ՀՀ օրենքը, ըստ որի. 1. Ֆոնդը (այդ թվում` ոչ հրապարակային ֆոնդը) կարող է ստեղծվել և իրականացնել օրենքով նախատեսված գործունեությունը միայն օրենքով նախատեսված կարգով ֆոնդը (դրա կանոնները) Կենտրոնական բանկի կողմից գրանցվելու պահից: 2. Ֆոնդը (այդ թվում` ոչ հրապարակային ֆոնդը) կարող է ստեղծվել պայմանագրային կամ կորպորատիվ ֆոնդի կարգավիճակով: 3. Ըստ ներդրումային քաղաքականության` ֆոնդը կարող է լինել ստանդարտ կամ մասնագիտացված: 4. Ըստ փայերի (բաժնետոմսերի) թողարկման և հետգնման կառուցակարգի` ֆոնդը կարող է լինել բաց, փակ կամ միջակայքային: 5. Պարտադիր կենսաթոշակային ֆոնդը կարող է հանդես գալ միայն որպես բաց պայմանագրային ֆոնդ: Վենչուրային հիմնադրամը ֆինանսական ներդրումային կազմակերպություն է, որը ներդրումներ է կատարում նոր հիմնադրվող ռիսկային ոլորտներում, հիմնականում բարձր տեխնոլոգիաների, բիոտեխնոլոգիաների, գիտական հետազոտությունների կամ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտներում: Վենչուրային հիմնադրամները ներդրումներ են կատարում հիմնականում փոքր և միջին բիզնեսում առանց գրավի պահանջի (ի տարբերություն բանկերի): Վենչուրային հիմնադրամները սովորաբար ներդրում են կատարում նորարարական նախագծերում, տեղեկատվական և բարձր տեխնոլոգիաների ոլորտում: Հիմնական ոլորտներից են նաև ինտերնետը, հեռահաղորդակցությունն ու մեդիան, բժշկական ոլորտն ու էներգոարդյունաբերությունը և այլն: Վենչուրային հիմնադրամները իրենց ներդրումները վերադարձնում են 2 եղանակով: Կամ նրանք դառնում են այն ընկերության բաժնետերերից մեկը, որում ներդնում են (այսինքն նրանց սկսում է պատկանալ այդ ընկերության մի մասը) կամ էլ պարտքով գումար են տալիս այդ ընկերություններին որոշակի պայմաններով: Սակայն ավելի հաճախ հանդիպում է

25 առաջին տարբերակը: Թե ընկերության քանի տոկոսին են հավակնում վենչուրային ներդրողները երկրից, միջավայրից և այլ գործոններից կախված տարբեր է: Թվում է, թե ներդրողները պետք է ձգտեն ձեռք բերել ընկերության 50 և ավելի տոկոսը: Իրականում որոշ դեպքերում այդպես էլ կա, հատկապես, երբ ներդրումն իրոք շատ ռիսկային է, սակայն ավելի հաճախ այդ տոկոսն ավելի փոքր է, օրինակ, 10-20: Դա պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ ներդրողները գիտակցում են, որ «վերցնելով» հիմնադիրներից իրենց ընկերության մեծ մասը, նրանք այդ մարդկանց մեջ որոշ չափով կոտրում են «սեփականատիրոջ զգացումը», հետևաբար նաև ձըգտումն ու մոտիվացիան: Իսկ ընկերությունը վերջիվերջո ստեղծում ու զարգացնում են հենց հիմնադիրները նույնիսկ ներդրողների գումարներով, և նրանց «վատ տրամադրությունը» ոչ մեկին ձեռնտու չէ: Ուստի ընկերության բաժանելու հարցում ներդրողները, որպես կանոն, համեմատաբար զգույշ են: Բացի այդ, վենչուրային կապիտալը միշտ չէ, որ պատկանում է մեկ ընկերության կամ անձի: Ավելի հաճախ վենչուրային հիմնադրամները հանդես են գալիս առանձին ներդրողների և ընկերությունների խմբերի տեսքով, որոնք միավորում են իրենց միջոցները ընդհանուր նպատակի և ավելի մեծ մասշտաբներով հանդես գալու համար: Գրեթե բոլոր զարգացած երկրներում վենչուրային կապիտալի ոլորտի զարգացումը պետական մակարդակով խթանվում է: Այդ ուղղությամբ պետական քաղաքականությունը, որպես կանոն, ներառում է տարբեր միջոցառումներ` սկսած պետական գործակալությունների անմիջական ֆինանսական ներգրավումից մինչև հարկային արտոնությունների տրամադրում և ներդրումները խթանող հատուկ կառույցների ստեղծում: Պետության կողմից վենչուրային ներդրումների խթանման առաջին օրինակները դիտարկվել են ԱՄՆ-ում և Մեծ Բրիտանիայում, դեռևս Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներից առաջ: Գիտական և ինովացիոն գործունեության ֆինանսավորման համակարգում վենչուրային հիմնադրամների առանձնահատուկ դերակատարության և վենչուրային ներդրումների խթանման գործում պետության կողմից ակտիվ քաղաքականության մշակման և կիրառման անհրաժեշտությունը կասկած չի հարուցում: Այս հանգամանքն էլ ավելի է կարևորվում Հայաստանի Հանրապետությունում, որտեղ վենչուրային ձեռնարկատիրության ոլորտը, ըստ էության, բացակայում է: Որպես դրա հիմ-

26 նական պատճառ կարելի է նշել վենչուրային հիմնադրամների ձևավորման և գործունեության կազմակերպման իրավական հիմքերի բացակայությունը: Միաժամանակ, այդ ուղղությամբ գոյություն ունեն նաև այլ խոչնդոտներ, որոնցից կարելի է նշել ֆինանսավորման աղբյուրների սակավությունը: Զարգացած ինովացիոն համակարգ ունեցող երկրներում վենչուրային ներդրումների ներգրավման հիմնական աղբյուր են հանդիսանում կենսաթոշակային և ներդրումային հիմնադրամները, սպահովագրական ընկերությունները, որոնք Հայաստանում թերզարգացած են և վենչուրային համակարգի կայացման գործում լուրջ դերակատարություն ունենալ չեն կարող: Բացի այդ, ՀՀ-ում զարգացման սաղմնային փուլում է գտնվում նաև ֆոնդային շուկան, ինչը, բնականաբար, լուրջ խոչընդոտ է հանդիսանում վենչուրային ներդրումների իրացվելիության ապահովման համար: Հանրապետությունում գրեթե բացակայում է վենչուրային հիմնադրամների կառավարիչների ինստիտուտը, լրացուցիչ հստակեցման կարիք ունեն մտավոր սեփականության պաշտպանության հետ կապված խնդիրները, փոքր թիվ են կազմում ինովացիոն գործունեություն իրականացնող այն ձեռնարկությունները, որոնք ի վիճակի են վենչուրային ներդրումների ներգրավման համար որակյալ նախագծեր ներկայացնել: Մյուս կողմից, պետք է արձանագրել, որ համանման խնդիրներ են եղել նաև ներկայումս արդեն զարգացած վենչուրային համակարգ ունեցող երկրների մեծամասնությունում, որոնք, սակայն, հաջողվել է արագորեն լուծել պետության գործուն միջամտության արդյունքում: Հետևաբար, Հայաստանում վենչուրային հիմնադրամների ու դրանց միջոցով ֆինանսավորվող վենչուրային ընկերությունների կազմավորումը ու զարգացումը կարող է իրականություն դառնալ միայն պետության ակտիվ միջամտության դեպքում: Այս համատեքստում, ՀՀ կառավարությունը պետք է մի շարք կոնկրետ նախաձեռնություններ իրականացնի, որոնք նպատակաուղղված կլինեն վենչուրային համակարգի կազմավորման խթանմանը: Մասնավորապես, պետական քաղաքականությունը պետք է ա- պահովի հետևյալ խնդիրների լուծումը. բարենպաստ ներդրումային միջավայրի ձևավորում, հարկային արտոնություններ մասնավոր վենչուրային ներդրողներին, երկարաժամկետ ռիսկային ներդրումների խթանման միջոցառումներ,

27 վենչուրային ներդրումների հիմնադրամի ստեղծում, վենչուրային ներդրողների համար ռիսկի նվազեցում, նոր տեխնոլոգիաներում ներդրումների իրականացմանը կողմնորոշված վենչուրային հիմնադրամների ստեղծման խթանում` հարկային արտոնությունների, երաշխիքային սխեմաների, մինչներդրումային գնահատման և աուդիտի միջոցով, արժեթղթերի երկրորդային շուկայի զարգացում, ինչը ինստիտուցիոնալ ներդրողներին թույլ կտա իրականացնել կապիտալի արագ վերաներդրում, բարձր տեխնոլոգիական նախագծերի ստեղծման նախաձեռնությունների կենսագործում` դա համադրելով հարկման արտոնյալ պայմաններով, տեղեկատվական և խորհրդատվական ծառայություններով: Վենչուրային համակարգում մասնավոր կապիտալի ներդրման համար առանցքային մեխանիզմ է ուղղակի պետական փայամասնակցությամբ վենչուրային հիմնադրամների ստեղծումը: Վենչուրային համակարգում ներդըրվող պետական միջոցները նվազեցնում են մասնավոր ներդրողների ռիսկերը և դրանք վենչուրային համակարգում մասնավոր կապիտալի ներգրավման կատալիզատորի դեր են խաղում: Վենչուրային համակարգի կայացման սկզբնական փուլում պետական աջակցության այս ձևն իր արդյունավետությունը ապացուցել է զարգացած ինովացիոն համակարգ ունեցող գրեթե բոլոր երկրներում:

28 Սեդրակ ԹՈՓԼԱՂԱՑՅԱՆ Պետության ներդրումային քաղաքականությունը և դրա ֆինանասական աղբյուրները Բանալի բառեր. ներդրումներ, ներդրումային քաղաքականություն, ֆոնդային շուկա, ներդումների ֆինանսավորում, վենչուրային հիմնադրամ Հոդվածում ուսումնասիրության է ենթարկվել ՀՀ-ում իրականացվող ներդրումային քաղաքականութունը և վերլուծության է ենթարկվել ներդրումային գործընթացները կարգավորող օրենսդրական դաշտը: Անդրադարձ է կատարվել այն բոլոր ինստիտուցիոնալ կառույցների գործունեությանը, որոնք ունեն կենսական նշանակություն ներդրումների ֆինանսավորման միջոցների տրամադրման գործում: Միջազգային պրակտիկայում առկա ներդրումային սխեմաների վերլուծության արդյունքում առաջարկվել են պետական ներդրումային քաղաքականության մշակման և իրականացման նոր մոտեցումներ: Key words: investment, investment policy, stock market, investment financing, venture fund :,,,,

29

30

31 -.

32 ²ÚÈÀÜîð²Üø Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë de facto

33

34

35 Միքայել ԲԱԴԱԼՅԱՆ Կոռուպցիան և դրա դրսեւորումը տնտեսության մեջ Բանալի բառեր. կոռուպցիա, գործակալի տեսություն Տնտեսագիտական գրականությունը արդեն մի քանի տասնամյակ է ինչ ակտիվորեն ուսումնասիրում է կոռուպցիայի խնդիրը: Իրականացված սոցիալտնտեսական ուսումնասիրություններում կարելի է հստակ առանձնացնել կոռուպցիայի մշակութային-պատմական զարգացման բազմազան միտումներ, չնայած, որ վերջինիս հիմնական պատճառը տնտեսվարող սուբյեկտների միջեւ ինֆորմացիոն ասսիմետրիան է: Կոռուպցիան որոշ դեպքերում կարող է լինել համակարգային խնդիրների լուծման արդյունավետ գործիք, սակայն դրա ակտիվ շահագործումը հասարակության համար անարդյունավետ է: :, Keywords: corruption, agent theory

36 ÐРܺð ðàôø²úæü ØÆæ²ì²ÚðÀ ºì úî²ðºðîðú² ܺð ðàôøüºðà ʲܺÈàô ÐÆØܲÊÜ ÆðܺðÀ ²½³ï ðæ àðú²ü ÐäîÐ ïýï»ë³ ÇïáõÃÛ³Ý ï»ëáõãû³ý ³ÙÇáÝÇ Ñ³Ûóáñ¹ ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. Ý»ñ¹ñáõÙ, Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ÙÇç³í³Ûñ, ûï³ñ»ñïñû³ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñ, Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ù³õ³ù³ï³ýáõãûáõý, Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ñ³íãáõãûáõý, ³ñ»Ýå³ëï å³ûù³ýý»ñ,»ýã³ï³éáõóí³íù ò³ýï³ó³í»ñïñáõù Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ÙÇç³í³ÛñÁ ûï³ñ»ñïñû³, ÇÝãå»ë ݳ ³½ ³ÛÇÝ Ý»ñ¹ñáÕÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ í éáñáß å³ûù³ý Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ áñáßáõùý»ñ ϳ۳óÝ»Éáõ ѳٳñ: Ü»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ÙÇç³í³ÛñÁ ѳٳÉÇñ ѳëϳóáõ- ÃÛáõÝ Ý»ñϳ۳óÝáõÙ ÏáÝÏñ»ï»ñÏñáõÙ Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ Ï³åÇï³ÉÇ Ý»ñ- ñ³íù³ý Ýå³ï³Ï Ñ»ï³åݹáÕ ù³õ³ù³ï³ý, ïýï»ë³ï³ý, Çñ³í³Ï³Ý, ϳé³í³ñã³Ï³Ý ³ÛÉ å³ûù³ýý»ñç áõ ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÇ ³ÙáÕçáõÃÛáõÝ: ³ñ»Ýå³ëï Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ÙÇç³í³ÛñÁ»Ýó¹ñáõÙ Çñ³í³Ï³Ý ϳñ ³íáñÙ³Ý ³é³í»É³ áõûý Ù»ñÓ»óáõÙ ÙÇç³½ ³ÛÇÝ ã³ ³ÝÇßÝ»ñÇÝ, å³ûù³ý³- ñ³ûçý Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ ½³ñ ³óáõÙ áõ ϳï³ñ»É³ áñíáõù: úï³ñ»ñïñû³ Ý»ñ¹ñáÕÝ ÁÝïñáõÙ ³é³í»É ³ñ»Ýå³ëï å³ûù³ýý»ñ ³é³ç³ñÏáÕ»ñÏÇñ»Ã»»ñϳñ³Å³ÙÏ»ï Ñ»é³ÝϳñÝ»ñÁ ³ñ»Ýå³ëï»Ý, ³å³ ݳ ϳñáÕ áõß³¹ñáõãûáõý ã¹³ñóý»é ųٳݳϳíáñ ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ: Æëϻû ³ÛÝ Ï³ÛáõÝ ã Ñ»é³ÝϳñáõÙ ë ³Û¹ ϳÛáõÝáõÃÛáõÝÁ ãç ³ÏÝϳÉíáõÙ, ³å³ áãçýã ãç ϳñáÕ ëïçå»é Ý»ñ¹ñáÕÇÝ Ï³ï³ñ»É Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñ: ³óÇ ³Û¹, Ý»ñ¹ñáÕ- Ý»ñÇ Ñ³Ù³ñ ϳñ áñ»ý ݳ ïýï»ëáõãû³ý ÁݹѳÝáõñ íç ³ÏÁ å»ïáõ- ÃÛ³Ý ïýï»ë³ï³ý ù³õ³ù³ï³ýáõãûáõýá, Ù³ëݳíáñ³å»ë, ñ³íçã ïýï»- ëáõãû³ý óáõó³ýçß Ðܲ-Ç ³ Ç ï»ùå»ñá: úï³ñ»ñïñû³ Ý»ñ¹ñáÕÁ áñíáõ- Ý»áõÃÛáõÝ ëïë»éáõó ³é³ç ѳßíÇ ³éÝáõ٠ݳ ݳÏãáõÃÛ³Ý Ï»Ýë³- ٳϳñ¹³ÏÁ, ÙÇçÇÝ ³ß˳ï³í³ñÓÁ, ¹ñ³ ³ Ç ï»ùå»ñá, ï»õ³ï³ý ÑáõÙùÇ áõ ÝÛáõûñÇ ³éϳÛáõÃÛáõÝÁ ¹ñ³Ýó ÇÝÁ, ÇÝýÉÛ³ódzÛÇ Ù³Ï³ñ¹³ÏÁ: úï³ñ»ñïñû³ Ý»ñ¹ñáÕÇ Ñ³Ù³ñ ÁÝïñáõÃÛ³Ý ÑÇÙù»Ý ³ñÅáõóÛÇÝ Ï³ñ- ³íáñáõÙÝ áõ í»ñ³ñëïáõáõãûáõýá, ѳïϳå»ë ³ÛÝåÇëÇ Ñ³ñó»ñáõÙ, ÇÝãåÇëÇù»Ý ³½ ³ÛÇÝ ³ñÅáõÛÃÇ áë³ý³ï³ûçý ÏáõñëÇ ï³ï³ýáõùý»ñá,»ï³- ÙáõïÝ»ñÇ Ý»ñ¹ñí³Í ϳåÇï³ÉÇ Ñݳñ³íáñ ³½ ³ÛݳóÙ³Ý å³ûù³ýý»ñá, ÉÇó»Ý½³íáñÙ³Ý ÁÝóó³Ï³ñ Á ³ÛÉÝ: ²é³ÝÓݳѳïáõÏ Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ ïñíáõù ïýï»ëáõãû³ý ϳÛáõÝáõÃÛ³Ý ³å³ÑáíÙ³ÝÁ, ¹ñ³ÙÇ áë³ñå»ùç ϳ- ÛáõÝáõÃÛ³ÝÁ, ë» ³Ï³Ý³ßÝáñÑÙ³Ý ß³ñáõÝ³Ï³Ï³Ý áñíáýã³óçý ³ÛÉÝ: Ü»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý íñ³ Çñ ÏÝÇùÝ ÃáÕÝáõ٠ݳ ³ÝϳÛÇÝ ïáïáë³¹ñáõûùá, áñç ϳñ ³íáñÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ³ÝÑñ³Å»ßï Çñ³Ï³Ý³óÝ»É Ýå³ï³Ï³ÙÕí³Í ù³õ³ù³ï³ýáõãûáõý: Èáõñç ËݹÇñÝ»ñ»Ý ³é³ç³ÝáõÙ ïá-

37 Ïáë³¹ñáõÛùÝ»ñÇ ³ñÓñ ٳϳñ¹³ÏÇ å³ï ³éáí, Ù³ëݳíáñ³å»ë ýçý³ýë³ï³ý ÙÇçÝáñ¹áõÃÛ³Ý ó³íñ ٳϳñ¹³ÏÁ, ¹ñ³ÙÇ ³ñÅ»½ñÏÙ³Ý ëå³ëáõù»ñá, Ý»ñùÇÝ ËݳÛáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ó³íñ ٳϳñ¹³ÏÁ, ¹áɳñ³ÛݳóÙ³Ý ïýï»ë³ï³ý éçëïç ³ñÓñ ٳϳñ¹³ÏÝ»ñÇ ³éϳÛáõÃÛáõÝÁ: гÛïÝÇ, áñ, ϳåÇï³ÉÁ ÑáëáõÙ ³ÛÝ»ñÏñÝ»ñ, áñï»õ ³ÝϳÛÇÝ ïá- Ïáë³¹ñáõÛùÝ ³í»ÉÇ ó³íñ : ²Ýí³Ý³Ï³Ý ïáïáë³¹ñáõûùý Çñ³Ï³Ý ïáïáë³- ¹ñáõÛùÇ ëå³ëí»éçù ³ñÅ»½ñÏÙ³Ý ÇÝýÉÛ³ódzÛÇ áõù³ñý, áñý Áëï Æ. üçß»ñç ¾ý»ÏïÇ áñáßíáõù Ñ»ï Û³É Ï»ñå. 28 i=r+ e ϳ٠r = i - áñï»õ i-ý ³Ýí³Ý³Ï³Ý ïáïáë³¹ñáõûùý, r-ý Çñ³Ï³Ý ïáïáëç ÝáñÙ³Ý Ï³Ù ïáïáë³¹ñáõûùá, -Ý ³ëï³óÇ ÇÝýÉÛ³ódzÛÇ ï»ùåý, e -Ý ëå³ëí»éçù ÇÝýÉÛ³ódzÛÇ ï»ùåá: ²ÛÉ Ï»ñå ³ë³Í, ³ñÅ»½ñÏÙ³Ý ï»ùåá ³Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝ áõýç áã ÙÇ- ³ÛÝ áñí³ñ³ñ ³ÏïÇíáõÃÛ³Ý, ³ÛÉ Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ñ³íãáõãû³ý íñ³: úñç- ݳÏ,»Ã»»ñÏñáõÙ ëå³ëíáõù ³ñÓñ ³ñÅ»½ñÏáõÙ, ³å³ áéáñá Ëáõë³ áõù»ý ïíû³é»ñïñáõù Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõó: ²ÝóÙ³Ý í³õ ßñç³ÝÇ Ñ³Ù»- Ù³ï ÐÐ Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ÙÇç³í³ÛñÁ ¹³ñÓ»É ³í»ÉÇ Ï³Ý˳ï»ë»ÉÇ áõ ó- ³ÝóÇÏ, Áëï ëáóçáéá Ç³Ï³Ý Ñ³ñóáõÙÝ»ñÇ, Ý»ñ¹ñáÕÝ»ñÇ Ù»Í Ù³ëÁ íáëï³ñáõãûáõý áõýç ³å³ ³ Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ Íñ³ ñ»ñç ýçý³ýë³ï³ý ³ñ ³í³ Ù³Ý ÝϳïÙ³Ù, ù³ýç áñ Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ÙÇç³í³ÛñÇ Ý»ñϳ íç ³ÏÁ ½³ñ ³óÙ³Ý ÙÇïáõÙÝ»ñÁ ë Ñáõë³¹ñáÕ»Ý Ýñ³Ýó ѳٳñ: ²ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí, ûï³ñ»ñïñû³ áõõõ³ïç Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ Ù»Í Í³í³ÉÝ»ñÇ Ý»ñ ñ³íù³ý áñíáõù ѳçáÕáõÃÛ³Ý Ñ³ë³Í»ñÏñÝ»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ï, г۳ëï³ÝÝ áõå»õ Ùñó³ÏÇó ã ³Ûë áéáñïáõù: ê³ï³ûý Ñ»Ýí»Éáí áõëáõùý³ëçñáõãûáõýý»ñáí ³ó³Ñ³Ûïí³Í ÙÇïáõÙÝ»ñÇ íñ³, ϳñ»ÉÇ Ýß»É, áñ áñáß³ïç ù³ûé»ñ»ý ³ñíáõÙ ÙÇç³½ ³ÛÇÝ ÙñóáõݳÏáõÃÛ³Ý ³ñÓñ³óÙ³Ý áõõõáõãû³ù: Ü»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ÙÇç³í³ÛñÁ ݳѳïíáõÙ áñáß³ïç áñíáýý»ñáí, áñáýóçó ϳñ áñ»ý ù³õ³ù³ï³ý é³½ù³ù³õ³ù³ï³ý ϳÛáõÝáõÃÛáõÝÝ áõ ³Ýíï³Ý áõãûáõýá Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñ ÁÝ- ¹áõÝáÕ»ñÏñáõÙ: г۳ëï³ÝÝ, ÇÝãå»ë Ïáíϳë۳ݻñÏñÝ»ñÁ, ïýíáõù»ý ³ñÓñ éçëï³ûçý ËÙáõÙ: úï³ñ»ñïñû³ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ Ý»ñ ñ³íù³ý ѳñóáõÙ»ñÏñÇ éçëïá ٻͳóÝáÕ áñíáý ݳ ÏáéáõåódzÛÇ Ù³Ï³ñ¹³ÏÁ: êïí»ñ³ûçý ïýï»ëáõãûáõýá ÝáõÛÝå»ë Çñ ³ó³ë³Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝÝ ÃáÕÝáõÙ»ñÏñÇ Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ÙÇç³í³ÛñÇ ñ³íãáõãû³ý íñ³: ²Ý³ñ¹³ñ ÙÁñó³ÏóáõÃÛ³Ý å³ï ³éáí ³ÛÝ ûï³ñ»ñïñû³ Ý»ñ¹ñáÕÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ ëï»õíáõù ³Ýѳí³ë³ñ å³ûù³ýý»ñ: ºñÏñÇ ÝϳïÙ³Ù íëï³ñáõãûáõýá ϳñÓñ³Ý³

38 ݳ Ý»ñùÇÝ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ ³ßËáõųóÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ: ²Ûë ¹»åùáõÙ»ñ- ÏÁñáõÙ ëï»õííáõù»ý ³ñ»Ýå³ëï å³ûù³ýý»ñ ïýï»ë³ï³ý áñíáõý»áõ- ÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ: Ü»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ Ý»ñ ñ³íù³ý ïýï»ë³ï³ý ËáãݹáïÝ»ñÇó»Ý»ñÏñÇ Ý»ñùÇÝ áùñ ßáõÏ³Ý Ý³ÏãáõÃÛ³Ý áùñ ÃÇíÁ Ù»Ï ßÝãÇÝ ÁÝÏÝáÕ Ðܲ-Ç ó³íñ ٳϳñ¹³ÏÁ, áñá Çñ³óÙ³Ý ßáõÏ³Û³Ï³Ý áõõõí³íáõãûáõý áõý»- óáõ úàõü ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ý³Ë³å³ÛÙ³ÝÝ»ñÇó Ù»ÏÝ : γñ áñ ݳ ³½³ï ³é ïñ³ûçý áïçý»ñç Ù³ëݳÏóáõÃÛáõÝÁ: î³ñ³í³ßñç³ýç»ñïñý»ñç Ñ»ï ³½³ï ³é ïñç áïáõ ÑÇÙÝáõÙÁ ¹ñ³ Ñ»ï³ ³ ½³ñ ³óáõÙÁ áõý»ý áã ÙÇ- ³ÛÝ ïýï»ë³ï³ý, ³ÛÉ é³½ù³í³ñ³ï³ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ: гïϳå»ë ϳñ áñ Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ áõýç Ø»ÕñÇÇ ³½³ï ïýï»ë³ï³ý áïçý, áñá ÏÝå³ëïÇ Æñ³ÝÇ Ñ»ï ïýï»ë³ï³ý ѳٳ áñí³ïóáõãû³ý ³ÏßËáõųóÙ³ÝÁ í»ñççýçë Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ Ïï³ Ð³Û³ëï³ÝÇ ÙÇçáóáí ¹áõñë ³É º²îØ ºØ ßáõϳݻñ: » г۳ëï³ÝÁ ѳñáõëï ã ÑáõÙù³ÛÇÝ é»ëáõñëý»ñáí, ë³ï³ûý úàôü Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñ Ï³Ý åõýóç, ÙáÉǹ»ÝÇ, áëïáõ áñáß Ñ³½í³- Ûáõï Ù»ï³ÕÝ»ñÇ ³ñ¹ÛáõݳѳÝÙ³Ý í»ñ³ùß³ïù³ý, ÇÝãå»ë ݳ ï»õ»- ϳïí³Ï³Ý ï»ëýáéá dzݻñÇ Ý³ ³í³éáõÙ: øçã»ý ݳ í³é»éçù³ûçý é»ëáõñëý»ñá, áñá ïýï»ëáõãû³ýá Ù»Í Ï³ËÙ³Ý Ù»ç å³ñáõù ¹ñ³Ýó Ý»ñ- ÙáõÍáõÙÇó: úï³ñ»ñïñû³ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ Ý»ñ ñ³íù³ý áñíáõù ³Ï³Ý ËáãÁݹáïÝ»ñ»Ý áñáß»ýã³ï³éáõóí³íù³ûçý ËݹÇñÝ»ñÁ ѳïϳå»ë áë³- ¹ñáõÙÝ»ñÇ Ñ»ï ϳåí³Í ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÝ áõ ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáýù ٻͳóÝáõÙ»Ý ïñ³ýëåáñï³ûçý ͳËë»ñÁ: Ü»ñϳÛáõÙë ϳé³í³ñáõÃÛáõÝÁ áñóáõù»ýã³ï³éáõóí³íùý»ñç áñíáõý»áõãûáõýá ³ñ»É³í»É ݳ úàôü Ý»ñ ñ³íù³ý ÙÇçáóáí: úàôü Ý»ñ ñ³íù³ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ß³Ñ³¹ñ¹ÇãÝ»ñÇó ³ñï³¹ñ³Ï³Ý ͳËù»ñÇ ó³íñ ٳϳñ¹³ÏÁ, áñá ÙÛáõë»ñÏñÝ»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ï ϳñ áñ ³é³í»ÉáõÃÛáõÝ : Ü»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ÙÇç³í³ÛñÇ áñíáýý»ñç Ù»ç ϳñ áñíáõù»ý Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ é»ëáõñëý»ñá: гñ³»ñ³Ï³Ýáñ»Ý Å³Ý ³ñÓñ áñ³ï³íáñáõù áõý»óáõ ³ß˳ïáõÅÁ г۳ëï³ÝÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ³é³í»ÉáõÃÛáõÝ- Ý»ñÇó, û ïýï»ë³ï³ý ³ÏïÇí ݳÏãáõÃÛ³Ý áñ³ïû³é Ù³ëݳ»ïÝ»ñÇ ³ñï³ ³ÕÃÁ ½ ³ÉÇ ã³»ñç ѳë»É, áñá Ù»ñ ϳñÍÇùáí, ³å»ë ϳñáÕ ³½¹»É г۳ëï³ÝÇ Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ÙÇç³í³ÛñÇ ïíû³é ³é³í»ÉáõÃÛ³Ý íñ³: Ðáõë³¹ñáÕ ³ÛÝ Ñ³Ý ³Ù³ÝùÁ, áñ г۳ëï³ÝáõÙ í»ñççý ï³ñçý»ñçý Ù»Í áõß³¹ñáõãûáõý ¹³ñÓíáõÙ ï»õ»ï³ïí³ï³ý ³ñÓñ ï»ëýáéá dzݻñÇ ½³ñ ³óÙ³ÝÁ ³Û¹ áéáñïáõù ½ ³ÉÇ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñ»Ý ϳï³ñíáõÙ: 2015 Ã. Ùß³Ïí»É ÐÐ Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý ѳۻó³Ï³ñ Á, áñá ÑÇÙù ѳݹÇë³ÝáõÙ áõé»ñáí ÉáõÍ»É ÝßÛ³É ËݹÇñÝ»ñÁ ѳٳå³ï³ëË³Ý é³½ù³í³ñ³ï³ý ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý ÙÇçáóáí 29 : àõëáõù³ý³ëçñáõ- ÃÛáõÝÝ»ñÁ íï³ûáõù»ý г۳ëï³ÝÇ, áñå»ë Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ ï»õ³ï³ûù³ý í³û-

39 ñç, ¹ñ³Ï³Ý ³ó³ë³Ï³Ý Í»ñÁ: ²Û¹ áñíáýý»ñçó ³Ù»Ý³³ñÓñ ݳ- ѳï³Ï³ÝÝ»ñ»Ý ëï³ó»é ѳÝñáõÃÛ³Ý ¹ñ³Ï³Ý í»ñ³»ñùáõýùá úàôü ÝϳïÙ³Ù ³ß˳ïáõÅÇ ³ñÓñ áñ³ï³íáñáõùá, ϳé³í³ñáõÃÛ³Ý ³ÏïÇí ³ç³ÏóáõÃÛáõÝÁ ûï³ñ»ñïñû³ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ Ý»ñ ñ³íù³ýá: ³ó³ë³Ï³Ý»Ý ݳѳïí»É ýç½çï³ï³ý (»ñï³ãáõõ³ûçý ³Ý³å³ñѳÛÇÝ)»Ýóϳéáõóí³ÍùÝ»ñÇ, Ñ»ïÝ»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ³ç³ÏóáõÃÛ³Ý, Çñ³í³å³Ûٳݳ ñ³ûçý ¹³ßïÇ, í»»ñç ÉáõÍÙ³Ý ÁÝóó³Ï³ñ»ñÇ, ϳåÇï³ÉÇ ßáõϳÛÇ Ã»ñ½³ñ ³ó³- ÍáõÃÛ³Ý ³å³Ñáí³ ñáõãû³ý áéáñïç ³Ýϳï³ñáõÃÛ³Ý áñíáýý»ñá: àñå»ë ³é³í»ÉáõÃÛáõÝÝ»ñ»Ý Ýáñáßí»É ݳ ³ídzáõÕÇÝ»ñÇ, É»Ïïñá ݳÛÇÝ áëïç ÇÝï»ñÝ»ï³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³éϳÛáõÃÛáõÝÁ, Ý»ñ dzÛÇ Ù³ï³Ï³ñ³ñáõÙÁ, ëáóç³é³ï³ý ÙÇç³í³ÛñÁ ³ÝϳÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ Ç áñíáõ- Ý»áõÃÛáõÝÁ: áñíáõ Ý»ñ¹ñáÕÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ݳѳïí»É»Ý ݳ ÙÇ ß³ñù áñ- ÍáÝÝ»ñ, áñáýù ÝáñáßáõÙ»Ý Ýñ³Ýó í»ñ³»ñùáõýùá Çñ³í³Ï³Ý ϳñ ³íáñáÕ é»åçùç ÝϳïÙ³Ù: ²Û¹ ËݹÇñÝ»ñÁ í»ñ³»ñáõù»ý å»ï³ï³ý í³ñã³ñ³ñáõãû³ý áéáñ ݳ ³í³éÝ»ñÇÝ, Ý»ñ³éÛ³É Ñ³ñϳÛÇÝ, Ù³ùë³ÛÇÝ ñ³ýóù³ý ³ñïáݳ ñù³ý, ÑáÕ³ ѳïϳóÙ³Ý, ¹³ï³Ï³Ý ³ÛÉÝ: Ü»ñ¹ñáõÙÝ»ñÁ ïýï»ë³ï³ý ³ Ç ÝÛáõÃ³Ï³Ý ÑÇÙùÝ»Ý ³é³í»É ϳñ áñ ¹»ñ»Ý ϳï³ñáõÙ ½³ñ ³óáÕ»ñÏñÝ»ñáõÙ, ³Û¹ Ãíáõ٠г۳ëï³ÝáõÙ: Ü»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ Ý»ñ ñ³íù³ý ϳñ áñ ³ÕÛáõñ»Ý ûï³ñ»ñïñû³ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÁ, ѳïϳå»ë, ûï³ñ»ñïñû³ áõõõ³ïç Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÁ: ê³ï³ûý Ýϳï»ÉÇ, áñ ëïë³í 2008Ã. ѳٳß˳ñѳÛÇÝ ýçý³ýë³ïýï»ë³ï³ý ݳųÙÇó, ³ñï³ùÇÝ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ ñ³íãáõãûáõýá Ù»ñ ѳÝñ³å»ïáõÃÛáõÝáõÙ ½ ³ÉÇáñ»Ý Ýí³½»É : úàôü ß³ñÅÁÝóóÁ Ý»ñϳ۳óí³Í Ñ»ï Û³É ³ÕÛáõë³ÏÇ ÙÇçáóáí. ²ÕÛáõë³Ï 1. úï³ñ»ñïñû³ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ ß³ñÅÁÝóó ÐÐ-áõÙ ÃÃ. 30 î³ñç ÀݹѳÝáõñ ûï³ñ»ñïñû³ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÁ (ÙÉÝ ¹ñ³Ù) àñçó (ÙÉÝ ¹ñ³Ù) àõõõ³ïç Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÁ ÁݹѳÝáõñÇ Ù»ç (%) ,0 1000,0 79, ,3 271,2 45, ,3 238,3 69, ,6 145,6 56,9 ÆÝãå»ë»ñ áõù ³ÕÛáõë³ÏÇó, úàôü ÁݹѳÝáõñ ͳí³ÉÁ г۳ëï³ÝáõÙ Ýí³½Ù³Ý ÙÇïáõÙ áõý»ó»é ÙÇÝã»ñÏáõ ï³ñç ³é³ç: ²é³í»É ³ÝÑ³Ý Áëï³óÝáÕ úàôü Ýí³½Ù³Ý ÙÇïáõÙÁ ÁݹѳÝáõñ ûï³ñ»ñïñû³ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ Ù»ç: ì»ñççý ï³ñçý»ñçý Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ áõ ïýï»ë³ï³ý ³ÏïÇí³óáõÙÝ ³ñ- Ù³ï³Ï³Ý»ÏáõÙ ãç ëï»õí»é Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ áéáñïáõù: ܳËÏÇÝÇ ÝÙ³Ý ëáõñ ¹ñí³Í Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ áñíáõý»áõãû³ý ýçý³ýë³ï³ý Ý»ñáõÅÇ Ó ³íáñÙ³Ý îýï»ë³»ï å³ñ»ñ³ï³ý, 2016/N2, ç 22:

40 ÑÇÙݳËݹÇñÁ: ºñÏñáõÙ ßáõÏ³Û³Ï³Ý Ñ³ñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ½³ñ ³óáõÙÁ ϳñ áñíáõù ³ñï³¹ñ³Ï³Ý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ áéáñ Ñݳñ³íáñ ³ÕÛáõñÝ»ñÇ ³í»ÉÇ ÉñÇí áõ ³ñ¹Ûáõݳí»ï û ï³ áñíù³ý Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ û ï³- áñíáõùá: ²Û¹ Ýå³ï³Ïáí»Ýó¹ñíáõÙ ³ÛÝåÇëÇ Ï³ñ áñ ѳñó»ñÇ áõëáõù- ݳëÇñáõÃÛáõÝ, ÇÝãåÇëÇù»Ý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ ýçý³ýë³íáñù³ý Ý»ñùÇÝ ³ñï³ùÇÝ ³ÕÛáõñÝ»ñÇ Ï³éáõóí³ÍùÇ Ñ³ñ³»ñáõÃÛ³Ý á áëáõãûáõýá ïáýï»ëáõãû³ý Çñ³Ï³Ý ѳïí³ÍáõÙ Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ýçý³ýë³ï³ý é»ëáõñëý»ñá ËݳÛáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ í»ñ³ áë»éáõ ٻ˳ÝǽÙÇ ½³ñ ³óÙ³Ý í»ñéáõíáõãûáõýá: ÞáõÏ³Û³Ï³Ý Ùá¹»ÉÇÝ ³ÝóÝ»ÉÇë Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ñ³íãáõ- ÃÛ³Ý ³ñÓñ³óÙ³Ý, Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ÙÇç³í³ÛñÇ ³ñ»É³íÙ³Ý ÁݹѳÝñ³å»ë, Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ áñíáõý»áõãû³ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý ³ñÓñ³óÙ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý áõõõáõãûáõýý»ñý ÁݹáõÝí³Í ѳٳñ»É. ³) Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ Ï³åÇï³ÉÇ ÁݹɳÛÝáõÙÁ, ¹ñ³ ýçý³ýë³íáñù³ý ³ÕÛáõñÝ»ñÁ Áëï ï»ë³ïý»ñç áõ Ó»ñÇ ³½Ù³½³Ý»óÝ»ÉÁ å»ï³ï³ýç ÝϳïÙ³Ù Ù³ëݳíáñ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ»ñ³ÏßéáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí, ) ³½Ù³ÝáõÛà ëáõû»ïïý»ñç áñíáõý»áõãû³ý ÁݹɳÛÝáõÙÁ Ùñó³Ïó³ÛÇÝ ¹³ßïÇ ³å³ÑáíáõÙÁ, ) Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ßáõϳݻñÇ áõ ¹ñ³Ýó ѳëï³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ½³ñ ³óáõÙÁ ³å³Ñáí»Éáí Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ³é³ç³ñÏÁ å³ñ³ýç³ñïá, ¹) ³½³ï ¹ñ³Ù³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇ Ý»ñ ñ³íáõùá Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ Ýå³ï³Ïáí ¹ñ³Ýó û ï³ áñíáõùá: ÐÐ ïýï»ëáõãû³ý Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ áñíáõý»áõãû³ý Ý»ñϳ Çñ³íÇ ³ÏÁ Ýáõó ñíáõù å»ïáõãû³ý áñå»ë ³ÝÙÇç³Ï³Ý Ý»ñ¹ñáÕÇ ¹»ñÇ Ýí³½»ó- Ù³Ý, Ù³ëݳíáñ Ý»ñ¹ñáÕÝ»ñÇ áõ Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ Ýáñ ϳéáõÛóÝ»ñÇ Ñ³Ý¹»ë ³Éáí, Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ»Ýóϳéáõóí³ÍùÝ»ñÇ ³é ïñ³ûçý ³ÝÏ»ñÇ, Ù³ëݳ- Çï³ó í³í í³ñï³ýçý³ýë³ï³ý ѳëï³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ó ³íáñÙ³Ù: ²Ûë áñíáýã³óý»ñá ÐÐ ïýï»ëáõãû³ý Ù»ç ³ëïÇ ³Ý³³ñ Ó ³ áë»é»ý Ý»ñ- ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ÙÇç³í³ÛñÁ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ Ï³éáõóí³ÍùÁ Áëï ë» ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ó»ñÇ áõ ýçý³ýë³íáñù³ý ³ÕÛáõñÝ»ñÇ:

41 ²½³ï ðæ àðú²ü ÐÐ Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ÙÇç³í³ÛñÁ ûï³ñ»ñïñû³ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÁ ËóݻÉáõ ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñÁ ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. Ý»ñ¹ñáõÙ, Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ÙÇç³í³Ûñ, ûï³ñ»ñïñû³ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñ, Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ù³õ³ù³ï³ýáõãûáõý, Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ñ³íãáõãûáõý, ³ñ»Ýå³ëï å³ûù³ýý»ñ,»ýã³ï³éáõóí³íù Ðá¹í³ÍáõÙ ùýý³ñïíáõù»ý Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ÙÇç³í³ÛñÇ ûï³ñ»ñïñû³ Ý»ñ- ¹ñáõÙÝ»ñÁ ËóݻÉáõ ËݹÇñÝ»ñÁ г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛáõÝáõÙ: ä»- ï³ï³ý ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ËݹÇñÝ»ñÁ, ³Û¹ ÃíáõÙ Ý»ñ¹ñáõ- Ù³ÛÇÝ ÙÇç³í³ÛñÇ ³ñ»É³íáõÙÁ, ûñ»ýë¹ñ³ï³ý ¹³ßïÇ Ï³ï³ñ»É³ áñíáõùá ÐÐ ïýï»ëáõãû³ý Ù»ç Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ, ³Û¹ ÃíáõÙ ûï³ñ»ñïñû³ áõõõ³ïç Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ ËóÝáõÙÁ: àñå»ë ËݹÇñÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³Ý ë³ñù³ýí³í Ýå³ï³ÏÝ»ñÇÝ Ñ³ëÝ»Éáõ ñ³í³ï³ý ϳñ áñíáõù ÐÐ Ù³ëݳíáñ ѳïí³ÍáõÙ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ Ëñ³ËáõëáõÙÁ: :,,,, Key words: investment, investment environment, investment policy, investment attraction, infrastructure

42 βè²ì²ðâ²Î²Ü вÞì²èàôØÀ ºì è²¼ø²ì²ð²î²ü àðàþàôøüºðà ²ñ ÇÝ» вÎà Ú²Ü ÐäîРγé³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éÙ³Ý ³áõ¹ÇïÇ ³ÙÇáÝÇ ³ëåÇñ³Ýï ³Ý³ÉÇ ³é»ñ.Ñ»é³Ýϳñ³ÛÇÝ í»ñéáõíáõãûáõý, ¹ÇݳÙÇÏ ß³ñù»ñ, í»ñéáõí³ï³ý ³Ý³Ó»ñ, ïýï»ë³ï³ý ϳÝ˳ï»ëáõÙ, áñíáý³ûçý Ùá¹»É, Ñ»ï³Ñ³Û³ó í»ñéáõíáõãûáõý лé³Ýϳñ³ÛÇÝ í»ñéáõíáõãûáõýá ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý áñíáõý»áõãû³ý ³å³ ³ óáõó³ýçßý»ñç ϳÝ˳ï»ëÙ³ÝÁ í»ñéáõíáõãû³ýý áõõõí³í ïýï»- ë³ï³ý í»ñéáõíáõãû³ý ï»ë³ï, áñç ËݹÇñÝ»ñÁ á áëíáõù»ý ϳËí³Í ÏÇñ³éÙ³Ý ÏáÝÏñ»ï áéáñïçó (³ñÅ»ùÇ Ý³Ñ³ïáõÙ, Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ Ý³Ë³- ÍÇ ÑÇÙݳíáñáõÙ ³ÛÉÝ), ë³ï³ûý ¹ñ³ ëï½áõýùý»ñá Ù»Ãá¹³³ÝáõÃÛáõÝÁ ÝáõÛÝÝ»Ý ó³ýï³ó³í ËݹñÇ Ñ³Ù³ñ: лé³Ýϳñ³ÛÇÝ í»ñéáõíáõãû³ý ËݹÇñÝ»ñÇ ³ñ¹Ûáõݳí»ï ÉáõÍÙ³Ý áñ- ÍÁÝóóÁ Ñëï³Ï Ï»ñåáí ϳéáõóíáõÙ, ³Å³ÝíáõÙ áõé»ñç, áñý ëïëíáõù Ýñ³ ËݹñÇ ë³ñù³ýáõùçó, ³ÛÝáõÑ»ï ³é³ç³¹ñí³Í ËݹñÇ ÉáõÍÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ³ÝÑñ³Å»ßï ï»õ»ï³ïíáõãû³ý ѳí³ù³ ñáõùçó: àñå»ë ϳÝáÝ, ëï½ý³å»ë ѳí³ùí³Í ï»õ»ï³ïíáõãûáõýá áõõõ³ïç ѳñóáõÙÝ»ñÇó, Ññ³å³ñ³Ï³- ÛÇÝ ³ÕÛáõñÝ»ñÇó, í»ñéáõí³ï³ý ѳßí»ïíáõÃÛáõÝÝ»ñÇó, ï»ëýçï³ï³ý ³ëï³ÃÕûñÇó, ï»õ»ï³ïáõý»ñçó ³ÛÉ ³ÕÛáõñÝ»ñÇó ëï³óí³í ïáí- Û³ÉÝ»ñÇ ãï³ñ ³íáñí³Í ѳí³ù³Íáõ : àñå»ë»é³ï»ï³ûçý ï»õ»ï³ïíáõ- ÃÛáõÝ û ï³ áñí»éáõó ³é³ç ³ÛÝ å»ïù»ýã³ñï»é ݳËÝ³Ï³Ý Ùß³ÏÙ³Ý 31 : ²Ûë Ýϳï³éáõÙÇó»ÉÝ»Éáí, áõëáõùý³ëçñ»éáí ïýï»ë³ Çï³Ï³Ý ñ³ï³ýáõ- ÃÛáõÝÁ, ï»õ»ï³ïí³ï³ý ³½³Ý»ñÁ ϳñ»ÉÇ ³Å³Ý»É»ñÏáõ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ß»ñï»ñǪ Ñ»ï³Ñ³Û³ó-Ñ»é³Ýϳñ³ÛÇÝ Ý»ñùÇÝ-³ñï³ùÇÝ:( ͳÝϳñ1 лï³Ñ³Û³ó»Ýù ѳٳñáõÙ áõç ïýï»ëáõãû³ý, ³é³ÝÓÇÝ ÛáõÕ»ñÇ, ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý, ¹ñ³ ³é³ÝÓÇÝ ëïáñ³³å³ýáõùý»ñç áñíáõý»áõãû³ý ³ëï³óÇ ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ: лé³Ýϳñ³ÛÇÝ»Ý Ñ³Ù³ñíáõÙ áñó³»ïý»ñç ϳñÍÇùÝ»ñÁ, ϳÝ˳ï»ëáõÙÝ»ñÁ, ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý áñíáõý»áõãû³ý ¹ñ³ Ý»ñùÇÝ ÙÇç³í³ÛñÇ ï³ñ»ñ óáõó³ýçßý»ñç ³å³ ³ ³ñÅ»ùÝ»ñÇ Ý³- ѳï³ÏÝÝ»ñÁ: 32 ²ÛÝ óáõó³ýçßý»ñá, áñáýó Ó ³íáñÙ³Ý íñ³ ûå»ñ³ïçí é³½ù³í³ñ³ï³ý ϳé³í³ñÙ³Ý ÁÝóóùáõ٠ջϳí³ñÝ»ñÁ áõý»ó»é»ý ³½- ¹»óáõÃÛáõÝ Ï³Ù Ç íç ³ÏÇ»Ý ³½¹»É, ѳٳñíáõÙ»Ý Ý»ñùÇÝ ï»õ»ï³ïíáõ- ÃÛáõÝ: Øݳó³ÍÁª Ý»ñ³éÛ³É Ùñó³ÏÇóÝ»ñÇ, Ù³ï³Ï³ñ³ñÝ»ñÇ, ëå³éáõý»ñç Ù³ëÇÝ ïíû³éý»ñá, ÝáñÙ³ïÇí³Çñ³í³Ï³Ý ϳñ ³íáñÙ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ Á,

43 ï»õ³ï³ý ѳٳß˳ñѳÛÇÝ ßáõϳÛÇ Ï³åí³ÍáõÃÛáõÝÁª ³ñï³ùÇÝ ï»õ»- ϳïíáõÃÛáõÝ : ͳÝϳñ 1: лé³Ýϳñ³ÛÇÝ Ï³é³í³ñã³Ï³Ý í»ñéáõíáõãû³ý ï»õ»ï³ïí³ï³ý ³½³ÛÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ß»ñï»ñÁ ÈdzñÅ»ù Ñ»é³Ýϳñ³ÛÇÝ í»ñéáõíáõãû³ý ѳٳñ ³ÝÑñ³Å»ßï Ý»ñϳ- Û³óí³Í áéáñ ãáñë áõõõáõãûáõýý»ñáí ï»õ»ï³ïíáõãû³ý ³éϳÛáõÃÛáõÝÁ: î»- ջϳïí³Ï³Ý ³½³ÛÇ Ñ³Ù³Ï³ñ Ù³Ý ¹³ë³Ï³ñ Ù³Ý ³é³ç³ñÏí³Í ÑÇÙÝ³Ï³Ý ß»ñï»ñÁ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ»Ý ï³éçë å³ñ½»é áûáõãûáõý áõý»- óáõ ï»õ»ï³ïíáõãû³ý ³ÕÛáõñÝ»ñÇ ³óÃáÕáõÙÝ»ñÁ, ³é³Ýó áñç Ñ»ï³ ³ í»ñéáõíáõãûáõýá ³ÝÇÙ³ëï ÏÉÇÝÇ: î»õ»ï³ïíáõãû³ý ³ÝÑñ³Å»ßï ͳí³ÉÇ Ñ³í³ù³ ñáõùçó ¹³ë³Ï³ñ áõùçó Ñ»ïá, ³ÛÝ å»ïù»ýã³ñïíç í»ñéáõ- Í³Ï³Ý Ùß³ÏÙ³Ý, áñç í»ñçý³ï³ý Ýå³ï³ÏÁ áñíáý³ûçý Ùá¹»ÉÇ Ï³éáõóáõÙÝ : ì»ñççýë ϳ½Ùí³Í»ñ»ù ѳçáñ¹³Ï³Ý ٳϳñ¹³ÏÝ»ñÇó: 33 ²é³çÇÝ Ù³Ï³ñ¹³ÏáõÙ Ý»ñùÇÝ Ñ³ßí»ïáõ ï»õ»ï³ïíáõãûáõýá»ýã³ñïíáõù ÑáñǽáÝ³Ï³Ý áõõõ³ñ³û³ó í»ñéáõíáõãû³ý, ϳï³ñíáõÙ áñíáõý»áõãû³ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ³ÛÉ óáõó³ýçßý»ñç ѳßí³ñÏ: ºñÏñáñ¹ ٳϳñ¹³ÏÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ËݹÇñÁ óáõó³ýçßý»ñç ÙÇç áëï³åí³íáõãû³ý ÝáõÛÃÇ áõëáõùý³ëçñáõ- ÃÛáõÝÝ ª û ï³ áñí»éáí í»ñéáõíáõãû³ý»ñïáõ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ï»ë³ïª ¹»ï»ñÙÇ- ݳóí³Í ëïáë³ëïçï: ²Ûëï»Õ ß»ßïÁ ¹ñíáõÙ áñíáý³ûçý Ùá¹»ÉÝ»ñÇ ³Ý- á áëáõãû³ý íñ³, ù³ýç áñ ëï½áõýù³ûçý óáõó³ýçßý»ñç ÙÇç ϳåÇ Ó Á, áã û ï³ñ»ñ ųٳݳϳßñç³ÝÝ»ñÇ óáõó³ýçßý»ñç ѳٻٳïٳݻճݳÏÁ: ºññáñ¹ ٳϳñ¹³ÏáõÙ áñíáõý»áõãû³ý óáõó³ýçßý»ñá ¹ñ³Ýù ÙdzíáñáÕ áñíáý³ûçý Ùá¹»ÉÝ»ñÇ Ñ³í³ù³ÍáõÝ, ÙdzíáñíáõÙ ÙdzëÝ³Ï³Ý áñíáý³ûçý Ùá¹»ÉáõÙ: ºÉ³Ï»ï³ÛÇÝ ï»õ»ï³ïíáõãû³ý í»ñéáõí³ï³ý Ùß³Ï- ٳݻññáñ¹ ٳϳñ¹³ÏÇ ³ñ¹ÛáõÝùÝ Ï³éáõóí³Í áñíáý³ûçý Ùá¹»ÉÁ:

44 ²ÛÝáõÑ»ï ϳï³ñíáõÙ ÑÇÙÝ³Ï³Ý óáõó³ýçßý»ñç ѳßí³ñÏÁ ϳÝ˳ï»ëáõÙÁ:ijٳݳϳÏÇó ïýï»ë³ï³ý ϳÝ˳ï»ëáõÙÝ»ñÁ Çñ áñíçù³- ϳ½ÙáõÙ Ý»ñ³éáõÙ Ù»Í ù³ý³ïáõãû³ù Ù»Ãá¹Ý»ñ ÙÇçáóÝ»ñ: ñ³ýóçó ϳñ áñ³ áõûýý ѳٳñíáõÙ ¹ÇݳÙÇÏ ß³ñù»ñÇ íñ³ ÑÇÙÝí³Í ϳÝ˳ï»- ëáõùý»ñá: Ø»ñ ÏáÕÙÇó ÑÇÙݳϳÝáõÙ áõëáõùý³ëçñíáõù ³Ûë Ù»Ãá¹Á, ѳßíÇ ³éÝ»Éáí, áñ ó³ýï³ó³í ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝáõÙ áñíý³ï³ýáõù Ñݳñ³íáñ ϳéáõó»É ïýï»ë³ï³ý óáõó³ýçßý»ñç ¹ÇݳÙÇÏ ß³ñù»ñ 34 : Üå³ï³Ï áõý»ýù ¹ÇݳÙÇÏ ß³ñù»ñáí ϳÝ˳ï»ëÙ³Ý t 1, t 2,, t n å³ñ»ñç ѳٳñ ïýï»ë³ï³ý áñíáýã³óý»ñç ¹Çï³ñÏÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñáí áñáß»é å³ñ³ù»ïñç ³ñÅ»ùÝ»ñÁ t n + 1, t n + 2, å³ñ»ñç ¹ñáõÃÛ³Ù: âý³û³í ³ñï³ùÇÝ å³ñ½áõãû³ýá, ³Ûë ³é³ç³¹ñ³ÝùÝ ÁݹѳÝáõñ ³éÙ³Ù ÉáõÍí³Í ã áã ëï³ïçï áñíáýã³óý»ñç ѳٳñ: ²Ûë å³ï ³éáí É ¹ÇݳÙÇÏ ß³ñù»ñÇ Ï³Ý˳ï»ëÙ³Ý Ù»Ãá¹Ý»ñÇ ß³ñùáõ٠ϳñ áñ ï»õ»ý ½³Õ»óÝáõÙ Ù³ëݳ-»ïÝ»ñÇ áñóç ÇÝïáõÇódzÛÇ íñ³ ÑÇÙÝí³Í áã ýáñù³é ÙåÇñÇÏ Ù»Ãá¹- Ý»ñÁ,: γÝ˳ï»ëÙ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ëï½áõýùý»ñ»ýù ѳٳñ»É Ñ»ï Û³ÉÁ ϳÝ˳ï»ëíáÕ ïýï»ë³ï³ý óáõó³ýçßá ¹ÇïíáõÙ áñå»ë áëï³å³ïóí³í ÙdzíáñÝ»ñÇ ³ñ¹ ѳٳÏóáõÃÛ³Ý ï³ññ, áñå»ë ³ÙáÕçÇ Ù³ëÁ, 2. ïíû³é ÙdzíáñÇ Ñ»ï ϳåí³Í ÙÇßï Ñݳñ³íáñ ïý»é ³ÛÉ ³é³ç- ݳÛÇÝ Ï³Ù ³Í³ÝóÛ³É óáõó³ýçßý»ñ, 3. ïýï»ë³ï³ý óáõó³ýçßý»ñç á áëáõãûáõýý»ñá Çï³ÏÇó áñíáõ- Ý»áõÃÛ³Ý ³ñ¹ÛáõÝù»Ý: γ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ³ñï³¹ñ³ÝùÇ ÝϳïÙ³Ù å³ñ³ýç³ñïç Ù³ëÇÝ ³éϳ»Ý Ñ»ï Û³É ïíû³éý»ñá. ³ÝÑñ³Å»ßï ³é³çÇϳ ÑÇÝ ï³ñçý»ñç ѳ- Ù³ñ ϳï³ñ»É ϳÝ˳ï»ëáõÙ: ú ïí»éáí í»ñá ß³ñ³¹ñí³Í Ù»Ãá¹ÇϳÛÇó í»ñéáõí³ï³ý ³Ý³Ó»ñÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝÁ ϳï³ñ»Ýù áõé»ñáí: гٻٳï»- Éáí ëï³óí³í ñ³ýçïá ٳûٳïÇÏ³Ï³Ý ï»õ»ï³ïáõý»ñçó ëï³óí³í ï³ñ»ñ ÙåÇñÇÏ ýáõýïóç³ý»ñç ÏáñÇ Ñ»ï, áñáß»ýù»é³ï»ï³ûçý ïíû³é- Ý»ñÁ Ýϳñ³ ñáõ ѳٻٳﳳñ ѳñÙ³ñ ³Ý³Ó Á. u = a 0 + a 1 t+ a 2 t 2 ; 2 = a 0 + a 1 + a 2 ²ÕÛáõë³Ï 1. гñóÙ³Ý ïíû³éý»ñ

45 ºÝó¹ñ»Ýù Ù»½ ³ÛÉ ³ÕÛáõñÝ»ñÇó ѳÛïÝÇ, áñ ³å³ ³ÛáõÙ å³ñ³ýç³ñïá Ïáõݻݳ ³ëïÇ ³Ý³Ï³Ý Ýí³½Ù³Ý ÙÇïáõÙ ÙÇÝã 0-³Ï³Ý ٳϳñ- ¹³Ï: ²Û¹ ¹»åùáõÙ»ñÏñáñ¹ ýáõýïóç³ý ³í»ÉÇ Ýå³ï³Ï³Ñ³ñÙ³ñ ϳÝ˳ï»ëáõÙ³Ý Ñ³Ù³ñ. ¹ñ³ ñ³ýçïç í³ñù³ ÇÍÁ ѻﳽáïíáÕ Å³Ù³Ý³ÏáõÙ ³í»ÉÇ Ñ³Ù³å³ï³ë˳ÝáõÙ å³ñ³ý³ç³ñïç á áëáõãû³ýá: üáõýïóç³ûç ѳٳñ ÝáñÙ³É Ñ³í³ë³ñáõÙÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ï³ñ Á áõýç Ñ»ï Û³É ï»ëùá. = a 0 + a 1 + a 2 2 na 0 = a 1 + a 2 2 = a 0 + a a 2 3 = a a a 2 4 = áéáñ ³ñÅ»ùÝ»ñÁ ѳßí³ñÏ»Ýù ³ÕÛáõë³Ï 2-áõÙ: Ü»ñ¹Ý»Éáí ѳٳå³ï³ë˳ÝáÕ ³ñÅ»ùÝ»ñÁ Ùáõïù³ÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ áõù Ïëï³Ý³Ýù. 16a a a 2 = a a a 2 = a a a 2 =26.4 ²ÕÛáõë³Ï 2. î»ë³ï³ý ٳϳñ¹³ÏÝ»ñÇ Ñ³ßí³ñÏÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ 2 ²Ûë ѳٳϳñ Ç ÉáõÍáõÙáí ëï³ýáõù»ýù a 0 =1.98, a 1 =0.84, a 2 =-0.72: Ð»ï ³³ñ í»ñçý³ï³ý ï»ë³ï³ý ٳϳñ¹³ÏÇ Ñ³ßí³ñÏÙ³Ý ÙåÇñÇÏ ³- 2 Ý³Ó Á Ïáõݻݳ Ñ»ï Û³É ï»ëùá. = î»õ³¹ñ»éáí 2 -Ç Ñ³Ù³ñ = 1,2,,16 ³ñÅ»ùÝ»ñÁ ³Ù- áõç³óý»éáí ëï³óí³í ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ, Ñݳñ³íáñ ïý»é Ç Ñ³- Ù³ñ ѳٳå³ï³ë˳ÝáÕ Ù³Ï³ñ¹³ÏÝ»ñÁ: ²ÕÛáõë³Ï 3-Ç Ñ»ï ѳٻٳï-

46 Ù³Ý Ñ³Ù³ñ Ý»ñϳ۳óí³Í»Ý ݳ 2-ñ¹ ß³ñùÇ å³ñ³áéç` u= t- 1.2t 2 ï»ë³ï³ý ٳϳñ¹³ÏÝ»ñÇ Ñ³ßí³ñÏÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ: ²ÕÛáõë³Ï 3. γÝ˳ï»ëÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ ijٳݳÏÇ t å³ñçý 2-ñ¹ ß³ñùÇ å³ñ³áéç ϳÝ˳ï»ëíáÕ Ù³Ï³ñ- ¹³ÏÝ»ñÁ áõý»ý Ñ»ï Û³É ³ñÅ»ùÝ»ñÁ. u =17-Ç Ñ³Ù³ñ u17 =35 u =18-Ç Ñ³Ù³ñ u18 =19 u =19-Ç Ñ³Ù³ñ u19 =-18 u =20-Ç Ñ³Ù³ñ u20 =-48 u =21-Ç Ñ³Ù³ñ u21 =-82 ä³ñ½, áñ ïýï»ë³ Çïáñ»Ý, ³ÛåÇëÇ Ï³Ý˳ï»ëáõÙÁ, -Ç ³ó³ë³Ï³Ý ³ñÅ»ùÝ»ñÇ å³ûù³ýý»ñáõù Ù»Ïݳ³Ý»É Ñݳñ³íáñ ã : ²ÕÛáõë³Ï 4-áõÙ Ý»ñϳ۳óí³Í»Ý»ñ»ù óáõó³ýçßý»ñç Ù»Ãá¹áí Çñ³óÙ³Ý Í³í³É- Ý»ñÇ Ï³Ý˳ï»ëáõÙÁ: γÝ˳ï»ëÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÁ ¹Çï³ñÏíáÕ ß³ñùÇ í»ñççý»ñ»ù Ï»ï»ñݻݪ 2017, 2018, 2019ÃÃ.-ѳٳñ: ²ÕÛáõë³Ï 4. ºñ»ù Éñ³óáõóÇã óáõó³ýçßý»ñç û ï³ áñíù³ù ϳÝ˳ï»ëÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ ºñÏñáñ¹ ëûáõýáõù áñå»ë ëï½ý³ï³ý ß³ñù Ý»ñϳ۳óí³Í»Ý ѳßí»ïí³ÛÇÝ ïíû³éý»ñá ÃÃ.-Ç Ñ³Ù³ñ ÃÃ.-Ç Ñ³Ù³ñ ݳ˳ï»ëíáÕ Ù»ÍáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ºññáñ¹ ëûáõý³ïáõù ѳßí³ñÏí»É ïñ»ý¹á áñå»ë ϳ½Ù³-

47 Ï»ñåáõÃÛ³Ý Ñ³ßí»ïí³Ï³Ý ïíûé³ý»ñç ݳ˳ï»ëíáÕ ï³ñçý»ñçý ùëïñ³åáéû³óç³ûç ÙÇç c i =10.3+t ѳí³ë³ñٳ٠ͳÛÇÝ Ï³Ëí³ÍáõÃÛáõÝ: ²ñ ÇÝ» вÎà Ú²Ü Î³é³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éáõÙÁ é³½ù³í³ñ³ï³ý áñáßáõùý»ñá ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. Ñ»é³Ýϳñ³ÛÇÝ í»ñéáõíáõãûáõý, ¹ÇݳÙÇÏ ß³ñù»ñ, í»ñéáõí³ï³ý ³Ý³Ó»ñ, ïýï»ë³ï³ý ϳÝ˳ï»ëáõÙ, áñíáý³ûçý Ùá¹»É, Ñ»ï³Ñ³Û³ó í»ñéáõíáõãûáõý γé³í³ñã³Ï³Ý í»ñéáõíáõãû³ý ËݹÇñÝ, Áëï áõãû³ý Ñ³Ý áõù ÑÇÙÝ³Ï³Ý óáõó³ýçßý»ñç ÁÝïñáõÃÛ³ÝÁ ¹ñ³ ³ñÅ»ùÝ»ñÇ Ï³Ý˳ï»ëÙ³ÝÁ, ³ÛÝáõÑ»ï ³Û¹ ³ñÅ»ùÝ»ñÇ áñíáý³ûçý Ùá¹»ÉÝ»ñÇ û ÝáõÃÛ³Ù í»ñéáõííáõ ϳ½Ù³- Ï»ñåáõÃÛ³Ý Ï³Ý˳ï»ëíáÕ ýçý³ýë³ï³ý ѳßí»ïíáõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ïñ³ëïù³ýá: àõëáõùý³ëçñ»éáí ïýï»ë³ Çï³Ï³Ý ñ³ï³ýáõãûáõýá, ï»õ»- ϳïí³Ï³Ý ³½³Ý»ñÁ ϳñ»ÉÇ ³Å³Ý»É»ñÏáõ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ß»ñï»ñǪ Ñ»ï³- ѳ۳ó-Ñ»é³Ýϳñ³ÛÇÝ Ý»ñùÇÝ-³ñï³ùÇÝ: سûٳïÇÏ³Ï³Ý ÙåÇñÇÏ ýáõýïóç³ý»ñáí ¹ÇݳÙÇÏ ß³ñù»ñÇ ïíû³éý»ñáí ϳï³ñ»É»Ýù ³ñï³- ¹ñ³ÝùÇ ÝϳïÙ³Ù å³ñ³ýç³ñïç ϳÝ˳ï»ëáõÙª ÃÃ. ѳٳñ: :,,,

48 ²ðî² ð²üøæ ä²ð²üæ²ðîæ ²ÜàðàÞàôÂÚ²Ü Ü²ÚÆÜ ¼ºÔâºðÆ ÎÆð²èØ²Ü ä²úø²üüºðàôø ²è²æ²ðÎÆ Ü²Ð²îØ²Ü î²ð ºð²Î²ÚÆÜ Ð²ØºØ²îàôÂÚ²Ü ºÔ²Ü²Î سñÇݳ öàâæîú²ü ÐäîÐ îýï»ë³ù³ã»ù³ïçï³ï³ý Ù»Ãá¹Ý»ñ ³ÙÇáÝÇ Ñ³Ûóáñ¹ ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. ³é³ç³ñÏ, å³ñ³ýç³ñï, Ùá¹»É, åçï³ý»éçáõãû³ý ųÙÏ»ï, ï³ñ»ñ³ï³ûçý ѳٻٳïáõÃ۳ݻճݳÏ, Ýå³ï³Ï³ÛÇÝ ýáõýïóç³ ÞáõÏ³Û³Ï³Ý ãñ³ßí»ïßéí³í ³é³ç³ñÏ-å³Ñ³Ýç³ñÏ ûõ³ïç å³ûù³ý- Ý»ñÇÝ Ûáõñ³Ñ³ïáõÏ»Ý åçï³ý»éçáõãû³ý ųÙÏ»ïáí ³ñï³¹ñ³ï»ë³ÏÝ»ñÇ ï³ñ»ñ ͳí³ÉÝ»ñÇ ãçñ³óí³í ³ñï³¹ñ³ÝùÇ ³éϳÛáõÃÛáõÝÁ: ì»ñççýçë å³ï ³é³Í íý³ëý»ñçó Ëáõë³»Éáõ Ýå³ï³Ïáí åçï³ý»éçáõãû³ý ųÙÏ»- ïáõù ÏÇñ³éíáõÙ»Ý Ý³ÛÇÝ ½»Õã»ñ: ²ñï³¹ñ³ÝùÇ Çñ³óíáÕ Í³í³ÉÝ»ñÁ, ÇÝãå»ë Çñ³óÙ³Ý, ³ÛÝå»ë É ½»Õãí³Í Ý»ñÇ ¹»åùáõÙ ÏñáõÙ»Ý å³ï³ñ³- Ï³Ý ÝáõÛà ݳ˳ áõß³ïù³ý ã»ý»ýã³ñïíáõù: ²ñï³¹ñáÕÇÝ ÏáÕÙÝáñáßáÕ ÉáõÍáõÙÝ»ñ ïñ³ù³¹ñ»éáõ ѳٳñ áñáßí»é ³ñï³¹ñáõÃÛáõÝ-ëå³éáõÙ áñ- ÍÁÝóóÁ Ý»ñϳ۳óÝ»É áñå»ë ïýï»ë³ù³ã»ù³ïçï³ï³ý ÙṻɳíáñÙ³Ý ËݹÇñ: ì»ñççýë Ó ³Ï»ñåíáõÙ Ñ»ï Û³É Ï»ñå. ѳÛïÝÇ»Ý Çñ³óÙ³Ý ½»Õãí³Í Ý»ñÇ ¹»åùáõÙ ³ñï³¹ñ³ÝùÇ å³ñ³ýç³ñïç ͳí³ÉÝ»ñÁ ¹ñ³Ýó ѳí³Ý³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ä³ñ³ýçíáõù áñáß»é ³ÛÝåÇëÇ ³ñï³¹ñ³Í³í³É, áñá ϳå³ÑáíÇ ³é³í»É³ áõûý ß³ÑáõÛÃ: ÜÛáõÃÇ ë»õù Ó ³Ï»ñåÙ³Ý Ýå³ï³- Ïáí ³ñï³¹ñ³ÝùÇ Çñ³óÙ³Ý ½»Õãí³Í Ý»ñÇ íç ³ÏÝ»ñÁ ³Ýí³Ýí»É»Ý ½ñáÛ³Ï³Ý ³é³çÇÝ áõé»ñ: Ò ³Ï»ñåí³Í ËݹñÇ ïýï»ë³ù³ã»ù³ïçï³- Ï³Ý Ùá¹»ÉÇ Ï³éáõóÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ϳï³ñí»É»Ý Ñ»ï Û³É Ý߳ݳÏáõÙÝ»ñÁ. e -³ñï³¹ñ³ÝùÇ ÇÝùݳñÅ»ùÁ, c, c -ѳٳå³ï³ë˳ݳ³ñ ½ñáÛ³- Ï³Ý ³é³çÇÝ áõé»ñáõù ³ñï³¹ñ³ÝùÇ Çñ³óÙ³Ý Ý»ñÁ, b i b j -½ñá- Û³Ï³Ý ³é³çÇÝ áõé»ñç å³ñ³ýç³ñïç i -ñ¹ j -ñ¹ ͳí³ÉÝ»ñÁ, p p j - ¹ñ³Ýó ѳí³Ý³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, x i -½ñáÛ³Ï³Ý áõéç å³ñ³ýç³ñïç i - ñ¹ ³ñÅ»ùÇ ¹»åùáõÙ ³ñï³¹ñ³ÝùÇ Çñ³óíáÕ Í³í³ÉÁ, x ij -½ñáÛ³Ï³Ý áõéç å³ñ³ýç³ñïç i -ñ¹ ³ñÅ»ùÇ ¹»åùáõÙ ãçñ³óíáõ ³ñï³¹ñ³ÝùÇ ³ÛÝ Í³í³ÉÝ, áñý Çñ³óíáõÙ ³é³çÇÝ áõéç j -ñ¹ å³ñ³ýç³ñïç ¹»åùáõÙ, xp - áñáý»éç ³ñï³¹ñ³Í³í³ÉÁ, c -Á åçï³ý»éçáõãû³ý ųÙÏ»ïáõÙ ãçñ³óíáõ ³ñï³- ¹ñ³ÝùÇ Çñ³óÙ³Ý ÇÝÁ: Ò ³Ï»ñåí³Í ËݹñÇ ïýï»ë³ù³ã»ù³ïçï³ï³ý Ùá¹»ÉÇ [1] ѳٳñ ³é³ç³ñÏí»É ï³ñ»ñ³ï³ûçý ѳٻٳïáõÃ۳ݻճݳ- ÏÁ: Àëï ³Ûë»Õ³Ý³ÏÇ Ï³ï³ñíáõÙ Ýå³ï³Ï³ÛÇÝ ýáõýïóç³ûç ѳßí³ñÏ ½ñáÛ³Ï³Ý áõéç å³ñ³ýç³ñïç Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ³ñÅ»ù ÁݹáõÝ»Éáí áñå»ë ³ñï³¹ñ³Í³í³É [2] ³Û¹ ³½ÙáõÃÛáõÝÇó ÁÝïñíáõÙ ûåïçù³é ³ñï³-

49 ¹ñ³Í³í³ÉÁ: ²Ûë Ýå³ï³Ïáí ïýï»ë³ù³ã»ù³ïçï³ï³ý Ùá¹»ÉÇ Ýå³ï³- ϳÛÇÝ ýáõýïóç³ý [1] Ý»ñϳ۳óíáõÙ Ñ»ï Û³É Ï»ñå. Lxp e xp c yx c yx c yxp (1) ²Ûëï»Õ y x y x ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ½ñáÛ³Ï³Ý ³é³çÇÝ áõé»ñáõù ³ñï³¹ñ³ÝùÇ Çñ³óíáÕ Í³í³ÉÝ»ñÝ»Ý. y x x p x p x p x p x p (2) yx px px p x p px px x p x p x px p px p p x p x p p x x p p x x p p yx p -Á åçï³ý»éçáõãû³ý ųÙÏ»ïáõÙ ãçñ³óíáõ ³ñï³¹ñ³ÝùÇ Í³í³ÉÝ, áñá áñáßíáõù Ñ»ï Û³É Ï»ñå. yx p x p yx yx (4) (1)-(4)³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáí ½ñáÛ³Ï³Ý áõéç å³ñ³ýç³ñïç Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ³ñÅ»ùÇ Ñ³Ù³ñ ѳßí³ñÏÝ»ñÁ Çñ³Ï³Ý³óÝ»Éáõ ѳٳñ ³é³ç³ñÏí»É Ñ»ï Û³É ³ÕÛáõë³ÏÁ: ²ÕÛáõë³Ï 1.î³ñ»ñ³Ï³ÛÇÝ Ñ³Ù»Ù³ïáõÃ۳ݻճݳÏáí ËݹÇñÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³Ý ³ÕÛáõë³Ï (3) x p b i b x xi x pbi i x p x x p x i b x j x p xb j x j x j x p xb j x j x j x p xb j x j x j x p xb j x j x j x p xb j x j b j b x x p x b x x x x x b x x p x b x x x x x b x x p x b x x x x x b x x p x

50 ²ÕÛáõë³Ï 1-áõÙ Ýßí³Í ëçùíáéý»ñç áñíáõáõãûáõýý»ñç ³ó³ïñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ. xp ïáõáõù ñíáõù å³ñ³ýç³ñïç Ñ»ñÃ³Ï³Ý Í³í³ÉÁ, ïáõ»ñáõù ѳٳå³ï³ëË³Ý ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³Ù áñíáõáõãûáõýý»ñç ³ñÅ»ùÝ»ñÁ, b i ïáõáõù ½ñáÛ³Ï³Ý áõéç å³ñ³ýç³ñïç ͳí³ÉÝ»ñÁ, x xi x pbi i ïáõáí i å³ûù³ýáí áñáßíáõù ½ñáÛ³Ï³Ý áõéáõù ³ñï³¹ñ³ÝùÇ ³é³í»É³ áõûý Çñ³óáõÙÁ, áñá ËáõÙ Ýå³ï³Ï³ÛÇÝ ýáõýïóç³ûç Ù³ùëÇٳɳóÙ³Ý ëï½áõýùçó, ³å³ÑáíáõÙ ³Ûë áõéç ³é³í»É³ áõûý Çñ³óíáÕ Í³í³ÉÝ»ñÁ ³é³ç³ñÏÇ ³Û¹ áõéç å³ñ³ýç³ñïç ͳí³ÉÝ»ñÇÝ ã»ñ³½³ýó»éáõ å³ûù³ýý»ñá: xp xi ïáõáí áñáßíáõù»ý ½ñáÛ³Ï³Ý áõéáõù ³ñï³¹ñ³ÝùÇ ãçñ³óíáõ ͳí³ÉÝ»ñÁ: b j ïáõáõù»ñíáõù»ý ³é³çÇÝ áõéç å³ñ³ýç³ñïç ͳí³ÉÝ»ñÁ: x ij ïáõ»ñáí x ij x x b áñáßíáõù»ý ³ñï³¹ñ³ÝùÇ ³é³çÇÝ j p i j áõéáõù ³é³í»É³ áõûý Çñ³óíáÕ Í³í³ÉÝ»ñÁ, ½ñáÛ³Ï³Ý áõéáõù ãçñ³óíáõ ³Ûë áõéç å³ñ³ýç³ñïç ͳí³ÉÝ»ñÇÝ ã»ñ³½³ýó»éáõ å³ûù³ýý»ñáí: ²ÕÛáõë³ÏáõÙ i Çݹ»ùëÇ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ³ñÅ»ùÇ Ñ³Ù³ñ Çñ³óíáÕ Í³í³ÉÝ»ñÁ áñáßíáõù»ý x j x j x j x j x j ïáõ»ñáí: î³ñ»ñ³ï³ûçý ѳٻٳïáõÃ۳ݻճݳÏáí ËݹÇñÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³Ý ïíû³éý»ñá, áñáýó ѳٳñ ÉáõÍáõÙÝ»ñ»Ý Çñ³Ï³Ý³óí»É ͳÛÇÝ Ùá¹»ÉÇ [1] ÙÇçáóáí,»ñíáõÙ»Ý ëïáñ : ²ÕÛáõë³Ï 2. ¼ñáÛ³Ï³Ý ³é³çÇÝ áõé»ñç ³ñï³¹ñ³ÝùÇ å³ñ³ýç³ñïç ͳí³ÉÝ»ñÁ ѳٳå³ï³ëË³Ý Ñ³í³Ý³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¼ñáÛ³Ï³Ý áõé ²ñï³¹ñ³ÝùÇ ë³ñù³ýí³í Ýáí Çñ³ó- Ù³Ý ¹»åùáõÙ ¼ñáÛ³Ï³Ý áõé ²ñï³¹ñ³ÝùÇ ë³ñù³ýí³í Ýáí Çñ³ó- Ù³Ý ¹»åùáõÙ ØÇç³Ï³Ûù»ñÁ ( ) ØÇç³Ï³Ûù»ñÁ ( ) ØÇçݳϻï»ñÁ (å³ñ³ýç³ñ- ÏÇ Í³í³ÉÝ»ñ) 1517 b i г ³Ë³Ï³Ýáõ- ÃÛáõÝÝ»ñÁ ØÇçÝ³Ï»ï» ñá (å³ñ³ýç³ñïç ͳí³ÉÝ»ñ) b i 1517 ¼ñáÛ³Ï³Ý áõé ØÇç³Ï³Û ù»ñá ØÇçݳϻï»ñÁ (å³- ѳÝç³ñÏÇ Í³í³ÉÝ»ñ) b i ²ñï³¹ñ³ÝùÇ ë³ñù³ýí³í Ýáí Çñ³ó- Ù³Ý ¹»åùáõÙ ( ) 1517

51 n i гí³Ý³Ï³- ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ n 0,3637 0,0909 0,2727 0,1818 0,0909 i p i n ²é³çÇÝ áõé ²ñï³¹ñ³ÝùÇ ½»Õãí³Í Ýáí Çñ³óÙ³Ý ¹»åùáõÙ ØÇç³Ï³Ûù»ñÁ ( ) ( ) ( ) ( ) ØÇçݳϻï»ñÁ (å³ñ³ýç³ñïç ͳí³ÉÝ»ñÁ) b j г ³Ë³Ï³Ýá õãûáõýý»ñá n j гí³Ý³Ï³Ýáõ ÃÛáõÝÝ»ñÁ n j p j n ,3637 0,3636 0,0909 0,1818 ²ñï³¹ñ³ÝùÇ Çñ³óÙ³Ý ÇÝÁ c ¹ñ., ½»Õãí³Í ÇÝÁ c ¹ñ., ÇÝùݳñÅ»ùÁ e ¹ñ.: ÊݹÇñÝ»ñ»Ý ÉáõÍí»É åçï³ý»éçáõ- ÃÛ³Ý Å³ÙÏ»ï³Ýó ³ñï³¹ñ³ÝùÇ Çñ³óÙ³Ý ÝÇ c ¹ñ. óáõó³ýçßý»ñç ѳٳñ, áñáýó ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ Ý»ñϳ۳óí»É»Ý ëïáñ : ²ÕÛáõë³Ï 3. ͳÛÇÝ Ùá¹»ÉÇ ÙÇçáóáí ÉáõÍí³Í ËݹÇñÝ»ñÇ ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ c ¹ñ.; c ¹ñ. e ¹ñ. e ¹ñ. e ¹ñ. c x p L x p c x p L x p c x p L x p (¹ñ.) (Ï.) (ѽ.¹ñ.) (¹ñ.) (Ï.) (ѽ.¹ñ.) (¹ñ.) (Ï.) (ѽ.¹ñ.) î³ñ»ñ³ï³ûçý ѳٻٳïáõÃ۳ݻճݳÏáí ËݹÇñÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ Ý»ñϳ۳óí»É»Ý ³ÕÛáõë³Ï 4-Ç ï»ëùáí: -

52 ²ÕÛáõë³Ï 4. c ¹ñ., e ¹ñ., c ³ñÅ»ùÝ»ñÇ ï³ñ»ñ³ï³ûçý ѳٻٳïáõÃÛ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ c Xp (¹ñ.) (Ï ) Lx p 0 (ѽ. ¹ñ.) Lx 300 p (ѽ. ¹ñ.) Lx 600 p (ѽ. ¹ñ.) Lx 900 p (ѽ. ¹ñ.) Lx 1200 p (ѽ. ¹ñ.) 333,7 327,0 307,97 208,6 11,2 333,7 327,0 307,97 217,3 43,2 333,7 327,0 307,97 225,9 75,2 333,7 327,0 307,97 234,6 107,1 333,7 327,0 307,97 243,2 139,1 ¹ñ. c -Ç ï³ñ»ñ ͳÛÇÝ Ùá¹»Éáí ËݹÇñÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ ß ñïáñ»ý ѳÙ- ÁÝÏÝáõÙ»Ý ï³ñ»ñ³ï³ûçý ѳٻٳïáõÃ۳ݻճݳÏáí ÉáõÍí³Í ËݹÇñÝ»ñÇ ûåïçù³é ³ñÅ»ùÝ»ñÇ Ñ»ï: î³ñ»ñ³ï³ûçý ѳٻٳïáõÃ۳ݻճݳÏáí ϳï³ñí³Í ÉáõÍáõÙÝ»ñÁ Ý»ñϳ۳óí»É»Ý ͳå³ïÏ»ñÇ ï»ëùáí: ͳå³ïÏ»ñ 1. c ¹ñ., e ¹ñ. c ¹ñ. c -Ç ï³ñ»ñ ³ñÅ»ùÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ áñáßí³í L x p ýáõýïóç³ý»ñá: î³ñ»ñ³ï³ûçý ѳٻٳïáõÃ۳ݻճݳÏáí ϳï³ñí³Í ÉáõÍáõÙÝ»ñÇ ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ ³ó³Ñ³ÛïíáõÙ Ýå³ï³Ï³ÛÇÝ ýáõýïóç³ûç ¹ÇݳÙÇÏ³Ý ÇÝãå»ë ÙÇÝã ûåïçù³é ³ñï³¹ñ³Í³í³ÉÁ, ³ÛÝå»ë É Ýñ³ÝÇó Ñ»ïá: ²Ûë ¹»åùáõÙ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ëï»õííáõù ÁÝïñ»É ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý Ï³é³í³ñÙ³Ý É³í³ áõûý ï³ñ»ñ³ïá ûåïçù³é ÉáõÍÙ³Ý ÏÇñ³éÙ³Ý ¹»åùáõÙ ³é³ç³óáÕ ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ûù³ýý»ñáõù:

53 1. Ø. öáãçïû³ý êå³éù³ý ͳí³ÉÝ»ñÇ å³ï³ñ³ï³ý á áëáõãû³ý ½»Õã»ñÇ å³ûù³ýý»ñáõù ³é³ç³ñÏÇ Ý³Ñ³ïÙ³Ý ïýï»ë³ù³ã»ù³ïçï³ï³ý Ùá¹»ÉÁ, üç- ݳÝëÝ»ñ ¾ÏáÝáÙÇϳ, 2012,, ç гó³ áñíû³ý, Ø.öáÃÇÏÛ³Ý ²ñï³¹ñ³ÝùÇ ëå³éù³ý å³ï³ñ³ï³ý á á- ËáõÃÛ³Ý å³ûù³ýý»ñáõù ³ñï³¹ñ³ÝùÇ É³í³ñϳÛÇÝ Í³í³ÉÇ áñáßù³ý»õ³ý³ï, г۳ëï³ÝÇ ³ñï³ñ³ Çï³Ï³Ý ³Ï³¹»ÙdzÛÇ Éñ³»ñ, 2007, 4, ç سñÇݳ öàâæîú²ü ²ñï³¹ñ³ÝùÇ å³ñ³ýç³ñïç ³ÝáñáßáõÃÛ³Ý Ý³ÛÇÝ ½»Õã»ñÇ ÏÇñ³éÙ³Ý å³ûù³ýý»ñáõù ³é³ç³ñÏÇ Ý³Ñ³ïÙ³Ý ï³ñ»ñ³ï³ûçý ѳٻٳïáõÃÛ³Ý»Õ³Ý³Ï ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. ³é³ç³ñÏ, å³ñ³ýç³ñï, Ùá¹»É, åçï³ý»éçáõãû³ý ųÙÏ»ï, ï³ñ»ñ³ï³ûçý ѳٻٳïáõÃÛ³Ý»Õ³Ý³Ï Ý³ÛÇÝ ½»Õã»ñÇ å³ûù³ýý»ñáõù ûåïçù³é ³ñï³¹ñ³Í³í³ÉÇ áñáßù³ý ËÝ- ¹ñÇ ïýï»ë³ù³ã»ù³ïçï³ï³ý Ùá¹»ÉÇ Ñ³Ù³ñ ³é³ç³ñÏí»É ï³ñ»ñ³- ϳÛÇÝ Ñ³Ù»Ù³ïáõÃ۳ݻճݳÏÁ: гٳӳÛÝ ³Ûë»Õ³Ý³ÏÇ Ï³ï³ñíáõÙ Ùá¹»ÉÇ Ýå³ï³Ï³ÛÇÝ ýáõýïóç³ûç ѳßí³ñÏ å³ñ³ýç³ñïç Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ³ñÅ»ù ÁݹáõÝ»Éáí áñå»ë ³ñï³¹ñ³Í³í³É ³Û¹ ³½ÙáõÃÛáõÝÇó ÁÝïñíáõÙ ûåïçù³é ³ñï³¹ñ³Í³í³ÉÁ: ²Ûë ¹»åùáõÙ ³ó³Ñ³ÛïíáõÙ ËݹñÇ Ýå³ï³Ï³ÛÇÝ ýáõýïóç³ûç áõç ¹ÇݳÙÇϳÝ, áñá ÏÇñ³é³Ï³Ý ï»ë³ï»ïçó ³í»ÉÇ Ýå³ï³Ï³Ñ³ñÙ³ñ : :,,, Key words: supply, demand, model, expiration date, method of alternative comparison

54 ՊԵՏԱԿԱՆ ԳՈՒՅՔԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՈԼՈՐՏՈՒՄ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄՆԵՐԻ ԽՈՐԱՑՄԱՆ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ Անի ԴՈԽՈՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ տնտեսագիտության ինստիտուտի հայցորդ Բանալի բառեր. պետական գույք, բարեփոխումներ, բիզնես ծրագիր, գույքի հարթակ, գույքի օտարում, հողի կադաստրային արժեք Պետական գույքի կառավարման պրակտիկան Հայաստանում նորություն չէ: Պետական գույքի հետ կապված գործառույթները վերջին 15 տարիների ընթացքում իրականացվել են առանձին մարմին կողմից, որը ներկայումս ՀՀ կառավարության առընթեր պետական գույքի կառավարման վարչությունն է: Ինչպես և տնտեսության բոլոր ոլորտները, այնպես էլ պետական գույքի կառավարումն այժմ պահանջում է նոր մոտեցումների կիրառում, որոնց նպատակն է աշխուժացնել պետական գույքի տնտեսական շրջանառությունը և ավելացնել այդ գույքից տնօրինվող եկամուտներն ու ապագայում ստացվելիք օգուտները, իսկ պետական բաժնետիրական ընկերությունների դեպքում շահույթը: Պետական գույքի կառավարման ոլորտի բարեփոխումների իրականացման խոչընդոտ է Հայաստանում տնտեսական ակտիվությունը, որը վերջին տարիներին անկում է գրանցել: Որպես հետևանք իրավաբանական անձինք և հասարակությունն ավելի քիչ շահագրգռվածություն են ցուցաբերում գույքի ձեռք բերման ոլորտում, հատկապես այն դեպքում, երբ ուրվագըծված չեն այդ գույքի օգտագործման հեռանկարները և գույքի օգտագործումից ստացվող օգուտները, եկամուտները: Ուստի, բարեփոխումների ա- ռաջնային քայլերը ուղղությունները հիմնականում պետք է նպատակ հետապնդեն հավասարակշռել հասարակության պահանջարկը պետական գույքի առաջարկին: Այս ոլորտում առաջարկվող բարեփոխումների ուղղություններից մեկը օտարվող պետական գույքի նկատմամբ «բիզնես ծրագրի» ձևավորումն է: Հաշվի առնելով գույքի իրացման դժվարությունները և «լուրջ», ռազմավարական ներդրողների պահանջները ինչպես ձեռք բերվող գույքի նկատմամբ, այնպես էլ պետության տրամադրած երաշխիքների տեսանկյունից, անհրաժեշտ է ձևավորել այնպիսի պրակտիկա, որը թույլ կտա ներդրողներին առաջարկել ոչ թե գույք, այլ «բիզնես ծրագիր»: Պետական գույ- 54

55 քի գնորդներն, իրենց հերթին, ձգտում են նվազեցնել այն ռիսկերը, որոնք կառաջանան գույքը գնելու և այդ գույքի ներդրմամբ իրականացվող ձեռնարկատիրական գործունեության արդյունքում: «Բիզնես ծրագրի» շրջանակում առաջարկություն ներկայացնելը պահանջում է, որպեսզի կատարվեն նախապատրաստական բազմաբնույթ աշխատանքներ ներառյալ տվյալ գույքի նկարագիրը (պորտֆոլիոն), զարգացման հնարավորությունները, գործունեության կազմակերպման հեռանկարները, առկա ենթակառուցվածքը, գնորդին ներկայացվող պայմանների հիմնական կետերը (այդ թվում պայմանագրի նախնական տարբերակը): Նշված տեղեկատվությունն ու փաստաթղթերի նախագծերը պետք է լինեն գույքի օտարման առաջարկում: Իր հերթին, իրավասու մարմնի կողմից այդպիսի առաջարկ ներկայացնելը պահանջում է լայնածավալ աշխատանքների իրականացում բոլոր հասանելի միջոցների օգտագործմամբ: Առաջին հերթին պետք է կազմակերպել առաջարկվող «բիզնես ծրագրի» լուսաբանումը, գովազդը լրատվամիջոցներով, պաշտոնական կայքերով, այլ երկրներում Հայաստանի Հանրապետության դիվանագիտական և առևտրային ներկայացուցչությունների միջոցով: Բացի Վարչության աշխատակազմից անհրաժեշտություն կառաջանա նաև ներգրավել մասնագիտացված անձանց կամ կազմակերպությունների վաճառքի գործակալների, որոնց համար հնարավորություն կըստեղծվի նաև վաճառված գույքի արժեքից պարգևավճար վճարել: Առաջարկվող մոտեցումը կիրառելի է այնպիսի պետական գույքի համար, որն ունի բարձր գրավչություն և այդ գույքի հիման վրա (դրա ներդըրմամբ) ձեռնարկատիրական գործունեություն ծավալելու հեռանկարներ: Այս մոտեցումը պահանջում է որոշակի փոփոխություններ կատարել օրենսդրության մեջ նախատեսելով այլ անձանց պարգևավճարների վճարումը օտարման գործարքը կնքելու դեպքում: Վճարվող գումարի մասնաբաժինը նույնպես անհրաժեշտ է ամրագրել գույքի օտարման մասին ՀՀ կառավարության համապատասխան որոշումներում: Անհրաժեշտ կլինի վերանայել «Բյուջետային համակարգի մասին» ՀՀ օրենքի 36 համապատասխան հոդվածները, որտեղ սահմանված են պետական գույքի օտարումից ստացված 36 Տես ՀՀ Ազգային ժողովի կողմից 1997 թվականի հունիսի 24-ին ընդունված «Հայաստանի Հանրապետության բյուջետային համակարգի մասին» ՀՀ օրենքը (ՀՕ-137),

56 միջոցների բաշխումը, համաձայն որի ստացված միջոցների 30 տոկոսն ուղղըվում է համապատասխան համայնքների բյուջե ըստ գույքի գտնվելու վայրի: Փոփոխությունների անհրաժեշտություն կառաջանա նաև «Տեղական ինքնակառավարման մասին» ՀՀ օրենքի համայնքի բյուջեի ձևավորման աղբյուրները սահմանող 86-րդ հոդվածում, «Պետական գույքի մասնավորեցման (սեփականաշնորհման) մասին» ՀՀ օրենքի 28-րդ և «Պետական գույքի կառավարման մասին» ՀՀ օրենքի 27-րդ հոդվածներում, ինչպես նաև ՀՀ կառավարության 2003 թվականի հունիսի 13-ի N 882-Ն որոշման մեջ: Նշված օրենքներում առաջարկվող փոփոխությունների արդյունքում օտարվող գույքի վաճառքի գումարից որոշակի մասնաբաժին կփոխանցվի իրավասու մարմնին այդ նպատակով բացված արտաբյուջետային հաշվին, որի միջոցները կօգտագործվեն գույքի գրավչությունը բարձրացնելու նպատակով: Մասնավորապես, այդ միջոցների հաշվին կարող են իրականացվել` առաջարկների «բիզնես ծրագրերի» պատրաստման ծախսերը, տեխնիկական միջոցների ձեռքբերման կապված ծախսերը, վաճառքի ենթակա գույքի պահառությունը, անհրաժեշտության դեպքում գույքի վերանորոգման աշխատանքները կամ կոնստրուկտիվ փոփոխությունները, «բիզնես ծրագրերի» նախապատրաստման գործում ներգրավված մասնագետների խրախուսման հետ կապված ծախսերը, գույքի վաճառքով զբաղվող գործակալների վարձատրությունը (եթե այդպիսիք ներգրավվեն): Առաջարկվող բարեփոխումների հաջորդ ուղղությունն է գույքի «հարթակի» ստեղծումը: Հատկապես, դժվարություններով իրացվող (մի քանի անգամ չվաճառված, կամ իր բնութագրիչներից ելնելով մեծ պահանջարկ չունեցող) պետական գույքի օտարման գործընթացը բարելավելու համար առաջարկվում է ներդնել «գույքի հարթակ» (կամ, ինչպես ընդունված է նաև ասել «գույքի խանութ») գաղափարը: Այս մոտեցումն ենթադրում է, որ եթե որոշակի պետական գույքի օտարման մասին ՀՀ կառավարության որոշմամբ սահմանված ժամկետում այդ գույքը մրցույթով կամ աճուրդով չի վաճառվել, ապա ՀՀ կառավարությունը գնորդների համար հնարավորություն է ստեղծում ձեռք բերելու տվյալ գույքը` տեղադրելով այն «հարթակում»: Ընդ

57 որում, «հարթակում» ներկայացված գույքի նկատմամբ կիրառվելու են ՀՀ կառավարության որոշմամբ սահմանված պայմանները. մրցույթի դեպքում` գույքի արժեքը և ներդրումային պարտավորությունները, աճուրդի դեպքում գույքի արժեքը: Թեև այս մոտեցումը նոր չէ, այն ամրագրված է «Պետական գույքի մասնավորեցման (սեփականաշնորհման) մասին» ՀՀ օրենքում և կիրառվում է մասնավորեցման գործարքների նկատմամբ, սակայն հաշվի առնելով, որ ներկայում վաճառքներն իրականացվում են հիմնականում օտարման ճանապարհով, նպատակահարամար ենք գտնում կիրառել մոտեցում օտարվող պետական գույքի նկատմամբ: Վարչության ինտերնետային կայքում կնախատեսվի առանձին բաժին հատված, որտեղ մշտապես տեղադրված է լինելու «հարթակում» ներկայացված գույքը և այդ գույքի հիմնական բնութագրիչները, նաև լուսանկարները: Բարեփոխումների մեկ այլ ուղղություն կարող է հանդիսանալ աճուրդային նոր եղանակի ներդրումը, որի իմաստն է պետական գույքի վաճառքի կազմակերպումը առանց նախապես հայտարարված վաճառքի մեկնարկային գնի: Մինչ օրս կիրառվող պետական գույքի մասնավորեցման և օտարման պրակտիկան պահանջում է, որպեսզի նախապես որոշվի և ընդունվող որոշումներում ամրագրվի գույքի գնահատված արժեքը: Հայաստանի Հանրապետությունում գույքի գնահատման գործընթացը վաղուց արդեն ազատականացված է «Անշարժ գույքի գնահատման գործունեության մասին» ՀՀ օրենքը 2005 թվականի հոկտեմբերի 4-ին ընդունումից հետո: Ուստի հաճախ անշարժ գույքի գնահատողների կողմից պետական գույքի գնահատված արժեքը սահմանվում է ամենաբարձրը ապահովագրվելու համար պետության գույքը ցածր գնով վաճառելուց: Ավելի հաճախ այդ արժեքը չի համապատասխանում գույքի նկատմամբ ձևավորված շուկայական պահանջարկին, այլ կերպ ասած` առաջարկվող գնով տվյալ գույքը գնելու ցանկացողների թիվը սահմանափակվում է, իսկ գույքի օտարման գործընթացը ձգձգվում է ոչ թե ամիսներով, այլ տարիներով: Ուստի գույքի իրական արժեքը որոշելու համար առաջարկվում է կիրառել այնպիսի կառուցակարգ, որը զերծ է գոյություն ունեցող թերություններից, գույքի բազմաթիվ անգամ գնահատելու, օտարման նախապատրաստելու և գույքի վաճառքը կազմակերպելու ինչպես ծախսերից, այնպես էլ ժամանակի կորուստից: Առաջարկվող կառուցակարգը հետևյալն է. վաճառողը ՀՀ կառա-

58 վարության կողմից լիազորված մարմինը, հանրային առաջարկ է հրապարակում նախատեսելով հետևյալ քայլերը 1. հրապարակում է հանրային առաջարկ առանց գույքի գնի սահմանման նպատակ ունենալով բացահայտել գույքի հավանական գնորդներին և այդ գնորդների կողմից առաջարկվող գնման գինը, 2. ստացված առաջարկների մեջ նշված ամենաբարձր գինը համարվում է հետագայում կազմակերպվող աճուրդի պայման: Հայաստանի Հանրապետության համայնքների գույքի սեփականության ձևավորման աղբյուրներից մեկը պետական սեփականություն հանդիսացող գույքը համայնքի սեփականությանը հանձնելն է: Այս գործընթացն առավել մեծ ծավալով իրականացվեց համայնքների ձևավորման սկզբնական փուլում, երբ ՀՀ կառավարության որոշմամբ բոլոր համայնքներին փոխանցվեց տեղական ինքնակառավարման մարմիններին վերապահված սեփական լիազորությունների իրականացման համար անհրաժեշտ գույքը, ինչպես նաև այլ գույք: Ներկայումս այդ գործընթացը կրում է կետային, ոչ զանգվածային բնույթ, իսկ գույքի նկատմամբ նման պահանջարկը ձևավորվում է համայնքների կողմից և ոչ միշտ է հիմնավորված համապատասխան ծրագրերով: Գույքի այն տարրերը, որոնք տարիներով չեն օգտագործվում, դարձել են ոչ պիտանի պետության կարիքների օգտագործման համար կարող են հետաքրքրություն առաջացնել համայնքներում գործունեություն ծավալող տնտեսավարող սուբյեկտների, համապատասխան համայքների բնակիչների համար: ՈՒստի, անհրաժեշտություն է առաջանում ուսումնասիրելու համայնքների կողմից ՀՀ կառավարությանը ներկայացված լավագույն ծրագրերը և համայքների կողմից Վարչության տնօրինության տակ գտնվող նշված չօգտագործվող գույքի նկատմամբ պահանջի կամ հետաքրքրության դեպքում, ՀՀ կառավարության որոշումների համաձայն այդպիսի գույքը հանձնել համապատասխան համայնքին ծրագրային օգտագործման նպատակով: Տնտեսական քաղաքականության, այդ թվում պետական գույքի կառավարման ոլորտում բարեփոխումների կարևորագույն ուղղություններից է վարչարարության պարզեցումը և պետական մարմինների գործառույթների պատվիրակումը մասնավոր հատվածին կամ այդպիսի ծառայությունների գնումը մասնավորից: Այդպիսի պրակտիկան տարածված է ամբողջ աշ-

59 խարհում և ստացել է «աութսորսինգ» անվանումը: Վարչարարության պարզեցման պահանջը հստակորեն սահմանվում է ինչպես վերջին տարիների համար ընդունված ՀՀ կառավարության ծրագրերում, այնպես էլ միջազգային կազմակերպությունների կողմից երկրների ռեյթինգային ցուցանիշները որոշող զեկույցներում: Մասնավորապես, «Գործարարությամբ զբաղվելը» (կամ «Doing Business») ամենամյա զեկույցի վարկանիշները բարելավելու պահանջով ՀՀ կառավարությունը ընդունում են միջոցառումների իրականացման համապատասխան ծրագրեր (ՀՀ կառավարության որոշումներ): Թեև պետական գույքի կառավարումը, որպես ոլորտ, չի դիտարկվում վերը նշված զեկույցում, սակայն այս ոլորտում վարվող քաղաքականությունը չի կարող դուրս մնալ բարեփոխումների ընդհանուր տրամաբանությունից: Այս ուղղությամբ փոփոխություններ են կատարվում պետական գույքի օտարման գործընթացը (ՀՀ կառավարության 2003 թվականի հունիսի 13-ի N 882-Ն որոշում), երկարաժամկետ (ՀՀ կառավարության 2013 թվականի հոկտեմբերի 3-ի N 1106-Ն որոշում) և կարճաժամկետ (ՀՀ կառավարության 2001 թվականի փետրվարի 22-ի N 125 որոշում) վարձակալության գործընթացները, պետական մասնակցությամբ առևտրային կազմակերպությունների լուծարման գործընթացը (ՀՀ կառավարության 1999 թվականի դեկտեմբերի 14-ի N 752 որոշում), ինչպես նաև հանրակացարանային բնակելի տարածքների նվիրատվության գործընթացը (ՀՀ կառավարության 2011 թվականի մարտի 24-ի N 305-Ն որոշում) կանոնակարգող գործող որոշումների մեջ: Կատարվող փոփոխությունների հիմնական նպատակն է վարչարարության պարզեցումը, վերը նշված որոշումներով իրականացվող գործարքների ժամկետների կրճատումը, տնտեսավարող սուբյեկտների և քաղաքացիների հետ տարվող աշխատանքների պարզեցումը, պահանջվող փաստաթղթերի օպտիմալացումը: Պետական գույքի կառավարման ոլորտի բարեփոխումների ընթացքում այս ուղղությամբ աշխատանքները շարունակվելու են: Աութսորսինգի մեխանիզմը ակտիվորեն օգտագործվում է հանրային հատվածում, որի զարգացումը սկսվել է 1990-ական թվականներից: Հիմնականում աութսորսինգի զարգացումը կապված է պետական կառավարման համակարգի բարեփոխումների, այսպես կոչված, նոր հանրային կառավարման (New Public Management) հասկացության զարգացման հետ: Աութսորսինգի ակտիվ զարգացումը համահունչ է «նոր հանրային կառավար-

60 ման» գրեթե բոլոր հիմնարար սկզբունքներին (հանրային կառավարման համակարգում շուկայական մեխանիզմների ներդրում, հանրային կառավարման գործունեության նկատմամբ կառավարման արդյունավետություն, թափանցիկության պահանջների ավելացում, կառավարման ապակենտրոնացում), այդ իսկ պատճառով զարմանալի չէ, որ պետական գործառույթների որոշակի մասի փոխանցումը աութսորսինգի դարձել է հանրային կառավարման հատվածի բարեփոխումների բաղադրիչներից: Պետական մարմիններին տրամադրվող աութսորսինգի գործառույթները բաժանվում են 3 խմբի: Առաջին խումբը ընդգրկում է սպասարկման գործառույթները (օրինակ տարածքի մաքրման աշխատանքներ, աղբահանություն, հասարակական սնունդ, պահպանության ծառայություններ), որոնք չեն պահանջում կատարողների կրթական մակարդակի բարձր չափանիշներ: Երկրորդ խմբի գործառույթները ներառում են ապահովման գործառույթներ, որոնք պահանջում են կատարողների բավականաչափ բարձր մասնագիտական որակավորում: Այս խմբին են վերաբերում նաև տեղեկատվական տեխնոլոգիաների, ֆինանսների և հաշվապահության, անձնակազմի կառավարման, իրավաբանական աջակցության, փաստաթղթաշըրջանառության հետ կապված գործառնական գործառույթները: Երրորդ խումբը ներառում է պետական կառավարման հատվածի ա- ռանցքային գործառույթների աութսորսինգի իրականացում: Տվյալ խմբի գործառույթներն աութսորսինգի միջոցով կիրարկումը շատ հազվադեպ է հանդիպում, քանի որ այդ գործառույթները պետք է իրականացվեն բարձր և նեղ մասնագիտացում ու համապատասխան ոլորտում զգալի փորձ ունեցող անձինք: Անգամ զարգացած եվրոպական երկրներում տվյալ հարցը փորձագետների և քաղաքագետների ակտիվ քննարկումների վեճերի առարկա է հանդիսանում: Ամեն դեպքում, իրավասու պետական մարմնի կողմից աութսորսինգի միջոցով պատվիրակվող գործառույթները գնահատվելու են ելնելով հետևյալ գործոններից` արդյո ք աութսորսինգը կբերի բյուջետային խնայողության, կնպաստի գործառույթների իրականացման որակի բարձրացմանը, առկա է արդյո ք շուկայում համապատասխան առաջարկ,

61 հնարավոր է արդյո ք ձևակերպել հստակ պահանջներ գործառույթների իրականացման համար 37 : Անհրաժեշտ է վերանայել նաև հողի կադաստրային արժեքի վճարման հարցը նախկինում սեփականաշնորհված հասարակական և արտադրական օբյեկտների հողամասերի սեփականատերերի փոփոխության դեպքում հնարավորություն ստեղծելով հողի կադաստրային արժեքի տարաժամկետ վճարման համար: Այսպես, ՀՀ հողային օրենսգրքի 64-րդ հոդվածի 8-րդ մասի պահանջներից ելնելով` հասարակական և արտադրական օբյեկտների կառուցման և սպասարկման համար տրամադրված և սահմանված կարգով կառուցապատված պետական կամ համայնքային սեփականություն հանդիսացող հողամասերը (բացառությամբ ՀՀ հողային օրենսգրքի 60-րդ հոդվածով սահմանված հողամասերի) անհատույց սեփականության իրավունքով, օրենքի ուժով, փոխանցվեցին այն իրավաբանական և ֆիզիկական անձանց, ում մինչև թվականը նշված հողամասերը հատկացված էին անհատույց (մշտական) օգտագործման կամ վարձակալության իրա-վունքով: Նշված, անհատույց սեփականության իրավունքով փոխանցված հողամասերի սեփականատիրոջ փոփոխության դեպքում (առուվաճառքի, նվիրատվության, փոխանակման կամ իրավաբանական անձանց լուծարու-մից հետո նրա հիմնադիրներին հանձնման, այդ թվում` պարտատերերի պահանջների բավարարման կամ բռնագանձման) սահմանված է հողամա-սի կադաստրային արժեքի միանվագ վճարման պարտադիր պայման վճարման պարտավորությունը դնելով հողամասը ձեռք բերողի վրա, ուստի և հասարակական կամ արտադրական օբյեկտների կառուցման համար տրամադրված հողամասը ձեռք բերելու ցանկություն ունեցող անձինք հիմ-նականում խուսափում են նման պարտավորությամբ ծանրաբեռնված հողա-մասի ձեռքբերումից, քանի որ, որպես կանոն, դրանց մակերեսի մեծ չա-փերից ելնելով, միանվագ վճարման ենթակա կադաստրային արժեքի գու-մարը զգալի է: Դրանից ելնելով կողմերը դիմում են հողամասի կադաս-տըրային արժեքի վճարում չպահանջող և օրենքով չարգելված այլ ձևերի, որոնք հիմնականում չեն արտահայտում կողմերի իրական կամքը (հողամա-սի առուվաճառքի գործարքը) հողամասը օրինակ նոր ստեղծվող իրավաբանական անձի կանոնադրական կապիտալում ներդնելու և բաժնետոմսը օտարելու միջոցով. իրավաբանական անձի բաժանման կամ իրավաբանական անձի այլ իրավաբանական անձի միացման ձևով և այլն: 37 և

62 Բացի այդ, բանկերի կամ վարկային կազմակերպությունների մեծ մասը ևս խուսափում են նման պարտավորությամբ ծանրաբեռնված հողամասերը որպես գրավի առարկա դիտարկելուց: Արդյունքում այդ տնտեսական նշանակության հողամասերը ու դրանց վրա կառուցված շինությունները դուրս են մնում քաղաքացիական շրջանառությունից: Հայաստանի Հանրապետության հողային օրենսգրքում պետք է փոփոխություններ կատարվեն, որոնցով հնարավորություն կտրվի հողամասերը ձեռք բերողների կողմից հողամասի կադաստրային արժեքը վճարել տարաժամկետ կարգով, եթե դրա կադաստրային արժեքը գերազանցում է որոշակի օրենքով սահմանված չափը 38 : Թեև, համաձայն «Պետական գույքի կառավարման մասին» ՀՀ օրենքի 39 և ՀՀ կառավարության որոշումների մշակվում, հաստատվում և իրականացվում են պետական գույքի կառավարման եռամյա ծրագրեր, սակայն ինչպես ներկայումս գործող պետական գույքի կառավարման թվականների ծրագրում, այնպես էլ նախորդ ծրագրում արտացոլված առաջադրանքները, ըստ պետական գույքի կառավարման բնագավառների, ունեն բացառապես քանակական բովանդակություն, չափվում են քանակապես: Այսպես, ծրագրում սահմանված է մասնավորեցման, օտարման, վերակազմակերպման, լուծարման և հավատարմագրային կառավարման հանձնելու ենթակա կազմակերպությունների միայն թվաքանակն ու պետական բյուջե շահութաբաժիներ վճարող պետական մասնակցությամբ առևտրային կազմակերպությունների անվանացանկը ըստ կանխատեսվող շահութաբաժինների ծավալների: Նման բովանդակություն ունեցող պետական գույքի կառավարման ծրագիրը ներկա պայմաններում որպես գործիք չի կարող ծառայել պետական գույքի կառավարման արդյունավետության բարձրացման պահանջներին: Ելնելով ՀՀ կառավարության գործող ծրագրի պահանջներից պետա- 38 Նշված հիմնախնդրի լուծման նպատակով 2017 թվականի վերջին հանրային քննարկման էր ներկայացվել «Հայաստանի Հանրապետության հողային օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի նախագիծը, տես 39 Տես «Պետական գույքի կառավարման մասին» ՀՀ օրենքը, ընդունվել է ՀՀ Ազգային ժողովի կողմից 2014 թվականի նոյեմբերի 20-ին (ՀՕ-158-Ն),

63 կան գույքի կառավարումը պետք է շարունակել իրականացնել բովանդակային առումով նոր արմատապես բարեփոխված երկարաժամկետ ծրագրի միջոցով: Ընդ որում, պետական գույքի նոր երկարաժամկետ ծրագիրն իր մեջ պետք է ընդգրկի կառավարման ենթակա պետական գույքի բոլոր բնագավառները հստակ սահմանված ժամկետային և իրատեսական առաջադրանքներով, սպասվելիք ֆինանսական արդյունքներով, ծախսերով, պատասխանատու մարմիններով և ծրագրով ստանձնած առաջադրանքներին հասնելու համար գործուն մեխանիզմներով: Ըստ էության, պետական գույքի երկարաժամկետ ծրագիրը պետք է վերափոխվի պետական գույքի կառավարման բիզնես ծրագրի: Պետական գույքի կառավարման երկարաժամկետ ծրագրի օրգանական մաս պետք է կազմեն պետական մասնակցությամբ առևտրային կազմակերպությունների հեռանկարային զարգացման ծրագրերը, իրենց հստակ սահմանված առաջադրանքներով ու միջոցառումներով, սպասվելիք քանակապես չափելի ֆինանսական արդյունքներով և ծախսերով: Ընդ որում, ըստ տարիների պետք է սահմանվեն ֆինանսական և ոչ ֆինանսական հիմնական ցուցանիշների աճի տեմպերը, աշխատանքների կազմակերպման պատասխանատուները և աշխատանքները չկատարելու դեպքում պատասխանատվության ենթարկելու միջոցները: Պետական գույքի կառավարման նոր ծրագիրը հաջողությամբ իրականացնելու համար արմատապես պետք է բարեփոխել պետական գույքի վաճառքի կազմակերպման, օգտագործման տրամադրման ու կառավարման մեխանիզմները: Այդ աշխատանքների կատարմանն անհրաժեշտ է ներգրավել պատվիրակման միջոցով նաև բարձր որակավորում ունեցող մասնագետների:

64 Անի ԴՈԽՈՅԱՆ Պետական գույքի կառավարման ոլորտում բարեփոխումների խորացման անհրաժեշտությունը Բանալի բառեր. պետական գույք, բարեփոխումներ, բարեփոխումների ուղղություններ, բիզնես ծրագիր, գույքի հարթակ, գույքի օտարում, հողի կադաստրային արժեք Պետական գույքի կառավարման ընդունված պրակտիկան կարիք ունի փոփոխությունների, նոր մոտեցումների կիրառման, որոնց նպատակն է աշխուժացնել պետական գույքի տնտեսական շրջանառությունը և ավելացնել այդ գույքից ստացվող եկամուտները, ապագայում ստացվելիք օգուտները, իսկ պետական բաժնեմասով ընկերությունների դեպքում շահույթը: Հեղինակն առաջարկում է բարեփոխումների մի շարք ուղղություններ, որոնց շարքում են պետական գույքը բիզնես ծրագրի տեսքով գնորդներին առաջարկելը, դժվար իրացվելի գույքի վաճառքի համար առանձին հարթակի ստեղծումը: :,,, -,.,, Key words: state property, reforms, directions of reforms, business project, platform for state property sale, property disposal, cadastral value of land

65 .

66

67

68

69 :,,,, Keywords: economic integration, monetary union, EAEU, policy of currency regulation, the exchange rate, scenarios of currency integration Լիանա ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ Արժութային միության հնարավոր ստեղծման շրջանակներում ԵՏՄ երկրների մակրոտնտեսական ցուցանիշների կոնվերգենցիայի վերլուծությունը Բանալի բառեր. տնտեսական ինտեգրացիա, արժութային միություն, ԵՏՄ, արժութային կարգավորման քաղաքականություն, արժութային ինտեգրման սցենարներ Հոդվածում ներկայացված է ԵՏՄ երկրների միջև առկա հետևյալ մակրոտնտեսական ցուցանիշների կոնվերգենցիայի վերլուծությունը` գնողունակության պարիտետ, անվանական փոխարժեք, սպառողական գների ինդեքս, M2X; դիտարկվում է դրամական միության ստեղծման սցենարի հնարավորությունը: Վերլուծությունը թույլ տվեց եզրակացնել, որ մակրոտնտեսական ցուցանիշների միջև նկատվում է բացասական կոնվերգենցիա, այսպիսով ԵՏՄ երկրների զարգացման այս փուլում արժութային միության ստեղծումը նպատակահարմար չէ

70 î²ð ºð àèàðîüºðæ زêܲ ºîܺðÆ ²ÞʲîàôܲÎàôÂÚ²Ü Ðà º ²Ü²Î²Ü ÐÆØܲÊÜ ÆðܺðÆ ìºðèàôìàôâúàôü ìçéû³ù вȲæÚ²Ü ÐÐ ä»ï³ï³ý ϳé³í³ñÙ³Ý ³Ï³¹»Ùdz ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. ³ëݳ ÇïáõÃÛáõÝ, ³ß˳ïáõݳÏáõÃÛáõÝ, Ñá»³Ý³Ï³Ý áñíáýý»ñ, áñíáõý»áõãû³ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛáõÝ ÐỳÝáõÃÛ³Ý ÇïáõÃÛáõÝÁ 20-ñ¹ ¹³ñÇ í»ñççó ëïë³í ÙÇÝã ³Ûëûñ Ëáñù³ÛÇÝ áõëáõùý³ëçñáõãûáõý Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ Ù³ë³Ý Çï³Ï³Ý áñíáõ- Ý»áõÃÛ³Ý ï³ñ»ñ áéáñïý»ñáõù ³ß˳ïáÕ Ù³ëݳ»ïÝ»ñÇ Ñá»³Ý³Ï³Ý å³ïñ³ëïí³íáõãû³ý, ³ß˳ï³ÝùݳÛÇÝ å³ûù³ýý»ñç, ÙÃÝáÉáñïÇ, Ñá»- ýç½çáéá Ç³Ï³Ý áñíáýý»ñç, Ù³ëݳ ÇïáõÃÛ³Ý Ý»ñϳ۳óíáÕ å³ñ³ýçý»- ñç ³ÛÉ Ñ³ñó»ñÇ ßáõñç: ØÇÝã ³Ý ³Ù Ó ³íáñí»É»Ý ÑỳÝáõÃÛ³Ý ³- é³ýóçý áéáñïý»ñ ݳ ³í³éÝ»ñ (³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ ÑỳÝáõÃÛ³Ý, Ù³ë- ݳ Çï³Ï³Ý áñíáõý»áõãû³ý ÑỳÝáõÃÛáõÝ, ñ áýáùçï³ ³ÛÉÝ), áñáýù ³é³í»É Ù³Ýñ³Ù³ëÝ Çï³Ï³Ýáñ»Ý áñóáõù»ý ÉáõÍáõÙ ï³é ³½Ù³ÃÇí Ëݹñ³Ñ³ñáõÛó ѳñó»ñÇ: ²Û¹ ѳñó»ñÇó ųٳݳϳÏÇó ÑỳÝáõÃÛ³Ý ³éç ͳé³ó»É Ù³ñ¹áõ ³ß˳ïáõݳÏáõÃÛ³Ý ËݹÇñÁ, áñá Çï³Ï³Ý, áñ- Ó³ñ³ñ³Ï³Ý ÏÇñ³é³Ï³Ý ³éáõÙÝ»ñáí Ù»Í Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ áõýç Ý»ñϳÛÇë Çï³ï»ËÝÇÏ³Ï³Ý ½³ñ ³óÙ³Ý å³ûù³ýý»ñáõù: ²é³í»É³å»ë ÏÇñ³é³- Ï³Ý ³éáõÙáí Çï³Ï³Ý Ù»Í áõß³¹ñáõãû³ý»ý ³ñųÝÇ Ñá»³Ý³Ï³Ý ³ÛÝ áñíáýý»ñç áõëáõùý³ëçñáõãûáõýý»ñá, áñáýù ϳñ áñ ³½¹»óáõÃÛáõÝ»Ý áõ- Ý»ÝáõÙ Ù³ëݳ»ïÝ»ñÇ ³ß˳ïáõݳÏáõÃÛ³Ý íñ³: ²Û¹ Ñá»³Ý³Ï³Ý áñ- ÍáÝÝ»ñÁ Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý áñíáõý»áõãû³ý ѳٳϳñ Ç Ù³ëÝ»Ý Ï³½ÙáõÙ, áñáýù Çñ»ÝóÇó Ý»ñϳ۳óÝáõÙ»Ý ³ñ¹ ûû»ïïçí»ñ áõûãý»ñ: سëݳ- Çï³Ï³Ý áñíáõý»áõãû³ý å³ûù³ýý»ñá»ýã³¹ñáõù»ý ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ ÙÇç³í³Ûñ (³ß˳ï³í³Ûñ, ñ áýáùçï ѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñ, ³ß˳ï³ÏÇóÝ»ñ, ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ Å³Ù»ñ ³ÛÉÝ), áñáýù ½»ñÍ ã»ý ݳ Ñá»³Ý³Ï³Ý áñ- ÍáÝÝ»ñÇó (ϳÛáõÝ áñ³ïý»ñ, Ñá»Ï³Ý áñíáýã³óý»ñ, íç ³ÏÝ»ñ, ÙÇç³ÝÓ- ݳÛÇÝ Ñ³ñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, ³ñáÛ³Ñá»³Ý³Ï³Ý ÙÃÝáÉáñï ³ÛÉÝ): ²ß˳ïáõݳÏáõÃÛ³Ý íñ³ ³½¹»óáõÃÛáõÝ áõý»óáõ Ñá»³Ý³Ï³Ý áñíáýý»ñç áõç ѳٳϳñ Á ³ÝÙÇç³Ï³Ýáñ»Ý ³Ý¹ñ³¹³éÝáõÙ ³ÝÓÇ ýç½çï³ï³ý Ñá»- ³Ý³Ï³Ý íç ³ÏÇ, ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ Ï³ñáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ íñ³, áñå»ë Ñ»- ï ³Ýù, å³ûù³ý³íáñáõù ݳ ³ß˳ï³ÝùÇ ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛáõÝÁ Áݹ- ѳÝáõñ ïýï»ë³ï³ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñ: î³ñçý»ñ ß³ñáõÝ³Ï ³Ûë ѳñó»ñáí ½³Õí»É»Ý ïýï»ë³ï³ý áõõõí³íáõãû³ý ѳïáõÏ Ñ³ëï³ïáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáýó áõß³¹ñáõãû³ý Ï»ÝïñáÝáõÙ»Ý»Õ»É ³ß˳ï³ÝùÇ ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý Ï³½Ù³Ï»ñåÙ³Ý ËݹÇñÝ»ñÁ, ÇÝãå»ë ݳ ³ß˳ï³ÝùÇ áõç ÁÝóóùÇ Ñá»- ³Ý³Ï³Ý ï³ññ»ñá: ºÉÝ»Éáí ÑÇÙݳËݹñÇ ³ñ¹Ç³Ï³ÝáõÃÛáõÝÇó ³ÛÝ Ñ³Ý-

71 ³Ù³ÝùÇó, áñ Ù³ñ¹áõ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ áñíáõý»áõãû³ý ÝáõÛÃÝ áõ ï á- ÕáõÃÛáõÝÁ»ÝóñÏíáõÙ»ñ³ñ³ á áëáõãûáõýý»ñç, Ù»ñ ³éç Ýå³ï³Ï ¹ñí»É áõëáõùý³ëçñ»éáõ ï³ñ»ñ Ù³ëݳ»ïÝ»ñÇ ³ß˳ïáõݳÏáõÃÛ³Ý ËÁÝ- ¹ÇñÁ, ³ÛÝ å³ñå³ý»éáõ, ½³ñ ³óÝ»Éáõ ٻ˳ÝǽÙÝ»ñÁ, ÇÝãå»ë ݳ ³ß˳ïáõݳÏáõÃÛ³Ý ÃáõɳóÙ³ÝÁ Ýå³ëïáÕ Ñá»³Ý³Ï³Ý áñíáýý»ñá: Ðá»- ³ÝÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ϳï³ñí³Í ѻﳽáïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ í»ñççý ï³ëý³ùû³- ÏáõÙ Ó ³íáñí³Í Çï³Ï³Ý ѳ۳óùÝ»ñÝ áõ ¹ÇñùáñáßáõÙÝ»ñÝ áõõõí³í»ý Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý áñíáõý»áõãû³ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³ÝÁ ϳåí³Í Ñỳ- Ý³Ï³Ý áñíáýý»ñç ïýï»ë³ï³ý ѳٳϳñ Ç ³ñ» áëù³ý Ñ»ï: ÐÇÙݳËݹñÇ ³½Ù³ÏáÕÙÇ ¹Çï³ñÏáõÙÝ»ñÁ ѳٳËÙ»Éáí ѳñÏ»Ýù ѳٳñáõÙ Ù³ëݳ»ïÝ»ñÇ ³ß˳ïáõݳÏáõÃÛ³Ý ËݹÇñÝ áõëáõùý³ëçñ»é ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ Ï³½Ù³Ï»ñåã³Ï³Ý ÑỳÝáõÃÛ³Ý Ý³ ³í³éÇ ï»- ë³ýïûáõýçó, ù³ýç áñ ³ÛÝ ³é³í»É³å»ë ËáñáõÃ۳٠ѻﳽáïáõÙ Ñ»Ýó Ñá»³Ý³Ï³Ý áñíáýý»ñý áõ ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ: ²Ûë áéáñïç Ù³ëݳ»ïÝ»ñÇÝ Ùßï³å»ë Ñáõ½áõÙ»Ý ËݹÇñÝ»ñ, áñáýù ³ÝÙÇç³Ï³Ýáñ»Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝ»Ý áõý»ýáõù ³ß˳ïáÕÝ»ñÇ Ñá»Ï³ÝÇ Ï³éáõóí³ÍùÝ»ñÇ, Ñá»Ñáõ½³Ï³Ý íç- ³ÏÝ»ñÇ, Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý áñ³ïý»ñ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõ- ÃÛ³Ý íñ³ 44 : гÛïÝÇ, áñ ³ß˳ï³ÝùÁ ¹ñ³Ï³Ýáñ»Ý ³½¹áõÙ Ù³ñ¹áõ ÑỳÝáõÃÛ³Ý íñ³: ØÛáõë ÏáÕÙÇó, ÝáõÛÝ Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý áñíáõý»áõãû³ý»ñï³ñ³ï ϳï³ñáõÙÁ ѳݻóÝáõÙ Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý Ñá ݳÍáõÃÛ³ÝÁ, Ñá»³Ý³Ï³Ý ËáãÁݹáïÝ»ñÇ ³é³ç³óÙ³ÝÁ, ϳï³ñáÕ³Ï³Ý áñíáõý»áõ- ÃÛ³Ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý Ýí³½»óÙ³ÝÁ, Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý ÑÙïáõÃÛáõÝ- Ý»ñÇ ÏáñëïÇÝ: γñ»ÉÇ ³ë»É, áñ ³Ûë ¹»åùáõÙ áñí»ýù áõý»ýáõù Ù³ë- ݳ Çï³Ï³Ý ¹»ýáñÙ³óÙ³Ý Ñ»ï, áñá ½³ñ ³ÝáõÙ åñáý»ëçáý³éç½³óç³ûç áõéáõù Ù³ëݳ ÇïáõÃÛ³Ý ³½Ù³ÃÇí ï»ë³ïý»ñç Ù»ç 45 : سëݳ- Çï³Ï³Ý ¹»ýáñÙ³óÇ³Ý ï³ñ»ñ³ïáõù ѳۻó³Ï³ñ Ç»ñÏáõ ï»ë³ïý»ñ: ØÇ ÏáÕÙÇó ¹³ áñíáõý»áõãû³ý ÝáñÙÝ, áñá Ýáõó ñáõù Ýå³ï³ÏÝ»ñÇ, ëï½áõýùý»ñç, ï»ëýáéá dzݻñÇ, áñíáõý»áõãû³ý Ù»Ãá¹Ý»ñÁ: ØÛáõë ÏáÕ- ÙÇó, Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý ¹»ýáñÙ³ódzÛÇ í»ñéáõíáõãû³ý ѳٳñ ϳñ áñ³ áõûý ÑÇÙù Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý ÃÇϳÛÇ ¹»áÝïáÉá dzÛÇ ã³ ³ÝÇßÁ 46 : سëݳ Çï³Ï³Ý ñ³ï³ýáõãû³ý Ù»ç Ó ³íáñí»É»Ý ÙÇ ß³ñù ѳëϳóáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáýù ³ñï³óáÉáõÙ»Ý Ù³ëݳ»ïÝ»ñÇ ³ß˳ïáõݳÏáõÃÛ³Ý

72 ÏáñáõëïÁ ϳ٠ÃáõɳóáõÙÁ: ²Û¹ ѳëϳóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù»ç ï»õ»ý ï»é Ù³ë³Ý Çï³Ï³Ý ³ÛñáõÙ, ÑÛáõÍí³ÍáõÃÛáõÝ, ¹»ýáñÙ³ódz, ¹»ÙáïÇí³ódz, Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý ëãñ»ë ³ÛÉ, áñáýù áõõçõ ϳåí³Í»Ý ïíû³é Ù³ëݳ ÇïáõÃÛ³Ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý ïýï»ë³ï³ý áõñí³éáõûãý»ñç Ñ»ï: àõëáõùý³ëçñ»éáí ѳٳ¹ñ»Éáí ³Ûë ѳëϳóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳñáÕ»Ýù Ýß»É, áñ ³ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí áñí áõý»ýù Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý ¹»ýáñÙ³ódzÛÇ Ñ»ï: سë- ݳ Çï³Ï³Ý ¹»ýáñÙ³ódzÛÇ Ñá»³Ý³Ï³Ý áñíáýý»ñç ËݹÇñÝ»ñÇÝ ÝíÇñí³Í Ñá¹í³ÍÝ»ñáõ٠ѳ ³Ë ÝßíáõÙ, áñ ÝáõÛÝ Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý áñíáõ- Ý»áõÃ۳ݻñϳñ³Å³ÙÏ»ï ϳï³ñáõÙÁ ѳݻóÝáõÙ Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý Ñá ݳÍáõÃÛ³Ý, Ñá»³Ý³Ï³Ý ËáãÁݹáïÝ»ñÇ ³é³ç³óÙ³ÝÁ, áñíáõý»áõ- ÃÛ³Ý Ï³ï³ñáճϳÝáõÃÛ³Ý, Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý ÑÙïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý Ýí³½»óÙ³ÝÁ 47 : Ðá»³Ý³Ï³Ý áñíáýý»ñç Ù³Ýñ³ÏñÏÇï í»ñ- ÉáõÍáõÃÛáõÝÁ ÃáõÛÉ ï³éçë Ýáñáß»É Ù³ëݳ»ïÇ åñáý»ëçáý³é ¹»ýáñ- Ù³ódzÛÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ñ³ïϳÝÇßÝ»ñÁ: ñ³ýù Ùï³ÍáÕáõÃÛ³Ý áñíáõý»áõ- ÃÛ³Ý, ëáóç³é³ï³ý í³ñù³ ÍÇ Ï³ñÍñ³ïÇå»ñ»Ý, áñáýù ¹ñë áñíáõù»ý ³ÝÓÇ Ñá»³Ý³Ï³Ý å³ßïå³ýáõãû³ý ³é³ÝÓÇÝ Ó»ñáõÙ é³óçáý³é³óáõù, åñáû»ïóç³, ûï³ñáõù, áë³ñçýáõù, ÝáõÛݳϳݳóáõÙ ³ÛÉÝ: ²Ûë ³ÛÉ Ñ³ñó»ñ ɳÛÝáñ»Ý áõëáõùý³ëçñí»é»ý éáõë ÑỳÝÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ØáõÇåáí ì., ¼ÇÝã»Ïá ì., ìá¹áåû³ýáí³ Ü., ÜÇÏÇýáñáí³., èáõýçïáí ì. ³ÛÉÝ 48 : سëݳ»ïÝ»ñÇ ³ß˳ïáõݳÏáõÃÛ³Ý Ýí³½Ù³Ý Ï³Ù ÃáõɳóÙ³Ý ³- é³çý³ûçý Ñá»³Ý³Ï³Ý áñíáýý»ñçó Ù»ÏÁ ëãñ»ëý Ñáõ½³Ï³Ý ɳñí³ÍáõÃÛáõÝÁ: êãñ»ë³ûçý ɳñí³ÍáõÃÛ³Ý ³ß˳ïáÕÝ»ñÇ Ï³ï³ñáճϳÝÇ ÙÇç áëñ³ñ³»ñáõãûáõýá ùýý³ñïíáõù Ü. ÜÇÏáɳ Ç, Æ.ÎáÝáåÉáõ³ÛÇ Ñá¹í³ÍáõÙ 49 : Üñ³Ýù ÝßáõÙ»Ý, áñ ëãñ»ëç ϳåÁ Ù³ñ¹áõ Ñá»³Ý³Ï³Ý Ñá»- ýç½çï³ï³ý áñíáõý»áõãû³ý Ñ»ï å³ûù³ý³íáñí³í ³ÛÝ Ñ³Ý ³Ù³Ýùáí, áñ ³½Ù³ÃÇí Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý ³é³ç³¹ñ³ÝùÝ»ñÇ ÉáõÍáõÙÁ Ñݳñ³íáñ ÙdzÛÝ ³ÝÓÇ áñíáõý»áõãû³ý ѳٳÉÇñ å³ûù³ýý»ñç ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ù: Çï³ñÏíáõÙ»Ý ³ÛÝåÇëÇ Ñ³ëϳóáõÃÛáõÝÝ»ñ, ÇÝãåÇëÇù»Ý ëãñ»ëá ³ß- ˳ïáõݳÏáõÃÛáõÝÁ, ÇÝãå»ë ݳ ëãñ»ëç Ï»Ýë³³Ý³Ï³Ý Ñ³ñÙ³ñíáÕ³- ϳÝáõÃÛ³Ý Ù»Ë³ÝǽÙÝ»ñÁ Ù³ëݳ»ïÇ áñíáõý»áõãû³ý íñ³ ÃáÕ³Í Ñ»ï ³ÝùÝ»ñÁ: àõß³ ñ³í»ý ϳݳÝó ïõ³ù³ñ¹ï³ýó ÙÇç ëãñ»ëç ï³ñ-»ñáõãûáõýý»ñá, ÇÝãå»ë ݳ ëãñ»ëç ³é³ç³Ù³Ý å³ï ³éÝ»ñÁ ٻͳͳí³É

73 ѳÕáñ¹³ÏóáõÃÛ³Ý áéáñïáõù: γï³ñí»É ÙåÇñÇÏ áõëáõùý³ëçñáõãûáõý, áñç ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõ٠ѻﳽáïí»É»Ý ëãñ»ëç ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý Çñ³í³å³ÑÝ»ñÇ ³ß˳ïáõݳÏáõÃÛ³Ý ÙÇç áëñ³ñ³»ñáõãûáõýá, ѻﳽïí»É»Ý Çñ³í³å³ÑÝ»ñÇ Ùï³íáñ ϳñáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ï³ñ»ñáõãûáõýý»ñá ϳËí³Í ëãñ»ëç ³éϳÛáõÃÛáõÝÇó, ëãñ»ëç ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý ï³ñ»ñáõãûáõýý»ñá Çñ³í³å³ÑÝ»ñÇ ï³ñ»ñ ë»é»ñç Ùáï: Ø»Ï ³ÛÉ ûñçý³ï áõå³ßë³ïáõý»ñç ³ß˳ïáõݳÏáõÃÛ³Ý áõëáõùý³ëçñáõùá: ²Ûë áéáñïáõù ³ß˳ï³ÝùÁ å³ûù³- ݳíáñí³Í ³ñÓñ éçëï³ûýáõãû³ù ëãñ»ëç ³ áí å³ñ³ýçáõù ϳÝ- ˳ñ»ÉÇã ÙÇçáóÝ»ñ` áõõõí³í Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý ÑÇí³Ý¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ 50 : ò³ýï³ó³í ÇÝëïÇïáõïÇ Ï³é³í³ñÙ³Ý ³é³çݳѻñà ËݹÇñÁ ³ß˳ïáÕ- Ý»ñÇ ³éáÕçáõÃÛ³Ý å³ñå³ýáõùý Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý ÑÇí³Ý¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ ½³ñ ³óÙ³Ý Ï³Ý˳ñ»ÉáõÙÁ: ²ß˳ï³ÝùÇ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ñÓñ áñ³ïç ³å³ÑáíáõÙÁ å³ñ³ýçáõù áã ÙdzÛÝ ³ß˳ï³ÏÇóÝ»ñÇ Ùßï³Ï³Ý áõëáõóáõù ϳé³í³ñÙ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ Ç áõ áñ³ïç å³ñ³ýçý»ñç å³ñå³- ÝáõÙ, ³ÛÉ ³ß˳ï³Ï³½ÙÇ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ å³ûù³ýý»ñç ûåïçù³é³óáõù: Æ.. ܻݳËáíÁ, Ú. Æ. êï»åïçýá Çñ»Ýó Ñá¹í³ÍáõÙ ³ñï³óáÉáõÙ»Ý É³áñ³ïáñ Ï»ÝïñáÝÇ ³ÝÓݳϳ½ÙÇ Ñ»ï³½áïáõÃÛ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ, û ï³ áñ- Í»Éáí ¹Çý»ñ»ÝóÇ³É Ý³Ñ³ïÙ³Ý Ù»Ãá¹Á ³ß˳ïáõݳÏáõÃÛ³Ý Ýí³½Ù³Ý ¹»åùáõÙ, ÇÝãå»ë ݳ ϳÝ˳ñ»ÉÇã ÙÇçáóÝ»ñ ɳáñ³ïáñdzÛÇ ³ÝÓݳ- ϳ½ÙÇ Ñá ݳÍáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙ 51 : سëݳ Çï³Ï³Ý áñíáõý»áõãû³ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ï³ññ»ñçó Ù»ÏÁ ëáóç³é-ñỳý³ï³ý, áñá ϳåí³Í ³ß˳ïáõÅÇ ³ñ»Ýå³ëï ѳñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï, ³ÛëÇÝùÝ` ¹ñ³Ï³Ý ÙÃÝáÉáñïÇ Ïáñ- ͳÝÇã ѳϳٳñïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ó³Ï³ÛáõÃÛ³Ù, ÇÝãå»ë ݳ áõç ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ ûñí³ ÁÝóóùáõÙ Ñá»³Ý³Ï³Ý íç ³Ïáí: Ø. ñç áñç ³Ý. áõëáõùý³ëçñ»é ³ñï³Ï³ñ Çñ³íÇ ³ÏÝ»ñÇ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹Çëå»ïã»ñ- Ý»ñÇ Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý ѳñÙ³ñ»óÙ³Ý Ñá»³Ý³Ï³Ý áñíáýý»ñá: Çëå»ïã»ñÝ»ñÇ áñíáõý»áõãû³ý ÝßáÕ Ù»Í³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÁ å³ûù³ý³íáñí³í Ù³ñ¹áõ ï»ëýçï³ûç áëñ³ñ³»ñáõãû³ù, áñá ÃáõÛÉ ï³éç뻽ñ³ï³ó- Ý»É, áñ, ãý³û³í Ñá»³Ý³Ï³Ý ï»ëáõãû³ý åñ³ïïçï³ûç Ù»ç ïíû³é ËÁݹñÇ Ù»Í Ñ»ï³ùñùñáõÃÛ³ÝÁ, ³ÛÝ ãç ϳñáÕ Ñ³Ù³ñí»É ³í³Ï³Ý³ã³ Ùß³Ïí³Í: ²ñï³Ï³ñ Çñ³íÇ ³ÏÝ»ñÇ ûå»ñ³ïáñý»ñç ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñá»- ³Ý³Ï³Ý ѻﳽáïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ¹»é ë áã ÙÇ ï»ë³ï»ï ãï³ Ñ³ëϳݳÉáõ

74 Çñ ÝáõÛÃÝ áõ ѳïϳÝÇßÝ»ñÁ: àã ³í³ñ³ñ áõß³¹ñáõãûáõý ѳïϳóíáõÙ ³ÛÝåÇëÇ»ñ áõûãý»ñç, ÇÝãåÇëÇù»Ý Ñá»³Ý³Ï³Ý ³¹³åï³ódzÝ, ³é³ç- ݳÛÇÝ Ñ³ïϳå»ë»ñÏñáñ¹³ÛÇÝ ³¹³åï³ódzÝ, ³ñï³Ï³ñ Çñ³íÇ ³Ï- Ý»ñÇ Í³é³ÛáÕÝ»ñÇ Ñá»³Ý³Ï³Ý ³ç³ÏóáõÃÛáõÝÁ, ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ áñ- ÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ³ÛÉÝ: ²ÛëåÇëáí, ³éϳ ѳϳëáõÃÛáõÝ ¹Çëå»ïã»ñÇ áñíáõý»áõãû³ý Çï³Ï³Ý ³ç³ÏóáõÃÛ³Ý ûû»ïïçí å³ñ³ýçç Ýñ³ áã ³í³ñ³ñ ½³ñ ³óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ 52 : Ðá»³Ý³Ï³Ý áñ- ÍáÝÝ»ñÇ ï»ë³ýïûáõýçó í»ñéáõí»éáí Ù³ñ¹áõ ³ß˳ïáõݳÏáõÃÛáõÝÁ ³é³ç»Ý ³ÉÇë Ñ»ï Û³É áñíáýý»ñç ϳñ áñáõãûáõý᪠³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ»ñͳÝñ³»éÝí³ÍáõÃÛáõÝÁ, ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ ³é³ç³¹ñ³ÝùÝ»ñÇ ûå»ñ³ïçí ï»ëýçï³ï³ý ϳï³ñáõÙÁ (³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ é»åçù Ñ³Ý Çëï, ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ Ï»óí³Íù, ýáõýïóçáý³é ѳïϳÝÇßÝ»ñÇ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ Í³Ýñ³»éÝí³ÍáõÃÛ³Ý): ²Ûë ¹»åùáõÙ Ù»Ýù ËáëáõÙ»Ýù Ù³ëݳ Çïáñ»Ý ³é³í»É ͳÝñ³»éÝí³Í Ñá»Ï³Ý áñíáýã³óý»ñçó (å»ñó»åïçí, ïñ³ù³³ý³- ϳÝ, ½ ³óÙáõÝù³ÛÇÝ, Ñá»ß³ñųϳÝ), ÇÝãå»ë ݳ ³ß˳ï³ÝùÇ ¹ñ³ ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ëáõû»ïïçí ϳñ áñáõãûáõýçó: ÊݹñÇ áõëáõùý³ëçñù³ý Ññ³ï³åáõÃÛáõÝÝ áõ ³ëïÇ ³ÝÁ ѳëï³ïíáõÙ»Ý ³ÛÝ ³ëïáí, áñ Ñ³Û Ñá»- ³ÝÝ»ñÁ í»ñ³ý³û»é»ý ³ÝÓݳϳ½ÙÇ ÁÝïñáõÃÛ³Ý Ï³é³í³ñÙ³Ý Ñ³ñó»ñÁ, ù³õ³ù³óç³ï³ý ͳé³ÛáÕÝ»ñÇ í»ñ³å³ïñ³ëïù³ý, Ù³ëݳ Çï³- Ï³Ý áñíáõý»áõãû³ý ÏáÙå»ï»ÝïáõÃÛáõÝÝ áõ ³Ýíï³Ý áõãûáõýá, ϳé³í³ñ- Ù³Ý ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÁ ³ÛÉ ËݹÇñÝ»ñ (²í³Ý»ëÛ³Ý Ð., ²Õáõ½áõÙóÛ³Ý è., Èáù- Û³Ý ²., áñ Û³Ý ê. ³ÛÉÝ): ²é³í»É áõß³¹ñáõãûáõý Ï»Ýïñáݳóí³Í ³ñï³Ï³ñ, ݳųٳÛÇÝ, ëãñ»ë³ûçý éçëï³ûçý Ù³ëݳ ÇïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ íñ³, ÇëÏ ù³õ³ù³óç³ï³ý ͳé³ÛáÕÝ»ñÇ ³ß˳ï³ÝùÁ ³Ýï»ëíáõÙ 53 : ²ÛëåÇëáí, Ñá»Ï³Ý ɳñí³ÍáõÃÛáõÝÁ, Ñá»³Ý³Ï³Ý ³ÝÑ³Ý ëïáõãûáõýá áñáß ¹»åù»ñáõÙ, ѳϳٳñïáõÃÛáõÝÝ»ñÝ áõ ݳųٳÛÇÝ»ñ áõûãý»ñá áõ- Õ»ÏóíáõÙ»Ý Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý ¹»ëïñáõÏódzÛáí: ºí ѳϳé³Ï ¹»åùáõÙ, Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³çáÕ ÉáõÍáõÙÁ ÏѳݻóÝÇ ³ÝѳïÝ»- ñç áñíáõý»áõãû³ý Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý ½³ñ ³óÙ³Ý Ñ»ï³ ³ ³ ÇÝ: ²Õáõ½áõÙóÛ³Ý è., ä³åáû³ý ì., ²ÝÓÇ Ï»Ýë³ áñíáõý»áõãû³ý Ñá»³Ý³Ï³Ý ³Ýíï³Ý áõãûáõý, ºñ ³Ý, 2015, 142 ç; ²í³Ý»ëÛ³Ý Ð. سëݳ Çï³Ï³Ý åçï³ý»éçáõ- ÃÛ³Ý Ñá»³Ý³Ï³Ý ã³ ³ÝÇßÝ»ñÇ Ñ³Ù³¹ñáõÃÛ³Ý í»ñéáõíáõãûáõýá, Ðá»Ï³Ý ³éáÕçáõÃÛ³Ý Ñ³Ý¹»ë.N3,2012, ç 13-17; ÈáùÛ³Ý ²., гÝñ³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛ³Ý Ï³é³í³ñãÇ Ñá»³Ý³Ï³Ý å³ïñ³ëïù³ý ѳٳϳñ Ç Ï³éáõó³ñÏÙ³Ý Ñ³Û»ó³Ï³ñ ³ÛÇÝ ÑÇÙù»ñÁ ÐÐ-áõÙ. ÐäØÐ, ºñ.

75 ìçéû³ù вȲæÚ²Ü î³ñ»ñ áéáïñý»ñç Ù³ëݳ»ïÝ»ñÇ ³ß˳ïáõݳÏáõÃÛ³Ý Ñá»³Ý³Ï³Ý ÑÇÙݳËݹñÝ»ñÇ í»ñéáõíáõãûáõý ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. Ù³ëݳ ÇïáõÃÛáõÝ, ³ß˳ïáõݳÏáõÃÛáõÝ, Ñá»³Ý³Ï³Ý áñíáýý»ñ, áñíáõý»áõãû³ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛáõÝ Ðá¹í³ÍÁ ÝíÇñí³Í ï³ñ»ñ áéáïñý»ñç Ù³ëݳ»ïÝ»ñÇ ³ß˳ïáõݳÏáõ- ÃÛ³Ý Ñá»³Ý³Ï³Ý ÑÇÙݳËݹñÝ»ñÇ áõëáõùý³ëçñù³ýá: ²ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ ÑỳÝáõÃÛ³Ý Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý ñáíáõý»áõãû³ý ÑỳÝáõÃÛ³Ý ï»- ë³ýïûáõýçó ï³ñ»ñ ѻﳽáïáõÃÛáõÝÝ»ñ Ù³ïݳÝßáõÙ»Ý Ù³ëݳ»ïÝ»ñÇ ³ß˳ïáõݳÏáõÃÛ³Ý íñ³ ³ó³ë³³ñ ³½¹»óáõÃÛáõÝ áõý»óáõ Ñỳݳ- Ï³Ý áñíáýý»ñá: гïϳå»ë áõß³¹ñáõãûáõý»ýù ¹³ñÓñ»É ëã»ñë³ûçý Ñá-»Ñáõ½³Ï³Ý ɳñí³ÍáõÃÛáõÝ ³é³ç³óÝáÕ Ñá»³Ý³Ï³Ý áñíáýý»ñçý ³ñ¹ Ù³ëݳ ÇïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ¹ñ³Ýó áõý»ó³í ¹»ñÇÝ: Key words: profession, operability, psychological factors, effectiveness :,,,

76 ՀՀ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՃԻ ՎՐԱ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՆԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ՏՆՏԵՍԱՉԱՓԱԿԱՆ ՄՈԴԵԼԻ ՕԳՆՈՒԹՅԱՄԲ 54 Էդգար ԹԱՂԱՐՅԱՆ ՀՊՏՀ Մակրոէկոնոմիկայի ամբիոնի ասպիրանտ Բանալի բառեր. տնտեսաչափական մոդել, ինստիտուտի արդյունավտություն, ռիսկ պրեմիում, համաշխարհային նորարարական համաթիվ, տեխնոլոգիական ներուժ Տեխնոլոգիական ներուժն ապահովող ինստիտուտների արդյունավետությունը Երկարաժամկետում կայուն և որակյալ տնտեսական աճ ա- պահովելու գործում հաջողած երկրների փորձը ցույց է տալիս, որ տեխնոլոգիաներն ու նորարարությունները այն հիմնական գործոններն են, որոնց վրա կարելի է կառուցել մրցունակ տնտեսական համակարգ Երկրի տեխնոլոգիական ներուժը մեծացնելու համար մեծ նշանակություն ունեն թե ներքին և թե արտաքին աղբյուրներից ստացված ներդրումները: ԱՊետրոսյանը ներդրումների ներգրավման անհրաժեշտության առումով նկատում է, որ այն կլուծի մի շարք խնդիրներ, որոնց թվում է նաև «շուկայական տնտեսությանը բնորոշ նոու-հաուների ներգրավումը» թ հոկտեմբերին ՀՀ կառավարությունը հաստատում է «ՀՀ ներդրումային քաղաքականության հայեցակարգը», որում անդրադարձ է կատարվում դրանց կարևորությանն ու մատնանշվում են առկա հիմնախնդիրնրի լուծման ուղիները 56 Գաղտնիք չէ, որ ներդրումներն ընդհանրապես և օտարերկրյա ներդրումները մասնավորապես, առնչվում են ինչպես տեխնոլոգիական ոլորտին բնորոշ, այնպես էլ ընդհանուր տնտեսական և քաղաքական համակարգից բխող ռիսկերի հետ, որոնց նվազեցմանն են ուղղված երկրում գործող ինստիտուտները Սակայն այդ առումով Հայաստանում առկա են 54 Հոդվածը պատրաստվել է ՀՀ ԿԳՆ ԳՊԿ ՀՀԲՀ ՀԲ գիտական ծրագրի շրջանակներում 55 «Օտարերկրյա ներդրումների ինստիտուցիոնալ և օրենսդրական հիմքերը ՀՀ-ում», Ա Պետրոսյան, Եվրոպ. ակադեմիա գիտ. հոդվածների ժող. 2, Երևան 2013, էջ Քաղվածք ՀՀ կառավարության նիստի արձանագրությունից, 8 հոկտեմբերի 2015 թ. N 45, «ՀՀ ներդրումային քաղաքականության հայեցակարգին և հայեցա-կարգից բխող միջոցառումների ժամանակացույցին հավանություն տալու մասին», էջ 15

77 զգալի ռիսկեր, ինչը վկայում է գործող ինստիտուտների պակաս արդյունավետության մասին Այդ է փաստում ստորև ներկայացված աղյուսակ 1-ը Աղյուսակ 1Ներդրումային ռիսկերի և հարկային դրուքաչափերի մակարդակն ըստ տարածաշրջանների 57 Տարածաշրջան/Երկիր Տարածաշրջանի/երկ Համախառն -րի ռիսկ պրեմիում ռիսկ պրեմիում Հարկայի ն դրույք Հայաստան 5.19% 1027% 2000% Աֆրիկա 5.58% 1063% 28.04% Ասիա 119% 6.27% 25.93% Ավստրալիա,Նոր Զելանդիա 0.00% 5.08% 29.71% Կարիբյան ավազ. երկրներ 6.31% 11.39% 24.02% Կենտ. և հարավ.ամերիկա 3.55% 8.63% 31.73% ՌԴ և արևելյան Եվրոպա 2.69% 7.77% 18.42% Միջին արևելք 1.61% 6.69% 2056% Հյուսիսային Ամերիկա 0.00% 5.08% 21.42% Արևմտյան Եվրոպա 0.93% 6.01% 25.51% Ընդամենը աշխարհում 1.13% 6.21% 24.64% Աղյուսակում արտացոլված տարածաշրջանի կամ երկրի ռիսկ պրեմիումը ցույց է տալիս կոնկրետ տարածաշրջանի կամ երկրի կառավարման առանձնահատկություններով և տիրող քաղաքական իրավիճակով պայմանավորված ներդրողի համար լրացուցիչ ռիսկերի մակարդակը Այս ցուցանիշը Հայաստանում բավականին բարձր է 2017թ կազմել է 519% Բարձր է նաև համախառն ռիսկ պրեմիումը, որն իր մեջ ներառում է նաև տնտեսական ռիսկերը Հասկանալի է, որ նման ռիսկերը ազդում են գների մակարդակի վրա և թողարկված արտադրանքը դարձնում պակաս մրցունակ ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին շուկաներում Այս առումով մրցունակության խնդրին առավելապես բախվում են փոքր ավելացված արժեք ունեցող արտադրությունները և դրանով առաջնային պլան մղում բարձր ավելացված արժեք ունեցող արտադրությունների անհրաժեշտությունը Իհարկե, բարձր ավելացված արժեքով արտադրանքի թողարկումը կը- 57 Աղյուսակը կառուցված է Նյու Յորքի բիզնես դպրոցի ֆինանսական ամբիոնի պրոֆ.ադամոդարանի տվյալների հիման վրա

78 նպաստի տնտեսական առաջանցիկ աճին մի կողմից, սակայն մյուս կողմից դրա համար երկիրը պետք է ունենա որոշակի տեխնոլոգիական ներուժ ՀՀ տնտեսական աճի վրա տեխնոլոգիական գործոնի ազդեցությունը: ՀՀ տնտեսական աճի վրա տեխնոլոգիական գործոնի ազդեցությունը գնահատելու համար մեր կողմից մշակվել է պանելային շարքերի վրա հիմնված տնտեսաչափական մոդել, որտեղ որպես տեխնոլոգիական գործոնի ազդեցությունը բնութագրող ցուցանիշ է ընտրվել համաշխարհային նորաստեղծական համաթվով (Global Innovation Index) Հայաստանի զբաղեցրած դիրքը Մոդելում Կախյալ կամ բացատրվող փոփոխական է դիտարկվել տնտեսական աճը (EG): Վերջինս իրենից ներկայացնում է ՀՆԱ շուկայական գներով աճի տեմպը (%) 58 : Տնտեսական աճի վրա ազդում են մեծ թվով գործոններ, սակայն ելնելով հետազոտության նպատակից մեր կողմից առանձնացվել են երկրի նորարարական գործունեությունը հետևյալ գործոնները. knowledge workers (KW), Innovation linkages (IL), Knowledge absorption (KA), Knowledge creation (KC), Knowledge impact (KI), Knowledge diffusion (KD), Intangible assets (IA), Creative goods and services (CGAS), Online creativity (OC) 59 : Գործոնների ընտրության հիմքում դրվել է բացատրվող փոփոխականի հետ ունեցած մասնակի կոռելյացիայի 06 գործակցից բարձր կապ ունենալու սկզբունքը Այս գործոնները են երկրի ունեցած դիրքով (Rank): Մասնավորապես, դիտարկվել է տվյալ ցուցանիշի մասով երկրի ունեցած տեղը յուրաքանչյուր տարում: Ենթադըրվում է, որ որքան առաջընթաց է արձանագրել երկիրը, այնքան դրականորեն են փոփոխվել տվյալ գործոնի ցուցանիշները: Առանձնացված բացատրող փոփոխականներն իրենց հերթին ներկայացնում են այլ ցուցանիշների խումբ: Այդ ցուցանիշներից ցանկացածի փոփոխության դեպքում կարող է փոխվել գործոնը և, հետևաբար, երկրի ունեցած դիրքը կոնկրետ այդ գործոնի մասով: Տվյալ գործոնների դիրքային եղանակով ներկայացումը հետաքրքիր է նրանով, որ ոչ միայն հնարավոր է տեսնել գործոնի փոփոխության անմիջական ազդեցությունը, այլ նաև երկրի տվյալ գործոնի մասով ունեցած դիրքի փոփոխությունը երկրի տնտեսական աճի վրա: Համաշխարհային նորարարական համաթվի հրապարակումներում թթ ներկայացված

79 երկրների թիվը տատանողական է: Մասնավորապես, 2017թ. ներառվել է 127 երկիր, իսկ 2013թ. 140 երկիր: Մեր տվյալների բազայում յուրաքանչյուր տարվա համար ընտրվել են նույն թվով և նույն կազմով 120 երկրներ: Մեր կողմից հեռացվել են այն երկրները, որոնց տվյալների բազան ընդհատ է, այսինքն կարող են լինել գործոններ, որոց մասով տվյալներ ընդհանրապես չկան: Վերլուծությունն իրակացվել է թթմինչև 2013թ. բացակայում են համաշխարհային նորարարական համաթվի ցուցանիշները, իսկ 2017թ. համար բացակայում են ներկայացված ցուցակի մի շարք երկրների տնտեսական աճի ցուցանիշները: Հետևաբար, ընտրվել է թե երկրների կազմի, թե ժամանակահատվածի հնարավորինս օպտիմալ տարբերակը: Վերը նշված գլխավոր հարցադրմանը պատասխանելու համար իրականացվել է պանելային փոփոխականներով մոդելի առաջադրում և գնահատում: Առանձնացվել են ֆիքսված և պատահական էֆեկտներով մոդելները: Ֆիքսված էֆեկտներով մոդելները գնահատվել են պարզագույն փոքրագույն քառակուսիների եղանակով, իսկ պատահական էֆեկտներով մոդելները ընդհանրացված փոքրագույն քառակուսիների եղանակով: Գնահատման արդյունքում ստացվել են համապատասխան գնահատված գործակիցներ: Առաջադրված երկու մոդելներից առավել նախընտրելին բացահայտելու համար իրականացվել է Հաուսմանի թեստը, որի արդյունքները փաստել են, որ նպատակահարմար է օգտագործել պատահական էֆեկտներով մոդելը: Վերջինիս որակական հատկությունները ևս թույլ են տալիս իրականացնել հետագա վերլուծություն: Գնահատման արդյունքում պարզ դարձավ, որ ընտրված բացատրող փոփոխականներից նշանակալի են միայն երեքը IA, KA և OC, և մոդելի ազատ անդամը: Արդյունքում, այլ հավասար պայմաններում, եթե երկիրը մեկ կետով առաջադիմել է IA և KA գործոնների մասով, ապա տնտեսական աճը կավելանա 0.01%-ով: Իսկ OC գործոնի մասով առկա է հակառակ ազդեցություն: Եթե երկիրը առաջադիմում է սույն ցուցանիշի մասով 1 կետով, ապա, նկատվում է տնտեսական աճի անկում մոտ 0.03%-ով: Ֆիքսված էֆֆեկտներով մոդել (21)

80 Որտեղ, րդ տարում րդ երկրի համապատասխան փոփոխականներն են, երը մոդելի անհայտ պարամետրերը, իսկ ն մոդելի պատահական սխալն է Պատահական էֆֆեկտներով մոդել որտեղ, երը մոդելի անհայտ պարամետրերն են, իսկ ն մոդելի պատահական սխալն է Գնահատելով երկու մոդելները և ստուգելով թե մոդելներից որն է նպատակահարմար դիտարկել եկել ենք այն եզրահանգման, որ անհրաժեշտ է հետագա մեկնաբանությունները կատարել պատահական էֆֆեկտներով մոդելով Գնահատված պատահական էֆֆեկտներով մոդելի տեսքը հետևյալն է Որտեղ, ն րդ տարում րդ երկրի տնտեսական աճի ցուցանիշի կանխատեսվող արժեքն է Մոդելի գործակիցները նշանակալի են, իսկ համապատասխան վիճակագրական չափանիշները գտնվում են ընդունելի սահմաններում Այսպիսով, կատարված հետազոտության արդյունքում կարելի է հանգել ստորև ներկայացված եզրակացություններին Տեխնոլոգիական ներուժը մեծացնելու գործում առանցքային դերակատարում ունեն թե ներքին և թե արտաքին աղբյուրներից ներդրումների ներգրավումը, որոնց մասով, սակայն, Հայաստանում առկա են զգալի ռիսկեր; Ներդրումների ներգրավումը և այդպիսով երկրի տեխնոլոգիական ներուժը մեծացնելուն միտված ինստիտուտներն աչքի են ընկնում ցածր արդյունավետությամբ; ՀՀ տնտեսական աճի վրա տեխնոլոգիական գործոնի ազդեցությունը բավականին թույլ է, ինչը հրատապ է դարձնում երկրի տեխնոլոգիական ներուժի մեծացմանն ուղղված հատուկ քաղաքականության իրականացումը:

81 Էդգար ԹԱՂԱՐՅԱՆ ՀՀ տնտեսական աճի վրա տեխնոլոգիական գործոնի ազդեցության գնահատումը տնտեսաչափական մոդելի օգնությամբ Բանալի բառեր. տնտեսաչափական մոդել, ինստիտուտի արդյունավտություն, ռիսկ պրեմիում, համաշխարհային նորարարական համաթիվ, տեխնոլոգիական ներուժ Գաղտնիք չէ, որ որակյալ և երկարաժամկետ տնտեսական աճի ապահովման գործում տեխնոլոգիաներին վերապահված է առանցքային դերակատարություն, քանի որ հենց դրանք են ապահովում ավելացված մեծ արժեքի ստեղծումը Երկրի տեխնոլոգիական ներուժը մեծապես պայմանավորված է գործող ինստիտուտների արդյունավետությամբ, որոնք միտված են թե ոլորտին հատուկ և թե տնտեսական համակարգից ու արտաքին ազդակներից առաջացող ռիսկերի բացասական ազդեցությունները չեզոքացնելուն Բնականաբար տեխնոլոգիական մեծ ներուժը բերում է նաև տնտեսական աճի,,,, Key words: econometric model, institute efficiency, risk premium, global innovation index, technological potential.

82 ՀՀ ԱՎԵԼԱՑՎԱԾ ԱՐԺԵՔԻ ՍՏԵՂԾՄԱՆ ՄԵՋ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐԻ ՄԱՍՆԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՉԱՓԻ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ 60 Էդգար ԹԱՂԱՐՅԱՆ ՀՊՏՀ Մակրոէկոնոմիկայի ամբիոնի ասպիրանտ Բանալի բառեր. տնտեսական աճ, ավելացված արժեք, տեխնոլոգիաներ, նորարարություններ, տնտեսության ճյուղ Տեխնոլոգիաների ու նորարարությունների խթանմանն ուղղված ինստիտուցիոնալ միջավայրը Հայաստանում Մեծ ավելացված արժեքի ստեղծման և տեխնոլոգիական բաղադրիչով պայմանավորված մրցունակ տնտեսություն ձևավորելու համար առաջին հերթին անհրաժեշտ է համապատասխան ինստիտուցիոնալ միջավայր Ֆորմալ առումով պետք է փաստել, որ այդ ուղղությամբ ՀՀ կառավարությունն անգործության մատնված չէ Դրա վառ ապացույցն են հանդիսանում օրինակ ՀՀ կառավարության որոշմամբ ընդունված «Ինովացիոն տնտեսության ձևավորման մեկնարկային ռազմավարության» մասին հայեցակարգը, որտեղ ներկայացված է մինչև 2020թ «նորարարության ազգային համակարգի ձևավորման» ռազմավարական հորիզոնները 61 ՀՀ կառավարության որոշմամբ ընդունված «ՀՀ թթ հեռանկարային զարգացման ռազմավարական ծրագիրը», որի համաձայն 2000թ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտը Հայաստանում գերակա ճյուղ հայտարարելուց ի վեր ՀՀ կառավարության մասնակցությամբ իրականացվել են մի շարք նախաձեռնություններ, ինչպիսիք են 2007թ National Instruments կորպորացիայի կողմից ճարտարագիտական և գիտահետազոտական գրասենյակի հիմնումը Երևանում, 2008թ Գյումրու տեխնոպարկում D-Link International կազմակերպության ծրագրային մշակումների տարածաշրջանային լաբորատորիայի հիմնումը և այլն ՀՀ կառավարության կողմից ընդունվել են նաև ինովացիոն գործունեությանն առնչվող մի շարք որոշումներ, որոնցից են « թթ. Ինովացիոն համակարգի ձևավորման ծրագրի մասին», «Ինովացիոն նախա- 60 Հոդվածը պատրաստվել է ՀՀ ԿԳՆ ԳՊԿ ՀՀԲՀ ՀԲ գիտական ծրագրով 61 «Հայեցակարգ ինովացիոն տնտեսության ձևավորման մեկնարկային ռազմավարության» ՀՀ կառավարության 2011թ, փետրվարի 17-ի նիստի N6 արձանագրային որոշման հավելված, 14 էջ

83 գծերի մրցույթների անցկացման և ֆինանսավորման կարգը հաստատելու մասին», «Ինովացիոն ոլորտի զարգացման գերակա ուղղությունները սահմանելու մասին» որոշումները և այլն 62, 63 : Որպես ինստիտուցիոնալ ձեռքբերում կարելի է համարել նաև 2002թ.-ին Ձեռնարկությունների ինկուբատոր հիմնադրամի ստեղծումը (ՁԻՀ), որի նպատակը նորարարությունների զարգացման համար նպաստավոր միջավայր ստեղծելու և տեխնոլոգիաների կատարելագործման միջոցով Հայաստանում տեղեկատվական և հեռահաղորդակցության տեխնոլոգիաների ոլորտի աճին աջակցություն ցուցաբերելն է 64 : Չնայած նման ֆորմալ փոփոխություններին այնուամենայնիվ պետք է արձանագրել, որ Հայաստանում ստեղծված ավելացված արժեքի մեջ տեխնոլոգիաների մասնակցությունը բավականին ցածր է Տեխնոլոգիաներով պայմանավորված ավելացված արժեքի ստեղծումը Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությունն ըստ ավելացված արժեքի մեջ ունեցած տեխնոլոգիաների ու նորարարությունների մասնակցության տնտեսության ճյուղերն ու ենթաճյուղերը դասակարգում է 5 խմբում բարձր (28.6%), միջինից բարձր (95%), միջին (2.6%), միջինից ցածր (12%) և ցածր (02%) 65 Նորարարություններով ու տեխնոլոգիաներով պայմանավորված ավելացված ամենամեծ արժեքն ըստ այդ դասակարգման ստացվում են օդային և տիեզերական, դեղագործական, համակարգչային, էլեկտրոնային և օպտիկական ապրանքների արտադրությունից, ծրագրային ապահովման ծառայություններից և գիտահետազոտական աշխատանքներից, իսկ ամենացածր ավելացված արժեքը գյուղատնտեսական գործունեությունից և հանքահումքային արդյունաբերությունից Տրամաբանական է, որ բարձր տնտեսական աճ ունենալու նպատակով մեծ ավելացված արժեք ունեցող արտադրությունները պետք է համախառն թողարկման մեջ հնարավորինս մեծ մասնաբաժին ունենան, ինչը, 62 «ՀՀ թթ հեռանկարային զարգացման ռազմավարական ծրագիր», ընդունված ՀՀ կառավարության 2014 թ. մարտի 27-ի N442-Ն որոշմամբ էջ Ավելացված արժեքի միջին ցուցանիշները հաշվարկվել են մեր կողմից պարզ միջինի հաշվարկման բանաձևով Հաշվարկները կատարված են ըստ ՏՀԶԿ Fernando Galindo-Rueda, Fabien Verger, OECD Taxonomy of Economic Acivities Based on R&D Intensity, OECD Science, Technology and Industry Working Papers 2016/04, page 10

84 բնականաբար, չի կարելի պնդել Հայաստանի համար Եթե Հայաստանում ստեղծված ավելացված արժեքի մեջ տեխնոլոգիաների մասնակցության չափը գնահատենք ըստ վերոնշյալ աղյուսակի, ապա կարձանագրենք, որ համախառն թողարկման մեջ մեծ մասնաբաժին ունեն ավելացված արժեքի ստեղծման համար տեխնոլոգիական ցածր մասնաբաժին ունեցող ճյուղերը: Աղյուսակ 1Տեխնոլոգիաներով և նորարարություններով պայմանավորված ավելացված արժեքն ըստ տնտեսության ճյուղերի Տնտեսության ճյուղ Մասնաբաժինը Ավելացված Ավելացված Թողարկման համախառն թողարկման մեջ ՏՀԶԿ գնացարձակ գու- արժեքն ըստ արժեքը բա- ծավալը, մլն դրամ 2016թ (%) հատման (%) մարով մլն դր. Մեծ. և մանր. առևտուր 2,234, % 0.3% 6,256 Գյուղատնտ., անտառ. և ձկնորսություն 878, % 0.3% 2,372 Շինարարություն 410,603 66% 0.2% 862 Հանքարդյունաբեր. 256,481 41% 0.8% 2,052 Վերամշ.արդյ, այդ թվ. 1,176, % - 19,483 Սննդամթերքի, խմիչքի և ծխախոտի արտադր. 532, % 1.4% 7,662 Էլեկտրականության, գազի, գոլորշու արտադ 287, % 0.4% 1,008 Հիմն. մետաղների ար. 152, % 2.1% 3,158 Այլ 203, % - 7,655 Ծառայ.եր, այդ թվում 1,268, % - 15,437 Ֆինանս. և ապահով. գործունեություն 246,939 40% 0.4% 938 Տեղեկատվ. և կապ 222, % 5.9% 13,157 Փոխադրումներ, պահեստ. տնտեսությոն 168, % 0.1% 135 Կացության և հանր. սննդի կազմակերպում 94, % 0.0% 19 Մասնագիտ., գիտ. և այլ գործունեություն 67, % 1.8% 1,183 Անշարժ գույքի ծառ.եր 46, % 0.01% 49 Այլ 421, Ընդամենը 6,224, % - 46,462 Համաձայն աղյուսակի, 2016թ տեխնոլոգիաներով և նորարարություններով պայմանավորված ավելացված արժեքը Հայաստանում կազմել է մոտ 46 մլրդ դրամ կամ համախառն թողարկման 0.75%-ը, իսկ համախառն ավելացված արժեքի 10%-ը: Այս ցուցանիշով Հայաստանը գտնվում է ցածր

85 և միջինից ցածր տեխնոլոգիական մասնակցությամբ երկրների միջակայքում, ինչը վկայում է նաև տնտեսական աճի ցածր որակական հատկանիշի մասին 66, 67 Չնայած «դեղագործական արտադրանքի» ու «համակարգչային, էլեկտրոնային և օպտիկական սարքավորումների արտադրության» առկայությանը, դրանց մասնաբաժինները համախառն թողարկման մեջ կազմում են 013% և 0.10% 68, ինչը չեզոքացնում է այդ ճյուղերի 28%-ոց և 24%-ոց ավելացված արժեքի դրական էֆեկտը Բացի ՏՏ ոլորտից, փոքր են նաև միջինից բարձր ավելացված արժեք ստեղծող ճյուղերի մասնաբաժինները. քիմիական նյութերի և քիմիական արտադրանքի, էլեկտրական սարքավորումների, մեքենաների և սարքավորումների մասնաբաժինները կազմում են 013%, 0.11% և 0.06%: Եթե տնտեսության ճյուղերը համեմատենք ըստ ավելացված արժեքում տեխնոլոգիաների և նորարարությունների մասնակցության աստիճանի, ապա դրանցով պայմանավորված ամենամեծ ավելացված արժեքը ստեղծվել է արդյունաբերության մեջ 19,5 մլրդ դրամ, պայմանավորված ոչ թե բարձր տեխնոլոգիաների լայնամասշտաբ կիրառման, այլ տնտեսության մեջ արդյունաբերության մեծ մասնաբաժնով Մյուսը ծառայություններն են, որտեղ ստեղծված ավելացված արժեքի մեջ մոտ 15 մլրդ դրամը պայմանավորված է տեխնոլոգիաներով և նորարարություններով Այս ճյուղում ամենամեծը ՏՏ ոլորտն է, որտեղ ստեղծվել է տեխնոլոգիաներով և նորարարություններով պայմանավորված 13 մլրդ դրամի ավելացված արժեք Երկարաժամկետում տեխնոլոգիաների և նորարարությունների մասնակցության դինամիկան պարզելու համար ագրեգավորվել են տարբեր ճյուղերի ավելացված արժեքներն ըստ ՏԶՀԿ դասակարգման Գծապատկեր 1-ից կարելի է տեսնել, որ ավելացված արժեքի դինամիկ աճին զուգընթաց դրանում տեխնոլոգիաների և նորարարությունների մասնաբաժիններն ըստ դասակարգված խմբերի պահպանել են իրենց համամասնությունները Միևնույն ժամանակ թթ ընթացքում դինամիկ կըր- 66 Համախառն թողարկաման տակ պետք է հասկանալ տնտեսության բոլոր ճյուղերում արտադրված արտադրանքի հանրագումարը, որի մեջ ներառված է նաև միջանկյալ սպառումը Միաժամանակ ներառված չեն հարկերն ու տուրքերը, պետական կառավարման և պաշտպանության, պարտադիր սոցիալական ապահովագրության, բնակչության սոցիալ. սպասարկման ոլորտներում ստեղծված արդյունքները 67 Ըստ ԱՎԾ տարեգրքի 2016թհամախառն ավելացված արժեքը 4,571,168 մլն դրամ 68 Մասնաբաժինները հաշվարկվել են մեր կողմից ՀՀ ԱՎԾ տվյալների հիման վրա

86 ²ÚÈÀÜîð²Üø Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë ճատվել են «միջինից ցածր» և «ցածր», ինչպես նաև «միջին» և «բարձր» տեխնոլոգիաների մասնաբաժինների միջև առկա տարբերությունները Հատկանշական է, որ քննարկվող ժամանակում համախառն ավելացված արժեքում տեխնոլոգիաների և նորարարությունների ագրեգավորված մասնաբաժինը մնացել է 101%-ից 115% միջակայքում Գծապատկեր 1Ավելացված արժեքի մեջ տեխնոլոգիաների և նորարարությունների մասնաբաժինը թթ Այսպիսով, կատարված հետազոտության արդյունքում կարելի է եզրակացնել, որ - Ինստիտուցիոնալ փոփոխությունները Հայաստանում իրականացվում են ֆորմալ մակարդակով, որոնք գրեթե չեն խթանում ավելացված արժեքի ստեղծման մեջ տեխնոլոգիաների մասնակցության մեծացմանը; - Համախառն ավելացված արժեքի տեխնոլոգիատարության մակարդակով Հայաստանը գտնվում է տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության կողմից մշակված սանդղակային աղյուսակի «ցածր» և «միջինից ցածր» տեխնոլոգիատար տնտեսությամբ երկրների շարքում; - Հայաստանում արտադրված ավելացված արժեքի մեջ տեխնոլոգիաների մասնակցության մակարդակը ոչ միայն փոքր է, այլև վերջին 11 տարվա ընթացքում այն չի ունեցել դրական փոփոխության միտում պահպանելով գրեթե ստատիկ վիճակը Համախառն թողարկման մեջ «ցածր» և «միջինից ցածր» տեխնոլոգիատար ճյուղերի մեծ մասնաբաժինը հանդիսանում է տնտեսության այսպես կոչված «կառուցվածքային առանձնահատությունը» բացասական իմաստով

87 Էդգար ԹԱՂԱՐՅԱՆ ՀՀ ավելացված արժեքի ստեղծման մեջ տեխնոլոգիաների մասնակցության չափի գնահատումը Բանալի բառեր. տնտեսական աճ, ավելացված արժեք, տեխնոլոգիաներ, նորարարություններ, տնտեսության ճյուղ Տնտեսական աճի տեմպը պայմանավորված է ստեղծված ավելացված արժեքով, իսկ մեծ ավելացված արժեք ստեղծելու համար տեխնոլոգիաներն ու նորարարություններն այլընտրանք չունեն: Ուստի ավելացված արժեքի ստեղծման մեջ տեխնոլոգիաների մասնակցության գրեթե աննշան մակարդակն ի վերջո վերածվում է տնտեսական աճը զսպող գործոնի ընդգծելով վերջինիս կարևորությունը հատկապես երկարաժամկետ աճի համար: Ելնելով վերոնշյալ խնդրի կարևորությունից սույն հետազոտության շրջանակներում գնահատել են ՀՀ ավելացված արժեքի տեխնոլոգիատարության մակարդակը :,,,, Key words: economic growth, added value, technology, innovations, economy branch

88

89

90 .

91 ..

92 ..

93

94 Դունյա ՍԻՄՈՆՅԱՆ, Ռուբեն ՄՈՒՍԱԵԼՅԱՆ ՀՀ բնակչության եկամուտների կարգավորման սոցիալական քաղաքականություն Բանալի բառեր. սոցիալական քաղաքականություն,եկամուտներ,կենսաթոշակներ, նպաստներ, սոցիալական օգնություն,հաշմանդամների սոցիալական ապահովություն Հայաստանում, տնտեսության գործունեության շոկայական տնտեսության հիմունքներին անցնելուց հետո, ինչպես և հետխորհրդային տարածքի այլ երկրներում, նկատվում էր իրական աշխատավարձի մակարդակի նվազում և ընդհանուր աշխատավարձի բաշխման անհավասարության աճ. Ընդ որում, ի տարբերություն եվրոպական երկրների, որտեղ կառավարության գործողություններն ուղղված են աշխատաշուկայում տատանումների նվազեցմանը, Հայաստանում հիմնական թիրախը սոցիալապես անապահով խավերին աջակցությունն է: :,,,,,, Key words: social politic, incomes, poverty, pensions, benefits, social help, social protection of disabled people

95 âæü²êî²üæ ÄàÔàìð ²Î²Ü вÜð²äºîàôÂÚ²Ü äºî²î²ü βè²ì²ðØ²Ü ÜàðàìÆ Ð²Ú²òøܺðÀ вزÞʲðвÚÆÜ ø²ô²ø²î²üàôâú²ü Øºæ ²Ýݳ ¼²ÈÆÜÚ²Ü ÐÐ å»ï³ï³ý ϳé³í³ñÙ³Ý ³Ï³¹»ÙdzÛÇ Ñ³Ûóáñ¹ ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. Éá³É ϳé³í³ñáõÙ, âçý³ëï³ýç ïýï»ëáõãûáõý, ³½ ³ÛÇÝ ß³Ñ»ñ,»á³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝ, ºíñ³ëdz, ½³ñ ³óáÕ»ñÏÇñ, Éá³É ï»ñáõãûáõý ØÇç³½ ³ÛÇÝ ³ëå³ñ»½áõÙ âçý³ëï³ýç ÄáÕáíñ¹³Ï³Ý гÝñ³å»ïáõ- ÃÛ³Ý (³ÛëáõÑ»ïª âäð) ¹»ñÇ ÏïñáõÏ ³ñÓñ³óÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ âçý³ëï³- ÝáõÙ ³é³í»É ÇÝï»ÝëÇí ¹³ñÓ³Ý áõëáõùý³ëçñáõãûáõýý»ñá ÇÝãå»ë Éá³É ϳé³í³ñÙ³Ý, ³ÛÝå»ë É ³ß˳ñѳù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ý³ ³í³éáõÙ, áñáýù Ýå³ï³Ï³áõÕÕí³Í»Ý í»ñçý³ï³ý ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ Ýå³ëï»É âäð-ç ïýï»ëáõãû³ý å»ï³ï³ý ϳé³í³ñÙ³Ý Ýáñ Ùáï»óáõÙÝ»ñáí ³ñ¹Ûáõݳí»ï Çñ³Ï³Ý³óÙ³ÝÁ: âäð-áõù ³Ûë ³ëå³ñ»½áõÙ áõëáõùý³ëçñáõãûáõýý»ñá Ý»ñ³éáõÙ»Ý ï³ñ»ñ é³½ù³í³ñáõãûáõýý»ñ ѳۻó³Ï³ñ»ñ, Ù³ëݳíáñ³å»ë, "ѳݹ³ñï»óÙ³Ý" (,, ) "¹»åÇ Éá³É ³ß˳ñÑ" ( - - ) é³½ù³í³ñáõãûáõýý»ñá 79, áñáýóáõù Ñëï³Ï»ñ áõù ë» ³Ï³Ý»ñÏñÇ ë³ñù³ýý»ñçó ¹áõñë ïýï»ëáõãû³ý áéáñïý»ñáõù ³½ ³ÛÇÝ ß³Ñ»ñÇ å³ñå³ýáõùý ¹ñ³Ýó ѳçáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÁ âçý³ëï³ý Ý»ñÙáõÍ»Éáõ ³Õ³ ³ñÁ: îýï»ëáõãû³ý å»ï³ï³ý ϳé³í³ñÙ³Ý Ù»ç ³ß˳ñѳù³Õ³ù³Ï³Ýáõ- ÃÛ³Ý Ý³ ³í³éáõÙ âçý³ëï³ýáõù ³é³çÇÝ Ñ³Û»ó³Ï³ñ Á "½³ñ ³óÙ³Ý áõåç 3 áõé»ñç" Ù³ëÇÝ Ùß³Ïí»É ¹»é ë 2011 Ãí³Ï³ÝÇÝ ºÛ ò½çã»ýç (Ye Zicheng) ÏáÕÙÇó ³ÛÝ Ó ³íáñí»É ½áõï ãçý³ï³ý å³ïù³ï³ý, Ùß³Ïáõ- óÛÇÝ ÇÉÇëá ³Û³Ï³Ý ³ñÙ³ïÝ»ñÇ íñ³, Çñ Ù»ç ãáõý»ý³éáí áñ ³ÛÉ ÙÇç³í³ÛñǪ ºíñáå³Ï³Ý, ³Ù»ñÇÏÛ³Ý Ï³Ù ³ÛÉ»ñ³Ý Ý»ñ 80 : Ü»ñϳ, í»ñççý áõéá Ýáõó ñíáõù ³ó³ñÓ³Ï Ýáñ ѳۻó³Ï³ñ áí, ÇÝãÁ Ó ³íáñíáõÙ 4 ÑÇÙù»ñÇ íñ³. ÑáÕÇ (), Ù³ñ¹áõ () ϳ٠ÅáÕáíñ¹Ç (), ½³ñ ³óÙ³Ý () ѳٳϳñ ³ÛÝáõÃÛ³Ý () íñ³: гۻó³Ï³ñ Á Ù³ïݳÝßáõÙ, áñ 80 âçý³óç ³ß˳ñѳÑéã³Ï ÇïݳϳÝÝ»ñÇó Ù»ÏÁ, åñáý»ëáñ, ä»ïçýç ѳٳÉë³ñ³ÝÇ ÙÇç³½ ³ÛÇÝ Ñ³ñ³»ñáõÃÛáõÝ»ñÇ ÇÝëïÇïáõïÇ ¹»Ï³Ý, // ï»ë ºÛ ò½çã»ý. âçý³ëï³ýç ³ß˳ñѳù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ ¹Çí³Ý³ ÇïáõÃÛáõÝÁ: ä»ïçý, 1998Եյ ò½çã»ý. âçý³ëï³ýç Ù»Í é³½ù³í³ñáõãûáõýá: ä»ïçý:. âçý³ëï³ýç ѳë³ñ³Ï³ Çï³Ï³Ý ÇïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ²Ï³¹»Ùdz: 2003

96 âçý³ëï³ýá, áñå»ë ºíñ³ëdzÛÇ ³ñ»ÉÛ³Ý ï»ñáõãûáõý, å»ïù ÙdzÝß³Ý³Ï ½³ñ ³óÝÇ é³½ù³í³ñ³ï³ý áñíáýï»ñ³ûçý ѳñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ºíñ³ëdzÛÇ áéáñ å»ïáõãûáõýý»ñç Ñ»ï áñ ÙdzÛÝ Ë³Õ³Õ ÙÇç³í³ÛñáõÙ âçý³ëï³ýá ϳñáÕ ëï»õí»é Ý»ñ¹³ßÝ³Ï (ѳñÙáÝÇÏ) ³ß˳ñÑ 81 : áéáñç ѳٳñ ÁݹáõÝ»ÉÇ Ë³Õ³Õ ½³ñ ³óÙ³Ý âçý³ëï³ýç å³ñ³- ¹Ç Ù³Ý (ѳñ³óáõÛóÁ) ëï½áõýù³ûçý Ùá¹»É, áñá Ñëï³Ïáñ»Ý Ý»ñϳ۳ó- ÝáõÙ, û ÇÝãå»ë ïýï»ë³ï³ý ½³ñ ³óáõÙÁ û ÝáõÙ Ý»ñùÇÝ Ï³ÛáõÝáõÃÛ³Ý ³å³ÑáíÙ³ÝÁ, ÙÇç³½ ³ÛÇÝ ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý áõ ³Ýíï³Ý áõãû³ý ËÁÝ- ¹ÇñÝ»ñÁ Ë³Õ³Õ ³Ý³å³ñÑáí ÉáõÍ»ÉáõÝ : Ê³Õ³Õ ½³ñ ³óÙ³Ý å³ñ³- ¹Ç Ù³ÛáõÙ âçý³ëï³ýç ѳٳñ ϳñ áñíáõù»ý ³ÛÝ ÝáõÛÝ Ù³ñï³Ññ³í»ñ- Ý»ñÁ, áñáýó ³éç Ï³Ý Ý³Í»Ý ÇÝãå»ë ½³ñ ³óáÕ, ³ÛÝå»ë É ½³ñ ³ó³Í ß³ï»ñÏñÝ»ñ: Ê³Õ³Õ ½³ñ ³óÙ³Ý ³Ûë ѳۻó³Ï³ñ Á Ññ³å³ñ³Ïí»É ¹»é ë 2011Ã., ÇëÏ ÙÇÝã ³Û¹ª Ùáï 20 ï³ñç, âçý³ëï³ýá "Ùï³ÍáõÙ" ñ, û ÇÝãå»ë ³ß˳ñÑÇÝ ÝÙ³Ý Ñ³Û»ó³Ï³ñ Á Ù³ïáõó»ñ Çßï ÑÇÙݳíáñí³Í, áñå»ë½ç áã ÙÇ å»ïáõãûáõý ã³ýñ³ý ëï³ý³ñ ³å³ ³ÛÇ Ñ³Ù³ñ 82 : Ü»ñϳ- ÛáõÙ âçý³ëï³ýáõù ³é³ÝÓݳóíáõÙ»Ý ãçý³ï³ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛ³Ù ³ß˳ñѳù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ³½Ù³ÃÇí ûñçý³ã³ áõãûáõýý»ñ 83, áñáýóçó Ù³ëݳíáñ³å»ë, Ù»ñ áõëáõùý³ëçñáõãûáõýý»ñç ѳٳñ, ³é³ÝÓݳóÝáõÙ»Ýù. 1. "гñáõëï»ñÏÇñª áõå»õ ³Ý³Ï": ò³ýï³ó³í ³ß˳ñѳù³Õ³ù³- ϳÝáõÃÛáõÝ Ñ³Ý¹Çë³ÝáõÙ ïíû³é å»ïáõãû³ý Çñ ѳñ ³Ý»ñÏñÝ»ñÇ áõ- Å»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ïáõÃÛ³Ý ³ñ¹ÛáõÝù: àã ÙÇßï, áñ ѽáñ áõå»õ å»ïáõãûáõýá é³½ù³ï³ý íï³ý Ý»ñϳ۳óÝáõÙ, áã ÙÇßï, áñ ݳ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ ³ ñ»ëçí ½³íÃáÕ³Ï³Ý ù³õ³ù³ï³ýáõãûáõý ѳñ ³Ý»ñÏñÝ»ñÇ Ýϳï- Ù³Ù: Àݹѳϳé³ÏÁ, ÙÇç³½ ³ÛÇÝ áñóç áõëáõùý³ëçñáõãûáõýý»ñá óáõûó»ý ï³éçë, áñ ѳ ³Ë áõåá ѳݹ»ë ³ÉÇë áñå»ë å³ï»ñ³½ùç ϳÝËÙ³Ý Ï³ñ áñ³ áõûý»ñ³ßëçù: 2. "²½¹»óáõÃÛáõÝÁ ë³ñù³ýý»ñç Ý»ñëáõÙ": ò³ýï³ó³í å»ïáõãûáõý Ù»Ï áõñçß å»ïáõãû³ý ѳٳñ ϳñáÕ ÉÇÝ»É Ã» û ï³ï³ñ û íý³ëý»ñ ѳëóÁÝ»É: ºñ ³Û¹»ñÏñÝ»ñÁ ѳñ ³ÝÝ»ñ»Ý, ³å³ û û áõïá û íý³ëá ²ÕÛáõñÁ ºÛ ò½çã»ý. ò³ù³ùç Çß˳ÝáõÃÛ³Ý ½³ñ ³óáõÙÁ: Ø»Í ï»ñáõãûáõýý»ñç í»ñ»éùý áõ ³ÝÏáõÙÁ.âÇݳëï³ÝÇ»áù³Õ³ù³Ï³Ý íç ³ÏÝ áõ Ë³Õ³Õ ½³ñ ³óٳݻáé³½Ù³í³ñ³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÁ: ä»ïçý, êçýëç, 2007

97 ϳñáÕ»Ý ÏñÏݳå³ïÏí»É: ²Ûë ¹»åùáõ٠ϳñ áñ Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ Ó»éù»ñáõÙ»ñÏñǪ ³Û¹ ï³ñ³í³ßñç³ýçó Ñ»éáõ ïýí»éáõ Ñ³Ý ³Ù³ÝùÁ: 3. "âï³ý Ùßï³Ï³Ý ³ñ»Ï³ÙÝ»ñ Ùßï³Ï³Ý ÃßݳÙÇÝ»ñ": ²ß˳ñѳù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ³é³í»É ϳñ áñá ù³õ³ù³ï³ý ¹ñáõÃÛáõÝÝ, áñá ïýíáõù Ùßï³Ï³Ý á áëáõãûõáýý»ñç Ù»ç. ³Ûëûñí³ ÃßݳÙÇÝ»ñÁ ϳñáÕ»Ý í³õá ¹³éÝ³É ³ñ»Ï³ÙÝ»ñ ª ѳϳé³ÏÁ: 4. нáñ Ëáßáñ ï»ñáõãû³ý Ñáí³Ý³íáñáõÃÛáõÝÁ ÝïñáÕ áùñ»ñ- ÏÇñÁ ³ß˳ñѳù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ϳñáÕ áñí»é ÇÝùÝáõñáõÛÝ: öáùñ å»ïáõãû³ý ѳٳñ å³ñï³¹çñ ã, áñ ³é³í»É íï³ý ³íáñ ÉÇÝÇ ³Ù»Ý³Ù»Í ϳ٠³Ù»Ý³áõÅ»Õ å»ïáõãûáõýá. ³é³í»É íï³ý ³íáñ ϳñáÕ ÉÇÝ»É Çñ ë³ñ- Ù³ÝÝ»ñÇÝ ³Ù»Ý³Ùáï å»ïáõãûáõýá: ä»ïáõãûáõýý»ñç ëáóç³é-ïýï»ë³ï³ý áõ ù³õ³ù³ï³ý ½³ñ ³óÙ³Ý ï³ñ»ñ Ùá¹»ÉÝ»ñÁ, ÙÇÙÛ³Ýó ÝÙ³ÝíáÕ áõ ï³ñ»ñíáõ áõëùáõýùý»ñá, ÇÝãå»ë ݳ»ñÏñÝ»ñÇ Ùñó³ÏóáõÃÛáõÝÁ ÙÇÙÛ³Ýó Ñ»ï Ëáñ³óñ»óÇÝ Ù³ñ¹ÏáõÃÛ³Ý Çï»ÉÇùÝ»ñÁ ½³ñ ³óÙ³Ý áõõõáõãûáõýý»ñç ³½Ù³ï»ë³ÏáõÃÛ³Ý í»ñ³»ñû³é: Ü»ñϳÛáõÙë áûáõãûáõý áõý»ý ½³ñ ³óÙ³Ý ï³ñ»ñ Ùá¹»ÉÝ»ñ, ÇÝãåÇëÇù»Ý, ûñçý³ï, Ù³Ûñó³Ù³ù³ÛÇÝ»íñáå³Ï³Ý Ùá¹»ÉÁ (»ñù³ýç³ûç, üñ³ýëç³ûç ûñçý³ïý»ñáí), ãçý³ï³ý, éáõë³ï³ý, ½³ñ ³óÙ³Ý ³Ý Éá-³Ù»ñÇÏÛ³Ý Ùá¹»ÉÁ ("³½³ï ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý ßáõÏ³Û³Ï³Ý ïýï»ëáõãû³ý" ï»ëùáí), ɳïÇݳ³Ù»ñÇÏÛ³Ý, гñ³í³ñ»ÉÛ³Ý ²ëdzÛÇ ²½»ñÇ ²ëáódzódzÛÇ ³ÛÉ»ñÏñÝ»ñÇ ëáóç³é-ïýï»ë³ï³ý ½³ñ ³óÙ³Ý Ùá¹»ÉÝ»ñÁ: ØÇç³½ ³ÛÇÝ Ñ³- ٳϳñ Ç á áëáõãûáõýý»ñç Ýáñ ¹³ñ³ßñç³ÝáõÙ âçý³ëï³ýá ÝáõÛÝå»ë ïýíáõù "ÇÝùÝáõñáõÛÝ" "³ÛÉ»ñÏñÝ»ñÇ Ñ»ï ѳٳï»Õ" í»ñ³ áëù³ý áñíáýã³óáõù: ä»ï³ï³ý ϳé³í³ñÙ³Ý ãçý Ù³ëݳ»ïÝ»ñÁ 84 âçý³ëï³- ÝÁ Ý»ñϳ۳óÝáõÙ»Ý áñå»ë áõãû³ù áã ÙdzÝÙ³Ý ÝáõÛÃáí ãáñë ËÙÇ ¹³ë³Ï³ñ íáõ å»ïáõãûáõý, áñý ³Ýí³ÝáõÙ»Ý "ãáñë᪠ٻÏáõÙ" ï»ñùçýáí () 85. ³) âçý³ëï³ýá ½³ñ ³óáÕ»ñÏÇñ (developing country - (Fzhn zhng guóji)) ³Û¹åÇëÇÝ ÏÙݳ ¹»é»ñϳñ ųٳݳÏ, ) âçý³ëï³ýá í»ñ»éù ³åñáÕ ï»ñáõãûáõý (rising power - ()), BRICS 86»ñÏñÝ»ñÇó Ù»ÏÁ. âçý³ëï³ýç ųٳݳϳÏÇó ÙÇç³½ ³ÛÇÝ Ñ³ñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ²Ï³¹»ÙdzÛÇ ïýûñ»ý Úáõ³Ý ä Ý ï»ë 86 Brazil- ñ³½çéç³, Russia-èáõë³ëï³Ý, India-Ðݹϳëï³Ý, China-âÇݳëï³Ý, South Africa-гñ³í-²ýñÇÏÛ³Ý å»ïáõãûáõý (BRICS):

98 ) âçý³ëï³ýá Éá³É ï»ñáõãûáõý (global power - (Quánqiú lìliàng)), ϳ٠ÇÝãå»ë ѳ ³Ë ³ëáõٻݪ "áñáß³ïç Éá³É ³½¹»óáõÃÛ³Ù ï³ñ³í³ßñç³ý³ûçý ï»ñáõãûáõý". ¹) âçý³ëï³ýá Ïí³½Ç-»ñï»ñáõÃÛáõÝ (quasi superpower - (Zhn chojí dàguó)) ½³Õ»óÝ»Éáí 2-ñ¹ ï»õá ³ß˳ñÑáõÙ ²ØÜ- Çó Ñ»ïá 87 : ä»ï³ï³ý ϳé³í³ñÙ³Ý ãçý³ï³ý ( ª áã ÙdzÛÝ) ÙÇïùÁ ųٳݳϳ- ÏÇó ³ß˳ñÑáõÙ å»ïáõãûáõýý»ñá ï³ñ³ýç³ïáõù»ý 4 ïçå窻ñï»ñáõãûáõýý»ñ(), ѽáñ ϳ٠áõå»õ å»ïáõãûáõýý»ñ(), ÙÇçÇÝ Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ å»ïáõãûáõýý»ñ() ÃáõÛÉ å»ïáõãûáõýý»ñ 88 :»ñï»ñáõãûáõýý»ñç Ù»ç Ý»ñ³éíáõÙ Ý»ñϳÛáõÙ ²ØÜ-Ý ù³ýç áñ ²ØÜ- Ç ù³õ³ù³ï³ýáõãûáõýá áõýç Éá³É ÝáõÛÃ, áõëïç ³Ù»ñÇÏÛ³Ý ÇïݳϳÝ- Ý»ñÝ áõ Ù³ëݳ»ïÝ»ñÁ ϳٳ û ³Ï³Ù³ ëïåí³í»ý Ùß³Ï»É Éá³É "˳- ÕÇ Ï³ÝáÝÝ»ñ": ³ å³ï ³éÁ, áñ ÙÇç³½ ³ÛÇÝ Ñ³ñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù»Í³- Ù³ë³Ù áéáñ É˳íáñ ï»ëáõãûáõýý»ñá ³é³ç»Ý ù³ßíáõù ³Ù»ñÇϳóÇÝ»- ñç ÏáÕÙÇó: нáñ ϳ٠áõå»õ å»ïáõãûáõýý»ñç ËÙáõÙ Ý»ñ³éí³Í»ñÏñÝ»ñÇ ß³ñùÇÝ»Ý ¹³ëíáõÙ, ûñçý³ï, ²Ý ÉdzÝ, üñ³ýëç³ý,»ñù³ýç³ý, Ö³åáÝdzÝ, âç- ݳëï³ÝÁ, èáõë³ëï³ýá, Ðݹϳëï³ÝÁ, ñ³½çéç³ý, áñýù ï»õ»ý ½³- Õ»óÝáõ٠ѳٳß˳ñѳÛÇÝ ï»ñáõãûáõýý»ñç ³é³çÇÝ 20-Û³ÏÇ Ù»ç: ØÇçÇÝ Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ»ñÏñÝ»ñÇ ËáõÙÁ ³Ù»Ý³³½Ù³ù³Ý³ÏÝ ¹ñ³Ýó ß³ñùÇÝ»Ý ¹³ëíáõÙ, ûñçý³ï, ÐÛáõëÇë³ÛÇÝ ²ñ»ÉÛ³Ý ºíñáå³ÛÇ, Ø»ñÓ³íáñ ²ñ»ÉùÇ, λÝïñáÝ³Ï³Ý Ð³ñ³í-²ñ»ÉÛ³Ý ²ëdzÛÇ, ²ýñÇϳÛÇ È³ïÇÝ³Ï³Ý ²Ù»ñÇϳÛÇ»ñÏñÝ»ñÁ: ²Ûë»ñÏñÝ»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÇ Ùáï ñ»ã» ³ó³Ï³ÛáõÙ Éá³É ³Ý ³Ù ï³ñ³í³ßñç³ý³ûçý ËݹÇñÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³Ý áñáßáõùý»ñç íñ³ ÇÝùÝáõñáõÛÝ ³½¹»Éáõ Ñݳñ³íáñÃõáÛõÝÁ: ²½¹»óáõÃÛáõÝ áõ- ݻݳÉáõ Ýå³ï³Ïáí Ýñ³Ýù ëáíáñ³³ñ, ëïçåí³í ÙdzíáñíáõÙ»Ý ÙÇáõ- ÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù»ç: Ðݳñ³íáñ, áñ ÝÙ³Ý íç ³ÏÇ Ñ³Ù³ñ âçý³ëï³ýá å³ñï³ï³ý ÎáÝýáõóÇáëÇ áëïû³ ÙÇçÇÝ ÇÉÇëá ³Û³Ï³Ý ³Õ³ ³ñ³ËáëáõÃÛ³ÝÁ: ÈÛáõ ÈÇåÇÝ âçý³óç ÇïݳϳÝ, âçý³ëï³ýç ųٳݳϳÏÇó ÙÇç³½ ³ÛÇÝ Ñ³ñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³Ï³¹»ÙdzÛÇ«Contemporary International Relations ³Ùë³ ñç É˳íáñ ËÙ³ Çñ:

99 ÂáõÛÉ å»ïáõãûáõýý»ñç ËáõÙÁ Ý»ñ³éáõÙ áùñ ß³ï áùñ " ³- ³ " () å»ïáõãûáõýý»ñá: úñçý³ï, ºíñáå³ÛáõÙ ÈÛáõùë»Ùáõñ Á ²Ý¹áñ³Ý, áõã³ýá ñáõý»ûá ²ëdzÛáõÙ, ³ÙÇ³Ý êí³½çé»ý¹á ²ýñÇ- ϳÛáõÙ, ÇÝãå»ë ݳ úíïç³ý³ûç γñÇÛ³Ý ï³ñ³í³ßñç³ýç»ñïñý»ñá λÝïñáÝ³Ï³Ý ²Ù»ñÇϳÛáõÙ: ²Ûë»ñÏñÝ»ñÁ ãáõý»ý ѳٳå³ï³ëË³Ý ÙÇç³½ ³ÛÇÝ Ã³ï»ñ³»Ù Çñ»Ýó ë» ³Ï³Ý ϳñÍÇùÁ ѳÛïÝ»Éáõ ѳٳñ ¹ñ³ÝóÇó ß³ï»ñÁ ÙÇç³½ ³ÛÇÝ ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý "ÏáÕùÇó ¹Çïáñ¹Ç"ϳñ- ³íÇ ³ÏáõÙ»Ý: ñ³ýù ϳ٠ÁÝïñáõÙ»Ý ã»½áùáõãû³ý ¹ÇñùÁ, ϳ٠³å³íÇ- ÝáõÙ»Ý áõå»õ ï»ñáõãûáõýý»ñç ³ç³ÏóáõÃÛ³ÝÁ: ²Ûë, ûÏáõ½ áùñ áõëáõùý³ëçñáõãû³ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ ÝáõÛÝå»ë óáõûó»ý ï³éçë, áñ ³Ûëå»ë Ïáãí³Í "áõå»õ ϳ٠ѽáñ" å»ïáõãûáõýý»ñá ³å³- ³Ûáõ٠ϳñáÕ»Ý ¹³éÝ³É Ñ³Ù³ß˳ñѳÛÇÝ ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý Ï»ÝïñáÝ: 2014Ã. âçý³ëï³ýç ³ñÓñ³ áõûý ջϳí³ñáõÃÛáõÝÁ ѳÛï³ñ³ñ»ó, áñ ïáýï»ëáõãû³ý å»ï³ï³ý ³ñ¹Ûáõݳí»ï ϳé³í³ñÙ³Ý áõ ½³ñ ³óÙ³Ý, ϳÛáõÝáõÃÛ³Ý áõ ³Ýíï³Ý áõãû³ý ³å³ÑáíÙ³Ý ÙÇç ϳ áõõõ³ïç ϳËí³- ÍáõÃÛáõÝ Ï³åí³ÍáõÃÛáõÝ, áñ "½³ñ ³óáõÙÁ ³Ýíï³Ý áõãû³ý ÑÇÙùÝ, ÇëÏ ³Ýíï³Ý áõãûáõý᪠½³ñ ³óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ³ÝÑñ³Å»ßï ݳ˳å³ÛÙ³Ý" 89 : ²Ûë ѳÛï³ñ³ñáõÃÛáõÝÁ ÏñÏÇÝ ³Ý ³Ù ³å³óáõóáõÙ, áñ ³ÝÑñ³Å»ßï Ñëï³Ï å³ïï»ñ³óý»é ÇÝã Çñ»ÝÇó Ý»ñϳ۳óÝáõÙ ïýï»ë³ï³ý ½³ñ ³óÙ³Ý áõ- ÃÛáõÝÁ, ÝáõÛÃÁ ¹ñ³ ÇÝãåÇëÇÝ ÉÇÝ»ÉÁ: ²ÝÑñ³Å»ßï ѳëÏ³Ý³É "³Ýíï³Ý- áõãû³ý" "ϳÛáõÝáõÃÛ³Ý" áí³ý¹³ïáõãûáõýá ÙÇÙÛ³Ýó Ñ»ï ¹ñ³Ýó ß³Õ- ϳåí³ÍáõÃÛ³Ý ï»ë³ïá, ¹ñ³Ýó ÙÇç "ϳåÇ" Ó Á ³å³ ³ÛáõÙ: ²ß˳ñѳù³Õ³ù³Ï³Ý ³Õ³ ³ñÝ»ñÁ ²ñ ÙáõïùÇ áõ âç³ýëï³ýç ù³õ³ù³ï³ý åñ³ïïçï³ûáõù ÝáõÛÝå»ë Ñëï³Ï óáõó³¹ñáõù»ý å»ïáõãûáõýý»ñç áéáñáíçý ï³ñ»ñ Ùáï»óáõÙÝ»ñÁ: àñå»ë Ùáï»óáõÙÝ»ñÇ ï³ñ»ñáõãûáõý, ϳñáÕ»Ýù»ñ»É, ûñçý³ï ³ÛÝ ³ëïÁ, áñ, ²ØÜ-Ý Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇ ÁÝóóùáõÙ Çñ ï³ñ³íùý»ñá ٻͳóñ»É 7 ³Ý ³Ùª 1,53 ÙÉÝ. ÏÙ 2 ѳëóÝ»Éáí 9,39 ÙÉÝ. ÏÙ 2, ÇëÏ âçý³ëï³ýç ï³ñ³íùá Ùݳó»É ñ»ã» ³Ý á áë Ê³Ý ïáñùç ųٳݳÏÝ»ñÇó (Ùáï 2000 ï³ñç ³é³ç) ÙÇÝã ûñë 90 : âäð-ý Ý»ñϳÛáõÙ óáõó³»ñáõù ù³õ³ù³ï³ý-ïýï»ë³ï³ý Ýáñ³óí³Í Ùáï»óáõÙÝ»ñ ½³ñ ³óáÕ ("»ññáñ¹»ñïý»ñç")»ñïñý»ñç ÝϳïÙ³Ù: âçý³ë-

100 ï³ýç é³½ù³í³ñáõãûáõýá Ù³ñï³í³ñáõÃÛáõÝÁ ñ³ï³ýáõãû³ý Ù»ç 91 ³Û¹»ñÏñÝ»ñÇ Ñ³Ý¹»å Ý»ñϳÛáõÙ ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ»Ý ï³ñ»ñ áéáñïý»ñáõù, ³Û¹ ÃíáõÙª ³Õ³ ³ñ³ËáõëáõÃÛ³Ý áéáñïáõùª âçý³ëï³ýá ïýáõù, áñ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ "»ññáñ¹»ñïçñ" Çñ ï»õý ½³Õ»óÝáõ٠ѳí³ë³ñ³Ïßéí³Í ѳñ- ÙáÝÇÏ ½³ñ ³óáÕ ³ß˳ñÑáõÙ ³é³Ýó áéáñç Ñ»ï áëñ³ñ³»ñáõãûáõý- Ý»ñÇ ³éáÕç³óÙ³Ý ³ó³éíáõ٠ѳٳß˳ñѳÛÇÝ ÏÛ³ÝùÇ Ý»ñ¹³ßݳÏáõ- ÃÛáõÝÁ: ø³õ³ù³ï³ý áéáñïáõùª ½³ñ ³óáÕ»ñÏñÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ï³ñ áõù Çñ ¹»- ñç ³Ùñ³åÝ¹Ù³Ý Ñ³Ù³ñ âçý³ëï³ýá ³é³í»É ÇÝï»ÝëÇí³óñ»É Çñ ç³ýù»- ñá "»ññáñ¹»ñïñý»ñáõù" "»ññáñ¹»ñïñý»ñç Ñ»ï" ÙÇç³½ ³ÛÇÝ Ï³éáõÛóÝ»ñÇ ëï»õíù³ý áõõõáõãû³ù: "ºññáñ¹»ñÏñÝ»ñÇ" ѳٳϳñ áõùª åáï»ýóç³é ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÇ ¹³ßïáõÙ âçý³ëï³ýá áñóáõù û ï³ áñí»é áë³¹³ñó ïýï»ë³ï³ý ϳå»- ñç ëï»õíù³ý ó³ýï³ó³í Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñ: ºÃ» áñ "»ññáñ¹»ñïçñ" ï³éçë Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ û ï³ áñí»é ³ÝÑñ³Å»ßï é»ëáõñëý»ñ ѳñÙ³ñ å³ûù³ýý»ñáí, ³å³ ù³õ³ù³ï³ý ËݹÇñÝ»ñÁ ¹ñíáõÙ»Ý ÙÇ ÏáÕÙ ³é³çÇÝ åé³ý ÙÕíáõÙ ïýï»ë³ï³ý ß³ÑÁ, ÇÝãáí âçý³ëï³ýá»ï ÙÕáõÙ ³Û¹ áéáñïáõù ½³ñ ³óÙ³Ý ÅáÕáíñ¹³í³ñ ϳ٠ÉÇ»ñ³É (³½³ï³Ï³Ý) ÏáãíáÕ ÙÛáõë»ñÏñÝ»ñÇÝ: ºÃ» ݳËÏÇÝáõÙ ³ñï³Ñ³ÝÙ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý Í³í³ÉÁ ϳ½ÙáõÙ ÇÝ É³ÛÝ ëå³éù³ý áã óÝÏ ³åñ³ÝùÝ»ñÁ, ³å³ Ý»ñϳÛáõÙ ¹ñ³ Ù»ç ³é³í»É Ù»Í ï»õ ëïëáõù ñ³í»é ³ñ¹Ûáõݳ»ñ³Ï³Ý ë³ñù³íáñáõùý»ñá ïñ³ýëåáñï³ûçý ÙÇçáóÝ»ñÁ: Ü»ñϳÛáõÙ "»ññáñ¹»ñïñý»ñá" âçý³ëï³ýç ѳٳñ ¹³ñÓ»É»Ý áñ- ÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ¹³ßï Çñ é»ëáõñë³ûçý ³½³Ý ³ñï³ë³ÑÙ³ÝáõÙ ³å³Ñáí»Éáõ ѳٳñ: ²ñï³ë³ÑÙ³ÝáõÙ Ó»éù»ñáõ٠ѳÝù³ñ¹Ûáõݳ»ñáõ- ÃÛ³Ý í»ñ³ùß³ïù³ý ѽáñáõÃÛáõÝÝ»ñª Çñ»Ý ³å³Ñáí³ ñ»éáí ³å³ ³ÛÇ "ÑáõÙù³ÛÇÝ ëáíçó": ê³ýñáýáí º.Æ.: âäð-ç ù³õ³ù³ï³ý-ïýï»ë³ï³ý Ýáñ³óíáÕ Ùáï»óáõÙÝ»ñÁ ½³ñ ³óáÕ»ñÏñÝ»ñÇ ÝϳïÙ³Ù:// ï»ë.

101 ²Ýݳ ¼²ÈÆÜÚ²Ü âçý³ëï³ýç ÄáÕáíñ¹³Ï³Ý гÝñ³å»ïáõÃÛ³Ý å»ï³ï³ý ϳé³í³ñÙ³Ý ÝáñáíÇ Ñ³Û³óùÝ»ñÁ ѳٳß˳ñѳÛÇÝ ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý Ù»ç ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. Éá³É ϳé³í³ñáõÙ, âçý³ëï³ýç ïýï»ëáõãûáõý, ³½ ³ÛÇÝ ß³Ñ»ñ,»á³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝ, ºíñ³ëdz, ½³ñ ³óáÕ»ñÏÇñ, Éá³É ï»ñáõãûáõý Ðá¹í³ÍáõÙ Ý»ñϳ۳óí³Í»Ý âçý³ëï³ýç ÄáÕáíñ¹³Ï³Ý гÝñ³å»ïáõÃÛ³Ý ÝáñáíÇ Ùáï»óáõÙÝ»ñÁ ³ß˳ñѳù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³ÝÁ, ïýï»ëáõãû³ý å»- ï³ï³ý ϳé³í³ñÙ³Ý Ýáñ Ùáï»óáõÙÝ»ñáí Çñ³Ï³Ý³óíáÕ é³½ù³í³ñáõ- ÃÛ³Ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛáõÝÁ ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ë» ³Ï³Ý»ñÏñÇ ë³ñù³ýý»ñçó ¹áõñë ïýï»ëáõãû³ý áéáñïý»ñáõù ³½ ³ÛÇÝ ß³Ñ»ñÇ å³ñå³ýù³ý ¹ñ³Ýó ѳçáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÁ âçý³ëï³ýáõù Ý»ñÙáõÍ»Éáõ ³Õ³ ³ñÁ, áéáñ»ñïñý»ñç Ñ»ï Ë³Õ³Õ ½³ñ ³óÙ³Ý âçý³ëï³ýç å³ñ³¹ç ÙÁ áõ ¹ñ³ ëï½áõýù³ûçý Ùáï»óáõÙÝ»ñÁ: :,,,,,,. Key words: global governance, Chinese economy, national interests, geopolitics, Eurasia, developing country, emerging world power, global world power

102 ÐРܲÎâàôÂÚ²Ü ²ê²Î²ð àôøü Àêî ʲìºðÆ ÈÇÉÇà вÎà Ú²Ü ÐäîÐ ïýï»ë³ù³ã»ù³ïçï³ï³ý Ù»Ãá¹Ý»ñÇ ³ÙÇáÝÇ ³ëåÇñ³Ý³ï ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. ëïáñçý ˳í, ÙÇçÇÝ Ë³í, í»ñçý ˳í,»Ï³ÙáõïÝ»ñÇ ³ßËáõÙ, »ÛÉÇ Ýïñáådz г ³Ë ëáóç³é-ïýï»ë³ï³ý»ñ áõûãý»ñç Ù³ëÇÝ Ëáë»ÉÇë, áñå»ë ÃÇñ³Ë³ÛÇÝ ËÙ»ñ Ù³ïݳÝßíáõÙ»Ý ³Õù³ïÝ»ñÁ, ÙÇçÇÝ Ë³íÁ ϳ٠ѳñáõëï- Ý»ñÁ ê³ï³ûý å»ïù ÝϳïÇ áõý»ý³é, áñ ݳÏãáõÃÛ³Ý Ë³í³ÛÇÝ ¹³ë³- ϳñ áõùá Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ»ñÏñÇ Ñ³Ù³ñ ³ó³éÇÏ áõýç Çñ ³é³ÝÓݳ- ѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ å³ûù³ý³íáñí³í»ñïñç ëáóç³é-ïýï»ë³ï³ý Ûáõñ³- ѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñáí, ݳÏãáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó ïçñ³å»ïíáõ»ï³ùïç ٳϳñ¹³- ÏáíÐРݳÏãáõÃÛ³Ý Áëï ˳í»ñÇ ¹³ë³Ï³ñ Ù³Ý Ñ³Ù³ñ, áñå»ë Ñ»Ýù³- ÛÇÝ áñíçùý»ñ ÏÇñ³éí»É»Ý ³Ýѳí³ë³ñáõÃÛ³Ý Â»ÛÉÇ ÝïñáåÇ³Ý îî Ù»Ï ã³ ³Ñ³ëÇ Ñ³ßíáí ÙÇçÇÝ ³Ùë³Ï³Ý»Ï³ÙáõïÁ ì»ñéáõíáõãûáõýý Çñ³- ϳݳóí»É û ï³ áñí»éáí »ÛÉÇ ÝïñáådzÛÇ Áëï ݳÏãáõÃÛ³Ý ï³ñ»ñ ËÙ»ñÇ ïñáñí»éáõ ѳïÏáõÃÛáõÝÁ, ÇëÏ ÐÐ ³ÙáÕç ݳÏãáõÃÛ³Ý å³ïï»ñý ³ñï³óáÉ»Éáõ ѳٳñ îî Ù»Ï ã³ ³Ñ³ëÇ Ñ³ßíáí ÙÇçÇÝ ³Ùë³Ï³Ý»Ï³- ÙáõïÝ»ñÝ û ï³ áñíí»é»ý Ïßéí³Í ïíû³éý»ñáí ÑÇÙÝí»Éáí ݳÛÇÝ ïýï»- ëáõãûáõýý»ñç Ï»Ýë³Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ ³ÙáÕç³Ï³Ý ѻﳽáïáõÃÛ³Ý 2016Ã. ³- ½³ÛÇ íñ³â»ûéç ÝïñáåÇ³Ý ÁݹѳÝñ³óí³Í ¾ÝïñáådzÛÇ ¹³ëÇ ³é³í»É ï³ñ³íí³í ѻﳽáïáõÃÛáõÝÝ»ñáõ٠ѳ ³Ë ÏÇñ³éíáÕ Çݹ»ùëÝ»ñÇó, áñá ϳñáÕ ³ÙáÕçáõÃÛ³Ù ïñáñí»é ÃáõÛÉ ï³éáí ݳѳï»É ÙÇçËÙ- ³ÛÇÝ, Ý»ñËÙ³ÛÇÝ ³Ýѳí³ë³ñáõÃÛáõÝÁ: ²ÛÝ Ý»ñϳ۳óíáõÙ Ñ»ï Û³É ³Ý³Ó áí. áñï»õ -Á ÙÇçÇݻϳÙáõïÝ, -Ý i-ñ¹ ïý³ûçý ïýï»ëáõãû³ý»ï³- ÙáõïÁ (ϳ٠1 ßÝãÇ Ñ³ßíáí»Ï³ÙáõïÁ), n-á ïý³ûçý ïýï»ëáõãûáõýý»ñç (³Ý- ѳïÝ»ñÇ) ù³ý³ïá: Æݹ»ùëÇ ÁݹáõÝ³Í ³ñÅ»ùÝ»ñÁ ϳñáÕ»Ý ï³ï³ýí»é 0- Çó ÙÇÝã ³Ýí»ñçáõÃÛáõÝ, Áݹ áñáõù 0 ³ñÅ»ùÁ Ý߳ݳÏáõÙ, áñ ³ßËáõÙÁ ѳí³ë³ñ³ã³, ÇëÏ Ù»Í ³ñÅ»ùÝ»ñÁ ѳٳå³ï³ë˳ÝáõÙ»Ý ³Ýѳí³ë³ñáõÃÛ³Ý ³ñÓñ ٳϳñ¹³ÏÇ 92 ºÃ» ݳÏãáõÃÛáõÝÁ Ù³ëݳï»Ýù G ËÙ»ñÇ (j=1,2,...,g), ³å³ »ÛÉÇ Ý-

103 ïñáåç³ûáí Ý»ñϳ۳óí³Í ÁݹѳÝáõñ ³Ýѳí³ë³ñáõÃÛáõÝÁ ϳñáÕ ï³ñ³ýç³ïí»é Ý»ñËÙ³ÛÇÝ ³Ýѳí³ë³ñáõÃÛ³Ý ( ) ÙÇçËÙ³ÛÇÝ ³Ýѳí³ë³ñáõÃÛ³Ý ( ) 93. ݳÏãáõÃ۳ݻϳÙáõïÝ»ñÇ ³Ýѳٳ㳠³ßËí³ÍáõÃÛáõÝÝ ÇÝùÝÇÝ»Ýó¹ñáõÙ»é³óí³ÍáõÃÛáõÝ Ý³ÏãáõÃÛ³Ý ³é³ÝÓÇÝ ËÙ»ñÇ ÙÇç, ë³- ϳÛÝ ëáóç³é-ïýï»ë³ï³ý ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý ï»ë³ýïûáõýçó ß³ï ϳñ áñ ݳѳï»É, û ³Ýѳí³ë³ñáõÃÛáõÝÁ ѳïϳå»ë áñ ËÙ»ñÇ ÙÇç ³éϳ»Ï³Ùï³ÛÇÝ»ÕùÇ ³ñ¹ÛáõÝùÝ : ²Ûë Ýϳï³éáõÙÝ»ñÇó»ÉÝ»Éáí, ݳÏãáõÃÛáõÝÁ ï³ñ³ýç³ïí»é Áëï ¹»óÇɳÛÇÝ ËÙ»ñÇ Ý³Ñ³ïí»É ³é³ÝÓ- ݳóí³Í ËÙ»ñÇ ÙÇç»é³óí³ÍáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÁ »ÛÉÇ ÝïñáådzÛÇ ïñáñù³ý ÙÇçáóáí: Àݹ áñáõù, ¹»óÇɳÛÇÝ ËÙ»ñÝ ³é³ÝÓݳóí»É»Ý Áëï îî Ù»Ï ã³ ³Ñ³ëÇ Ñ³ßíáí»Ï³ÙïÇ, ù³ý½ç ³Ýѳí³ë³ñáõÃÛ³Ý Ý³Ñ³ïÙ³Ý ÑÇÙùáõÙ ë ³Ûë óáõó³ýçßý : êï³óí³í ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ ³Ýѳí³ë³ñáõÃÛ³Ý 94.6 ïáïáëá å³ûù³ý³íáñí³í ³é³ÝÓݳóí³Í 10 ¹»óÇɳÛÇÝ ËÙ»ñÇ ÙÇç ³éϳ ³Ýѳí³ë³ñáõÃÛ³Ù ÙdzÛÝ 5.4 ïáïáëý, áñ å³ûù³- ݳíáñí³Í Ýßí³Í ËÙ»ñÇ Ý»ñëáõÙ ³éϳ»é³óí³ÍáõÃÛ³Ù: ²ÛëÇÝùÝ, г۳ëï³ÝáõÙ ³éϳ ³Ýѳí³ë³ñáõÃÛ³ÝÝ ³Ý¹ñ³¹³éݳÉÇë ³ÝÑñ³Å»ßï áõß³¹ñáõãûáõýá ë»é»é Ñ»Ýó ݳÏãáõÃÛ³Ý 10 ¹»óÇɳÛÇÝ ËÙ»ñÇ ÙÇç ³éϳ ï³ñ»ñáõãûáõýý»ñçý ²Ûë Ýϳï³éáõÙÝ»ñÇó»ÉÝ»Éáí ÐРݳÏãáõÃÛ³Ý Áëï ˳í»ñÇ ¹³ë³Ï³ñ áõùý Çñ³Ï³Ý³óí»É ëïáñ»ñí³í ù³ûé»ñç ѳçáñ¹³- ϳÝáõÃÛ³Ù: ø³ûé 1: ºÏ³ÙáõïÝ»ñÇ Ù³Ï³ñ¹³Ïáí ÙÇÙÛ³ÝóÇó ³é³í»É»é³óí³Í ËÙ»ñÝ ³é³ÝÓݳóÝ»Éáõ ѳٳñ ݳÏãáõÃÛáõÝÁ áõëáõùý³ëçñí»é Áëï 2 ï³ñ»ñ ËÙ»ñÇ ¹Çï³ñÏíáÕ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ¹»åùÇ Å³Ù³Ý³Ï 10 ïáïáë ÙÇç³Ï³Ûùáí áë»éáí ËÙ»ñÇ Ñ³Ù³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÁ: ÆÝãå»ë»ñ áõù ³ÕÛáõë³ÏÇó, ÙÇçËÙ³ÛÇÝ ³Ýѳí³ë³ñáõÃÛáõÝÝ ³Ù»Ý³³ñÓñÝ 7-ñ¹ ¹»åùÇ å³ñ³ ³ÛáõÙ,»ñ áñå»ë ³é³ÝÓݳóí³Í ËÙ»ñ ¹Çï³ñÏí»É»Ý ݳÏãáõÃÛ³Ý ëïáñçý 7 ¹»óÇÉÝ»ñÁ í»ñçý 3 ¹»óÇÉÝ»ñÁ: Àëï áñç ÐÐ-áõÙ ³éϳ ³Ýѳí³ë³ñáõÃÛ³Ý Ùáï 67 ïáïáëá ݳÏãáõÃÛ³Ý ³Ù»Ý³Ñ³ñáõëï 30 ïáïáëç Ùݳó³Í ݳÏãáõÃÛ³Ý ÙÇç»Ï³Ùï³ÛÇÝ»é³óí³ÍáõÃÛ³Ý ³ñ¹ÛáõÝù : ø³ûé 2: ØÇçÇÝ Ë³íÁ áñáß³ïç³óý»éáõ ѳٳñ áõëáõùý³ëçñí»é»ý ³- é³ýóý³óí³í 2 ËÙ»ñÇ îî Ù»Ï ã³ ³Ñ³ëÇ Ñ³ßíáí ÙÇçÇÝ ³Ùë³Ï³Ý»Ï³- ÙáõïÝ»ñÁ: ø³ý½ç 7-ñ¹ ¹»óÇÉÇ 1-ÇÝ ¹»óÇÉÇ ÙÇç ³éϳ ÙÇçÇݻϳÙï³ÛÇÝ

104 »ÕùÝ ³í»ÉÇ ù³ý 2 ³Ý ³Ù ½ÇçáõÙ 10-ñ¹ 8-ñ¹ ¹»óÇÉÝ»ñÇ ÙÇç ³éϳ»Ï³Ùï³ÛÇÝ»ÕùÇÝ Ñ³Ù³å³ï³ë˳ݳ³ñ 59,426 ¹ñ³Ù 121,867 ¹ñ³Ù, ÇÝãå»ë ݳ ݳÏãáõÃÛ³Ý ëïáñçý 70 ïáïáëáõù îî Ù»Ï ã³ ³Ñ³ëÇ Ñ³ßíáí ÙÇçÇÝ ³Ùë³Ï³Ý»Ï³ÙïÇ ÝϳïÙ³Ù í³ñç³óç³ý ß³ï ³í»ÉÇ áùñ ù³ý Ùݳó³Í 30 ïáïáëç å³ñ³ ³ÛáõÙ,»Ýó¹ñí»É, áñ ݳÏãáõÃÛ³Ý ëïáñçý ˳íÝ Áݹ ñïáõù ëïáñçý 7 ¹»óÇÉÝ»ñÇ Ý³ÏãáõÃÛáõÝÁ, ÇëÏ ÙÇçÇÝ í»ñçý ˳í»ñÁ Ý»ñ³éí³Í»Ý í»ñçý 3 ¹»óÇÉÝ»ñáõÙ: ²ÕÛáõë³Ï 1. ²Ýѳí³ë³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ Ï³éáõóí³ÍùÝ Áëï ¹»óÇɳÛÇÝ ËÙ»ñÇ, 2016 Ãí³Ï³Ý, ïáïáë ²ÕÛáõñ лÕÇݳÏÇ Ñ³ßí³ñÏÝ»ñ ø³ûé 3: ì»ñçý ÙÇçÇÝ Ë³í»ñÁ ÙÇÙÛ³ÝóÇó ï³ñ³ýç³ï»éáõ ѳٳñ áõëáõùý³ëçñí»é í»ñçý 3 ¹»óÇÉÝ»ñÇ Ý³ÏãáõÃÛ³Ý îî Ù»Ï ã³ ³Ñ³ëÇ Ñ³ßíáí ÙÇçÇÝ ³Ùë³Ï³Ý»Ï³ÙáõïÝ»ñÁ ݳÏãáõÃÛáõÝÁ ³Å³Ý»Éáí 5±1 ïáïáë³- Ýáó ËÙ»ñÇ: ²ÕÛáõë³Ï 2. îî Ù»Ï ã³ ³Ñ³ëÇ Ñ³ßíáí ÙÇçÇÝ ³Ùë³Ï³Ý»Ï³ÙáõïÝ»ñÁ ²ÕÛáõñ лÕÇݳÏÇ Ñ³ßí³ñÏÝ»ñ ø³ý½ç ëï³óí³í ïíû³éý»ñáí ³Ù»Ý³Ù»Í»ÕùÁ ݳÏãáõÃÛ³Ý í»ñçý 6 ïáïáëç í»ñççýçë ݳËáñ¹áÕ 6 ïáïáëç ÙÇç 1 ã³ ³Ñ³ëÇ Ñ³ßíáí ÙÇçÇÝ ³Ùë³Ï³Ý»Ï³ÙïÇ ï³ñ»ñáõãûáõýá 89,746 ¹ñ³Ù, Ñ»ï ³³ñ áñå»ë

105 í»ñçý Ë³í ¹Çï³ñÏ»É Ý³ÏãáõÃÛ³Ý ³Ù»Ý³Ñ³ñáõëï 6 ïáïáëá, ÇëÏ ÙÇçÇÝ Ë³í ݳËáñ¹áÕ 24 ïáïáëá: ²ÛëåÇëáí, Áëï Ù»ñ ÏáÕÙÇó ë³ñù³ýí³í ¹³ë³Ï³ñ Ù³Ý ÐРݳÏãáõÃÛ³Ý ëïáñçý ˳íÇ îî Ù»Ï ã³ ³Ñ³ëÇ Ñ³ßíáí ÙÇçÇÝ ³Ùë³Ï³Ý»Ï³ÙáõïÁ ϳ½ÙáõÙ 47,258 ¹ñ³Ù, ÙÇçÇÝ Ë³íÇ ¹»åùáõÙ 125,193 ¹ñ³Ù, ÇëÏ í»ñçý ˳íÇ ¹»åùáõÙ 250,554 ¹ñ³Ù: ²Ûë 3 ˳í»ñÇ ï³ñ³ýç³ïù³ Ó ³íáñíáõÙ»ñÏñáõÙ ³éϳ ³Ýѳí³ë³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ 78.2 ïáïáëá: ²ÕÛáõë³Ï 3. »ÛÉÇ ÝïñáådzÛÇ ïñáñáõùý Áëï ݳÏãáõÃÛ³Ý ëïáñçý, ÙÇçÇÝ í»ñçý ˳í»ñÇ, 2016 Ãí³Ï³Ý ²ÕÛáõñ лÕÇݳÏÇ Ñ³ßí³ñÏÝ»ñ ØdzÛÝ í»ñçý ˳íÁ ݳÏãáõÃÛ³Ý 6 ïáïáëá, ïçñ³å»ïáõù ÐРݳÏãáõÃ۳ݻϳÙáõïÝ»ñÇ 20 ïáïáëçý, ÙÇçÇÝ Ë³íÁ (ݳÏãáõÃÛ³Ý 24 ïáïáëá) 37 ïáïáëçý, ÇëÏ ëïáñçý ˳íÁ (ݳÏãáõÃÛ³Ý 70 ïáïáëá) 43 ïáïáëçý: ͳå³ïÏ»ñ Error! Bookmark not defined.. ÐРݳÏãáõÃ۳ݻϳÙáõïÝ»ñÇ Ñ³ñ³»ñ³ÏóáõÃÛáõÝÝ Áëï ˳í»ñÇ ²ÕÛáõñ лÕÇݳÏÇ Ñ³ßí³ñÏÝ»ñ

106 ÈÇÉÇà вÎà Ú²Ü ÐРݳÏãáõÃÛ³Ý ¹³ë³Ï³ñ áõùý Áëï ˳í»ñÇ ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. ëïáñçý ˳í, ÙÇçÇÝ Ë³í, í»ñçý ˳í,»Ï³ÙáõïÝ»ñÇ ³ßËáõÙ, »ÛÉÇ Ýïñáådz Ðá¹í³ÍÁ ÝíÇñí³Í ݳÏãáõÃ۳ݻϳÙáõïÝ»ñÇ áõëáõùý³ëçñáõãû³ý ÙÇçáóáí ݳÏãáõÃÛ³Ý Áëï ˳í»ñÇ ¹³ë³Ï³ñ Ù³ÝÁ: гßíÇ ³éÝ»Éáí г۳ëï³- ÝÇ Ý³ÏãáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó ïçñ³å»ïíáõ»ï³ùïç Ù»ÍáõÃÛáõÝÁ ݳÏãáõÃÛ³Ý ³é³ÝÓÇÝ ËÙ»ñÇ ÙÇç ³éϳ»é³óí³ÍáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÝ»ñÁ, Ñá¹í³ÍÇ ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ ÐРݳÏãáõÃÛáõÝÁ ¹³ë³Ï³ñ í»é Áëï ëïáñçý, ÙÇçÇÝ í»ñçý ˳í»ñÇ, ³å³ ݳѳïí»É»Ý ³é³ÝÓݳóí³Í ËÙ»ñÇ ÙÇç ³éϳ»Ï³Ùï³ÛÇÝ ï³ñ»ñáõãûáõýý»ñá: :,,,, Key words: lower class, middle class, upper class, income distribution, Theil s entropy

107 βè²ì²ðâ²Î²Ü вÞì²èØ²Ü Üºð ðø²ü ÐÆØܲÊÜ ÆðܺðÀ ²ðò²ÊÆ ²ðî² ðàôâú²ü ²èºìîðÆ ºì ̲è²ÚàôÂÚàôÜܺðÆ àèàðîàôø ì³ñ¹áõñç ʲâ²îàôðÚ²Ü Ð²²Ð, ²ñäÐ ¹³ë³Ëáë ³Ý³ÉÇ ³é»ñ.³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý ³ñÓñ³óáõÙ,³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý,³é ïñç áéáñï,ýçý³ýë³ï³ý óáõó³ýçßý»ñ,ï³é³í³ñù³ý ÇÝýáñÙ³óÇáÝ Ñ³Ù³Ï³ñ»ñ ²ñó³Ë ïýï»ëáõãûáõýáõù ïýï»ë³ï³ý ³ñ» áëáõùý»ñá ßáõϳ- Û³Ï³Ý Ñ³ñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ½³ñ ³óáõÙÁ, ëï»õíáõù»ý ³ñÓñ Ùñó³Ïó³- ÛÇÝ ÙÇç³í³Ûñ»ñÏñÇ Çñ³Ï³Ý ѳïí³ÍáõÙ, Ù³ëݳíáñ³å»ë, ³ñï³¹ñáõ- ÃÛ³Ý, ³é ïñç ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áéáñïáõù: ³ÕïÝÇù ã,áñ ½³ñ ³ó³Í ßáõÏ³Û³Ï³Ý ïýï»ë³ï³ñ áõý»óáõ»ñïñý»ñáõù Ó»éݳñϳïÇñáõÃÛ³Ù ½³ÕíáÕ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ïýï»ë³ï³ý ѳٳϳñ áõù ѳݹÇë³- ÝáõÙ»Ý ³é³ç³ï³ñÝ»ñ: ²Û¹åÇëÇ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÁ` ýçý³ýë³ï³ý, ÝÛáõóϳÝ, ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ ³ÛÉ ï»ë³ïç é»ëáõñëý»ñá ÝïñáõÙ, ѳٳ- ËÙáõÙ û ï³ áñíáõù»ý` ³å³Ñáí»Éáí ¹ñ³Ýó ûåïçù³é ѳٳϳóáõ- ÃÛáõÝÁ ³åñ³ÝùÝ»ñÇ ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý,ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ïáõóÙ³Ý Ï³Ù ³ß˳ï³ÝùÝ»ñÇ Ï³ï³ñÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï: Ò»éݳñϳïÇñ³Ï³Ý áñíáõý»áõ- ÃÛ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ýå³ï³ÏÝ ß³ÑáõÛÃÇ ³å³ÑáíáõÙÁ, áñá ³í³ñ³ñ áñ- ÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ÁݹɳÛÝÙ³Ý Ñ³Ù³ñ: îýï»ëí³ñáõ ëáõû»ïïý»ñç Ùñó³Ïóáõ- ÃÛ³Ý å³ûù³ýý»ñáõù ³ñï³ùÇÝ ³ß˳ñÑÇ Ñ»ï ³ñ¹Ûáõݳí»ï ѳٳ áñ- ͳÏóáõÃÛáõÝÝ áõ ßáõÏ³Û³Ï³Ý å³ñ³ýç³ñïç ³í³ñ³ñáõÙÝ ³å³ÑáíáõٻϳÙï³»ñáõÃÛáõÝ ½³ñ ³óáõÙ 94 : ²ÏÝѳÛï, áñ ½³ñ ³óÙ³Ý ï³ñ»ñ áõé»ñáõù ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý áñíáõý»áõãû³ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý ³ñÓñ³óÙ³Ý ÑÇÙݳËݹÇñÁ ß³ñáõ- ݳÏáõÙ ³é³Ýóù³ÛÇÝ ÙÝ³É ³ÛÝ ³ñÓñ³óÝ»Éáõ ÑÇÙÝ³Ï³Ý é»ëáõñëý»ñçó Ù»ÏÝ Ï³é³í³ñã³Ï³Ý áñáßáõùý»ñç ÁݹáõÝÙ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ»ñÇ Ï³ï³ñ»- ɳ áñíáõùá: Իϳí³ñÝ»ñÇ Ï³é³í³ñã³Ï³Ý áñáßáõùý»ñý ÁݹáõÝíáõÙ»Ý Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý é³½ù³í³ñáõãû³ý Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý áéáñ áõé»ñáõù` ѳßíÇ ³éÝ»Éáí ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý Ý»ñùÇÝ é»ëáõñëý»ñý áõ ³ñï³ùÇÝ ÙÇç³í³ÛñÁ: áûáõãûáõý áõý»óáõ áñáßáõùý»ñç ÁݹáõÝÙ³Ý Ù»Ãá¹Ý»ñÝ áõ Ùá¹»É- Ý»ñÝ û ÝáõÙ»Ý Õ»Ï³í³ñÝ»ñÇÝ ï³ñ»ñ ï»ë³ïç ËݹÇñÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï: Øñó³Ïó³ÛÇÝ Çñ³íÇ ³ÏÇ í»ñ³»ñû³é ï»õ»ï³ïíáõãû³ý áã ³í³ñ³ñ ÉÇÝ»ÝÁ áõ ѳٳå³ñ ³Ï Ùáï»óÙ³Ý ³ó³Ï³ÛáõÃÛáõÝÝ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ã»ý ï³éçë ³ñ¹Ûáõݳí»ï û ï³ áñí»é áõý»ó³í é»ëáõñëý»ñá ϳ-. :,..:, 1996, 37:

108 é³í³ñã³ï³ý ËݹÇñÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï: γé³í³ñÙ³Ý ÇÝýáñÙ³óÇáÝ Ñ³Ù³Ï³ñ»ñÁ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ»Ý ï³éçë Ç Ñ³Ûï»ñ»É ³ÛÝ áéáñ áñíáýý»ñá,áñáýù ³½¹áõÙ»Ý ³ñ¹Ûáõݳí»ï ϳé³í³ñÙ³Ý íñ³: ñ³ýù Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ»Ý ï³éçë»ñï³ñ³å³ùï»ï ѳïí³ÍáõÙ Ñ»ï»É áñáßáõù- Ý»ñÇ Ñ»ï ³ÝùÝ»ñÇÝ Ýå³ëïáõÙ»Ý é³½ù³í³ñ³ï³ý Ýå³ï³ÏÝ»ñÇ Ç- ñ³ï³ý³óù³ýá: γé³í³ñÙ³Ý ÇÝýáñÙ³óÇáÝ Ñ³Ù³Ï³ñ»ñÇ ßñç³Ý³ÏÝ»- ñáõù ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý áñíáõý»áõãû³ý Ý»ñùÇÝ å³ûù³ýý»ñç á áëáõ- ÃÛáõÝÁ ¹ñ³Ýó Ñ»ï³ ³ áõëáõùý³ëçñáõãûáõýá Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ï³éçë Ùß³Ï»É ³ñ¹Ûáõݳí»ï ϳé³í³ñã³Ï³Ý áñáßáõùý»ñç ÁݹáõÝÙ³Ý Áݹѳ- Ýáõñ Ùáï»óáõÙ 95 : γé³í³ñã³Ï³Ý áñáßáõùý»ñç Ùß³ÏÙ³Ý Çñ³Ï³Ý³ó- Ù³Ý Ñ³Ù³ñ û ï³ áñííáõ ϳé³í³ñÙ³Ý ÇÝýáñÙ³óÇáÝ Ñ³Ù³Ï³ñ»ñÁ å³ñ³ýçáõù»ý ù³ý³ï³ï³ý ÑÇÙݳíáñáõÙ Ù»Ïݳ³ÝáõÃÛáõÝ: ñ³ýó ϳï³ñ»É³ áñíáõùý áõ ÇÝýáñÙ³óÇáÝ ï»ëýáéá dzݻñÇ û ï³ áñíáõùá å³- ѳÝçáõÙ»Ý Ï³é³í³ñÙ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ Ç ³ñ»É³íáõÙ: ²ÛëåÇëÇ Ùáï»óáõÙÁ ϳñ»ÉÇ Çñ³Ï³Ý³óÝ»É` ÏÇñ³é»Éáí ϳé³í³ñÙ³Ý ÇÝáí³óÇáÝ Ù»Ãá¹Ý»ñ: Àݹ áñáõù É³í ³ñ¹ÛáõÝù ëï³ý³éáõ ѳٳñ ϳé³í³ñÙ³Ý ëáõû»ïïý»ñý ëïçåí³í»ý ÉáõÍ»É ËݹÇñÝ»ñ,áñáÝù å³ñ³ýçáõù»ý ϳé³í³ñã³Ï³Ý áñáßáõùý»ñç ³é³í»É ³ñ¹Ûáõݳí»ï Ó»ñÇ Ù»Ãá¹Ý»ñÇ û ï³ áñíáõù: γé³í³ñÙ³Ý ÇÝýáñÙ³óÇáÝ Ñ³Ù³Ï³ñ»ñÝ ³é³í»É³ áõûýë Ýå³ëïáõÙ»Ý Ï³é³í³ñã³Ï³Ý ËݹÇñÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³ÝÁ ѳݹÇë³ÝáõÙ»Ý ³ÛÝ ³ñ¹Ûáõ- ݳí»ï áñíçùá,áñá Ïáãí³Í ³ç³Ïó»Éáõ áñáßáõùý»ñ ÁݹáõÝáÕ ³ÝÓ³Ýó: ÐÇßÛ³É Ñ³Ù³Ï³ñ Ç ÙÇçáóáí ϳñ»ÉÇ ÉáõÍ»É Ï³éáõóí³Íù³ÛÇÝ,áã ϳéáõóí³Íù³ÛÇÝ,ÇÝãå»ë ݳ ³½Ù³ã³ ³ÝÇß³ÛÇÝ ËݹÇñÝ»ñ 96 : Çï³ñÏ»Ýù ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý,³é ïñç ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áéáñïç ï»õá ²ñó³ËÇ ïýï»ëáõãûáõýáõù ÃÃ. (2017à ÑáõÝí³ñ Ù³ñï) íç ³Ï³ ñ³ï³ý ïíû³éý»ñáí ¹ñ³ ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÝ, ³ÛÝáõ- Ñ»ï áñó»ýù Ý»ñϳ۳óÝ»É, ÇÝã ³ñ¹ÛáõÝù Ïï³ Ï³é³í³ñÙ³Ý ÇÝýáñÙ³óÇáÝ Ñ³Ù³Ï³ñ»ñÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ ïíéû³é áéáñïý»ñáõù Çñ»Ýó áñíáõý»áõãûáõýý Çñ³Ï³Ý³óÝáÕ ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ: ²ñï³¹ñáõÃÛ³Ý ³é ïáñç ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áéáñïý»ñá ²ñó³ËÇ ïýï»ëáõãû³ý ϳñ áñ áéáñïý»ñçó»ý, áñáýù áõý»ý ³ñï³Ñ³ÝÙ³Ý áõõõí³íáõãûáõý Áݹ ñïáõù»ý ³ñ¹Ûáõݳ»ñ³Ï³Ý ³ñï³¹ñ³ÝùÇ Ï³éáõóí³ÍùÝ Áëï ³ÅÇÝÝ»ñÇ, ³ñï³ùÇÝ ³é ïáõñá, ëå³éáõ³ï³ý ßáõÏ³Ý ³ÛÉÝ: ³½Ù³½³Ý ²ñó³ËáõÙ ³ñ¹Ûáõݳ»ñ³Ï³Ý ÑáõÙùÇ í»ñ³ùß³ïáõùçó ëï³óí³í ³ñï³¹ñ³ÝùÁ, áñç ³ñï³Ñ³ÝáõÙÁ»ñÏñÇ ½³ñ ³óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ,³óÇ Ù³ÏñáïÝï»ë³Ï³Ý ï»- ë³ýïûáõýçó, ϳñ áñíáõù ݳ ¹Çí»ñëÇýÇϳóí³Í Çñ³óÙ³Ý ßáõϳݻñÇ

109 Ó ³íáñÙ³Ù: ²ñó³ËáõÙ ³ñï³¹ñ³ÏÝ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÝ Çñ áõñáõûý ï»õý áõ ¹»ñÁ áõý»ý»ñïñç Çñ³Ï³Ý ѳïí³ÍÇ ½³ñ ³óÙ³Ý áõ ϳ- ÛáõݳóÙ³Ý áñíáýã³óáõù: ²Û¹ ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñí»éáí ßáõϳ- Û³Ï³Ý ïýï»ëáõãû³ý Ùñó³Ïó³ÛÇÝ å³ûù³ýý»ñáõù, ËݹÇñ áõý»ý ³ñÓñ³ó- Ý»Éáõ áñí³ñ³ñ ³ÏïÇíáõÃÛ³Ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛáõÝÁ, ³í»ÉÇ Ï³ÛáõݳóÝ»- Éáõ ýçý³ýë³ï³ý ¹ñáõÃÛáõÝÁ, ÇѳñÏ», Ý»ñ¹Ý»Éáõ ϳé³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éáõÙÝ Çñ ³ÙáÕç ѽáñáõÃÛ³Ù: 2016Ã. ïíû³éý»ñáí ²ñó³ËáõÙ ñ³ýóí»é 9.2% ïýï»ë³ï³ý ³ :[ ͳÝϳñ 1] ²ñ¹Ûáõݳ»ñáõÃÛáõÝ. 2016à ѳÝñ³å»ïáõÃÛáõÝáõÙ, ³ëï³óÇ Ý»- ñáí, ÃáÕ³ñÏí»É 59.0ÙÉñ¹ ¹ñ³ÙÇ ³ñ¹Ûáõݳ»ñ³Ï³Ý ³ñï³¹ñ³Ýù, Çñ³óí»É 58.6 ÙÉñ¹ ¹ñ³ÙÇ å³ïñ³ëïç ³ñï³¹ñ³Ýù: 2015Ã. ÝϳïÙ³Ù ³ñ- ¹Ûáõݳ»ñ³Ï³Ý ³ñï³¹ñ³ÝùÇ ýç½çï³ï³ý ͳí³ÉÇ Çݹ»ùëÁ ϳ½Ù»É 109.7%, ѳÝù³ áñí³ï³ý ³ñ¹Ûáõݳ»ñáõÃÛáõÝáõÙ ³ó³Ñ³Ýù»ñÇ ß³Ñ³- áñíáõùáõù` 139.2%, Ùß³ÏáÕ ³ñ¹Ûáõݳ»ñáõÃÛáõÝáõÙ` 91.5%, É»Ïïñ³Ï³- ÝáõÃÛ³Ý, ³½Ç áéáñßáõ ɳíáñ³Ï û¹ç Ù³ï³Ï³ñ³ñ³Ù³Ý áéáñïáõù` 110.8% çñ³ù³ï³ï³ñ³ñù³ý, ÏáÛáõÕáõ, ó áýý»ñç ϳé³í³ñÙ³Ý í»- ñ³ùß³ïù³ý áéáñïáõù` 99.5%: ÈÔÐ ³ñ¹Ûáõݳ»ñ³Ï³Ý ³ñï³¹ñ³ÝùÇ Ï³éáõóí³ÍùÝ Áëï ³ÅÇÝÝ»ñÇ Ñ»ï Û³ÉÝ. ѳÝù³ áñí³ï³ý ³ñ¹Ûáõݳ»- ñáõãûáõý ³ó³Ñ³Ýù»ñÇ ß³Ñ³ áñíáõù` 29.0%, Ùß³ÏáÕ ³ñ¹Ûáõݳ»ñáõ- ÃÛáõÝ` 33.8%, É»Ïïñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý, ³½Ç, áéáñßáõ ɳíáñ³Ï û¹ç Ù³ï³- ϳñ³ñáõÙ 36.0% çñ³ù³ï³ï³ñ³ñáõù, ÏáÛáõÕÇ, ó áýý»ñç ϳé³í³ñáõÙ í»ñ³ùß³ïáõù`1.2%: 2017Ã. ÑáõÝí³ñ Ù³ñïÇÝ ÈÔÐ ³ñ¹Ûáõݳ»- ñ³ï³ý ³ñï³¹ñ³ÝùÇ Ï³éáõóí³ÍùÇ Ù»ç ½ ³ÉÇ Ù³ëݳ³ÅÇÝ ½³Õ»ó- ÝáõÙ É»Ïïñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý, ³½Ç, áéáñßáõ ɳíáñ³Ï û¹ç Ù³ï³Ï³ñ³ñáõÙÁ` 42.8%,áñÁ ë³ï³ûý,ý³ëáñ¹ ï³ñí³ ÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï³ßñç³ÝÇ ÝϳïÙ³Ù Ýí³½»É 8.3%-áí:ÆÝã í»ñ³»ñáõù ÛáõÕ³ïÝï»ëáõÃÛ³ÝÁ, ³å³ ³Ûë áéáñïç ѳٳ˳éÝ ³ñï³¹ñ³ÝùÁ 2017Ã. ÑáõÝí³ñ Ù³ñïÇÝ ³ëï³óÇ Ý»ñáí ϳ½Ù»É 5.1 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù` 2016Ã. ÑáõÝí³ñ Ù³ñïÇ Ñ³Ù»Ù³ïáõ- ÃÛ³Ù` ѳٳ¹ñ»ÉÇ Ý»ñáí Ýí³½»Éáí 15.1%-áí: гÝñ³å»ïáõÃÛáõÝáõÙ 2017Ã. ÑáõÝí³ñ Ù³ñïÇÝ Çñ³Ï³Ý³óí»É 8.4ÙÉñ¹ ¹ñ³ÙÇ ßÇݳñ³ñáõ- ÃÛáõÝ` ݳËáñ¹ ï³ñí³ Ñ³Ù»Ù³ïáõÃÛ³Ù ³»Éáí 51.3%-áí:

110 ͳÝϳñ 1. ²ñó³ËÇ ïýï»ëáõãû³ý ³ Á Ðܲ ϳéáõóí³ÍùÁ ÈÔÐ ³ñï³ùÇÝ ³é ïñ³ßñç³ý³éáõãû³ý ͳí³ÉÁ 2016Ã. ³ëï³óÇ Ý»ñáí, ϳ½Ù»É ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù ϳ٠338.0ÙÉÝ ²ØÜ ¹áɳñ,³Û¹ ÃíáõÙ ³åñ³ÝùÝ»ñÇ ³ñï³Ñ³ÝáõÙÁ` 38.9 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù (81.1ÙÉÝ ²ØÜ ¹áɳñ), ÇëÏ ³åñ³ÝùÝ»ñÇ ³ñï³Ñ³ÝáõÙÁ` ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù (256.9ÙÉÝ ²ØÜ ¹áɳñ): ²é ïñ³ûçý ѳßí»ÏßÇéÁ ³ó³ë³Ï³Ý 84.3 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ùáí (175.8 ÙÉÝ ²ØÜ ¹áɳñáí): 2016Ã. ѳٻٳïáõÃÛ³Ù 2015Ã. ³ñï³ùÇÝ ³é ïñ³ßñç³ý³éáõãû³ý ͳí³ÉÁ ³»É 7.4 ïáïáëáí, Áݹ áñáõù ³ñï³Ñ³ÝáõÙÁ` 30.6 ïá- Ïáëáí, ÇëÏ Ý»ñÙáõÍáõÙÁ` 1.7 ïáïáëáí: ³ó³ë³Ï³Ý ³é ïñ³ûçý ѳßí»- ÏßÇéÁ Ýí³½»É 7.7 ïáïáëáí: гÝñ³å»ïáõÃÛáõÝáõÙ ³ñï³ùÇÝ ³é ïñ³ßñç³ý³éáõãû³ý ͳí³ÉÁ 2017Ã. ÑáõÝí³ñ-Ù³ñïÇÝ ³ëï³óÇ Ý»ñáí ϳ½Ù»É 39.3 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù ϳ٠80.8 ÙÉÝ ²ØÜ ¹áɳñ,³Û¹ ÃíáõÙ ³åñ³ÝùÝ»ñÇ ³ñï³Ñ³ÝáõÙÁ` 8.6 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù (17.7 ÙÉÝ ²ØÜ ¹áɳñ), ÇëÏ Ý»ñÙáõÍáõÙÁ`30.7ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù (63.2ÙÉÝ ²ØÜ ¹áɳñ): ²ñï³Ñ³ÝÙ³Ý Ý»ñÙáõÍÙ³Ý Í³í³ÉÝ»ñÇ ¹ÇݳÙÇϳÛÇ í»ñéáõíáõ- ÃÛáõÝÝ Áëï ³åñ³Ýù³ËÙ»ñÇ íï³ûáõù, áñ ³ñï³Ñ³Ý³Ù³Ý ϳéáõóí³ÍùáõÙ ³Ù»Ý³Ù»Í Ù³ëݳ³ÅÇÝÁ ϳ½ÙáõÙ»Ý Ñ³Ýù³ÑáõÙù³ÛÇÝ ³åñ³ÝùÝ»- ñá (51.4%), ÇÝãå»ë ݳ óÝϳñÅ»ù ù³ñ»ñý áõ Ù»ï³ÕÝ»ñÁ (21.5%), ÇëÏ Ý»ñÙáõÍÙ³Ý Ï³éáõóí³ÍùáõÙ` ïñ³ýëåáñï³ûçý ÙÇçáóÝ»ñÁ (18.8%), ѳÝù³ÑáõÙù³ÛÇÝ ÙûñùÝ»ñÁ (15.3%), ÇÝãå»ë ݳ å³ïñ³ëïç ëýý¹ç ³ñï³- ¹ñ³ÝùÁ (13.4%): ²Ûë óáõó³ýçßáí ë 2017Ã. ³é³çÇÝ»é³ÙëÛ³ÏÁ ³é³ç³ï³ñ ݳËáñ¹ ï³ñçý»ñç ѳٳå³ï³ëË³Ý Å³Ù³Ý³Ï³ßñç³ÝÝ»ñÇ Ñ³- ٻٳï: 2016Ã. ÈÔÐ ëå³éáõ³ï³ý ßáõÏ³Ý Ï³½Ù»É ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù: гßí»ïáõ ųٳݳϳßñç³ÝáõÙ ëå³éáõ³ï³ý ßáõϳÛÇ 64.9%-Á ³ÅÇÝ ÁÝÏ»É

111 ³é ïñç ßñç³Ý³éáõÃÛ³ÝÁ, 35.1%-Á ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ: 2016Ã. ³é ïñç ßñç³Ý³éáõÃÛáõÝÁ, ÁÝóóÇÏ Ý»ñáí ϳ½Ù»É 99.6 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù,áñÁ 2015à ÝáõÛÝ óáõó³ýçßç ÝϳïÙ³Ù Ýí³½»É 12.6 ïáïáëáí: ÈÔÐ ëå³éáõ³ï³ý ßáõÏ³Ý 2017Ã. ÑáõÝí³ñ-Ù³ñïÇÝ Ï³½Ù»É 35.1ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù: Àݹ áñáõù ѳßí»ïáõ ųٳݳϳßñç³ÝáõÙ ëå³éáõ³ï³ý ßáõϳÛÇ 63%-Á ³ÅÇÝ ÁÝÏ»É ³é ïñç ßñç³Ý³éáõÃÛ³ÝÁ, 37%-Á ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ: 2016Ã. Ù³Ýñ³Í³Ë ³é ïñç ßñç³Ý³éáõÃÛáõÝÁ, ÁÝóóÇÏ Ý»ñáí, ϳ½Ù»É 85.9 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù, áñá 2015Ã. ÝáõÛÝ óáõó³ýçßç ÝϳïÙ³ ѳٳ¹ñ»ÉÇ Ý»ñáí Ýí³½»É 4.8 ïáïáëáí: γåÇ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ëï³óí³í»ï³ùáõïý»ñç ÁݹѳÝáõñ ͳí³ÉÁ 2017Ã. ÑáõÝí³ñ-Ù³ñïÇÝ ³ëï³óÇ Ý»ñáí ϳ½Ù»É 1.9 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù, áñá 2016Ã. ÑáõÝí³ñ-Ù³ñïÇ ÝϳïÙ³Ù, ѳٳ¹ñ»ÉÇ Ý»ñáí, Ýí³½»É 0.4 ïáïáëáí: ÆÝãå»ë ï»ëýáõù»ýù ïñí³í óáõó³ýçßý»ñá ³ëïáõÙ»Ý, áñ ÁÝóóÇÏ ï³ñí³ ³é³çÇÝ»é³ÙëÛ³ÏáõÙ ëáóç³é ïýï»ë³ï³ý íç ³ÏÁ ËáëïáõÙݳÉÇó, ÇÝãÁ ³Ýßáõßï, ٻͳóÝáõÙ ²ñó³ËÇ ïýï»ëáõãû³ý Ýϳïٳ٠ɳí³ï»ë³Ï³Ý ëå³ëáõùý»ñá 97 : ²ÛëåÇëáí ²ñó³ËÇ ïýï»ëáõãûáõýáõù ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ù,³é ïñáí ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ïáõóÙ³Ù ½³ÕíáÕ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÝ Çñ»Ýó»Ï³ÙáõïÝ»ñÇ ³ÝÏáõÙÇó Ëáõë³»Éáõ ѳٳñ å»ïù Çñ³Ï³Ý³óÝ»Ý Í³Ëë»ñÇ Ïñ ³ïáõÙ Ý»ñ¹Ý»Ý ³ÛÝåÇëÇ áñíçùý»ñ áñáýù Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ Ïï³Ý ³é³í»É ³ñ¹Ûáõݳí»ï áñáßáõùý»ñ ϳ۳óÝ»Éáõ ï³ñ»ñ å³ûù³ýý»ñáõù: سëݳíáñ³å»ë, ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý ù³ý³ïç Ïñ ³ïáõÙÁ å³ñ³ýçáõù ³é³í»É ³ñ¹Ûáõݳí»ï å³ß³ñý»ñç ÇÝùݳñÅ»ùÇ Ñ³ßí³éáõÙ, áñíáõý»áõãû³ý ³Ù»Ý áõéáõù Ûáõç»Ç ϳï³ñÙ³Ý í»ñ³ñëïá- ÕáõÃÛáõÝ ¹ñ³Ýó ѳٳå³ï³ëË³Ý ù³ûé»ñ: γé³í³ñÙ³Ý ÇÝýáñÙ³óÇáÝ Ñ³Ù³Ï³ñ»ñÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ ϳé³í³ñã³Ï³Ý áñáßáõùý»ñç ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý ³ñÓñ³óÙ³Ý íñ³ ݳѳï»Éáõ ѳٳñ ²ñó³ËÇ í»ñáýçßû³é ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝáõ٠ϳñ»ÉÇ Ý»ñ- ¹Ý»É ϳé³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éÙ³Ý Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ Íñ³ ñ»ñ (ûñç- ݳÏ` 1C ²é ïñç ϳé³í³ñáõÙ Íñ³ ÇñÁ, ÐÌ ³ÛÉÝ): ²Ûëûñ ³Û¹ Íñ³ ñ»ñá ³í³Ï³ÝÇÝ Ù»Í ¹»ñ»Ý ϳï³ñáõÙ ½³ñ ³ó³Í»ñÏñÝ»ñáõÙ, ѳïϳå»ë ϳé³í³ñÙ³Ý Íñ³ ñç ÙÇçáóáí Ñ»ßï³ÝáõÙ å³ß³ñý»ñç ͳËë»ñÇ ³ñ- ¹Ûáõݳí»ï ϳé³í³ñáõÙÝ, ÇÝùݳñÅ»ùÇ Çßï ѳßí³éáõÙÁ ÃáõÛÉ ï³éçë Ëáõë³»É ÏïñáõÏ ³ÝÏáõÙÝ»ñÇó: êï³ý³éáí ï»õ»ï³ïíáõãûáõý ÁÝÏ»ñáõ- ÃÛ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý óáõó³ýçßý»ñç í»ñ³»ñû³é, ѳëϳݳÉáí, û áñ ³åñ³ÝùÝ áõýç ³í»ÉÇ Ù»Í í³ ³éùÇ Í³í³ÉÝ»ñ áñ ³åñ³ÝùÇó ëï³óíáõ»ï³ùáõïý ³ñÓñ, ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÁ Ïϳñáճݳ ϳï³ñ»É³ áñí»é Ó»éù-»ñáõÙÝ»ñÇ ù³õ³ï³ï³ýáõãûáõýá:

112 ²ÛëåÇëáí û ï³ áñí»éáí Íñ³ ñ»ñç ɳÛÝ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý áéáñ ѳñÃáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ÁݹáõÝíáÕ Ï³é³í³ñã³Ï³Ý áñáßáõùý»ñç ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛáõÝÁ ϳñÓñ³Ý³: γé³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³é- Ù³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÏÇñ³éáõÙÁ ÃáõÛÉ Ïï³ ³å³Ñáí»É ÁÝóóÇÏ ³ÉÇù ųٳݳϳßñç³ÝÝ»ñÇ ³ñï³¹ñ³- Ï³Ý áñíáõý»áõãû³ý ϳé³í³ñÙ³Ý ß ñçï ï»õ»ï³ïíáõãû³ý ëï³óáõùá, 2. Çñ³Ï³Ý³óÝ»É ³ñï³¹ñ³ÝùÇ (³ß˳ï³ÝùÝ»ñÇ, ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»- ñç) ³ëï³óÇ ÇÝùݳñÅ»ùÇ Ñ³ßí³éáõÙÁ»õ ݳ˳ѳßÇíÝ»ñÇó ß»ÕáõÙÝ»- ñç í»ñéáõíáõãûáõýá, 3. áñáß»é áñíáõý»áõãû³ý ýçý³ýë³ï³ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñݪ Áëï Çñ³óí³Í ³ñï³¹ñ³ï»ë³ÏÝ»ñÇ, Áëï Ýáñ ï»ëýáéá Ç³Ï³Ý áñáßáõùý»ñç, Áëï å³ï³ëë³ý³ïíáõãû³ý Ï»ÝïñáÝÝ»ñÇ, Áëï ³ÛÉ áõõõáõãûáõýý»ñç: гßí³å³Ñ³Ï³Ý ѳßí³éáõÙÁ áñå»ë ï»õ»ï³ïíáõãû³ý ϳñ áñ ѳ- ٳϳñ, ýçý³ýë³ï³ý áã ýçý³ýë³ï³ý ï»õ»ï³ïíáõãûáõýá áë³ýóáõù ³ÛÝ ³ÝÓ³Ýó (ٻݻç»ñÝ»ñ, ³ÅÝ»ï»ñ»ñ, åáï»ýóç³é Ý»ñ¹ñáÕÝ»ñ, ³ß˳ï³ÏÇóÝ»ñ, Ïñ»¹ÇïáñÝ»ñ å»ï³ï³ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñ), áíù»ñ áõý»ý ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý áñíáõý»áõãû³ý ÝϳïÙ³Ù ³Ûë ϳ٠³ÛÝ Ñ»ï³ùÁñùÁñáõÃÛáõÝÁ: γé³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éáõÙÁ ï»õ»ï³ïíáõãû³ý ïñ³ù³- ¹ñáõÙÝ Ý»ñùÇÝ û ï³ áñíáõý»ñçýª ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý Ï³é³í³ñáÕ ³ÝÓ- ݳϳ½ÙÇÝ, áñç ÑÇÙ³Ý íñ³ Ýñ³Ýù ϳ۳óÝáõÙ»Ý ³í»ÉÇ ÑÇÙݳíáñí³Í áñáßáõùý»ñ ³ñÓñ³óÝáõÙ»Ý ÁÝóóÇÏ áñíáýã³óý»ñç ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõ- ÃÛáõÝÝ áõ ³ñï³¹ñáճϳÝáõÃÛáõÝÁ, ³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï,»ñ ýçý³ýë³ï³ý ѳßí³éáõÙÝ ³é³çÇÝ Ñ»ñÃÇÝ Ý³Ë³ï»ëí³Í ³ñï³ùÇÝ û ï³ áñíáõý»ñçý ï»õ»ï³ïíáõãûáõý ïñ³ù³¹ñ»éáõ ѳٳñ, ³ÛëÇÝùݪ ³ÛÝ ³ÝÓ³Ýó, áíù»ñ ã»ý ÙïÝáõ٠ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ³ß˳ï³ÏÇóÝ»ñÇ ÃíÇ Ù»ç: ³ å³ï ³éÁ, áñ ϳé³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éáõÙÁ ϳñ»ÉÇ ³Ýí³Ý»É Ý»ñùÇÝ Ñ³ßí³éáõÙ, ÇëÏ ýçý³ýë³ï³ý ѳßí³éáõÙÁª ³ñï³ùÇÝ: γé³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éáõÙÝ Çñ»- ÝÇó Ý»ñϳ۳óÝáõ٠ѳٳϳñ, ѻﳽáïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áéáñï: ²ÛÝ Ñ³Ý¹Çë³Ýáõ٠ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý Ï³é³í³ñÙ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ Ç Ï³ñ áñ ï³ññá áñíáõù ýçý³ýë³ï³ý ѳßí³éÙ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ Ç Ñ»ï ½áõ ³- Ñ»é: γé³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éáõÙÁ ݳ˳ï»ëí³Í ³ÛÝåÇëÇ ï»õ»ï³ïíáõãû³ý ïñ³ù³¹ñù³ý ѳٳñ, áñý ³ÝÑñ³Å»ßï ϳé³í³ñÇãÝ»ñÇÝ áñáßáõùý»ñç ϳ۳óÙ³Ý, åé³ý³íáñù³ý, í»ñ³ñëïáõáõãû³ý Çñ³Ï³Ý³óٳݻõ ².гÏáÛ³Ý, ²ñï³¹ñ³Ï³Ý ͳËë»ñÇ Ï³é³í³ñÙ³Ý Ñ³ßí³éÙ³Ý ÏÇñ³éáõÙÁ ѳßí³å³Ñ³Ï³Ý ѳßí³éÙ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ Ç ³ñ» áëáõùý»ñç å³ûù³ýý»ñáõù, áñí³ñ³ñáõãû³ý ½³ñ ³óÙ³Ý ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñÁ Ð-áõÙ, äñáý»ëáñ³¹³ë³ëáë³- Ï³Ý ³ëåÇñ³ÝïÝ»ñÇ 14-ñ¹ Çï. Ýëï³ßñç³ÝÇ Ã»½ÇëÝ»ñ, ºñ³Ý 2000, ç 386

113 áñíáõý»áõãû³ý óáõó³ýçßý»ñç ݳѳïÙ³Ý Ñ³Ù³ñ 99 : ijٳݳϳϳÏÇó ѳßí³å³Ñ³Ï³Ý ѳßí³éáõÙÁ Çñ ѳßí»ïíáõÃÛ³Ý Ù»ç ³ñï³óáÉ³Í ï»- ջϳïíáõÃÛ³Ù, áñíáõ ÝáñÙ³ïÇí Çñ³í³Ï³Ý ³Ïï»ñÇ Ñ³Ù³å³ï³ë- ˳ÝáõÃÛ³Ù, ϳñÍ»ë û ѳë³Ý»ÉÇ áéáñçý, ë³ï³ûý ݳ Ç íç ³ÏÇ ã ³í³ñ³ñ»É ųٳݳϳϳÏÇó ٻݻçÙ»ÝÃÇ Ññ³ï³å å³ñ³ýçùáõýùý»ñá: ²Ûëï»Õ ß³ï ϳñ áñ Ýß»É Ï³é³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éÙ³Ý Ñ»Ýó ϳé³í³ñã³Ï³Ý ÝáõÛÃÁ ѳßíÇ ³éÝ»É, áñ Ýñ³ Ý»ñ¹ñÙ³Ý ËݹÇñÝ»ñÁ ϳåí³Í»Ý áã ÙdzÛÝ Ñ³ßí³å³Ñ³Ï³Ý ѳßí³éÙ³Ý Ý³ ³í³éÇ Ñ»ï: â áñ ³ñï³¹ñ³Ï³Ý ͳËëáõÙÝ»ñÇ Ï³é³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éÙ³Ý Ý³ ³í³éÝ ³í»ÉÇ É³ÛÝ Ý»ñ³éáõÙ ïýï»ë³ï³ý áñíáõý»áõãû³ý í»ñéáõíáõãû³ý, í»ñ³ñëïáõáõãû³ý, åé³ý³íáñù³ý ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³é³í³ñ- Ù³Ý, ÙÇÏñá ÏáݳÙÇϳÛÇ, ٳûٳïÇÏ³Ï³Ý Ù»Ãá¹Ý»ñÇ íç ³Ï³ ñáõ- ÃÛ³Ý Ý³ ³í³éÝ»ñÇÝ ³éÝãíáÕ ÙÇ ß³ñù ËݹÇñÝ»ñ: سëݳ Çï³Ï³Ý ñ³ï³ýáõãû³ý áõëáõùý³ëçñáõãû³ý ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ Ù»ñ ÏáÕÙÇó ѳïϳå»ë ϳñ áñí»é»ý ϳé³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éÙ³Ý Ñ»ï Û³É ËݹÇñÝ»ñÁ. ϳé³í³ñã³Ï³Ý áñáßáõùý»ñç ϳ۳óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ û ï³ï³ñ ï»õ»- ϳïíáõÃÛ³Ý ³å³ÑáíáõÙÁ, áñá ϳñáÕ ÉÇÝ»É ýçý³ýë³ï³ý áã ýçý³ýë³ï³ý, ³ÛÉÁÝïñ³Ýù³ÛÇÝ Ùáï»óáõÙÝ»ñÇ ïñ³ù³¹ñáõùá ( Ý»É Ã» í³ñó³ï³- É»É, ³ñï³¹ñ»É û Ó»éù»ñ»É, ß³ñáõÝ³Ï»É ïíû³é ³ñï³¹ñáõÃÛáõÝÁ û ¹³- ¹³ñ»óÝ»É ³ÛÝ), Ûáõç»ï³íáñáõÙÁ, ³ÛëÇÝùݪ ݳ˳ѳßíÇ Ï³½ÙáõÙª áñíáõý»áõãû³ý åé³ý³íáñù³ý ѳٳñ: γé³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éáõÙÁ ݳ ýçý³ýë³ï³ý áã ýçý³ýë³ï³ý ï»õ»ï³ïíáõãû³ý åé³ý³íáñù³ý ݳѳïÙ³Ý, ϳï³ñ»É³ áñíù³ý, ³ñÅ»ùÇ ³ñÓñ³óÙ³Ý áñíáýã³ó, áñý áõõõáñ¹áõù ջϳí³ñáõÃÛ³Ý áñíáõáõãûáõýý»ñá, ÙáïÇí³óÝáõÙ, ³ç³ÏóáõÙ ëï»õíáõù ³ñÅ»ùÝ»ñ, áñáýù ³ÝÑñ³Å»ßï»Ý ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý é³½ù³í³ñ³ï³ý, Ù³ñï³í³ñ³Ï³Ý ûå»ñ³ïçí Ýå³ï³ÏÝ»ñÇÝ Ñ³ëÝ»Éáõ ѳٳñ 100 : γé³í³ñã³- Ï³Ý Ñ³ßí³éÙ³Ý áéáñïáõù áã ýçý³ýë³ï³ý ï»õ»ï³ïíáõãûáõýá ݳÉáí ³í»ÉÇ Ù»Í ¹»ñ ϳï³ñáõÙ: àã ýçý³ýë³ï³ý ѳßí»ïíáõÃÛáõÝÝ»ñÁ»ñ»ÙÝ ³Ýí³ÝáõÙ»Ý ëáóç³é³ï³ý, Ïáñåáñ³ïÇí ëáóç³é³ï³ý å³ï³ëë³ý³ïíáõãû³ý, ÏáÉá dzϳÝ, ϳÛáõÝ ½³ñ ³óÙ³Ý, ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ïáõó- Ù³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÇ, ÇÝï» ñí³í ѳßí»ïíáõÃÛáõÝÝ»ñ: üçý³ýë³ï³ý ѳßí»ïíáճϳÝáõÃÛ³Ý ÙÇç³½ ³ÛÇÝ ëï³ý¹³ñïý»ñç (üðøê) ÏáÙÇï»ïÇ ÏáÕ- ².гÏáÛ³Ý, ²ñï³¹ñ³Ï³Ý ͳËëáõÙÝ»ñÇ Ï³é³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éáõÙÁ ÐÐ ëýý¹ç ³ñ¹Ûáõݳ»ñáõÃÛ³Ý Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ûñçý³ïáí, ²ï»Ý, ºñ»õ³Ý 2001

114 ÙÇó áñí³ñïí³í ÑÇÙÝ³Ï³Ý ³ëï³ñÏÝ ³ÛÝ, áñ ýçý³ýë³ï³ý ѳßí»- ïíáõãûáõýý»ñç ÁÝóóÇÏ Ùá¹»ÉÁ Ùß³Ïí»É ³ñ¹Ûáõݳ»ñ³Ï³Ý ³ß˳ñÑÇ Ñ³Ù³ñ, áñáõù ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ³ñÅ»ùÁ ÑÇÙݳϳÝáõÙ Ý»ñϳ۳óí³Í ÝÛáõÃ³Ï³Ý ýçý³ýë³ï³ý ³ÏïÇíÝ»ñáí: üðøê ÏáÙÇï»Ý åý¹áõù, áñ ѳßí»ïíáõÃÛáõÝÝ»ñÁ å»ïù ³ñÙ³ï³å»ë áëí»ý, ù³ýç áñ áã ÝÛáõó- Ï³Ý ³ñÅ»ùÝ ³ÛÅÙ Ý»ñϳ۳óÝáõÙ ³í»ÉÇ Ù»Í ïáïáë, ù³ý ýç½çï³ï³ý Ù»- ÍáõÃÛáõÝÁ: âý³û³í áñ áã ýçý³ýë³ï³ý ѳßí»ïíáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³½ÙáõÙÝ áõ Ññ³å³ñ³ÏáõÙÁ Ý»ñϳ ųٳݳÏÝ»ñáõÙ ÏñáõÙ Ï³Ù³Û³Ï³Ý ÝáõÛÃ, ÇëÏ ¹ñ³Ýù Ù»Í ³é³í»ÉáõÃÛáõÝ»Ý ï³éçë ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇݪ Ñ»ÕÇݳÏáõ ÃÛ³Ý ß³Ñ³ ñ éí³í ÏáÕÙ»ñÇ Ñ»ï áëñ³ñ³»ñáõãûáõýý»ñç ï»ë³ýïûáõ- ÝÇó: àã ýçý³ýë³ï³ý ѳßí»ïíáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ý»ñϳ۳óÙ³Ý ëï½áõýùý»ñý»ýª Ý»ñ³éáճϳÝáõÃÛáõÝÁ, ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ (GRI-G3-Á ë³ñù³ýáõù ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ áñå»ë û- ٳݻñ ϳ٠óáõó³ýçßý»ñ, áñáýù ³ñï³óáÉáõÙ»Ý Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ïáýï»ë³ï³ý, ÏáÉá Ç³Ï³Ý Ï³Ù ëáóç³é³ï³ý ÙÇç³í³ÛñÁ, áñáýù ϳ½¹»Ý ß³- ѳ ñ Çé ÏáÕÙ»ñÇ Ý³Ñ³ï³Ï³ÝÝ»ñÇ»õ áñáßáõùý»ñç íñ³ 101 : oå»ñ³ïçíáõãûáõýá, ߳ѳ ñ éí³í ÏáÕÙ»ñÇ Áݹ ñïáõùá, ³ÙáÕç³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ, ϳÛáõÝ ½³ñ ³óÙ³Ý Ñ³Ù³ï»ùëïÁ: гñÏ Ýß»É, áñ ϳé³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éÙ³Ý ³ñ¹Ûáõݳí»ï ѳٳ- ϳñ Ç ³ó³Ï³ÛáõÃÛáõÝÁ ²ñó³Ë ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹³ñÓÝáõÙ å³ï³ë ÙñóáõݳÏ: лﳽáïáõÃÛáõÝÁ óáõûó ï³éçë, áñ ϳé³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éÙ³Ý Ý»ñ¹ñáõÙÁ /ϳ٠ݻñ¹ñÙ³Ý ¹³Ý¹³Õ ÁÝóóùÁ ²ñó³ËáõÙ å³ûù³ý³íáñí³í ÙÇ ß³ñù ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñáí: ñ³ýóçó»ý. ѳÛïÝÇ, áñ ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý Õ»Ï³í³ñÇ Ýå³ï³ÏÁ ÙÇÝÇÙ³É Í³Ëë»ñáí ³é³í»É³ áõûý ß³ÑáõÛÃÇ ³å³ÑáíáõÙÝ, áõëïç áñáß ÁÝÏ»ñáõ- ÃÛáõÝÝ»ñ ¹»é ã»ý ÁÝϳÉáõ٠ϳé³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éáõÙ í³ñ»éáõ ³é³í»- ÉáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¹ñ³ Ý»ñ¹ñáõÙÁ ϳåáõÙ»Ý Éñ³óáõóÇã í³ñã³ï³ý ͳËë»ñÇ Ñ»ï, ÙÇÝã¹»é ³ñï³ë³ÑÙ³ÝÛ³Ý áñóá íï³ûáõù ϳé³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éÙ³Ý ³é³í»ÉáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ Ñ³ïϳå»ë ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý Í³é³- ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áéáñïáõù ³ñï³¹ñáÕÝ»ñÇ áõç áõß³¹ñáõãûáõýý áõõõí³í ÉñÇí ͳËë»ñáí ÇÝùÁݳñÅ»ùÇ íñ³ ÑÇÙÝí³Í ݳ áû³óù³ýá, ³ÛÝÇÝ㪠å»ïù ³Ý³ãáõÙ Ý.À. Àòêèíñîí è äð., Óïðàâëåí åñêèé ó åò, 3-å èçä., Ìîñêâà, Ñàíêò Ïåòåðáóðã, Êèåâ, 2005, ñ. 860

115 áñíý³ï³ý ÏÇñ³éáõÙ ëï³ý³ ͳËë»ñÇ ¹³ë³Ï³ñ áõùá ѳëï³ïáõÝÇ á áëáõýç, (³½Ù³ÃÇí»ñÏñÝ»ñáõ٠ͳËë»ñÇ ³ÛëåÇëÇ ¹³ë³Ï³ñ áõùý Ù»Í ÏÇñ³éáõÃÛáõÝ áõýç áõ ³í³Ï³Ý³ã³ Ëáßáñ ³ñ¹ÛáõÝùÇ Ñ³ëÝáõÙ, Ýñ³Ýù ѳÛïÝÇ»Ý ¹Çñ»ùÃ-ùáëÃÇÝ, ëï³ý¹³ñï ùáëï, ³Ýí³ÝÙ³Ù), áñý Çñ ³ÝÙÇç³Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝÝ áõý»ýáõù ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ýçý³ýë³- Ï³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÇ íñ³, ³Ûëûñ ²ñó³Ëáõ٠ϳé³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éÙ³Ý Ý»ñ¹ñÙ³Ý ½³ñ- ³óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ Ù»Í Ëáãݹáï»Ý ѳݹÇë³ÝáõÙ ³ñ¹Ç³Ï³Ý ï»ëýáéá dz- Ý»ñÇ, ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý Ï³½Ù³Ï»ñåÙ³Ý ³ñ¹Ûáõݳí»ï Ó»ñÇ Ý»ñ¹ñÙ³ÝÝ áõõõí³í ËáñÑñ¹³ïí³Ï³Ý ï»õ»ï³ïí³ï³ý ѳٳϳñ»ñÇ ³Ýϳï³ñáõÃÛáõÝÁ, Ù³ëݳ»ïÝ»ñÇ å³ï³ëá ³ÛÉÝ, ųٳݳϳÏÇó ßáõϳÛáõÙ ³éϳ, ϳï³ñ»É³ áñííáõ Ýáñ³Ýáñ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñ ÁÝÓ»éáÕ Ñ³ßí³å³Ñ³Ï³Ý Íñ³ ñ»ñç ³ó³Ï³Ûáõ- ÃÛáõÝÁ ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áéáñïç ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»- ñáõù: ÐÇÙÝí»Éáí í»ñáýßû³é ¹ñáõÛÃÝ»ñÇ íñ³ª ϳé³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éٳݪ ²ñó³ËÇ ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áéáñïç ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝ- Ý»ñáõÙ Ý»ñ¹ñÙ³Ý Ýå³ï³Ïáí ³é³ç³ñÏáõÙ»Ýù. 1. ëï»õí»é ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ ËáõÙª ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý Ù³ëݳ»ï Ý»ñÇ ³ñï³ùÇÝ ËáñÑñ¹³ïáõÝ»ñÇ Ù³ëݳÏóáõÃÛ³Ù, áíù»ñ Ͻ³Õí»Ý ϳé³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éÙ³Ý Ý»ñ¹ñÙ³Ù, 2. Çñ³Ï³Ý³óÝ»É å³ï³ëë³ý³ïíáõãû³ý ͳËë»ñÇ Ï»ÝïñáÝÝ»ñÇ Çßï ³é³ÝÓݳóáõ٠ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý Ý»ñëáõÙ, 3. Ùß³Ï»É Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝáõ٠ϳé³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éÙ³Ý Ù³ëÇÝ Ñ³Û»ó³Ï³ñ ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñ Ó»éݳñÏ»É ¹ñ³ ÏÇñ³éÙ³Ý Ñ³Ù³ñ, 4. Ùß³Ï»É Ï³é³í³ñã³Ï³Ý ѳßí»ïíáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ó»ñ, áñáýù ϳí³ñ³ñ»Ý ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ïýûñçýáõãû³ý ï»õ»ï³ïí³ï³ý å³ñ³ýç- ÙáõÝùÝ»ñÁ, 5. Ý»ñ¹Ý»É ÙdzëÝ³Ï³Ý ï»õ»ï³ïí³ï³ý ѳٳϳñ ã³ûçý ѳٳ- ϳñ ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý Ý»ñëáõÙ, áñç ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ Ï ³ëï³ÃÕóíáñí»Ý áéáñ ǽݻë áñíáýã³óý»ñá, Ïëï»ÕÍíÇ ÙdzëÝ³Ï³Ý ï»õ»ï³ïí³ï³ý ѳٳϳñ ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý Ý»ñëáõÙ, áñï»õ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ³ß˳ï³ÏÇó ÏÁ- ϳñáճݳ ųٳݳÏÇÝ ëï³ý³é Çñ»Ý ³ÝÑñ³Å»ßï ï»õ»ï³ïíáõãûáõýá: ²ñï³¹ñáõÃÛ³Ý áéáñïá ²ñó³ËÇ ïýï»ëáõãû³ý ϳñ áñ³ áõûý ³ñ- ÓÁñ ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ù ³ß˳ïáÕ ÛáõÕ»ñÇó, áñá ϳñ áñíáõù ݳ ݳÏãáõÃÛ³Ý ½³Õí³ÍáõÃ۳ݻϳÙáõïÝ»ñÇ ³å³ÑáíÙ³Ý ³éáõÙáí:

116 ÞáõÏ³Û³Ï³Ý ïýï»ëáõãû³ý å³ûù³ýý»ñáõù Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ϳ½Ù³Ï»ñ åáõãûáõý áõýç ÙñóáõÝ³Ï ÉÇÝ»Éáõ ÙñóáõݳÏáõÃÛáõÝÁ ³ñÓñ³óÝ»Éáõ ËݹÇñ: ²Ûë ËݹñÇ ÉáõÍÙ³Ý áõõçý»ñçó Ù»ÏÁ ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝáõ٠ϳé³í³ñã³- Ï³Ý Ñ³ßí³éÙ³Ý Ý»ñ¹ñáõÙÝ, áñá ÃáõÛÉ Ïï³ ëï³ý³é ß ñçï ï»õ»ï³ïíáõãûáõý ³ñï³¹ñ³Ï³Ý áñíáõý»áõãû³ý Ù³ëÇÝ, Çñ³Ï³Ý³óÝ»É ³ëï³óÇ ÇÝùݳñÅ»ùÇ Ñ³ßí³éáõÙÁ áñáß»é ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý áñíáõý»áõãû³ý ýçý³ýë³ï³ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ: γé³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éÙ³Ý ÙÇçáóáí ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý Ï³é³í³ñáÕ ³ÝÓݳϳ½ÙÇÝ áë³ýóíáõù ýçý³ýë³ï³ý áã ýçý³ýë³ï³ý ï»õ»- ϳïíáõÃÛáõÝ, áñý ³ÝÑñ³Å»ßï é³½ù³í³ñ³ï³ý Ù³ñï³í³ñ³Ï³Ý ÝÁå³ï³ÏÝ»ñÇÝ Ñ³ëÝ»Éáõ ѳٳñ: Àݹ áñáõù, ݳÉáí ³í»ÉÇ áõ ³í»ÉÇ Ù»Í ¹»ñ ϳï³ñáõÙ áã ýçý³ýë³ï³ý ï»õ»ï³ïíáõãûáõýá: γé³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éáõÙÁ Ù»ñ»ñÏñáõÙ ûñ»ýùç áõå ãáõýç, ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³ÝÁ áã áù ãç å³ñï³¹ñáõù ³Û¹ ѳßí³éáõÙÁ ϳï³ñ»É: ³Ûó»Ã» ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ³ß- ˳ï³ÝùÇ Ý»ñùÇÝ Ï³é³í³ñÙ³Ý Ù³ëÇÝ Ñáõë³ÉÇ ³ÝÏáÕÙÝ³Ï³É ï»õ»- ϳïíáõÃÛáõÝ ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛáõÝ Ï³,»Ã» ջϳí³ñáõÃÛáõÝÁ ó³ýï³ýáõù ûåïçù³é ϳé³í³ñã³Ï³Ý áñáßáõùý»ñ ϳ۳óÝ»É, ³å³»ÉùÁ Ù»ÏÝ Ï³é³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éÙ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ Ç Ý»ñ¹ñáõÙÁ:

117 ì³ñ¹áõñç ʲâ²îàôðÚ²Ü Î³é³í³ñã³Ï³Ý ѳßí³éÙ³Ý Ý»ñ¹ñÙ³Ý ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñÁ ²ñó³ËÇ ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý, ³é ïñç ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áéáñïáõù ³Ý³ÉÇ ³é»ñ.³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý ³ñÓñ³óáõÙ,³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý áéáñï,³é ïñç áéáñï,ýçý³ýë³ï³ý óáõó³ýçßý»ñ,ï³é³í³ñù³ý ÇÝýáñÙ³óÇáÝ Ñ³Ù³Ï³ñ»ñ Ðá¹í³ÍÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ýå³ï³ÏÝ Ý»ñϳ۳óÝ»É ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý ³é ïñç áéáñïáõù Ó»éݳñÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³é³í³ñÙ³Ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý ³ñÓñ³óÙ³Ý áõõçý»ñá:ð»ï³½áïáõãû³ý ûû»ïï»ý Ó»éݳñÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³é³í³ñÙ³Ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý ³ñÓñ³óÙ³ÝÝ áõõõí³í ϳé³í³ñÙ³Ý ÇÝýáñÙ³óÇáÝ Ñ³Ù³Ïñ»ñÁ: àõëáõùý³ëçñáõãû³ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ ³ÛÝ, áñ Ó»é- ݳñÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³é³í³ñÙ³Ý Ï³é³í³ñã³Ï³Ý áñáßáõùý»ñç ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý ³ñÓñ³óÙ³Ý áñíáõù ³Ï³Ý»Ý ϳé³í³ñÙ³Ý ÇÝýáñÙ³óÇáÝ Ñ³Ù³Ï³ñ»ñÁ ѳßí³å³Ñ³Ï³Ý Íñ³ ñ»ñç Ïñ³éáõÙÁ: :,,, Key words: improvement of effectiveness, trade sector, financial ratios, management information systems

118

119

120

121

122 :,,,,,, Key words: control, method, management, expenses, profit, economy, company Վարդուհի ԽԱՉԱՏՈՒՐՅԱՆ Կառավարչական հաշվառման ժամանակակակից մեթոդները Բանալի բառեր. կառավարչական մեթոդներ, կառավարում, հաշվառում, ծախսեր, փոփոխական և մնայուն ծախսեր Այսօր մրցակցությունն բոլոր ոլորտներում աճում է: Դա պահանջում է բարելավել շուկայական տնտեսությունը եւ միջազգային փորձը: Արտադրանքի արժեքի կրճատումը մրցակցության հիմնական գործիքներից մեկն է: Այսպիսով, արդյունավետ ծախսերի կառավարումը դարձել է բարձր տնտեսական արդյունքների հասնելու հիմնական միջոցներից մեկը:

123 ՄԱԿՐՈՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԿԱՅՈՒՆՈՒԹՅԱՆ ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ ԷՈՒԹՅՈՒՆԸ և ԱՅՆ ԲՆՈՒԹԱԳՐՈՂ ՑՈՒՑԱՆԻՇՆԵՐԸ Գարիկ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ ՀՀ պետական կառավարման ակադեմիայի ասպիրանտ Բանալի բառեր. մակրոտնտեսական կայունություն, գնաճ, պետական պարտք, իրական տոկոսադրույք, փոխարժեք, գործազրկություն, անհավասարություն Մակրոտնտեսական կայունությունն առանցքային նշանակություն ունի տնտեսության գործարար և ներդրումային միջավայրը բարելավելու և, միաժամանակ, կայուն և ներառական տնտեսական աճ ապահովելու գործում: Մակրոտնտեսական կայունության ապահովման արդյունավետ մեխանիզմի մշակումը երկրի տնտեսական անվտանգության ապահովման, արտաքին քաղաքական ու տնտեսական, բազմաթիվ ու տարբեր ուժգնություն ունեցող շոկերին դիմագրավելու ազգային տնտեսության կարևոր պայմանն է: Մակրոտնտեսական կայունության էության, առանձնահատկությունների, այդ վիճակը բնութագրող ցուցանիշների համակարգի, մակրոտնտեսական կայունության և անկայունության բնութագրերի ուսումնասիրությունն արդիական է, իսկ դրա կարևորությունը գիտականորեն հիմնավորված: Մակրոտնտեսական կայունության հիմնախնդրի զգալիորեն ուսումնասիրված լինելով հանդերձ կարելի է նշել, որ երևույթն ու դրա առանձնահատկություններն ուսումնասիրող գիտնականների շրջանում չկա «մակրոտընտեսական կայունության» էության միասնական ընկալում և եզրույթի միասնական սահմանում: Ըստ քեյնսյան տեսակետի, մակրոտնտեսական կայունությունը հիմնականում նշանակում է արտաքին և ներքին հավասարակշռութան համադրում, որի հետևանքը պետք է լինի լրիվ զբաղվածությունը, կայուն տնտեսական աճը ցածր գնաճի ուղեկցմամբ 105 : Ազգային տնտեսության կայունությունն իր շարժման հետագիծն անփոփոխ պահելու տնտեսության կարողությունն է, ինչպես նաև արտաքին և

124 ներքին շոկերին դիմակայելու ունակությունը, որոնք կարող են առաջացնել շեղում դեպի այլ (հավասարակշռված կամ չհավասարակշռված) հետագիծ: Փաստորեն, տնտեսության կայունությունը տնտեսության կարողությունն է պահպանելու պարամետրերն իրենց որոշակի արժեքներում: Որոշ հեղինակներ տնտեսության կայունացում ասելով հասկանում են «տնտեսության կայուն-հավասարակշռված վիճակի ձեռք բերումը, որը բավարար հիմք է էնդոգեն գործոների հաշվին ինքնազարգացման սկզբունքների հիման վրա տնտեսության հետևողական աճի համար» 106 : Մակրոտնտեսական կայունությունը կապվում է նաև հավասարակշռության հետ. «Մակրոէկոնոմիկայում կայունությունը նշանակում է ռեսուրսների օգտագործման և մարդկային հասարակության միջև երկարաժամկետ հավասարակշռություն» 107 : Ղուշչյանը ներկայացնում է «հավասարակշռվածություն» և «հաշվեկշռվածություն» հասկացությունները որպես մակրոտընտեսական նույն վիճակին բնորոշող երկու հատկանիշներ 108 : Հավասարակշռությունը զարգացման այնպիսի վիճակ է, երբ տնտեսական երևույթի երկու կողմերը (օրինակ ապրանքային զանգվածը և դրամական միջոցները) հավասարվում եմ միմյանց: Մինչդեռ հաշվեկշռվածությունը ավելի ընդհանրական է, որի միջոցով արտացոլվում է տնտեսության տարբեր ճյուղերի, տարածքների զարգացման իրար համապատասխանող հարաբերակցությունը: «Մակրոտնտեսական կայունություն» եզրույթի համեմատ «հաշվեկշռվածությունը» ավելի նեղ է և բնութագրական է տնտեսության առանձին շուկաների համար: «Հավասարակշռությունը» կարող է վերաբերվել ամբողջ տնտեսությանը, սակայն տարբերվում է «մակրոտնտեսական կայունություն» հասկացությունից: Վերջինս ենթադրում է մակրոտնտեսական ցուցանիշների կայուն և դինամիկ աճ, զարգացում, մինչդեռ հավասարակշռությունը տնտեսության վիճակ է երբ ամբողջական առաջարկը հավասարվում է ամբողջական պահանջարկին:

125 Մակրոտնտեսական կայունությունը պետք է դիտարկել երկու տեսանկյունից որպես տնտեսական գործընթաց (մակրոտնտեսական կայունացման գործընթաց) և որպես տնտեսագիտական հասկացություն, որը թույլ կտա առավել ամբողջությամբ բացահայտել դրա էությունն ու բովանդակությունը: Մակրոտնտեսական կայունացումը որպես տնտեսական գործընթաց, տնտեսության այնպիսի վիճակի ձեռք բերման գործընթացն է, որը կարող է պահպանվել բավական երկար ժամանակահատված շնորհիվ տնտեսությանը հատուկ կարգավորիչ մեխանիզմների: Որպես տնտեսագիտական հասկացություն մակրոտնտեսական կայունությունը «ներքին և արտաքին սպառնալիքների պայմաններում տնտեսության բավարար և բացարձակ կայունությունն ապահովելու և առավել նշանակալի ներքին ու արտաքին գործոնները հաշվի առնելով կայուն տնտեսական աճի ունակությունն ապահովող տնտեսական հարաբերությունների ամբողջությունն է» 109 : «Մակրոտնտեսական կայունություն» հասկացությունը նկարագրում է ազգային տնտեսության այն վիճակը, որն ունի նվազագույն խոցելիություն արտաքին շոկերի նկատմամբ և որը լայն հնարավորություններ է ստեղծում կայուն աճի համար: Ինչպես նկատում ենք, որպես տնտեսության կայունության կարևոր բնութագիր սահմանումներում առանձնապես ընդգծվում է արտաքին գործոնների, այլ կերպ ասած դրական կամ բացասական արտաքին շոկերի ազդեցության պայմաններում տնտեսության դինամիկ հարմարվելու, փոփոխվելու, վերակառուցվելու, վերակազմակերպվելու ունակությունն ու կարողությունը: Այստեղ առանցքային նշանակություն ունի մակրոտնտեսական կայունացնող քաղաքականության դերը, որը պետք է մշակվի և արդյունա-

126 վետորեն իրականցվի տնտեսական անկման փուլերը մեղմելու և դրանք հաղթահարելու համար 110 : Մակրոտնտեսական կայունության բնորոշումների քննական վերլուծությունը և մեր կողմից դրանց գիտական խմբավորումը թույլ է տալիս եզրակացնելու, որ այդ հասկացության սահմանմանը հիմնականում ցուցաբերվում են հետևյալ մոտեցումներ. Առաջին մոտեցում. «մակրոտնտեսական կայունությունը» ազգային տնտեսության վիճակ է, որը ձևավորվել է արտաքին և ներքին գործոնների շոկերի ազդեցությամբ: Դա ազգային տնտեսության այնպիսի վիճակն է, որով ապահովվում է դիմակայությունն անբարենպաստ ներքին և արտաքին շոկերին: Երկրորդ մոտեցում. «մակրոտնտեսական կայունությունը» դինամիկ գործընթաց է, ուղղված տնտեսական աճի և զարգացման համար բավարար պայմանների ապահովմանը: Երրորդ մոտեցում. «մակրոտնտեսական կայունություն-մակրոտնտեսական անկայունություն» փոխկապված, հակառակ իմաստ ունեցող հասկացությունները դիտարկվում են որպես ազգային տնտեսության բնութագիր, առանցքային հատկանիշ: Շուկայական տնտեսությունն իր բնույթով փոփոխուն է դինամիկ, հետևաբար անկայուն: Այդ անկայունությունը կարող է սպառնալի չափերի հասնել ներքին և արտաքին շոկերի ազդեցությամբ: Մակրոտնտեսական կայունությունն արտաքին և ներքին անբարենպաստ շոկերի ազդեցության պայմաններում ազգային տնտեսության զարգացման պարամետրերի կայունությունը և զարգացման համամասնությունների հաշվեկշռվածությունը պահպանելն է: Չորրորդ մոտեցում. «մակրոտնտեսական կայունությունը» ընդունվում է որպես «մակրոտնտեսական հավասարակշռություն»: Այս մոտեցումը նեղացնում է «մակրոտնտեսական կայունության» հասկացության տնտեսագիտական բովանդակությունը: Մակրոտնտեսական հավասարակշռությունը

127 մեծ հաշվով ամբողջական պահանջարկի և ամբողջական առաջարկի համապատասխանությունն է, շուկայի սուբյեկտների շահերի համընկնումը: Հավասարակշռությունը կարող է դիտարկվել տվյալ պահին (կարճաժամկետում), հաջորդ պահին այն կարող է չլինել: Երկարաժամկետ հավասարակշռությունն ավելի շատ տեսական դրույթ է, հետևաբար մակրոտնտեսական կայունությունը կարող է գոյություն ունենալ նաև առանց երկարաժամկետ մակրոտնտեսական հավասարակշռության: Հինգերորդ մոտեցում. մակրոտնտեսական կայունությունը բացատըրվում է «մակրոտնտեսական կայունացման» միջոցով, որի էությունը տնտեսական տատանումների և մակրոտնտեսական անհաշվեկշռվածության հաղթահարումն է: Վերջինս, ըստ այդ մոտեցման, բնութագրվում է ամբողջական արդյունքի, գների մակարդակի և զբաղվածության տատանումներով և ՀՆԱ-ի ծավալի կայուն աճի համար անհրաժեշտ պայմանների բացակայությամբ: Մակրոտնտեսական կայունությանը պայմանավորվում է բազմաթիվ տնտեսական երևույթներով, որոնցից յուրաքանչյուրը իր ներդրումն է ունենում մակրոտնտեսական կայունության ձևավորման գործում: Մակրոտընտեսական կայունություն ասելով հասկանում ենք մակրոտնտեսական ցուցանիշների այնպիսի միտումներ, որոնց պայմաններում հնարավոր է ա- պահովել տնտեսական աճ և զարգացում: Հետևաբար այդ ցուցանիշներից անհրաժեշտ է առանձնացնել նրանք, որոնք բնութագրում են մակրոտնտեսական կայունությունը և, դրանք դիտարկելով ամբողջության մեջ կարող ենք դատողություններ անել մակրոտնտեսական կայունության մասին: Անվիճելի է, որ գրեթե բոլոր տնտեսագետ-գիտնականները, որպես մակրոտնտեսական կայունության գնահատման (բնորոշման) չափանիշներ, օգտագործում են գործազրկության ոչ բարձր բնականին մոտ մակարդակը, գնաճի ցածր տարեկան տեմպը, պետական պարտքի կայունությունը, վճարային հաշվեկշռի հաշվեկշռվածությունը 111 : Որոշ տնտեսագետներ տնտեսության կայունացում ասելով հասկանում են պետական բյուջեի պակասուրդի կրճատումը, ազգային արժույթի մրցու-

128 նակության բարձրացումը, արտադրության անկման կրճատումը և դրա ծավալների հետագա ավելացումը: Հեղինակներ Շամրայն ու Սմագուլովան որպես տնտեսության կայունության չափանիշ դիտարկում են «կայուն հավասարակշռության վիճակը» 112 : Ա. Թավադյանը մակրոտնտեսական կայունությունը բնութագրող ցուցանիշները կայուն տնտեսական աճը, հավասարակշռված առևտրային հաշվեկշիռը, զբաղվածության բարձր մակարդակը և գների կայունությունը, ներկայացնում է որպես տնտեսության հիմնարար սկզբունքներ, որոնք պետք է դիտարկել որպես միասնական համակարգ 113 : Մակրոտնտեսական կայունությունը բնութագրող ցուցանիշներ են ներկայացվում նաև Եվրոմիության մասին պայմանագրում (Treaty on the Functioning of the European Union), որը ստորագրվել է 1992 թվականին Մաաստրիխտ քաղաքում և հաճախ անվանվում է Մաաստրիխտյան պայմանագիր: Այս պայմանագրով սահմանվել են մակրոտնտեսական կայունության այն չափանիշները, որոնք բավարարելու դեպքում միայն Եվրամիության անդամ երկրները կարող են դառնալ եվրոգոտու անդամ և ընդունել եվրոն որպես ազգային արժույթ: Այդ չափանիշները կոչվեցին նաև կոնվերգենցիայի Մաաստրիխտյան չափանիշներ 114, որոնք ներկայացված են ստորև: 1. ցածր և կայուն գնաճ, 2. ցածր երկարաժամկետ տոկոսադրույք, 3. պարտք/հնա հարաբերակցության ցածր մակարդակ, 4. պետական բյուջեի փոքր պակասուրդ, 5. փոխարժեքի կայունություն: 2014թ. մայիսի 29-ի «Եվրասիական տնտեսական միության» մասին պայմանագրի 63-րդ հոդվածով մակրոտնտեսական կայունության չափանիշներ են սահմանվում նաև ԵԱՏՄ անդամ երկրների համար: Այդ չափանիշներն են

129 1. Պետական բյուջեի պակասուրդը, որը չպետք է գերազանցի ՀՆԱ-ի 3 տոկոսը, 2. Պետական պարտքի ցուցանիշը, որը պետք է փոքր լինի ՀՆԱ-ի 50 տոկոսից, 3. Սպառողական գների ինդեքսը (դեկտեմբերը նախորդ տարվա դեկտեմբերի նկատմամբ), որը չպետք է գերազանցի ԵԱՏՄ անդամ երկրներից ամենացածր գնաճ ունեցող երկրի համապատասխան ցուցանիշը 5 տոկոսային կետից ավել չափով: Մակրոտնտեսական կայունությունը բնութագրող ցուցանիշների շարքում հաճախ նշվում է նաև կայուն տնտեսական աճը: Կարծում ենք, որ մակրոտնտեսական կայունության ապահովումը անհրաժեշտ է կայուն տնտեսական աճ համար, հետևաբար վերջինս կարելի է դիտարկել որպես մակրոտնտեսական կայունության հետևանք, այլ ոչ թե այն բնութագրող ցուցանիշ: Որպես մակրոտնտեսական կայունությունը բնութագրող ցուցանիշ, ի հավելումն վերոնշյալ ցուցանիշների, անհրաժեշտ է դիտարկել նաև սոցիալական անհավասարությունը բնութագրող ցուցանիշները, որոնք, սակայն, չենք հանդիպում մասնագիտական գրականության մեջ առանձնացվող ցուցանիշների շարքում: Անհավասարությունը կրճատում է բնակչության զգալի հատվածի հասանելիությունը կրթական համակարգին, հետևաբար բացասաբար է ազդում աշխատուժի կրթվածության մակարդակի վրա նվազեցնելով արտադրողականությունը և տնտեսական աճի տեմպերը 115 : Այն բացասաբար է ազդում տնտեսական գործակալների միջև վստահության մակարդակի վրա առաջացնելով անարդյունավետ ծախսերի աճ 116 : Անհավասարության և տընտեսական աճի միջև կապը բացահայտելու համար իրականացվել են նաև էմպիրիկ վերլուծություններ, որոնք նույնպես հաստատում են, որ այդ կապը

130 բացասական է 117 : Ամփոփելով մասնագիտական գրականության ուսումնասիրության արդյունքները որպես մակրոտնտեսական կայունությունը բնութագրող ցուցանիշները կարելի է կիրառել հետևյալները 1. գնաճի մակարդակը, 2. փոխարժեքի տատանողականությունը, 3. պետական պարտքի մակարդակը, 4. պետական բյուջեի պակասուրդի մակարդակը, 5. ՀՀ ԿԲ գործառնությունների տոկոսադրույքը, 6. գործազրկության մակարդակը, 7. բնակչության սպառման անհավասարությունը, 8. ընթացիկ հաշվի մնացորդը: Վերոնշյալ մակրոտնտեսական ցուցանիշներից շատերի փոփոխություններն իրար հակառակ ուղղվածություն ունեն: Օրինակ պետական բյուջեի պակասուրդի և պետական պարտքի կրճատումը կարող են բերել ներդրումների կրճատման և որպես հետևանք գործազրկության մակարդակի բարձրացման: Բացի դրանից, այդ ցուցանիշների շարժընթացը միմյանցից տարբերվում է, և դրանցից մի քանիսը կարող են լինել կայուն, այն դեպքում, երբ մյուսները անկայուն են: Հետևաբար, մակրոտնտեսական կայունությունը պետք է բնութագրել բոլոր ցուցանիշների փոխհաշվեկշռվածությամբ և եթե անգամ մեկ ցուցանիշ շեղվում է իր կայուն վիճակից, ապա այն իր ազդեցությունն է ունենում ընդհանուր մակրոտնտեսական կայունության վրա: Այդ պատճառով անհրաժեշտ է հաշվարկել մեկ համալիր ցուցանիշ, որը, ներառելով վերոնշյալ ցուցանիշները, կարձագանքի դրանցից յուրաքանչյուրի փոփոխությանը և հնարավորություն կտա քանակապես գնահատել մակրոտնտեսական կայունությունը: Ամփոփելով կարող ենք ներկայացնել մակրոտնտեսական կայունության հետևյալ, ամբողջական սահմանումը. մակրոտնտեսական կայունությունը տնտեսության արտաքին և ներքին հատվածների դինամիկ զարգացման ցուցանիշների միաժամանակյա այնպիսի մակարդակն է, որը ապա-

131 հովում է տնտեսական գործակալների բարենպաստ սպասումների ձևավորումը միևնույն ժամանակ ապահովելով արտաքին և ներքին շոկերին դիմագրավելու և կայուն տնտեսական աճ ապահովելու տնտեսության կարողությունը: Մակրոտնտեսական կայունության սահմանման մեջ կարևորվել է նաև սպասումների դերը, քանի որ դրանք ժամանակակից մակրոտնտեսական քաղաքականության իրականացման գործընթացում առանցքային նշանակություն ունեն: Հատկապես դրամավարկային քաղաքականության տեսանկյունից, եթե կենտրոնական բանկին հաջողվում է ապահովել դրական սպասումներ, ապա վերջնական նպատակի իրագործման հավանականությունը աճում է 118 : Սակայն, եթե տնտեսական գործակալների սպասումները գնաճի կամ տնտեսական ակտիվության վերաբերյալ չեն համապատասխանում կենտրոնական բանկի նպատակային ցուցանիշներին, ապա վերջինս ստիպված կլինի ավելի մեծ ջանքեր գործադրել իր նպատակին հասնելու համար, ինչը կարող է մեծացնել մակրոտնտեսական անկայունությունը: Այսպիսով, մակրոտնտեսական կայունությունը պետք է դիտարկել և որպես տնտեսության դինամիկ զարգացման վիճակ, և որպես մակրոտընտեսական վիճակը բնութագրող ցուցանիշների բարելավմամբ ուղեկցվող գործընթաց, և որպես ազգային տնտեսության ցնցումներին դիմագրավելու հատկություն:

132 Գարիկ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ Մակրոտնտեսական կայունության տնտեսագիտական էությունը և այն բնութագրող ցուցանիշները Բանալի բառեր. մակրոտնտեսական կայունություն, գնաճ, պետական պարտք, իրական տոկոսադրույք, փոխարժեք, գործազրկություն, անհավասարություն Մակրոտնտեսական կայունությունը տնտեսական աճի ապահովման և զարգացման անհրաժեշտ նախապայման է: Միաժամանակ մակրոտնտեսական կայունության էության ընկալման և եզրույթի սահմանման վերաբերյալ մասնագիտական գրականությունում չկա ընդունված միասնական մոտեցում: Հոդվածում իրականացվել է մակրոտնտեսական կայունության տնտեսագիտական էության հիմնական սահմանումների քննական վերլուծություն և ա- ռանձնացվել են մակրոտնտեսական կայունությունը բնութագրող ցուցանիշները: Իրականացված հետազոտության հիման վրա առաջարկվել է մակրոտնտեսական կայունության նոր, ընդգրկուն սահմանում: :,,,,,, Key words: macroeconomic stability, inflation, public debt, real interest rate, exchange rate, current account of balance of payment, unemployment, inequality

133 ԱՌԵՎՏՐԱՅԻՆ ԲԱՆԿԵՐԻ ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ՉԱՓՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ Միքայել ՋԱՎԱԴՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ տնտեսագիտության ինստիտուտի ասպիրանտ Բանալի բառեր. առևտրային բանկ, ֆինանսական ռեսուրսներ, կառավարման արդյունավետության գնահատում Առևտրային բանկերի ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման արդյունավետության չափման անհրաժեշտությունը առաջին հերթին բխում է բանկերի գործունեության միջնորդային բնույթից, քանի որ բանկերի մրցունակությունն ապահովվում է ֆինանսական ռեսուրսների ներգրավման և տեղաբաշխման գործընթացների արդյունավետության բարձրացմամբ: Բանկային համակարգում ֆինանսական ռեսուրսների արդյունավետության գնահատումը սերտորեն փոխկապակցված է արդյունավետության չափման մեթոդաբանության հետ: Տնտեսագիտության ոլորտում արդյունավետության չափումն իրականացվում է բնաիրային կամ արժեքային չափիչներով 119 : Այնուամենայնիվ, կառավարման արդյունավետությունը չափելիս դըժվարություններ են ծագում կապված միատեսակ չափողականության սկըզբունքի կիրառման անհրաժեշտության հետ: Բացառություն չի կազմում նաև առևտրային բանկերի ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման արդյունավետության չափումը: Հարկ է նշել, որ ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման արդյունքները դրսևորվում են ինչպես առևտրային բանկերի մարտավարական, այնպես էլ ռազմավարական գործունեության շրջանակներում: Դրանք փոխկապակցված են ինչպես բանկերի գործառնական ակտիվության, այնպես էլ կայուն զարգացման հիմնախնդիրների հետ, ուստի արդյունավետության գնահատման տեսանկյունից անհրաժեշտություն է ծագում ոչ միայն համախմբել բանկային գործունեության տարբեր հարթություններում կառավարման արդյունքները, այլև ձևավորել դրանց համադրելիության ապահովման սկզբունքները: Որպես ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման արդյունավետության չափիչներ կարող են օգտագործվել գործակիցները (օրինակ 119 Անգլերեն «measure» բառից

134 ռիսկերը գնահատելիս), տոկոսները (ֆինանսատնտեսական նորմատիվային ցուցանիշները մեկնաբանելիս), դրամային արժեքները (ծախսահատույցը արժևորելիս), ֆիզիկական միավորները (ժամային աշխատանքի արտադրողականությունը չափելիս), բալերը (CAMELS համակարգով կառավարչական որոշումների գործընթացների գնահատելիս) և այլն: Հետևաբար, գործնականում անհրաժեշտություն է առաջանում արդյունավետության այդ չափիչները փոխակերպել համընդհանուր սկզբունքով և տեղափոխել համադրելի դաշտ, այնպես, որ հնարավորություն ստեղծվի գնահատման ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման ընդհանուր արդյունավետությունը Աղյուսակ 1. Ֆինանսական ռիսկերի կառավարման համակարգի բաղադրիչների առաջարկվող շրջանակը Մասնագիտական գրականության ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ շատ հեղինակներ առևտրային բանկերի կառավարման արդյունավետության չափման մոտեցումներում հիմնականում օգտագործում են բալային գնահատականներ Այսպես, բանկային ֆինանսական ռիսկերի գծով կառավարչական որոշումների արդյունավետությունը գնահատելիս առաջարկվում է օգտագործել 100 բալանոց համակարգ, յուրաքանչյուր որոշմանը, ըստ կարևորության աստիճանի, ամրագրելով համապատասխան բալ (աղյուսակ 1) 120 : Ռիսկերի կառավարման արդյունավետությունը բալային հիմքով չափելուն զուգահեռ առաջարկվում է նաև այն հաշվառել ու ներկայացնել կառա- 120 Անդրեասյան Ն., Ռիսկային որոշումների կայացման մեթոդաբանության հիմնախնդիրները բանկերում «Ակունք» հոդվածների ժողովածու, թիվ 2 (14), էջ

135 վարչական որոշումների նպատակայնության և հատույցի հաշվետվության ձևաչափով: Սակայն, մեր կարծիքով, կառավարման արդյունավետության միասնական չափման նման մոտեցումը բալերի ընտրության հարցում սուբյեկտիվ գործոն է պարունակում, քանի որ գործնականում դժվար է հիմնավորել, թե ֆինանսական ռեսուրսների գծով կառավարչական որոշման կոնկրետ ուղղությանը ինչ համամասնությամբ բալեր պետք է ամրագրել: Առևտրային բանկերում ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման արդյունավետության գնահատման համար առաջարկված մեկ այլ մոտեցում հիմնված է արժեքային չափիչներով շեղումների վրա: Այս դեպքում կառավարման արդյունավետության չափման հիմքում դրվում են ՀՀ կենտրոնական բանկի կողմից սահմանված նորմատիվային ֆինանսատնտեսական ցուցանիշների և դրանց փաստացի մեծությունների շեղումները: Որքան մեծ բացասական շեղումներ են ձևավորվում ֆինանսական ռեսուրսների ձևավորման համամասնություններում` պայմանավորված ֆինանսատնտեսական նորմատիվների պահանջներով, այնքան բարձր է գնահատվում ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման ռիսկայնությունը 121 : Նման մոտեցմամբ առևտրային բանկերում ֆինանսական ռեսուրսների արդյունավետության չափումը, մեր կարծիքով, գնահատման համապարփակ ընդգրկվածության տեսանկյունից նույնպես հիմնավոր չի կարելի հա- 121 Պողոսյան Վ., Ֆինանսական ռիսկերի չափման հիմնախնդիրները կառավարչական հաշվառման համակարգում, «Ակունք» հոդվածների ժողովածու, 1, 2017, էջ 247:

136 մարել, քանի որ այս պարագայում կառավարման արդյունավետության գնահատման համակարգում առանցքային են համարվում միայն բանկերի գործունեության կարգավորման համար սահմանված ֆինանսատնտեսական նորմատիվները ուսումնասիրության շրջանակից դուրս թողնելով ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման մյուս ասպեկտները, ինչպիսիք են վարկային պորտֆելի որակը, ոչ տոկոսային զուտ եկամուտները, ռեսուրսների կառուցվածքային բարելավումները, ֆինանսական ռիսկերը և այլն: Գծապատկեր 1 Բանկերում ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման արդյունավետության միասնական ցուցիչներով չափման քայլերը 122 Բանկային համակարգում ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման արդյունավետության միասնական ցուցիչներով 123 չափման գործնական դըժվարությունները, մեր կարծիքով հաղթահարելի են, եթե չափման մեթոդա- 122 Կազմվել է հեղինակի կողմից: 123 Անգլերեն «indicator» բառից

137 բանությունը կառուցվի կառավարման նպատակների փաստացի հասանելիության մոտեցմամբ: Այս պարագայում պետք է առաջնորդվել հաջորդական քայլերով, որոնք ներկայացված են գծապատկեր 1-ում: Տնտեսագիտական տեսանկյունից կառավարումը կարելի է ներկայացնել որպես կարգավորված գործընթաց, որի ընթացքում կառավարիչների, գործադրելով նպատակաուղղված ջանքեր, ձեռք են բերվում նախանշված արդյունքները: Այս առումով առևտրային բանկերի ֆինանսական տիվների կառավարման շրջանակում նախ պետք է հստակեցնել նախանըշված նպատակները, ինչպիսիք կարող են հանդիսանալ բանկային գործունեության կայուն զարգացումը, ֆինանսական շուկայում բանկի մրցակցային դիրքերի ապահովումը և այլն (գծապատկեր 1): Նման մոտեցման պարագայում անհրաժեշտություն է առաջանում չափելի դարձնել կառավարման գործընթացի վերջնական արդյունքները, որոնք բնութագրում են կառավարման օղակների ներդրումը նախանշված թիրախային արդյունքները ձևավորելիս: Ընդ որում, առևտրային բանկերի ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման չափելի արդյունքները ներկայացվում են մարտավարական և ռազմավարական տեսանկյունից, որն էլ պահանջում է սահմանել կառավարման նպատակների հասանելիության այնպիսի ցուցիչներ, որոնք կարող են բնութագրվել տարբեր չափիչներով (դրամային, բալային, գործակցային, աշխատանքային գծապատկեր 1): Այսպես, վարկային պորտֆելի որակական ցուցանիշները ներկայացվում են դրամային, ներգրավված ֆինանսական ռեսուրսների հատույցը` տոկոսային, իսկ CAMELS համակարգի կիրառմամբ առևտրային բանկերի ցուցանիշների ամփոփ գնահատականը` նաև բալային ցուցիչներով 124 : Աղյուսակ 3-ում ներկայացված են առևտրային բանկի ֆինանսական ռեսուրսների մարտավարական և ռազմավարական կառավարման նպատակադրումները արտահայտող ցուցիչներ, որոնք բնութագըրվում են տարբեր չափիչներով Հարկ է նշել, որ դրանց մի մասը արդեն իսկ նորմավորված են ՀՀ կենտրոնական բանկի կողմից 125 : 124 ՀՀ տարածքում գործող բանկերի ցուցանիշների ամփոփ գնահատականի (ՔԱՄԵԼՍ) հաշվարկման, հաստատման և հրապարակման կարգը հաստատելու մասին ՀՀ ԿԲ խորհրդի 29 հոկտեմբեր 2014 թ. Թիվ 255 Ն որոշում, հավելված «Բանկերի գործունեության կարգավորումը, բանկային գործունեության հիմնական տնտեսական նորմատիվները» կանոնակարգ 2

138 Աղյուսակ 3. Առևտրային բանկի ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման նպատակադրումների հասանելիությունը 126 Ֆինանսական ռեսուրսների կառավարմանն առնչվող նորմավորված ցուցիչներին զուգահեռ մեր կողմից առաջարկվում է ներդնել նաև կառավարման արդյունավետությունը բնութագրող լրացուցիչ ցուցիչներ, որոնց թվաքանակը սահմանափակ չէ, և կախված ռեսուրսների գծով առևտրային բանկերի կողմից որդեգրած կառավարման նպատակադրումների վերանայումից` կարող է փոփոխվել: Ընդ որում, ֆինանսական ռեսուրսների գծով կառավարման նպատակադրումները աղյուսակ 3-ում ներկայացվում են 126 Կազմվել է հեղինակի կողմից:

139 երեք կտրվածքով հասանելիության աստիճան, փաստացի ձեռքբերումներ և շեղումներ: Հարկ է նշել, որ ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման նպատակադրումներից բացարձակ շեղումների հիման վրա կառավարման արդյունավետության համապարփակ և բազմագործոն գնահատումը դժվար իրագործելի խնդիր է` պայմանավորված օգտագործվող ցուցիչների տարբեր չափիչների հետ: Կառավարման արդյունավետության համապարփակ գնահատման հնարավորություն ապահովելու համար անհրաժեշտ է գնահատել տարբեր չափողականությամբ ցուցիչներով արտահայտված ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման գործընթացի արդյունքները և դրանք բերել համադրելի չափողականության դաշտ: Այս խնդրի լուծման նպատակով, մեր կողմից առաջարկվում է բոլոր փաստացի ձևավորված ցուցիչները հարաբերել սահմանված նպատակային ցուցիչի վրա, դրանով իսկ որոշելով նպատակադրումների հասանելիության աստիճանը, որն ի դեպ կարտահայտվի արդեն գործակիցներով և հնարավորություն կտա միասնական չափանիշով բանկային գործունեության տարբեր հարթություններում գնահատել ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման արդյունավետությունը: Նըման կերպ ստացված գործակիցների կիրառումը կառավարման գործընթացի վերջնական արդյունքները չափելիս գործնականում լուծում է արդյունավետության ցուցիչների համադրելիության հիմնախնդիրը և հնարավորություն ստեղծում կառավարման արդյունավետության համապարփակ գնահատման համար (աղյուսակ 4): Այս դեպքում արդեն հաշվարկվում են 1.0 արշեքիցից շեղումները, որոնց դրական կամ բացասական նշանը որոշում է ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման նպատակադրումների շեղման բարենապաստ կամ անբերենպաստ բնույթը: Այսպես, եթե վերլուծվող ժամանակաշրջանում առևտրային բանկերի վարկային պորտֆելում գրանցվել է ոչ ստանդարտ վարկերի տեսակարար կշռի աճ և արդյունքում այդ ցուցանիշի գործակիցը գնահատվել է 1.43, ապա այդ դեպքում արձանագրվում է 1.0-ից անբարենապաստ շեղում ցուցիչով (տես աղյուսակ 4): Վերլուծական հաշվարկների համադրելիության ապահովման նպա-տակով կարևորում ենք նաև ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման նպատակադրումներից ձևավորված բարենպաստ և անբարենպաստ շեղումների հանրագումարը ներկայացնել միջին թվաբանական արժեքով: Այս դեպքում առևտրային բանկերի ֆինանսական ռեսուրսներ կառավարման արդյունավետության չափման համար նպատակահարմար ենք գտնում կիրառել մի-

140 ասնական և համապարփակ սահմանային ցուցիչ, որը ներկայացված է գծապատկեր 2-ում (ա) և ներկայանում է հետևյալ կերպ (գծապատկեր 2, բ). Գծապատկեր 2. Առևտրային բանկերի ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման արդյունավետության համապարփակ ցուցիչը (կազմել է հեղինակը) Աղյուսակ 4. Առևտրային բանկի ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման նպատակադրման հասանելիության աստիճանը (կազմել է հեղինակը)

141 Փաստորեն, որքան ընդլայնվում է առաջարկվող ցուցիչի ձախակողմյան սահմանը, այնքան պարզորոշ է առևտրային բանկերում ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման արդյունավետության նվազումը:եվ հակառակը, եթե ընդլայնվում է ցուցիչի աջակողմյան սահմանը, ապա բարձրանում է ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման արդյունավետությունը: Միքայել ՋԱՎԱԴՅԱՆ Առևտրային բանկերի ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման արդյունավետության չափման հիմնախնդիրները Բանալի բառեր. առևտրային բանկ, ֆինանսական ռեսուրսներ, արդյունավետություն Առևտրային բանկերի ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման արդյունավետության գնահատման համար անհրաժեշտ է չափել կառավարչական գործունեության արդյունքները: Հոդվածում ներկայացվել է առևտրային բանկերի ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման գործունեության արդյունքների չափման համադրելի գործակիցների հաշվարկի վրա հիմնված մեթոդաբանություն: :,,. Key words: commercial bank, financial resources, management effectiveness assessment.

142 ԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ԲԻԶՆԵՍԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ՀՊՏՀ կոմերցիայի և բիզնեսի կազմակերպման ամբիոնի ասիստենտ, տ.գ.թ. ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. ï»õ»ï³ïí³ï³ý ѳÕáñ¹³Ïó³Ï³Ý ï»ëýáéá dzݻñ, ³Ù³ó³Ýó, É»ÏïñáݳÛÇÝ ³é ïáõñ, É»ÏïñáݳÛÇÝ Ç½Ý»ë 20-ñ¹ ¹³ñÇ»ñÏñáñ¹ Ï»ëÇÝ ³ÏÝѳÛï ¹³ñÓ³í, áñ Ýáñ³ñ³Ï³Ý áéáñïç ½³ñ ³óÙ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÝ ³å³Ñáíáõ٠ϳÛáõÝ ïýï»ë³ï³ý ½³ñ ³ó- Ù³Ý ÑÇÙùÁ` áñáß»éáí»ñïñç ï»õá ѳٳß˳ñѳÛÇÝ ïýï»ëáõãû³ý ³ëå³ñ»½áõÙ: гٳß˳ñѳÛÇÝ ïýï»ëáõãû³ý ÝÙ³Ý í»ñ³ áëáõùá ųٳݳϳ- ÏÇó ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý áñíáõý»áõãû³ý áéáñ áéáñïý»ñáõù ѳïϳå»ë ïáýï»ëáõãû³ý áéáñïáõù ï»õ»ï³ïí³-ñ³õáñ¹³ïó³ï³ý ѳٳó³Ýó³ÛÇÝ ï»ëýáéá dzݻñÇ û ï³ áñíù³ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ ñ: î»õ»ï³ïí³ï³ý ѳÕáñ¹³Ïó³Ï³Ý ï»ëýáéá dzݻñÁ (îðî) ï»ëýá- Éá Ç³Ï³Ý áñíáýã³óý, áñý Çñ»ÝÇó Ý»ñϳ۳óÝáõ٠ѳٳϳñ ÇãÝ»ñÇ Ï³åÇ ÙÇçáóÝ»ñÇ ÇÝï» ñáõùá, áñáýó û ï³ áñíù³ý ßÝáñÑÇí Ñݳñ³íáñ ¹³éÝáõÙ áñáßáõùý»ñç ϳ۳óáõÙÁ, ѳٳϳñ áõùá, ϳé³í³ñáõÙÁ, í»ñéáõ- ÍáõÃÛáõÝÁ ³ñï³óáÉáõÙÁ ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý Ñ»é³Ýϳñ³ÛÇÝ ½³ñ ³óÙ³Ý é³½ù³í³ñáõãû³ý Ù»ç: гٳß˳ñѳÛÇÝ ïýï»ëáõãû³ý Ù»ç ѳÛïÝí»É ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý Ýáñ ÙÇçáó, áñý ³½¹áõÙ ïýï»ë³ï³ý ѳñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ íñ³, ¹ñ³Ýù ³ñï³¹ñáÕ³Ï³Ý áõå»ñç Ýáñ ï³ññ»ñý»ý` ï»õ»ï³ïí³ï³ý ѳÕáñ¹³Ïó³Ï³Ý ï»ëýáéá dzݻñÁ: ÜÙ³Ý Çñ³íÇ ³ÏÝ»ñáõÙ Ù»Í Ý߳ݳ- ÏáõÃÛáõÝ Ó»éù»ñáõ٠ѳٳó³ÝóÁ: Internet World Stats-Ç ïíû³éý»ñç ѳ- Ù³Ó³ÛÝ` ³ÙáÕç ³ß˳ñÑáõÙ 2011Ã. ѳٳó³ÝóÇó û ïíáõý»ñç ÃÇíÁ ³í»ÉÇ ù³ý 2.1ÙÉñ¹ ñ, ÇÝãÁ 2017Ã. ѳë»É 3.9ÙÉñ¹Ç 127 : ²Ûëå»ë, 2000Ã. г۳ëï³- ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛáõÝáõ٠гٳó³ÝóÇó û ïíáõù ñ ßáõñç Ù³ñ¹, ÇëÏ 2017Ã. ßáõñç 2.2ÙÉÝ Ù³ñ¹ ( Ù³ñ¹ û ïíáõù Facebook ëáóç³é³ï³ý ϳÛùÇó), ÇÝãÁ ϳ½ÙáõÙ áõç ݳÏãáõÃÛ³Ý ßáõñç 70.1%-Á` ³ëdzϳݻñÏÁñ- Ý»ñáõ٠ѳٳó³ÝóÇó û ïíáõý»ñç ÁݹѳÝáõñ ÏßéáõÙ ½³Õ»óÝ»Éáí Áݹ³- Ù»ÝÁ 0.1% 128 : ²Ûë Ï»ñå, ѳٳó³ÝóÇó û ïíáõý»ñç ù³ý³ïý ³ß˳ñÑáõÙ, ³Û¹ ÃíáõÙ Ù»ñ»ñÏñáõ٠ݳÉáí ³ áõù ` Ù»Í Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñ ëï»õ- Í»Éáí É»ÏïñáݳÛÇÝ Ç½Ý»ëÇ ½³ñ ³óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ: î»õ»ï³ïí³ï³ý ѳ-

143 Õáñ¹³Ïó³Ï³Ý ï»ëýáéá dzݻñÇ ÇÝï»ÝëÇí Ý»ñó ³ÝóáõÙÁ ï»õ»ï³ïí³- Ï³Ý Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý ÏÛ³ÝùÇ áéáñ áéáñïý»ñ Ýå³ëïáõÙ Ýáñ ßáõϳݻñÇ Ó»éݳñϳïÇñ³Ï³Ý áñíáõý»áõãû³ý Ó»ñÇ ³½Ù³½³Ý»óÙ³ÝÝ áõ ½³ñ ³ó- Ù³ÝÁ: Ü»ñϳÛáõÙë Ó»éݳñϳïÇñáõÃÛ³Ý Ýáñ³ñ³Ï³Ý Ó Ñ³Ý¹Çë³ÝáõÙ - É»ÏïñáݳÛÇÝ Ç½Ý»ëÁ, áñç ½³ñ ³óáõÙÝ áõå»õ³óýáõù É»ÏïñáݳÛÇÝ ßáõ- ϳݻñÇ Ó ³íáñÙ³Ý áñíáýã³óá: ¾É»ÏïñáݳÛÇÝ Ç½Ý»ëÁ áñíáýã³ó, áñá ǽݻë-ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ áëï³å³ïóí³í ѳٳϳñ- ÇãÝ»ñÇ ó³ýóç ÙÇçáóáí, ÇÝãÁ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ëï»õíáõù ³é³ÝÓÇÝ áñ- ͳñùÝ»ñÁ Ùdzíáñ»É áñí³ñ³ñ ÙÇç³í³ÛñÁ áëï³å³ïóáõ ó³ýóç ÙÇçáóáí` û ï³ áñí»éáí Ãí³ÛÇÝ ó³ýó»ñç Íñ³ ñ³ûçý ³å³Ñáí³ÍáõÃÛáõÝÁ: ÐÇÙ- ÝÁí³Í ÉÇÝ»Éáí Ãí³ÛÇÝ ÏáÝï»ÝïÇ Ñ³Ù³Ï³ñ ã³ûçý ó³ýó»ñç íñ³` É»ÏïñáݳÛÇÝ Ç½Ý»ëÁ ¹³éÝáõÙ ³í»ÉÇ ï³ñ³íí³í ³ÙáÕç ³ß˳ñÑáõÙ, ÇÝãÇ Ñ»ï ³Ýùáí í»ñççý ųٳݳÏÝ»ñë ³ÛÝ ³»É ºíñáå³ÛáõÙ 30% áí, ÇëÏ ²ØÜ-áõÙ` 25%-áí 129 : ¾É»ÏïñáݳÛÇÝ Ç½Ý»ëÁ ³ áõù ݳ ÐÐ-áõÙ: ñ³ ½³ñ- ³óáõÙÁ å³ûù³ý³íáñí³í ÙÇ ß³ñù ÇñáÕáõÃÛáõÝÝ»ñáí. è»ëáõñëý»ñç ÙáÇÉáõÃÛáõÝÁ. áë³¹ñáõùý»ñç Ù»Í Ù³ëÁ Çñ³Ï³- ݳóíáõÙ ë³ñù»ñáí, áñáýù áùñ»ý ³ÛÝ Ñ»ßï ϳñ»ÉÇ ï»õ³ áë»é: سñ¹ÇÏ Ï³ï³ñáõÙ»Ý ÝáõÙÝ»ñ` ãùáï»ý³éáí ѳٳϳñ ãçý: Flat-¹Ç½³ÛÝ Ý³Ë³ ÍÙ³Ý å³ñ½áõãûáõýá: úñçý³ïª Yandex, Apple, Google, Microsoft, áñáýù ÑÇÙù ¹ñ»óÇÝ Ý³Ë³ ÍÙ³Ý å³ñ½áõãû³ý ÙÇïÙ³ÝÁ: سñù»ÃÇÝ ³ÛÇÝ áñíáýã³óý»ñç ³íïáÙ³ï³óáõÙÁ: êå³éáõç ³ñ¹ ÁÝïñáõÃÛ³Ý áë³ñ»ý, ßáõϳÛáõÙ ß³ï é»ëáõñëý»ñ ϳñáÕ»Ý Ï³ï³ñ»É ³åñ³ÝùÇ ³íïáÙ³ï (ÏáÝï»ùëï³ÛÇÝ) ÁÝïñáõÃÛáõÝ Ï³Ù ïñ³ù³¹ñ»é ï³ñ»ñ áñíçùý»ñ ³ñ³ ÁÝïñáõÃÛ³Ý ÝÙ³Ý Ñ³Ù³ñ: ³ áã ÙdzÛÝ Ñ³ñÙ³ñ ųٳݳϳÏÇó, ³ÛÉ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ï³éçë ËÝ³Û»É Å³Ù³Ý³ÏÁ, ѳ- Ù³å³ï³ë˳ݳ³ñ, ٻͳóÝáõÙ í³ ³éùÇ ³ñ³ áõãûáõýá ͳí³ÉÁ: ì ³ñÙ³Ý ³Ýíï³Ý áõãûáõýá Ñ»ßïáõÃÛáõÝÁ: Ü»ñϳÛáõ٠г۳ëï³- ÝáõÙ ï³ñ³íí³í»ý ï³ñ»ñ í ³ñ³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÁ (Visa, Master Card, AMEX, Diners Club ³ÛÉÝ): ÜÙ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ»ñÁ å»ïù ³å³Ñáí»Ý û ï³ áñíáõç ïíû³éý»ñç ³Ýíï³Ý áõãûáõýá ѳñÙ³ñ³í»ïáõÃÛáõÝÁ: ìç¹»áïáýï»ýï: ìç¹»áý»ñá í³ ³éùÇ Ñ½áñ ï»õ»ï³ïí³ï³ý, ߳ѳí»ï ѳÙá½Çã áñíçù»ý: Ýáñ¹Á ï»ëýáõù ³é³ñÏ³Ý ï³ñ»ñ Ó»ñáí: ²é³ùÙ³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý Ýáñ áñ³ï: Ýáñ¹Ý»ñÁ ³ÛÉ ë ß³³ÃÝ»ñáí ã»ý ëå³ëáõù ͳÝñáóÝ»ñÇ, ¹ñ³Ýù 2-3 ûñí³ ³é³ùáõÙáí»Ýª Ëáßáñ ù³õ³ùý»ñç 4-5 ûñí³` Ù³ñ½»ñÇ Ñ³Ù³ñ: Üáñ³ñ³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: Üáñ Ñ»é³ËáëÝ»ñ, Ýáñ ˳ջñ, GoogleGlass-Á iwatch-á ¹³ñÓ»É»Ý É. ³é ïñç Ý»ñϳ áõéç å³ñ³ýçí³í ³åñ³ÝùÝ»ñÁ:

144 ÆÝï»ñý»ÛëÇ ³Ýѳï³Ï³Ý³óáõÙÁ: г ³Ëáñ¹Ý»ñÁ ³é³ç³ñÏáõÃÛáõÝ- Ý»ñÇ ³é³ïáõÃÛ³Ý å³ûù³ýý»ñáõù ó³ýï³ýáõù»ý áë»é çç ÉáÏÝ»ñÇ ¹ÇñùÁ, óùóÝ»É áã ϳñ áñ ÉáÏÝ»ñÁ ϳ٠áë»é ¹ñ³Ýó ï»õ»ñá: Þ³ñÅ³Ï³Ý áí³½¹á áí³½¹³ûçý ³ñß³íÝ»ñÁ ß³ï ËáëïáõÙݳÉÇó»Ý. É. ³é ïáõñá ñ³íáõù ßáõϳÛÇ çç³ûçý Ñ»é³ËáëÝ»ñÇ ë» Ù»ÝïÁ: ³½Ù³ÏáÕÙ³ÝÇ Ù³ñù»ÃÇÝ Á: É-ǽݻëÇ Ý»ñ¹ñÙ³Ý Ï³ñ áñ ËݹÇñ- Ý»ñÇó áñíý³ï³ýáõù ϳÛùÇ Ï³éáõóáõÙÁ, áñá ϳËí³Í ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ýç- ݳÝë³Ï³Ý Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó: ²ÛÉÁÝïñ³Ýù ϳ å³ïíçñ³ï»é ( ³áõÃëáñë ³Ý»É) ³Ù»Ý ÇÝã, ³Û¹ ÃíáõÙ` ¹Ç½³ÛÝÁ, ݳ˳ ÍáõÙÁ ѳٳϳñ»ñÇ ³ëï³óÇ í»ñéáõíáõãûáõýá, ϳ٠¹ñ³Ýù ³Ý»É ÇÝùÝáõñáõÛÝ: ä³ïíçñ³ïáõùá Ý߳ݳÏáõÙ, áñ å»ïù í³ñó»é ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ Ù³ïáõóáÕÇ, áí ÏϳéáõóÇ Ï³ÛùÁ: γ ݳ»ñÏñáñ¹ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÁ ϳÛùÁ áñí³ñï»é ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ë» ³Ï³Ý ë»ñí»ñý»ñç íñ³ ϳ٠å³ïíçñ³ï»é ϳÛùÁ ÑÛáõñÁÝϳÉáÕ Ï³Ù Í³é³ÛáõÃÛáõÝ Ù³ïáõóáÕÇ ³ÝÓÇÝ (åñáí³û¹»ñçý): úñçý³ï Yahoo Stores - Á, Amazon Stores -Á, ebay -Á ³é³ç³ñÏáõÙ»Ý å³ïñ³ëïç Ó ³ÝÙáõß- Ý»ñ, áñáýù å³ñ½³å»ë å³ñ³ýçáõù»ý Ùß³Ïí³Í ÑÇÙùáí ëï»õí»é ϳÛùÁ Ùáõïù³ ñ»é ï»ùëïá, ïíû³éý»ñá, ųٳݳϳóáõÛóÁ,»Ýóϳéáõóí³ÍùÝ»ñ ÙÇ³Å³Ù³Ý³Ï ß³Ñ³ áñí»é í³ ³éù ³é³ç³ñÏáÕ í» Ï³ÛùÁ: ²Ýѳï³Ï³Ý³óáõÙÁ: ²í»ÉÇ ß³ï ³Ýѳï³Ï³Ý ïíû³éý»ñ»ý íëï³ñíáõù û ï³ï»ñ»ñç ÏáÕÙÇó г۳ëï³ÝÇ ³ñï»ñÏñÇ É»ÏïñáݳÛÇÝ Ë³- ÝáõÃÝ»ñÇÝ Ýáñ¹Ç Ñ»ï ß áõùá ¹³éÝáõÙ ³í»ÉÇ ³Ýѳï³Ï³Ý³óí³Í: Ðá¹í³ÍÝ»ñÁ Ñ»ï³ùñùÇñ ñ³éáõùý»ñá: ¾É.³é ïñç ßáõÏ³Ý Ñ»Õ»Õí³Í Ñá¹í³ÍÝ»ñÇ ³é³ïáõÃÛ³Ù. ï»õ»ï³ïí³ï³ý ѳë³ñ³ÏáõÃÛáõÝÁ Ñ»ï³ùñùñí³Í ëáóç³é³ï³ý ó³ýó»ñç ñ³éáõùý»ñáí Ñá¹í³ÍÝ»ñáí: ¾É»ÏïñáݳÛÇÝ áëï: áí³½¹³ûçý ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó Éñ³óáõóÇã ѳ ³Ëáñ¹Ý»ñ ñ³í»éáõ ѳٳñ ½³Ý í³í³ûçý áëï³ûçý áñíçùý»ñç û ï³ áñíáõù ( É. áëï Ù³ñù»ÃÇÝ ): ²åñ³Ýù»ñÇ Test Drive ϳ٠³åñ³ÝùÝ»ñÇ û ï³ áñíù³ý å³ïñ³ëïáõùá: ²Ûë áñí³éáõûãá ï³ñ³íí³í ѳ áõëïç ˳ÝáõÃÝ»ñáõÙ ³íïáÙ»- ù»ý³ûç ýçñù³ûçý ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ, ÇÝãÁ Ù»ñûñÛ³ É.³é ïñç ϳñ áñ ÏáÕÙ»ñÇó : ²åñ³ÝùÁ íç¹»áý»ñç ÙÇçáóáí óáõûó ï³éá áéáñ ÏáÕÙ»ñÇó ³í³ñ³ñ ã, Ýáñ¹Ý»ñÁ ó³ýï³ýáõù»ý áñó»é ³ÛÝ Ý»Éáõó ³é³ç: سûٳïÇϳÛÇ íñ³ ß»ßï³¹ñáõÙÁ: ²ÝóÛ³Éáõ٠ǽݻëÇ Ñ³çáÕáõÃÛ³Ý ñ³í³ï³ýý»ñçó ñ ëï»õí³ áñí³ï³ý Ùáï»óáõÙÁ, ÇÝãÇÝ áë³ñçýáõù ïíû³éý»ñç ѳí³ù³ ñáõùá, í»ñéáõíáõãûáõýá, ѳßí³ñÏÁ ϳÝ˳ï»ëáõÙÁ: ¾É-ǽݻëÇ ÁݹѳÝáõñ ͳí³ÉáõÙ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ³Õ³¹ñÇãÇ ³ÅÇÝÁ ß³ï ¹Åí³ñ ³é³ÝÓݳóÝ»É, ù³ýç áñ ÇÝãå»ë 1997Ã. ë³ñù³ýáõù ñ IBM-Ç ïýûñ»ý ÈáõÇ»ñëïÝ»ñÁ, É-ǽݻëÁ É»ÏïñáݳÛÇÝ ÑÇÙÝ³Ï³Ý áñíáý-

145 óóÝ»ñÇ áë³ï»ñåáõùý ѳٳó³Ýó³ÛÇÝ ï»ëýáéá dzݻñÇ ÙÇçáóáí 130 : Ü»ñϳÛáõÙ É-ǽݻëÝ ÁÝϳÉíáõÙ áñå»ë áñí³ñ³ñáõãû³ý ϳ½Ù³Ï»ñÙ³Ý Ùá¹»É, áñá áë³ï»ñåáõù ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ç½Ý»ë áñíáýã³ó- Ý»ñÁ ѳٳó³Ýó³ÛÇÝ ï»ëýáéá dzݻñÇ Ý»ñ¹ñÙ³Ý ÙÇçáóáí` áõõõí³í ÁÝÏ»- ñáõãû³ý áñíáõý»áõãû³ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý ³ñÓñ³óÙ³ÝÁ: ijٳݳϳ- ÏÇó É-ǽݻë Ùá¹»ÉÝ»ñÇ ¹³ë³Ï³ñ áõùá Ý»ñϳ۳óí³Í ³ÕÛáõë³Ï 1-áõÙ: ²ÕÛáõë³Ï 1. ijٳݳϳÏÇó É»ÏïñáݳÛÇÝ Ç½Ý»ë Ùá¹»ÉÝ»ñÇ ¹³ë³Ï³ñ áõùá 131. γé³í³ñáõÃÛáõÝ (G) ǽݻë (B) ø³õ³ù³óçý»ñ (C) γé³í³ñáõÃÛáõÝ Ç½Ý»ë ø³õ³ù³óçý»ñ G2G гٳϳñ áõù B2G سï³Ï³ñ³ñáõÙ C2G гñÏ»ñ G2B î»õ»ï³ïíáõãû³ý ³ÏïÇíÝ»ñÇ í³ ³éù B2B ¾É»ÏïñáݳÛÇÝ ³é ïáõñ C2B Ý»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ G2C B2C É»ÏïñáݳÛÇÝ ³é ïáõñ C2C ² áõñ¹ý»ñ 2 (business-to-business) Ùá¹»ÉÇ ûñçý³ï É»ÏïñáݳÛÇÝ ³é ïñ³ûçý ѳñóÏÝ»ñÁ` É»ÏïñáݳÛÇÝ áñë³ý»ñá, É»ÏïñáݳÛÇÝ ³ áõñ¹ý»ñá, 2 (business-to-customer) Ùá¹»ÉÇ ûñçý³ï É»ÏïñáݳÛÇÝ Ë³ÝáõÃÝ»ñÁ, 2 (customer-to-customer) Ùá¹»ÉÇ ûñçý³ï É»ÏïñáݳÛÇÝ Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛáõÝÁ, ³ÙáÕç³Ï³Ý ³íïáÙ³ï³óÙ³Ý B2B2C Ùá¹»ÉÝ Çñ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ ï»é Ïáñåáñ³ïÇí ï»õ»ï³ïí³ï³ý ѳÕáñ¹³Ïó³Ï³Ý ѳٳϳñ»ñáõÙ, G2B, G2C (government-to-business, government-to-customer) Ùá¹»ÉÝ»ñÝ ÁÝÏ³Í»Ý å»ïáõãûáõýá` ǽݻëÇ ëå³éáõý»ñç ѳٳñ ϳ٠ɻÏïñáݳÛÇÝ Ï³é³í³ñáõÃÛáõÝ ÑÇÙùáõÙ 132 : Àëï UNCTAD-Ç Ý³Ñ³ï³Ï³ÝÝ»ñÇ` ѳٳß˳ñѳÛÇÝ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇç Çñ³Ï³Ý³óíáÕ É»ÏïñáݳÛÇÝ ³é ïñç (B2B) 2017Ã. ѳ ,Ýßí. ³ßË., ç 75-76:

146 ë»é 15 ïñéý ¹áÉɳñÇ, Áݹ áñáõù, ¹ñ³»ñ»ù ù³éáñ¹á Ýí³½Ù³Ý Ï³ñ áí ³ÅÇÝ ÁÝÏÝáõÙ ²ØÜ-ÇÝ, Ø»Í ñçï³ýç³ûçý, ÐÛáõëÇë³ÛÇÝ ÆéɳݹdzÛÇÝ, Ö³åáÝdzÛÇÝ âçý³ëï³ýçý: γ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ëå³éáõý»ñç ÙÇç (B2C) Çñ³Ï³Ý³óíáÕ É»ÏïñáݳÛÇÝ ³é ïñç áñí³ñùý»ñç ѳٳß˳ñѳ- ÛÇÝ Í³í³ÉÁ ϳ½ÙáõÙ 1.2 ïñéý ¹áÉɳñ 133 : âý³û³í í»ñççýë ¹»é ë ³Ï³- Ýáñ»Ý ½Ççáõ٠ͳí³ÉÝ»ñáí B2B Ùá¹»ÉÇÝ, ë³ï³ûý, Áëï áõãû³ý, Ýßí³Í ë» Ù»ÝïÁ ³í»ÉÇ ³ñ³ ³ áõù: B2B Ùá¹»ÉÁ ÏÇñ³éíáõÙ Ýñ³ ѳٳñ, áñå»ë½ç ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝ- Ý»ñÁ ѳÕáñ¹³ÏóÙ³Ý ³Ù»Ý³ï³ñ»ñ É»ÏïñáݳÛÇÝ ÙÇçáóÝ»ñÇ û ÝáõÃÛ³Ù (çç³ûçý ó³ýó, гٳó³Ýó) áë áñí³ïó»ý ÙÇÙÛ³Ýó Ñ»ï: ²Ûë ѳٳϳñ Ç É˳íáñ ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ ³ÛÝ, áñ»ñïáõ ѳٳϳñ»ñÇ ÙÇç ïáí- Û³ÉÝ»ñÇ áë³ý³ïáõùý Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ ³ÙáÕçáõÃÛ³Ù ³íïáÙ³ï³óí³Í, ÇÝãÝ É Ý߳ݳÏáõÙ, áñ ÏáÕÙ»ñÁ ÉÇáíÇÝ ³íïáÙ³ï³óí³Í»Ý ϳé³í³ñÙ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ»ñáí: г۳ëï³ÝáõÙ Ý»ñϳÛáõÙë ½³ñ ³ÝáõÙ»Ý B2B B2C É»ÏïñáݳÛÇÝ Ç½Ý»ë Ùá¹»ÉÝ»ñÁ: гÛÏ³Ï³Ý É»ÏïñáݳÛÇÝ Ë³ÝáõÃÝ»ñÁ ëïë»é»ý ³ÏïÇíáñ»Ý áñí»é 2008 Ãí³Ï³ÝÇó, ÇëÏ ³ñï³ë³ÑÙ³ÝÛ³Ý É»ÏïñáݳÛÇÝ Ë³- ÝáõÃÝ»ñÇó Ñݳñ³íáñ ñ ÝáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»É ³ñ¹»Ý 2000-³Ï³Ý Ãí³Ï³Ý- Ý»ñÇ ëï½çó, ÙÇÝã¹»é г۳ëï³ÝáõÙ É»ÏïñáݳÛÇÝ ³é ïáõñá Ýáñ ÇñáÕáõ- ÃÛáõÝ : 2013Ã. ÐРϳé³í³ñáõÃÛáõÝÁ ѳëï³ï»É ñ ¾É»ÏïñáݳÛÇÝ ³é ïñç ½³ñ ³óÙ³Ý Íñ³ ÇñÁ, áñý áõõõí³í É»ÏïñáݳÛÇÝ ³é ïñç ½³ñ ³óÙ³- ÝÁ ûå³ý¹³ïáõù г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛáõÝáõÙ ï»õ»ï³ïí³ï³ý»ýã³ï³éáõóí³íùç ßáõϳÛáõ٠ųٳݳϳÏÇó å³ñ³ýçý»ñç ѳٳå³ï³ë- ˳ÝáõÃÛ³Ý ËݹñÇ ÉáõÍÙ³ÝÁ: ¾É»ÏïñáݳÛÇÝ ³é ïñç ³é³í»ÉáõÃÛáõÝÝ ³ÛÝ, áñ ³ÛÝ ÃáõÛÉ ï³éçë Ù³ï³Ï³ñ³ñÙ³Ý Í³Ëë»ñÁ Ïñ ³ï»É 20-30%-áí 134 : ÐÐ É»ÏïñáݳÛÇÝ ³é ïñç ͳí³ÉÝ»ñÁ ÃÃ. ½ ³ÉÇáñ»Ý ³»É»Ý` ѳٳå³ï³ë˳ݳ³ñ 0.91 ÙÉñ¹ ¹ñ³ÙÇó ѳëÝ»Éáí 20.6 ÙÉñ¹ ¹ñ³- ÙÇ 135 : Àëï Íñ³ ñ³ûçý ³å³ÑáíÙ³Ý Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áéáñïç ÁÝÏ»ñáõ- ÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëݳ Çï³óÙ³Ý áõõõáõãûáõýý»ñç áõëáõùý³ëçñáõãû³ý` ÆÝï»ñ- Ý»ï³ÛÇÝ Ñ³í»Éí³ÍÝ»ñ É»ÏïñáݳÛÇÝ ³é ïáõñ Íáí Ù³ëݳ Çï³óáõÙÁ 134 г۳ëï³ÝáõÙ É»ÏïñáݳÛÇÝ ³é ïñç ½³ñ ³óÙ³Ý, ó³ýó³ûçý å³ïñ³ëïí³- ÍáõÃÛ³Ý ï»ëýçï³ï³ý ѳ»óí³ÍáõÃÛ³Ý Íñ³ ñçý Íñ³ ñç Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï³óáõÛóÇÝ Ñ³í³ÝáõÃÛáõÝ ï³éáõ Ù³ëÇÝ, ø³õí³íù ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý ÝÇëïÇ ³ñӳݳ ñáõãûáõýçó, 19 ë»åï»ù»ñç 2013 Ãí³Ï³ÝÇ 37, Î,ä³ñ»ñ³Ï³ÝÝ»ñ,

147 2015Ã. ϳ½ÙáõÙ ñ 4%, ÇëÏ 2017Ã.` 7.4% 136 : г۳ëï³ÝáõÙ B2B Ùá¹»ÉÁ Ý»- ñ³éáõù ` ² ñ» ³óÙ³Ý Ùá¹»ÉÁ. É»ÏïñáݳÛÇÝ ÙÇç³í³Ûñ, áñï»õ ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÁ Ó»éù»ñáõÙ ÝÛáõó-ï»ËÝÇÏ³Ï³Ý ³å³Ñáíí³ÍáõÃÛáõÝ: ²é ïñç Ï»ÝïñáݳóÙ³Ý Ùá¹»ÉÁ. ϳÛùáõÙ ³ÛÝ ï»õý, áõñ áñíý³ï³ýáõù ѳٳËÙí³Í»Ý ñ»ã» áéáñ í³ ³éáÕÝ»ñÝ áõ Ýáñ¹Ý»ñÁ: гÛï³ñ³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ó³ýï. ϳéáõóí³Íù, áñï»õ Ýáñ¹Ý»ñÝ áõ í³ ³éáÕÝ»ñÁ ѳÛï³ñ³ñáõÃÛáõÝ»Ý ï³ñ³íáõù ³ÛÝ ³Ù»ÝÇ í»ñ³»ñû³é, ÇÝãÁ ϳñáÕ Ñ»ï³ùñùñ»É»ñÏáõëï»ù: ² áõñ¹ç Ùá¹»ÉÁ. ó³ýó³ûçý ÙÇç³í³Ûñ, áñï»õ Ý»ñϳ۳óíáõÙ»Ý Ùñó³Ïó³ÛÇÝ Ñ³Ûï»ñÁ å³ûù³ý³ Çñ ÏÝù»Éáõ ѳٳñ: ñáù»ñ³ûçý ϳÛùÁ ѳݹ»ë ³ÉÇë áñå»ë í³ ³éáÕÇ Ýáñ¹Ç ÙÇçÝáñ¹, ³ÛëÇÝùÝ` ëï³ý³é å³ïí»ñ Ù»Ï ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÇó ³ÛÝ áë³ýó»é Ù»Ï ³ÛÉ ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý: ÀÝÏ»ñáõÃÛ³Ý Ïáñåáñ³ïÇí ϳÛùÁ. ³ÛÉ áñíáýï»ñý»ñç Ñ»ï ϳå ѳëï³ï»Éáõ ÙÇçáó : ²éó³Ýó ˳ÝáõÃÝ»ñÁ ϳñáÕ»Ý ÉÇÝ»É Ïáñåáñ³ïÇí ϳÛùÇ ÙÇ Ù³ëÁ ϳ٠ϳñáÕ»Ý ³é³ÝÓÇÝ áûáõãûáõý áõý»ý³é: ÝáõÙÝ»ñÇ Í³é³ÛáõÃÛáõÝ. Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ÁÝÓ»éáõÙ Ó»éݳñÏáõ- ÃÛ³ÝÁ ϳï³ñ»É ÝáõÙÝ»ñ ë» ³Ï³Ý ѳٳó³Ýó³ÛÇÝ Ï³ÛùÇ ÙÇçáóáí: гٳó³Ýó³ÛÇÝ Ù³ñù»ÃÇÝ Ç ëï½áõýùý»ñçó ÝÙ³Ý í³ ³éùÇ ëï½áõýùá, Áëï áñç` ѳٳó³ÝóáõÙ Çñ³Ï³Ý³óíáÕ áñíáõáõãûáõýý»ñç áõõ- ÕáõÃÛáõÝÝ»ñÁ»ñÏáõëÝ»Ý` B2B-Ý B2C-Ý: Üßí³ÍÝ»ñÇó ³é³çÇÝÁ ϳåí³Í Ù»Í³Í³Ë ³é ïñç ϳ٠³é ïñ³ûçý ³ñ¹Ûáõݳ»ñáõÃÛ³Ý Ñ»ï, ÇëÏ B2C-Ý` Ù³Ýñ³Í³Ë ³é ïñç Ñ»ï: ÐÐ-áõÙ É»ÏïñáݳÛÇÝ Ç½Ý»ëÇ, ÇÝãå»ë ݳ Ù³ë- ݳíáñ³å»ë` Ýßí³Í»ñÏáõ ǽݻë Ùá¹»ÉÝ»ñÇ` B2B-Ç B2C-Ç ½³ñ ³óÙ³ÝÁ ËáãÁݹáïáõÙ»Ý ÙÇ ß³ñù áñíáýý»ñ. г۳ëï³ÝáõÙ ÙÇçÇÝ Ëáßáñ ǽݻëÇ ³ÏáõÃÛáõÝÁ, ѳÛÏ³Ï³Ý Ó»éݳñÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áñíáõý»áõãû³ý ûåïçù³é³óù³ý Ý»ñùÇÝ å³ñáõëïý»ñá ¹»é ë ëå³éí³í ã»ý, ³ÕïÝÇ ï»õ»ï³ïíáõãû³ý áë³ýóù³ý ϳåÇ ÙÇçáóÝ»ñÇ ÝϳïÙ³Ù íëï³ñáõãû³ý ³ó³Ï³ÛáõÃÛáõÝÁ, г۳ëï³ÝÇ Ý³ÏãáõÃÛ³Ý Ù»Í³Ù³ëÝáõÃÛ³Ý ó³íñ ÝáÕáõݳÏáõÃÛáõÝÁ, 136 îðî áéáñïá г۳ëï³ÝáõÙ 2017, г۳ëï³ÝáõÙ ï»õ»ï³ïí³ï³ý Ñ»é³Ñ³Õáñ¹³ÏóáõÃÛ³Ý ï»ëýáéá dzݻñÇ áéáñïç ѻﳽáïáõÃÛáõÝ, file:///c:/users/hg%20%20computers/downloads/2017-ict-industry- Report_arm%20(2).pdf, ç 58 ( ):

148 ÙdzëÝ³Ï³Ý ³ÝϳÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ Ç ½³ñ ³óÙ³Ý áùñ ³ëïÇ ³ÝÁ, É»ÏïñáݳÛÇÝ Ç½Ý»ëÇ ÝáñÙ³ïÇí-Çñ³í³Ï³Ý ³å³ÑáíÙ³Ý ³Ýѳٳå³ï³ë˳ÝáõÃÛáõÝÁ, áñí³ñ³ñ Ùß³ÏáõÛÃÇ å³ï³ëá, ïýï»ëáõãû³ý ëïí»ñ³ûçý ѳïí³ÍÇ Ý߳ݳϳÉÇ ³éϳÛáõÃÛáõÝÁ: ÆѳñÏ», ï»õ»ï³ïí³ï³ý»ýã³ï³éáõóí³íùý»ñç, ѳٳó³ÝóÇ Ñ³ë³Ý»ÉÇáõÃÛ³Ý É»ÏïñáݳÛÇÝ Ç½Ý»ëÇ Ñ»ï ϳåí³Í í»ñáýßû³é Ãí³ñÏí³Í ËáãÁݹáïÝ»ñÝ ³ÝÑݳñ ÉáõÍ»É Ï³ñ ųٳݳϳѳïí³ÍáõÙ: ö³ëïáñ»ý, ³ÝÑñ³Å»ßï Ùß³Ï»É Ñ³Ù³ÉÇñ Íñ³ Çñ, áñý Çñ Ù»ç ÏÝ»ñ³éÇ ïýï»ëáõãû³ý É»ÏïñáݳÛÇÝ ë» Ù»ÝïÇ ½³ñ ³óÙ³Ý ³ñ¹Ûáõݳí»ï é³½ù³í³ñáõãûáõý»ñ- ϳñ³Å³ÙÏ»ï Ñ»é³ÝϳñÇ Ñ³Ù³ñ, ë³ï³ûý, ãý³û³í ³Û¹ ³Ù»ÝÇÝ ÐРϳé³í³ñáõÃÛáõÝÁ å»ïù Ý»ñϳÛáõÙë Ó»éݳñÏÇ ÙÇ ß³ñù ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñ: ñ³ýó Ãíáõ٠ϳñáÕ ÉÇÝ»É áñíáõ ¾É»ÏïñáݳÛÇÝ ³ëï³ÃÕÃÇ É»ÏïñáݳÛÇÝ Ãí³ÛÇÝ ëïáñ³ ñáõãû³ý Ù³ëÇÝ ÐÐ ûñ»ýùç ÑÇÙ³Ý íñ³ 137 É»ÏïñáݳÛÇÝ ³é ïñç ѳٳϳñ»ñÇ áñí³éýù³ý áéáñïáõù ëï³ý¹³ñïý»ñç Ùß³ÏáõÙÝ áõ ÁݹáõÝáõÙÁ: ²ÛëåÇëáí, áõëáõùý³ëçñ»éáí г۳ëï³ÝáõÙ É-ǽݻëÇ ½³ñ ³óÙ³Ý ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñÁ Ýñ³ ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, Ýß»Ýù, áñ Ù³ñ¹áõ áñ- ÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ³Ûë áõõõáõãûáõýý ³ñųÝÇ áõß³¹ñáõãû³ý. ³ÛÝ»½³ÏÇ»ñ»- íáõûã û ³½ ³ÛÇÝ, û ѳٳß˳ñѳÛÇÝ ïýï»ëáõãû³ý Ù»ç: ²ÏÝѳÛï ¹³éÝáõÙ, áñ É»ÏïñáݳÛÇÝ Ç½Ý»ëÁ, ÇÝãå»ë ݳ ѳٳó³ÝóÁ ¹³ñÓ»É»Ý Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó ÏÛ³ÝùÇ ³Ý³Å³Ý»ÉÇ Ù³ëÁ: ²ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí, ³ÛÝ ãç ϳñáÕ ÉÇáíÇÝ áë³ñçý»é ëáíáñ³ï³ý ǽݻëÇÝ ³ëï³ÃÕóßñç³Ý³éáõÃÛáõÝÁ ³ÝÑݳñ ÉÇáíÇÝ áë³ñçý»é É»ÏïñáݳÛÇÝ ³ëï³ÃÕûñáí: ³óÇ ³Û¹, ÐÐ-áõÙ É»ÏïñáݳÛÇÝ Ç½Ý»ëÇ í»ñ³»ñû³é íç ³Ï³ ñáõãûáõýá ãç Ý»ñ³éáõÙ áéáñ ǽݻë Ùá¹»ÉÝ»ñÁ, ѳٳå³ñ ³Ï ã ë³ñù³ý³ ³Ï í»ñéáõíáõ- ÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ï³éçë: ¾É»ÏïñáݳÛÇÝ Ç½Ý»ëÇ í»ñ³»ñû³é íç ³Ï³ ñáõãûáõýá ϳñáÕ»Ý û ï³ï³ñ ÉÇÝ»É ÐÐ-áõÙ É-ǽݻëÇ ³é³ÝÓÇÝ áõëáõùý³ëçñáõãûáõýý»ñç Çï³Ï³Ýáñ»Ý ÑÇÙݳíáñí³Í ³é³ç³ñÏáõÃÛáõÝ- Ý»ñ Ù߳ϻÉÇë, áõëïç å»ïù Ùß³Ï»É É-ǽݻëÇ íç ³Ï³ ñ³ï³ý Ùdzë- Ý³Ï³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ, ÇÝãÝ É Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ Ïï³ Ï³½Ù»Éáõ ³ÙáÕç³Ï³Ý å³ïï»ñ³óáõù Çñ³Ï³Ý³óíáÕ É-ǽݻëÇ ïýï»ëáõãû³ý íñ³ ¹ñ³ ³½¹»- óáõãû³ý í»ñ³»ñû³é, ÃáõÛÉ Ïï³ Ùß³Ï»É É-ǽݻëÇ ËóÝÙ³Ý ÑÇÙݳíáñ å»ï³ï³ý ù³õ³ù³ï³ýáõãûáõý ï»õ»ï³ïí³ï³ý ÑÇÙù Ïͳé³ÛÇ áéáñïáõù áñíáõ ³ÝѳïÝ»ñÇ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó áñáßáõùý»ñ ϳ۳ó- Ý»Éáõ ѳٳñ: 137 ÐÐ ûñ»ýùá ¾É»ÏïñáݳÛÇÝ ³ëï³ÃÕÃÇ É»ÏïñáݳÛÇÝ Ãí³ÛÇÝ ëïáñ³ ñáõãû³ý Ù³ëÇÝ, Ðú-40-Ü, ÐÐäî /7(379), Ðá¹. 114:

149 èá»ñï ² ²Ú²Ü ¾É»ÏïñáݳÛÇÝ Ç½Ý»ëÇ ½³ñ ³óÙ³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛáõÝáõÙ ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. ï»õ»ï³ïí³ï³ý ѳÕáñ¹³Ïó³Ï³Ý ï»ëýáéá dzݻñ, гٳó³Ýó, É»ÏïñáݳÛÇÝ ³é ïáõñ, É»ÏïñáݳÛÇÝ Ç½Ý»ë Ðá¹í³ÍÇ Ýå³ï³ÏÝ ³ó³Ñ³Ûï»É É»ÏïñáݳÛÇÝ Ç½Ý»ëÇ ÇÝëïÇïáõóÇá- Ý³É ÙÇç³í³ÛñÇ áõãûáõýá: ÐÇÙݳíáñíáõÙ, áñ ÉdzñÅ»ù É»ÏïñáݳÛÇÝ ÇÝëïÇïáõïÝ»ñÇ Ó ³íáñáõÙÁ ѳݹÇë³ÝáõÙ É»ÏïñáݳÛÇÝ Ç½Ý»ëÇ ½³ñ ³ó- Ù³Ý ³ÝÑñ³Å»ßï ³ÕϳóáõóÇãÁ Ýáñ³ñ³Ï³Ý ïýï»ëáõãû³ý Ùá¹»ÉÇ ßñç³- ݳÏÝ»ñáõÙ. ѳ۳ëï³ÝÛ³Ý ÇÝëïÇïáõóÇáÝ³É ÙÇç³í³ÛñÇ ³ÝϳÛáõÝáõÃÛáõÝÁ ËáãÁݹáïáõÙ Ù»ñ»ñÏñáõÙ É»ÏïñáݳÛÇÝ Ç½Ý»ëÇ ½³ñ ³óÙ³ÝÁ: : -,,, Key words: Information and communication technologies, Internet, e-commerce, e-business

150 - neminem laedit qui suo iure utitur,

151 . 1.

152 Code Napoleon., ;,,.

153 ,,, -. -,..,, - -.,. -..,.

154

155

156

157 , -. -,. -, , " ex lege ex lege contractus",, ( , ).

158 -,.

159 Key words: good faith, abuse of rights, the principle of law, judicial discretion, offense Գրիգոր ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ Քաղաքացիական իրավունքների չարաշահման ինստիտուտի սահմանումը բարի կամքի սկզբունքի համատեքստում Բանալի բառեր. բարի կամք, իրավունքի չարաշահում, իրավունքի սկզբունք, դատական հայացողություն, իրավախախտում Ժամանակակից տեսությունները չեն կարող լիովին բացատրել իրավունքի չարաշահման հասկացությունը: Մինչ օրս քաղաքացիական իրավունքի գիտությունը չի ձևավորել մեկ, հստակ եւ հասկանալի պատասխան այն հարցին, թե ինչ է իրենից ներկայացնում այդ հասկացողությունը: Դրան զուգահեռ, իրավունքի չարաշահման դատական պրակտիկան մեծանում է, ավելանում են նաև այս թեմային նվիրված գիտական հոդվածներն և ուսումնասիրությունների թիվը: Այս ամենը վկայում է թեմայի բացահայտ արդիականության մասին: Այս հոդվածը թարմ հայացք է իրավունքի չարաշահման ինստիտուտին, որի սահմանումը տրվում է բարի կամքի սկզբունքի ներքո: :,,,,

160 ԱՊԱՀՈՎԱԳՐԱԿԱՆ ԳՈՒՄԱՐԻ ԵՎ ԱՊԱՀՈՎԱԳՐԱՎՃԱՐԻ ՆՎԱԶԵՑՄԱՆ ԿԱՐԳԸ Մովսես ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ ԵՊՀ քաղաքացիական իրավունքի ամբիոնի ասպիրանտ Բանալի բառեր. ապահովագրական գումար, ապահովագրական արժեք, ապահովագրավճար, անվավերություն, ապահովադիր, ապահովագրող Օրենսգրքի 1003-րդ հոդված-ի 2-րդ մասը սահմանում է, որ գույքի ապահովագրության պայմանագրերում ապահովագրական գումարն, այսինքըն` հատուցման առավելագույն չափը չի կարող գերազանցել պայմանագրի կնքման պահին գույքի շուկայական արժեքը, իսկ նույն հոդվածի 5-րդ մասը որպես հետևանք սահմանում է, որ ապահովագրական գումարի չափն ա- պահովագրական արժեքը գերազանցելու դեպքում գույքին պատճառված վնասը հատուցման է ենթակա ապահովագրական արժեքի չափով: Ապահովագրական գումարն ապահովագրական արժեքը գերազանցելու փաստը հաստատվելու պահից տարաժամկետ կարգով վճարվող և դեռևս չվճարված ապահովագրավճարները ենթակա են վճարման ապահովագրական գումարի նվազեցված չափին համամասնորեն պակասեցված չափով (Օրենսգրքի 1003-րդ հոդվածի 6-րդ մաս), իսկ ապահովագրավճարի արդեն իսկ վճարված հավելյալ մասը ենթակա չէ վերադարձման (1003-րդ հոդվածի 5-րդ մաս): Վերոգրյալից բխում է, որ ապահովագրական գումարի չափը ավել սահմանված լինելու հանգամանքը բացահայտվելուց և ապահովագրական գումարի չափը նվազեցնելուց հետո ապահովադիրը կարող է պայմանագրի գործողության մնացած ժամկետի համար ապահովագրավճարի համամասնորեն նվազեցման պահանջ ներկայացնել միայն դեպքում, երբ պայմանագրով սահմանվել է ապահովագրավճարի տարաժամկետ վըճարման կարգ և ապահովագրավճարի մի մասը դեռևս չի վճարվել Ստացվում է, որ միևնույն իրավաբանական փաստի ապահովագրական գումարի չափը ավել սահմանված լինելու համար Օրենսգիրքը նախատեսում է տարբեր իրավական հետևանքներ կախված նրանից, թե պայմանագրով ապահովագրավճարի վճարման ինչ կարգ է նախատեսվել և, թե մինչև նշված փաստի բացահայտումն ապահովագրավճարի որ մասն է վճարվել: Մեր կարծիքով նշված մոտեցումն արդարացված չէ, քանի որ ապահովագրա-

161 վճարի հաշվարկի ժամանակ էական նշանակություն ունի նաև ապահովագրական գումարի չափը, ուստի գտնում ենք, որ ապահովագրական գումարի չափը նվազեցնելուց հետո ապահովադրի` ապահովագրավճարը համամասնորեն նվազեցնելու պահանջի իրավունքը չպետք է պայմանավորված լինի նրանով, թե պայմանագրով ապահովագրավճարի վճարման ինչ կարգ (միանվագ կամ տարաժամկետ) է նախատեսվել, և թե ապահովագրավճարի որ մասն է արդեն իսկ վճարվել Բացի այդ գտնում ենք, որ ապահովագրական գումարի նվազեցման դեպքում ապահովագրավճարի համամասնորեն նվազեցումը պետք է տեղի ունենա ոչ թե պայմանագրի գործողության մնացած ժամկետի, այլ դրա գործողության ողջ ժամանակահատվածի համար: Վերոգրյալը հիմնավորվում է նրանով, որ չնայած այն հանգամանքին, որ ապահովագրական արժեքն ավել հաշվարկված լինելու փաստը բացահայտվում է պայմանագրի գործողության որոշակի ժամանակահատվածն ավարտվելուց հետո, և նըշված ժամանակահատվածում գործում է այն կանխավարկածը, որ ապահովագրական արժեքը և ապահովագրական գումարը ճիշտ են հաշվարկված, սակայն քանի որ ապահովագրական հատուցում վճարելիս հիմք է ընդունվում պատահարի պահին գործող իրական գները 138 (1003-րդ հոդվածի 10- րդ մաս), ուստի պետք է փաստել, որ ապահովագրության պայմանագրի գործողության ցանկացած փուլում ապահովագրական պատահար տեղի ունենալուց հետո ապահովագրողի կողմից իրականացվող վնասի գնահատման փորձաքննության արդյունքում ապահովագրական արժեքն ավել գնահատված լինելու փաստը ենթակա է բացահայտման, իսկ հատուցումն այդ դեպքում ենթակա է վճարման գույքի իրական արժեքի չափով: Վերոգրյալից բխում է, որ ի սկզբանե գույքի արժեքն ավել գնահատված լինելու դեպքում, միևնույն է հատուցումը վճարվում է գույքի իրական արժեքի չափով, այսինքն անկախ գույքի արժեքը ավել գնահատված լինելու փաստից ապահովագրողի կողմից պայմանագրի գործողության ցանկացած փուլում ապահովագրության ծառայությունն, ըստ էության, մատուցվում է գույքի փաստացի 138 Օրենսգրքի 1003-րդ հոդվածի 10-րդ մասը սահմանում է, որ ապահովագրության պայմանագրով սահմանված ապահովագրական արժեքն ապահովագրական պատահարի պահին դրա իրական արժեքից էապես տարբերվելու դեպքում հիմք է ընդունվում դրա իրական արժեքը:

162 արժեքի չափով Հաշվի առնելով վերոգրյալը գտնում ենք, որ նման դեպքերում ապահովագրավճարը պետք է համամասնորեն ենթակա լինի նվազեցման պայմանագրի գործողության ողջ ժամկետի համար, ուստի առաջարկում ենք Օրենսգրքի 1003-րդ հոդվածի 6-րդ մասը խնբագրել հետևյալ բովանդակությամբ6. հոդվածի 5-րդ կետում նշված հանգամանքները պարզելուց հետո ոչ կյանքի գույքային ապահովագրության պայմանագրով սահմանված ապահովագրավճարները ապահովագրական գումարի նվազեցված չափին համամասնորեն ենթակա են նվազեցման» Ապահովագրական գումարի չափը պայմանագիր կնքելիս որոշվում է կողմերի փոխադարձ համաձայնությամբ այն սահմանափակմամբ, որ այն չպետք է լինի ավելի քան ապահովագրվող գույքի արժեքը Վերոգրյալից բխում է, որ ապահովագրական գումարն ապահովագրական արժեքը գերազանցելու պատճառ կարող է հանդիսանալ այն, որ պայմանագիր կնքելիս ճիշտ չի գնահատվել գույքի ապահովագրական արժեքը Մինչև պայմանագիրը կնքելն ապահովագրողն իրավունք ունի ուսումնասիրելու և զննելու ապահովագրական օբյեկտը, իսկ անհրաժեշտության դեպքում իրականացնել փորձաքննություն ապահովագրվող գույքի իրական արժեքը որոշելու համար Այդպիսի փորձաքննության իրականացումն ապահովագրողի իրավունքն է, որից չօգտվելու դեպքում ապահովագրվող գույքի արժեքը որոշվում է ապահովադրի կողմից ներկայացված տեղեկատվության հիման վրա: Վերոգրյալից բխում է, որ ապահովագրական գումարը գույքի արժեքը գերազանցելու պատճառ կարող է հանդիսանալ այն, ապահովագրողի կողմից նշանակված փորձաքննության արդյունքում ապահովագրվող գույքի արժեքը ավելին է գնահատվել քան նշված գույքի իրական արժեքը կամ պայմանագիր կնքելիս ապահովադիրը չի ներկայացրել ճիշտ տեղեկատվություն ապահովագրվող գույքի արժեքի վերաբերյալ Ընդ որում, ապահովագրական արժեքի ոչ ճիշտ գնահատումը կարող է տեղի ունենալ ինչպես անփութության, այնպես էլ կողմերից մեկի դիտավորության արդյունքում Մասնավորապես, ապահովագրողը պայմանագիր կնքելուց առաջ փորձաքննությամբ կարող է բարձր գնահատել ապահովագրվող գույքի արժեքը, որպեսզի իր ծառայության դիմաց առավել բարձր ապահովագրավճար ստանա, իսկ պատահար տեղի ունենալու դեպքում, միևնույն է, ապահովագրական հատուցումը կվճարվի հիմք ընդունելով պատահարի պահին գույ-

163 քի իրական արժեքը Իր հերթին ապահովադիրը պայմանագիր կնքելիս կարող է շահագրգռված լինել ապահովագրվող գույքի արժեքի բարձր ներկայացմամբ, որպեսզի ապահովագրական պատահար տեղի ունենալու դեպքում առավել մեծ չափով ապահովագրական հատուցում ստանա Բացի արդեն իսկ նշված հետևանքներից Օրենսգիրքը լրացուցիչ հետևանքներ է սահմանում այն դեպքերի համար, երբ ապահովագրական գումարի չափի ավելացումը տեղի է ունենում խաբեության արդյունքում Մասնավորապես` Օրենսգրքի 1003-րդ հոդվածի 3-րդ մասը սահմանում է, որ եթե գույքի ապահովագրական արժեքը որոշելիս մի կողմը տրամադրում է կեղծ տեղեկություններ ապահովագրման ենթակա գույքի իրական արժեքի վերաբերյալ, ապա մյուս կողմն իրավունք ունի միակողմանի լուծելու պայմանագիրը և պահանջելու հատուցել դրա կապակցությամբ իր կրած վնասները և ծախսերը: Պայմանագիրը լուծվելու դեպքում կողմերը իրավունք չունեն պահանջելու վերադարձնել այն, ինչ կատարել են պարտավորությամբ մինչև պայմանագրի լուծման պահը, եթե այլ բան սահմանված չէ օ- րենքով կամ պայմանագրով 139 : Այսինքն պայմանագրի լուծման դեպքում արդեն իսկ վճարված ապահովագրավճարը կամ ապահովագրական հատուցումը վերադարձման ենթակա չեն, սակայն որպես վնասների հատուցում ապահովագրողը կարող է պահանջել իր կողմից ավել վճարված ապահովագրական հատուցումը, իսկ ապահովադիրը ավել վճարված ապահովագրավճարը: Բացի նշված իրավունքից ապահովագրական գումարն ապահովադրի խաբեության արդյունքում ավելացված լինելու դեպքում ապահովագրողն ի- րավունք ունի նաև պահանջելու անվավեր ճանաչել պայմանագիրը և հատուցել իրեն պատճառված վնասները ապահովադրից ստացած ապահովագրավճարի գումարը գերազանցող չափով: Այս դեպքում արդեն որպես հետևանք յուրաքանչյուր կողմ վերադարձնում է պայմանագրով իր ստացածը, քանի որ պայմանագիրն անվավեր ճանաչելու դեպքում այն անվավեր է կնքման պահից: Անդրադառնալով ապահովագրության պայմանագրի նըկատմամբ անվավերության հետևանքներ կիրառելու հարցին ՌԴ արբիտ- 139 Բարսեղյան Տ, ՀՀ քաղաքացիական իրավունք, Առաջին մաս Երրորդ հրատարակություն, Երևան ԵՊՀ հրատ, 2009թ, էջ 448

164 րաժային դատարանը նշել է, որ պետք է գնահատման առարկա դարձնել այն հանգամանքը, թե արդյո ք ապահովագրողի կողմից փաստացի ապահովագրության ծառայություն մատուցվել է, թե ոչ, և մատուցված լինելու դեպքում պետք է հաշվի առնել, որ վերջինիս կողմից արդեն իսկ մատուցված ապահովագրության ծառայությունը գործնականորեն վերադարձման ենթակա չէ, ուստի փաստացի մատուցված ծառայության համար վճարվող ապահովագրավճարը ևս ենթակա չէ վերադարձման 140 : Մեր կարծիքով Օ- րենսգրքի 1003-րդ հոդվածի 7-րդ մասում պայմանագրի անվավերության դեպքում վնասի հատուցման չափը ապահովադրից ստացած ապահովագրավճարի գումարը գերազանցող չափով սահմանափակելով օրենսդիրը որդեգրել է այն մոտեցումը, որ ապահովագրության պայմանագիրն անվավեր ճանաչելու դեպքում ապահովագրավճարները վերադարձման ենթակա չեն Պայմանագիրն անվավեր ճանաչվելու դեպքում ապահովագրողի կողմից արդեն իսկ մատուցված ծառայության էությունը կայանում է նրանում, որ պատահար տեղի ունենալու դեպքում վերջինս պատրաստ է եղել վճարել ապահովագրական հատուցում, իսկ ապահովադիրը, իմանալով գույքն ապահովագրված լինելու մասին, ունեցել է ապահովվածության զգացողություն 141 Մեր կարծիքով ապահովագրության պայմանագրի նկատմամբ անվավերության հետևանքներ կիրառելիս ապահովագրողը պարտավոր է վերադարձնել իր ստացած ապահովագրավճարները, և նշված դեպքում միակողմանի ռեստիտուցիա տեղի չի ունենում, քանի որ չնայած այն հանգամանքին, որ վերադարձվող ապահովագրավճարի դիմաց ապահովագրողի կողմից փաստացի մատուցվել է ապահովագրության ծառայություն, և նշված ծառայության բովանդակությունը կայացել է նրանում, որ ապահովագրական պատահար տեղի ունենալու դեպքում ապահովագրողը պատրաստ է եղել վճարել ապահովագրական հատուցում, այնուամենայնիվ պետք է փաստել, որ վերջինիս կողմից հատուցում վճարված լինելու դեպքում որպես ապահովագրության պայմանագիրն անվավեր ճանաչելու հետևանք,այն ևս ենթակա կլիներ վերադարձման, ուստի գտնում ենք, որ ապահովագրության 140 Постановление ФАС Московского округа от N КГ-А40/ П էլ.աղբյուր 141 Худяков А.И. Страховое право. - СПб.: Издательство Р. Арсланова "Юридический центр Пресс", 2004, էջ 77

165 պայմանագիրն անվավեր ճանաչելու դեպքում վճարված ապահովագրավճարները ենթակա են վերադարձման Հիմք ընդունելով վերոգրյալը առաջարկում ենք խմբագրել 1003-րդ հոդվածի 7-դ մասը հանելով պատճառված վնասները ստացած ապահովագրավճարի չափը գերազանցող մասով պահանջելու սահմանափակումը Բացի այդ գտնում ենք, որ կողմերի հավասարությունը ապահովելու նպատակով նշված հիմքով պայմանագիրն անվավեր ճանաչելու իրավունք պետք է ունենա նաև ապահովադիրը Հաշվի առնելով վերոգրյալը առաջարկում ենք 1003-րդ հոդվածի 7-րդ մասը խմբագրել հետևյալ բովանդակությամբ«եթե ոչ կյանքի գույքային ապահովագրության պայմանագրում ապահովագրական գումարի ավելացումը կողմերից մեկի խաբեության հետևանքն է, ապա մյուս կողմն իրավունք ունի պահանջելու անվավեր ճանաչել պայմանագիրը և հատուցելու իրեն պատճառված վնասները» Ապահովագրվող գույքի արժեքը պայմանագրի կնքման պահին կարող է ճիշտ որոշված լինել, սակայն պայմանագրի գործողության ընթացքում էականորեն փոփոխվել Գույքի արժեքն էականորեն նվազելու արդյունքում ապահովագրական գումարը կարող է գերազանցել այն, սակայն այս դեպքում ապահովագրավճարը նվազեցնելու հնարավորություն նախատեսված չէ, քանի որ 1003-րդ հոդվածը նախատեսում է ապահովագրավճարը նվազեցնելու հնարավորություն միայն այն դեպքերում, երբ ապահովագրական գումարն ավելին է քան ապահովագրական արժեքը, այսինքն` գույքի արժեքը պայմանագրի կնքման պահին Ստացվում է, որ պայմանագրի կնքման պահին ապահովագրական արժեքը ճիշտ որոշված լինելու դեպքում ապահովագրավճարը հետագայում նվազեցնելու ընթացակարգ սահմանված չէ անգամ այն դեպքերում, երբ պայմանագրի գործողության ընթացքում գույքի արժեքը էականորեն նվազում է Օրենսգրքի 467-րդ հոդվածը հանգամանքների էական փոփոխության դեպքում նախատեսում է պայմանագրի փոփոխման հնարավորություն, սակայն նշված հիմքով պայմանագիրը փոփոխելու պահանջ ապահովադիրը կարող է ներկայացնել բացառապես այն դեպքերում, երբ գույքի արժեքն էականորեն փոփոխության է ենթարկվում այնպիսի հանգամանքների հետևանքով, որոնք կողմերը չէին կարող կանխատեսել պայմանագիր կնքելիս, մինչդեռ, մեր կարծիքով գույքի արժեքի նվազումն այդպիսի հանգամանք չէ Ուստի գտնում ենք, որ բացի նշված

166 նորմից պետք է սահմանել նաև այնպիսի կանոն, որը հնարավորություն կտա ապահովադրին գույքի արժեքը էականորեն նվազելու դեպքում պայմանագրի գործողության մնացած ժամկետի համար ապահովագրավճարը համամասնորեն նվազեցնելու պահանջ ներկայացնել Նշված առաջարկը հիմնավորվում է նրանով, որ ապահովագրության պայմանագրով սահմանված ապահովագրական արժեքն ապահովագրական պատահարի պահին դրա իրական արժեքից էապես տարբերվելու դեպքում հիմք է ընդունվում դրա իրական արժեքը: Այսինքն պատահարի արդյունքում պատճառված վնասը գնահատելիս հիմք է ընդունվում պատահարը տեղի ունենալու դրությամբ գործող շուկայական արժեքը, ընդ որում անգլիական իրավունքում ևս գործում է նշված կանոնը, որը սահմանվել է «Wilson and Scottish Insurance Corp Ltd նախադեպային գործով 142 Հաշվի առնելով վերոգրյալը գտնում ենք, որ գույքի արժեքն էականորեն նվազելու դեպքում պայմանագրի գործողության մնացած ժամկետում իրեն մատուցվող ապահովագրության ծառայության դիմաց ապահովադիրը պետք է վճարի գույքի արժեքի նվազեցված չափին համամասնորեն չափով Ինչ վերաբերում է նրան, որ գույքի արժեքը պայմանագրի գործողության ընթացքում կարող է նաև բարձրանալ, ապա պետք է նշել, որ այս դեպքում պայմանագիրը որևէ փոփոխության ենթարկելու անհրաժեշտություն չկա, քանի որ անկախ գույքի արժեքի բարձրացումից, միևնույն է ապահովագրական հատուցումը ենթակա է վճարման ոչ ավելի քան պայմանագրով սահմանված ապահովագրական գումարը Հաշվի առնելով վերոգրյալը առաջարկում ենք Օրենսգրքի 1003-րդ հոդվածում ավելացնել նոր 11-րդ կետ հետևյալ բովանդակությամբ«11գույքի արժեքը ապահովագրության պայմանագրի գործողության ընթացքում էականորեն նվազելու դեպքում ապահովադրի պահանջով ապահովագրավճարը պայմանագրի գործողության մնացած ժամկետի համար համամասնորեն ենթակա է նվազեցման» Գույքն իր արժեքի մի մասով ապահովագրված լինելու դեպքում այն իր արժեքի մնացած մասով կարող է ապահովագրվել նաև այլ ապահովագրողի մոտ` այն սահմանափակմամբ, որ բոլոր ապահովագրության պայմանագրերով ընդհանուր ապահովագրական գումարի չափը չպետք է գերազանցի տվյալ գույքի ապահովագրական արժեքը Նշված ապահովագրու- 142 John Birds,Insurance Law in United Kingdom, Great Britain, Wolters Kluwer 2010, 95

167 թյունը կոչվում է լրացուցիչ ապահովագրություն, իսկ այն դեպքերում, երբ ընդհանուր ապահովագրական գումարի չափը գերազանցում է գույքի ա- պահովագրական արժեքը, այն կոչվում է կրկնակի ապահովագրություն 143 ՌԴ քաղաքացիական օրենսգրքի 951-րդ հոդվածը որպես կրկնակի ապահովագրության հետևանք սահմանում է, որ ապահովագրության պայմանագիրն առոչինչ է ապահովագրական գումարի այն մասով, որը գերազանցում է ապահովագրական արժեքը 144 Գործող կարգավորմամբ սահմանվում է, որ կրկնակի ապահովագրության դեպքում կիրառվում են մեր կողմից արդեն իսկ քննարկված 1003-րդ հոդվածի 5-7-րդ մասերով նախատեսված հետևանքները (ապահովագրական գումարի և ապահովագրավճարի նվազեցում, իսկ խաբեության դեպքում պայմանագրի անվավերություն) Որպես կրկնակի ապահովագրության հետևանք սահմանելով յուրաքանչյուր ապահովագրողի մոտ ապահովագրական գումարի և դրան համամասնորեն ա- պահովագրական հատուցման նվազեցումը Օրենսգիրքը չի մասնավորեցնում, թե կոնկրետ որ ապահովագրողի մոտ և ինչ չափով պետք է տեղի ունենա ապահովագրական գումարի նվազեցումը Մեր կարծիքով ավելի վաղ կնքված ապահովագրության պայմանագիրը պետք է թողնել անփոփոխ, քանի որ նշված պայմանագիրը կնքվել է օրենքի պահպանմամբ, իսկ ապահովագրական գումարի նվազեցումը պետք է կատարվի այն հաջորդ ապահովագրողի կողմից, որի մոտ լրացուցիչ ապահովագրվելու արդյունքում ապահովագրական գումարի ընդհանուր չափը գերազանցել է գույքի ապահովագրական արժեքը Այս դեպքում ապահովագրական գումարի նըվազեցումը պետք է կատարվի այն չափով, որքանով նշված ապահովագրողի մոտ ապահովագրելու արդյունքում ապահովագրական գումարը գերազանցել է ապահովագրական արժեքը Հիմք ընդունելով վերոգրյալը ա- ռաջարկում ենք 1003-րդ հոդվածի 8-րդ մասի երկրորդ պարբերությունը խմբագրել հետևյալ բովանդակությամբ «Այս դեպքում ապահովագրական գումարը նվազեցվում է այն ապահովագրողի կողմից, որի մոտ ապահովագըրվելու արդյունքում ապահովագրական գումարը գերազանցել է ապահովագրական արժեքը, և այն չափով որքանով նշված ապահովագրողի մոտ 143 Протас Е. В. Страховое Право: Учебник.-М. МГИУ 2007, էջ Гражданский кодекс РФ, , N51-Ф3

168 ապահովագրելու արդյունքում ապահովագրական գումարը գերազանցել է ապահովագրական արժեքը» Գույքն ինչպես նույն, այնպես էլ առանձին ապահովագրության պայմանագրով, ներառյալ` տարբեր ապահովագրողների հետ կնքված պայմանագրերով տարբեր ռիսկերից ապահովագրելու դեպքում թույլատրվում է բոլոր պայմանագրերով նախատեսված ընդհանուր ապահովագրական գումարի չափի գերազանցում ապահովագրական արժեքից: Եթե տեղի տեղի է ունենում այնպիսի պատահար, որի դեպքում մի քանի ապահովագրության պայմանագրերից տարբեր ապահովագրողների մոտ ծագում է ապահովագրական հատուցում վճարելու պարտականություն, ապա այս դեպքում ևս կիրառման են ենթակա 1003-րդ հոդվածի 5-8-րդ մասերով նախատեսված կարգավորումները Ինչպես կրկնակի ապահովագրության դեպքում, այս դեպքում ևս կարգավորված չէ այն հարցը, թե ապահովագրողների մոտ ինչպես պետք է բաշխվի ապահովագրական հատուցում վճարելու պարտականությունը Մեր կարծիքով որպես նշված իրավիճակների լուծում կարելի է կիրառել ապահովագրության ոլորտում լայն տարածում գտած համագործակցության սկզբունքը (principle of contribution 145 ) Նշված սկզբունքը սերտորեն կապված է հատուցման սկզբունքի հետ, և դրա բովանդակությունը կայանում է նրանում, որ եթե միևնույն պատահարի կապակցությամբ մի քանի ապահովագրողների մոտ միաժամանակ ծագում է հատուցում վճարելու պարտականություն, ապա վերջիններս պետք է միմյանց միջև կիսեն նշված պարտականությունը 146 Համագործակցության սկզբունքի դրսևորում առկա է Օրենսգրքի համատեղ ապահովագրությանը վերաբերող 1009-րդ հոդվածում, որում սահմանվում է, որ համատեղ ապահովագրության դեպքում պայմանագրով ապահովագրողներից յուրաքանչյուրի իրավունքները և պարտականությունները որոշված չլինելու դեպքում նրանք ապահովադրի (ապահովագրված անձի կամ շահառուի) առջև համապարտ պատասխանատվություն են կրում ապահովագրական հատուցում վճարելու համար: Տարբեր ռիսկերից ապահովագրության դեպքում նշված սկզբունքի կիրառություն 145 Neelam C Gulati, Principles of insurance management, E. books, N. Delhi, 2007, Susan Hodges, Cases and materials on marine insurance law, Gavendish Publishing Limited, London 1999, էջ 9

169 կարող է լինել այն, որ եթե մի քանի պայմանագրերով միևնույն դեպքի համար բխում է հատուցում վճարելու ապահովագրողների պարտականությունը, ապա ապահովադիրը (շահառուն) կարող է իր ընտրությամբ դիմել ապահովագրողներից յուրաքանչյուրին, ովքեր պայմանագրով սահմանված չափով հատուցում վճարելուց հետո մյուս ապահովագրողների նկատմամբ հետադարձ պահանջի իրավունք կունենան վերջիններիս հետ կնքված պայմանագրերով սահմանված ապահովագրական գումարի չափին համամասնորեն Հաշվի առնելով վերոգրյալը առաջարկում ենք Օրենսգրքի 1003-րդ հոդվածի 9-րդ մասի երկրորդ պարբերությունը խմբագրել հետևյալ բովանդակությամբ Եթե սույն կետին համապատասխան կնքված երկու կամ մի քանի պայմանագրերից բխում է միևնույն ապահովագրական դեպքով վրա հասած միևնույն հետևանքների համար ապահովագրական հատուցում վճարելու` ապահովագրողների պարտականություն, ապա ապահովադիրը (շահառուն) հատուցում ստանալու համար իր ընտրությամբ կարող է դիմել ապահովագրողներից յուրաքանչյուրին, որոնք պայմանագրով սահմանված չափով հատուցում վճարելուց հետո մյուս ապահովագրողների նկատմամբ իրենց հետ կնքված ապահովագրության պայմանագրերով սահմանված ապահովագրական գումարի չափին համամասնորեն ունեն հետադարձ պահանջի իրավունք

170 Մովսես ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ Ապահովագրական գումարի և ապահովագրավճարի նվազեցման կարգը Բանալի բառեր. ապահովագրական գումար, ապահովագրական արժեք, ապահովագրավճար, անվավերություն, ապահովադիր, ապահովագրող Սույն հոդվածում քննարկվում է ապահովագրական գումարն ավել սահմանված լինելու հիմքով դրա և ապահովագրավճարի նվազեցման կարգը Հոդվածում անդրադարձ է կատարվում նաև կրկնակի և տարբեր ռիսկերից ա- պահովագրության դեպքում ապահովագրական հատուցումը բաշխելու կարգավորման բացակայությանը դրա վերաբերյալ ներկայացնելով գործնական առաջարկներ :,,,,, Key words: insurance sum, insurance value, premium, invalid, insured, insurer

171 ԼԻԶԻՆԳԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԻ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ և ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԲՆՈՒՅԹՆ ԸՍՏ ՀՀ ՕՐԵՆՍԴՐՈՒԹՅԱՆ Արամ ՂԱՀՐԱՄԱՆՅԱՆ ԵՊՀ քաղաքացիական իրավունքի ամբիոնի ասպիրանտ Բանալի բառեր. լիզինգ, լիզինգի պայմանագիր, հասկացություն, երկկողմ գործարք, կոնսենսուալ պայմանագիր ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի (այսուհետև Օրենսգիրք) 677-րդ հոդվածի 1-ին կետով օրենսդիրը տվել է լիզինգի պայմանագրի իրավական հասկացության ձևակերպումը: Ըստ այդմ, նշված կետի համաձայն լիզինգի պայմանագրով լիզինգատուն պարտավորվում է լիզինգառուի նշած գույքը սեփականության իրավունքով ձեռք բերել լիզինգառուի կողմից որոշված վաճառողից և վճարի դիմաց հանձնել լիզինգառուի ժամանակավոր տիրապետմանը և օգտագործմանը: Այդ դեպքում լիզինգատուն պատասխանատվություն չի կրում լիզինգի առարկայի և վաճառողի ընտրության համար: Հասկացությունը մտքի ձև է, որը մարդու գիտակցության մեջ ամրագրում է առարկայի (առարկաների) այն ընդհանուր և էական հատկությունները (հարաբերությունները), որոնք անհրաժեշտ են ու բավարար տըվյալ առարկան մյուս առարկաներից տարբերելու համար 147 : Հետևաբար, լիզինգի պայմանագրի իրավական հասկացությունն ուսումնասիրելիս անհրաժեշտաբար պետք է անդրադառնանք դրա իրավական բնույթին, որում հենց ամփոփվում են տվյալ պայմանագրի ընդհանուր (այսինքն բոլոր պայմանագրերին հատուկ) և էական (միայն լիզինգի պայմանագրին ներհատուկ) հատկությունները: Տեսական գրականության մեջ լիզինգի պայմանագրի իրավական բնույթի առնչությամբ առկա են բազմաբնույթ տեսակետներ, որոնք ծնվել են լիզինգի պայմանագրային կառուցակարգի համալիր և խորքային ուսումնասիրության արդյունքում: Տեսակետների նման առատությունը տրամաբանական է, քանի որ ինքնին լիզինգային հարաբերությունները բավականին բարդ են հենց միայն հաշվի առնելով այն, որ, ի տարբերություն այլ քաղաքացիաիրավական պայմանագրերի, որոնք, ըստ էության, իրենցից ներկայացնում են պայմանագրի մեկ տեսակին բնորոշ հա-

172 րաբերությունների համակարգ, լիզինգի պայմանագիրը ներառում է առնվազն երկու պայմանագրերի տարրեր վարձակալության և առուվաճառքի: Մասնավորապես, տեսաբանների կողմից շատ են քննարկվել լիզինգի ու լիզինգի առարկա գույքի առուվաճառքի պայմանագրերի փոխհարաբերության, լիզինգի պայմանագրի կողմերի քանակի հիմնահարցերը: Այսպես, Ե.Վ. Կաբատովան գտնում է, որ լիզինգային գործարքը ներառում է երկու պայմանագիր (առուվաճառքի և գույքը ժամկետային օգտագործման տրամադրելու) և ուշադրություն դարձնելով նշված բարդ պայմանագրային կառուցակարգի սուբյեկտների փոխադարձ սերտ կապին եզրահանգում, որ դրանցից միայն մեկի քննարկումն ու կարգավորումը կհանգեցնի ամբողջի խարխլման 148 : Յու. Խարիտոնովան լիզինգի պայմանագիրը դիտարկում է որպես եռակողմ գործարք միաժամանակ ներկայացնելով լիզինգային հարաբերությունների էությունը ուրույն տեսանկյունից: Վերջինս, մասնավորապես, գտնում է, որ լիզինգային գործարքի մասնակիցների մոտ ձևավորվում է կոլեկտիվ շահ, որը կայանում է նրա բոլոր մասնակիցների համագործակցության մեջ, առանց որի անհնար է հասնել յուրաքանչյուրի կողմից դրված նպատակին ստանալ առավելագույն օգուտ: Ըստ նրա պայմանագրի կազմակերպչական բնույթն այն է, որ լիզինգատուն հանդես է գալիս որպես «ամբողջ օպերացիայի միավորիչ օղակ», և առանց նրա կողմից այդ գործառույթը կատարելու կորչում է ամբողջ օպերացիայի իմաստը (ընդ որում, լիզինգատուն համեմատվում է համատեղ գործունեության պայմանագրի մասնակցի հետ, ով ստանձնում է ընդհանուր գործերի վարման պարտականությունը) 149 : Ե.Վ. Ուգոլնիկովան դիտարկում է լիզինգի պայմանագիրը որպես սուբյեկտների միջև իրավահարաբերությունների առաջացման հիմք և ըստ այդմ եզրահանգում, որ լիզինգատուին, լիզինգառուին և վաճառողին կապող իրավաբանական փաստը լիզինգի բազմակողմ գործարքն է, որից էլ բխում են լիզինգառուի իրավունքները վաճառողի նկատմամբ և հակառակը 150 : Ի. Ա. Ռեշետնիկի կարծիքով առկա է օբյեկտիվ խորը հիմք ճանաչելու լիզինգի պայմանագրի եռակողմ բնույթը 151 : Հետաքրքրա-

173 կան է նաև մեկ այլ հեղինակի Տ.Ա.Կոննովայի կարծիքը, ըստ որի լիզինգային հարաբերությունները ձևակերպվում են երկու պայմանագրով և ներառում են դրա մասնակիցների վարձակալի, վարձատուի և գույքի վաճառողի միջև գոյություն ունեցող կապերի ամբողջ համալիրը նշելով նաև, որ լիզինգի պայմանագիրն ունի երկկողմ բնույթ, իսկ լիզինգը որպես երեք կողմերի միջև հարաբերությունների համակարգ, եռակողմ գործարք է 152 : Պրոֆեսոր Վ. Վիտրյանսկին հակադարձում է լիզինգի պայմանագրի եռակողմ բնույթի կողմնակիցներին պնդելով, որ լիզինգի պայմանագիրը կամ լիզինգային գործարքը (պայմանագրերի ամբողջությունը, որը ներառում է լիզինգի առարկայի առուվաճառքի և վարձակալության պայմանագրերը) որպես եռակողմ գործարք դիտարկելը չի տեղավորվում քաղաքացիական իրավունքում (թե օրենսդրության, թե տեսության մեջ) առկա քաղաքացիաիրավական գործարքի վերաբերյալ պատկերացումներում: Երկու ինքնուրույն երկկողմ գործարքները առուվաճառքը և վարձակալությունը, նույնիսկ իրենց ամենասերտ փոխադարձ կապի դեպքում ոչ մի կերպ չեն կարող առաջացնել երրորդ գործարք, որի կողմերը կլինեին նշված երկու ինքնուրույն պայմանագրերի սուբյեկտները 153 : Վերջինս նաև ընդգծում է, որ լիզինգային հարաբերություններն իրենցից ներկայացնում են ոչ թե մեկ միասնական եռակողմ գործարք, այլ պայմանագրային կապերի բարդ կառուցվածք, որը բաղկացած է երկու տիպի պայմանագրերից լիզինգի առարկայի առուվաճառքի պայմանագրից, որը կնքվում է վաճառողի ու լիզինգատուի միջև, ինչպես նաև բուն լիզինգի պայմանագրից, որը կնքվում է լիզինգատուի (որպես լիզինգի առարկայի սեփականատիրոջ) և լիզինգառուի միջև 154 : Այն հեղինակները, որոնք ընդունում են լիզինգի պայմանագրի եռակողմ բնույթը, հիմնականում հիմք են ընդունում Միջազգային ֆինանսական լիզինգի մասին 1988թ. Օտտավայի կոնվենցիայի նախաբանի դրույթը, ըստ որի «իրավական նորմերը, որոնք կարգավորում են ավանդական վարձակալական պայմանագիրը, կարիք ունեն հարմարեցվելու այն ինքնուրույն եռակողմ հարաբերություններին, որոնք առաջանում են ֆինանսական լիզինգի գործարքից» 155 : Այստեղ, մեր համոզմամբ, պետք է նշված ձևակեր-

174 պումն առաջին հերթին դիտարկել վերոնշյալ կոնվենցիայի ունիֆիկացիոն բնույթի լույսի ներքո: Տվյալ փաստաթուղթն իր էությամբ չէր կարող իր ա- ռաջ խնդիր դնել կանխորոշելու լիզինգի պայմանագրի եռակողմ գործարք լինելու կամ չլինելու հանգամանքը. ի վերջո, գործարքի ֆորմալ հասկացության ձևակերպման և անգամ իրավական բնույթի միջև կան էական տարբերություններ բազմաթիվ երկրներում, և կոնվենցիան այս տեսանկյունից չէր կարող այս հանգամանքը հաշվի չառնել: Այստեղ պարզապես կոնվենցիան ցանկացել է շեշտադրել այն հանգամանքը, որ լիզինգային հարաբերությունները, ի տարբերություն վարձակալական հարաբերությունների, ներառում են նաև երրորդ սուբյեկտին վաճառողին, որպիսի հանգամանքն արդեն էապես փոխում է լիզինգային հարաբերությունների սուբյեկտների փոխհարաբերությունների համակարգը առաջացնելով հատուկ կարգավորման անհրաժեշտություն վարձակալության համեմատ: Միևնույն ժամանակ, եթե լիզինգի պայմանագիրը դիտարկում ենք որպես, այսպես ասած, «մաքուր երկկողմ գործարք», ապա այս դեպքում էլ ա- ռաջ են գալիս մի շարք խնդիրներ. օրինակ, այդ դեպքում ընդհանրապես ի նչ դեր ունի վաճառողն այս երկկողմ գործարքում, որը պարտականություններ է կրում նույնիսկ այդ երկկողմ գործարքի (պայմանագրի) այն սուբյեկտի (լիզինգառուի) առջև, որի հետ կապված չէ պայմանագրով, կամ ինչու է լիզինգի առարկայի առուվաճառքի պայմանագրով լիզինգատուն այդպես «մեկուսանում» և պայմանագրի կատարումը, ինչպես նաև պայմանագրով գնորդի կարգավիճակից բխող իրավունքները ստանձնում լիզինգառուն, ով չունի պայմանագրային կապ վաճառողի հետ և այլն: Լիզինգային գործարքի եռակողմ բնույթի առնչությամբ կարելի է անել նաև մտահանգումներ, որոնք կարող են որոշակիորեն կազմել տրամաբանական շղթա. այսպես, եթե վաճառողը, ծանուցված լինելով, որ լիզինգի առարկան ձեռք է բերվում լիզինգառուին հանձնելու նպատակով, չվաճառի գույքը, ապա լիզինգային գործարքն այդպես էլ չի կայանա, իսկ եթե վաճառի, ապա լիզինգային գործարքը կյանքի կկոչվի, և այդ մտահանգումների արդյունքում հնարավոր է եզրահանգել, որ վաճառողի պոզիտիվ վարքագիծը տվյալ դեպքում (լիզինգի առարկան վաճառելը) նպաստում է լիզինգային գործարքի կայացմանը, հետևաբար լիզինգատուի, լիզինգառուի և վաճառողի պոզիտիվ վարքագծերի (կամահայտնությունների) արդյունքում է

175 կյանքի կոչվում լիզինգային գործարքը: Նշված տրամաբանությունը թեև կա-րող է ունենալ գոյության իրավունք, սակայն այն, այնուամենայնիվ, սխալ է, քանի որ հաշվի չի առնում մի կարևոր հանգամանք. վաճառողի կողմից ապրանքը վաճառելու նպատակը ոչ թե կայանում է լիզինգային գործարքի կայացմանը նպաստելու մեջ, ինչը պարտադիր է բազմակողմ գործարքի պարագայում, այլ պարզապես վաճառողը նպատակ ունի իրացնել, օտարել իր ապրանքը և դրանից ստանալ շահույթ այնպես, ինչպես ընդհանրապես բոլոր առուվաճառքի պայմանագրերում: Ուստիև, լիզինգային հարաբերությունների էության վերլուծության արդյունքում մենք հակված ենք որոշակիորեն միավորելու լիզինգի պայմանագրի երկկողմ կամ եռակողմ գործարք լինելու վերաբերյալ տեսական դատողությունների էական հատկանիշները փորձելով տեսակետների յուրաքանչյուր խմբից վերցնել դրա ռացիոնալ հատիկները: Ըստ այդմ, գտնում ենք, որ, չնայած լիզինգի պայմանագիրը զուտ ֆորմալ առումով երկկողմ գործարք (պայմանագիր) է, սակայն մասնակիորեն պարունակում է նաև եռակողմ գործարքի տարրեր, քանի որ այն կենսագործվում է միայն երեք սուբյեկտի լիզինգատուի, լիզինգառուի և վաճառողի դրական (պոզիտիվ) վարքագծերի արդյունքում: Իհարկե, կարելի է նաև հակադարձել նշված տեսակետին նշելով, որ մյուս քաղաքացիաիրավական պայմանագրերի դեպքում էլ հնարավոր է լինի այնպես, որ տվյալ պայմանագիրը կենսագործվի երեք և նույնիսկ ավելի սուբյեկտների պոզիտիվ վարքագծերի արդյունքում, սակայն վերը նշված դեպքում էական տարբերությունն այն է, որ այդ դեպքում երեք սուբյեկտները հենց նշված են լինում պայմանագրում 156, և հենց այդ երեքի փոխհամագործակցությամբ է կենսագործվում լիզինգի պայմանագիրը, ի տարբերություն այն պայմանագրերի, երբ երրորդ սուբյեկտի ընտրությունը լայն է: Այլ կերպ, եթե լիզինգի պայմանագիրը կարող է կենսագործվել հենց կոնկրետ պայմանագրում մատնանշված սուբյեկտների գործողությունների արդյունքում, ապա մյուս երկկողմ գործարքների դեպքում, բացի երկկողմ գործարքում (պայմանագրում) նշված կողմերից, մյուս սուբյեկտների անձը չի կարևորվում: Քանի որ լիզինգի պայմանագրի իրապես իրացման համար, ինչպես հիմնավորեցինք, անհրաժեշտ է նաև առու-

176 վաճառքի պայմանագրի կնքում և կատարում, ուստի այս համատեքստում տեղին ենք համարում նաև անդրադառնալ լիզինգի պայմանագրի բնույթին կոնսենսուալ կամ ռեալ պայմանագիր լինելու տեսանկյունից: Ինչպես ընդունված է տեսության մեջ, կոնսենսուալ են համարվում այն պայմանագրերը, որոնց կնքման համար բավական է միայն կողմերի համաձայնությունը, և որևէ այլ գործողության կատարում չի պահանջվում, մինչդեռ ռեալ պայմանագրերի կնքված լինելու համար կողմերի փոխհամաձայնության կայացումից հետո պահանջվում է մի կողմից մյուսին որևէ իրի փոխանցում: Քաղաքացիաիրավական պայմանագրերը կոնսենսուալ համարելու ի- րավական հիմքերն առկա են նաև օրենսդրությամբ: Այսպես Օրենսգրքի 448-րդ հոդվածի 1-ին կետի 1-ին պարբերությունը նախատեսում է, որ պայմանագիրը համարվում է կնքված, եթե կողմերի միջև պահանջվող ձևով համաձայնություն է ձեռք բերվել պայմանագրի բոլոր էական պայմանների վերաբերյալ, իսկ նույն օրենսգրքի 449-րդ հոդվածի 1-ին կետը նախատեսում է, որ պայմանագիրը կնքված է համարվում օֆերտա ուղարկած անձի կողմից դրա ակցեպտն ստանալու պահից: Տվյալ դեպքում նշված հոդվածները շեշտադրում են այն հանգամանքը, որ պայմանագիրը կնքված համարվում է, եթե համաձայնությունը կայացել է հենց կողմերի միջև, և ակնհայտ է, որ տվյալ դեպքում վաճառողը լիզինգի պայմանագրի կողմ չէ: Միևնույն ժամանակ, լիզինգի պայմանագրով լիզինգատուի կողմից լիզինգի առարկան ձեռք բերելու պարտականության իրացման իրական իմաստը 157 հանգում է նրան, որ նա պարտավորվում է ոչ թե ձեռք բերել լիզինգի առարկան, ինչպես նշված է Օրենսգրքի 677-րդ հոդվածում, այլ փաստորեն պարտավորվում է փորձել ձեռք բերել լիզինգի առարկան, քանի որ ի վերջո նա պետք է այդ առարկան գնի վաճառողից, որը տվյալ դեպքում լիովին ազատ է իրեն սեփականության իրավունքով պատկանող գույքը տնօրինելու հարցում այդ պահին կապված չլինելով լիզինգատուի հետ պայմանագրով: Այսինքն լիզինգատուի և լիզինգառուի միջև կայացած կոնսենսուսը լիզինգի պայմանագրի առնչությամբ ամենևին չի կարող կանխորոշել վաճառողի կողմից իր սեփականությունը տնօրինելը: Հետևաբար ստացվում է, որ լի-

177 զինգի առարկայի ձեռքբերման հարցի առնչությամբ 158 լիզինգատուի և լիզինգառուի կոնսենսուսը «թերի է, ոչ լիարժեք», և փաստորեն այդ կոնսենսուսն ամբողջանում է այն դեպքում, երբ իր հերթին վաճառողն է կոնսենսուսի գալիս լիզինգատուի հետ կնքելով առուվաճառքի պայմանագիր: Այլ կերպ, լիզինգային հարաբերությունների նպատակը, էությունն ի սկզբանե գույքը լիզինգառուին ժամկետային տիրապետման ու օգտագործման հանձնելն է լիզինգավճարների դիմաց, և այդ նպատակին հասնելու համար պետք է կնքվեն երկու ինքնուրույն պայմանագրեր լիզինգի ու առուվաճառքի: Մեր կարծիքով, լիզինգի առարկայի ձեռքբերումը որպես այդպիսին, ընդհանրապես չի կարող լինել լիզինգի պայմանագրի նպատակ, քանի որ պայմանագրային նպատակի իրացումն այդ դեպքում դուրս է պայմանավորվող կողմերի իրավասության դաշտից. լիզինգի պայմանագրի նպատակ կարող է լինել լիզինգի առարկայի ձեռքբերմանն ուղղված քայլեր ձեռնարկելը: Պարզապես առուվաճառքի պայմանագրի կատարմամբ իրացվում է լիզինգային հարաբերությունների նպատակը: Նշված հանգամանքների հաշվառումն ունի էական նշանակություն. օրինակ, հարց է ծագում, թե արդյո ք կարող է լիզինգատուն պատասխանատվության ենթարկվել նրա համար, որ չի կարողացել ձեռք բերել լիզինգի առարկան վաճառողից, դիցուք, այն պատճառով, որ վերջինս, անգամ ունենալով նախնական պայմանավորվածություններ վաճառողի հետ, վերջին պահին չի կարողանում կնքել լիզինգի առարկայի առուվաճառքի պայմանագիր (էլ չենք խոսում այնպիսի վաճառողի մասին, որի հետ մինչ այդ լիզինգատուն ընդհանրապես որևէ կապ չի ունեցել): Եթե առաջնորդվում ենք Օրենսգրքի 677-րդ հոդվածի սահմանումով, ապա այդ դեպքում, ըստ էության, լիզինգատուն դառնում է պայմանագրի պայմանը չկատարած 159 : Հետևաբար, մեր կարծիքով, լիզինգի սահմանման մեջ պետք է ճշգրտում մտցնել, որը ճիշտ կարտացոլի լիզինգառուի ու լիզինգատուի կոնսենսուսի առարկան սահմանելով, որ լիզինգի պայմանագրով լիզինգատուն պարտավորվում է միջոցներ ձեռնարկել լիզինգի առարկայի ձեռքբեր-ման

178 ուղղությամբ: Ընդ որում, պետք է նախատեսվի նման միջոցներ ձեռնարկելու ուղղությամբ գործողություններ ձեռնարկելը ապացուցելու պահանջ լիզինգատուի համար, որպիսի ապացույցներ կարող են լինել, օրինակ, լիզինգատուի կողմից օֆերտա ուղարկելը վաճառողին և այլն: Այդպիսով, հստակորեն կուրվագծվեն լիզինգային հարաբերությունների համակարգում լիզինգի և առուվաճառքի պայմանագրերի տեղն ու դերը, որի դեպքում լիզինգի պայմանագիրն իր դերին կծառայի, եթե լիզինգատուն ձեռնարկի ակտիվ գործողություններ ուղղված լիզինգի առարկայի ձեռքբերմանը: Եվ ահա լիզինգի առարկայի առուվաճառքի պայմանագրի կնքման փաստով լիարժեքորեն կամբողջանան լիզինգային հարաբերությունների համակարգում գործող սուբյեկտների հարաբերությունները, քանի որ այդ դեպքում արդեն իրավահարաբերությունների մասնակից կդառնա նաև վաճառողը: Անհրաժեշտ է տարանջատել լիզինգը որպես համակարգ, լիզինգի պայմանագրից որպես լիզինգատուի և լիզինգառուի միջև կնքվող պայմանագիր: Ըստ այդմ, լիզինգը դիտարկվում է որպես համակարգ, որը ներառում է լիզինգատուի, լիզինգառուի և վաճառողի կապերի ամբողջությունը և դրանց փոխներգործությունը, իսկ լիզինգի պայմանագիրը որպես լիզինգատուի և լիզինգառուի կապերը կարգավորող «լոկալ իրավական ակտ»: Արդյունքում, կատեգորիալ ապարատի հստակեցման արդյունքում կիրացվեն նաև Միջազգային ֆինանսական լիզինգի մասին 1988թ. Օտտավայի կոնվենցիայի նախաբանի վերոնշյալ նպատակները լիզինգի եռակողմ բնույթի վերաբերյալ 160 : Այդպես է վարվել ՌԴ Պետդուման «Ֆինանսական լիզինգի մասին» օրենքով հստակորեն սահմանելով լիզինգը և լիզինգի պայմանագիրը: Ուստի առաջարկում ենք օրենսդրորեն տալ լիզինգի սահմանումը որպես լիզինգատուի, լիզինգառուի և վաճառողի միջև լիզինգի պայմանագրի կնքման և կատարման առնչությամբ առաջացող փոխհարաբերությունների համակարգ: Գտնում ենք, որ նշյալի իրացման արդյունքում ավելի ճիշտ ուղու վրա կդրվեն ՀՀ-ում լիզինգային հարաբերությունների կարգավորման հիմքերը, և արդյունքում կբարելավվի լիզինգի իրավական կարգավորման որակը ՀՀ-ում:

179 Արամ ՂԱՀՐԱՄԱՆՅԱՆ Լիզինգի պայմանագրի հասկացությունը և իրավական բնույթն ըստ ՀՀ օրենսդրության Բանալի բառեր. լիզինգ, լիզինգի պայմանագիր, հասկացություն, երկկողմ գործարք, կոնսենսուալ պայմանագիր Լիզինգի պայմանագրի կառուցվածքը բավականին բարդ է նկատի ունենալով, որ այն ներառում է առնվազն երկու պայմանագրերի առուվաճառքի և գույքի վարձակալության տարրեր: Սույն հոդվածում փորձել ենք բացահայտել լիզինգային հարաբերությունների էությունը լիզինգի և առուվաճառքի պայմանագրերի փոխկապակցվածության, լիզինգի պայմանագրի կողմերի քանակի, պայմանագրի կոնսենսուալ բնույթի համատեքստում: Նշված հարցերի համալիր վերլուծության արդյունքում առաջարկում ենք «լիզինգ» և «լիզինգի պայմանագիր» հասկացությունների իրավական ձևակերպումներ: :,,,, Key words: leasing, leasing contract, concept, bilateral transaction, consensual contract

180 ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ ԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՁԱՅՆԻ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ԵՎ ԱՆԴԱՄԱՎՃԱՐ ՎՃԱՐԵԼՈՒ ՊԱՐՏԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Գևորգ ՊՈՂՈՍՅԱՆ ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի ասպիրանտ Բանալի բառեր. իրավաբանական անձ, հասարակական կազմակերպություն, կառավարման մարմին, ընդհանուր ժողով, անդամավճար, քվերատկություն Ինչպես բաժնետիրական ընկերությունների, այնպես էլ հասարակական կազմակերպությունների կամքը ձևավորող և արտահայտող բարձրագույն մարմինը, այսինքն կառավարման բարձրագույն մարմինը, ընդհանուր ժողովն է 161 («Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 66-րդ հոդվածի 1-ին մաս, «Հասարակական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքի 13-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետ), սակայն հասարակական կազմակերպության բարձրագույն մարմինն ունի որոշակի առանձնահատկություններ: Հասարակական կազմակերպության կառավարման բարձրագույն մարմնում ընդգրկված են նրա անդամները, որոնք չունեն կազմակերպության նկատմամբ պարտավորական իրավունքը հավաստիացնող որոշակի թվով բաժնետոմսեր և կազմակերպության լուծարման դեպքում չեն կարող օգտվել վերջինիս գույքային պահանջներ ներկայացնելու իրավական հնարավորությունից, այլ դրանք կազմակերպության պետական գրանցումից հետո վերջինիս անդամագրված անձինք են, ինչպես նաև դրա հիմնադիրներն են, որոնք կամզակերպության գրանցումից հետո օրենքի ուժով համարվում են կազմակերպության անդամներ («Հասարակական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-2-րդ մասեր): Փաստորեն անձի հասարակական կազմակերպության կառավարման բարձրագույն մարմնի մեջ ընդգրկվելը ու դրանով պայմանավորված իրավունքների իրականացումը տեղի է ունենում կազմակերպությանն անդամագըրվելու իրավաբանական փաստի ուժով: Միաժամանակ անհրաժեշտ է նկատի ունենալ, որ հասարակական կազմակերպությունը հանդիսանում է

181 ՀՀ Սահմանադրությամբ, ինչպես նաև «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատութունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայով երաշխավորված միավորվելու ազատության իրավունքի իրացման արդյունք 162 : Հատկանշական է, որ թ. ընդունված և մինչև թ. գործած «Հասարակական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքի 1-ին հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված էր, որ այդ օրենքը կարգավորում է Հայաստանում այլ անձանց հետ միավորումներ կազմելու և դրանց անդամագրվելու մարդու` սահմանադրորեն ամրագրված իրավունքն իրականացնելիս ծագող իրավահարաբերությունները: Ավելին ՌԴ «Հասարակական միավորումների մասին» օրենքի 1-ին հոդվածը ևս պարունակում է նույնանման իրավանորմ, իսկ 3-րդ հոդվածը վերաբերում է միավորվելու ազատության իրավունքի դրսևորմանը 163 : Անհրաժեշտ է ընդգծել, որ ՀՀ սահմանադրական դատարանը բազմիցս իրավական դիրքորոշում է արտահայտել առ այն, որ պետությունը պոզիտիվ պարտականություն է կրում ապահովելու մարդու հիմնարար իրավունքների պատշաճ և արդյունավետ իրականացումը և պատասխանատու է օրենսդրական մակարդակում այդ իրավունքների իրականացման բավարար երաշխիքներ սահմանելու համար 164 : Հետևաբար պետությունը կրում է պոզիտիվ պարտականություն գործուն երաշխիքներ սահմանելու հասարակական կազմակերպության անդամների իրավունքների պաշպանության համար, մինչդեռ նշված ոլորտում կարող ենք առանձնացնել հետևյալ փոխկապակցված խնդիրները. Ինչպե ս և ու մ կողմից պետք է իրականացվի հասարակական կազմակերպության անդամների հաշվառումը, Արդյո ք կազմակերպության բոլոր անդամները պետք է ունենան միևնույն իրավունքներն և պարտականությունները և, դրանով պայմանավոր-

182 ված, արդյո ք յուրաքանչյուր անդամ պետք է ունենա մեկ ձայնի իրավունք և վճարի միևնույն չափի անդամավճար: «Հասարակական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքի 18-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի համաձայն կազմակերպությունը պարտավոր է վարել իր անդամների հաշվառումը: Թեև հասարակական կազմակերպության անդամների հաշվառման պարտականությունը դրված է կազմակերպության վրա, այնուամենայնիվ, օրենքը չի հստակեցնում ինչպես հաշվառումն իրականացնելու ընթացակարգը, այնպես էլ դրա համար պատասխանատու մարմինը: Միաժամանակ նաև նախատեսված չէ, թե ինչ պատասխանատվություն կարող է առաջացնել այս պարտականությունը չկատարելը կամ ոչ պատշաճ կատարելը: Կարծում ենք, որ նման մոտեցումն արդարացված չէ և կարող է չարաշահումների տեղիք տալ ու ոտնահարել կազմակերպության անդամների շահերը հանգեցնելով պետության կողմից օրենսդրական մակարդակում միավորվելու ազատության իրավունքի իրականացման համար բավարար երաշխիքներ սահմանելու պոզիտիվ պարտականության խախտման հաշվի առնելով այն, որ հենց կազմակերպության կողմից այդ հաշվառման փաստի ուժով է անձը դառնում կազմակերպության անդամ իրացնելով միավորվելու ազատության իրավունքը դրանից բխող իրավական հետևանքներով: Ինչ վերաբերում է անդամների ձայնի իրավունքին, ապա անհրաժեշտ է ընդգծել, որ կորպորատիվ տիպի առևտրային իրավաբանական անձ հանդիսացող բաժնետիրական ընկերության և կորպորատիվ տիպի ոչ առևտրային իրավաբանական անձ հանդիսացող հասարակական կազմակերպության կառավարման բարձրագույն մարմնում քվեարկության իրավունք ունեցող անձանց ձայնի իրավունքը ևս ունի որոշակի առանձնահատկություններ: Մասնավորապես «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն բաժնետիրական ընկերություններում գործում է «Ընկերության մեկ քվեարկող բաժնետոմս` մեկ ձայն» սկզբունքը, յուրաքանչյուր հասարակ (սովորական) բաժնետոմս տալիս է իր սեփականատեր հանդիսացող բաժնետիրոջը միևնույն իրավունքները, իսկ արտոնյալ բաժնետոմսերը սահմանվում են ըստ դասերի յուրաքանչյուր դաս ընձեռելով միևնույն իրավունքները և ունենալով միևնույն անվանական արժեքը («Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի րդ հոդվածներ, 37-րդ հոդ-

183 վածի 1-ին մաս, 78-րդ հոդված): Ընդ որում, բաժնետիրական ընկերության ամեն բաժնետեր ունի իր բաժնետոմսերին համարժեք ձայնի իրավունք: Ինչ վերաբերում է հասարական կազմակերպություններին, ապա օրենքով որևէ հատուկ իրավակարգավորում նախատեսված չէ կազմակերպության անդամների կողմից ժողովի որոշումներն ընդունելիս ունեցած ձայնի իրավունքի վերաբերյալ: Արդյունքում հասարակական կազմակերպությունների վերաբերյալ օրենսդրության վերլուծությունը թույլ չի տալիս պարզել, թե հնարավոր է արդյոք կազմակերպության որևէ անդամ կամ անդամների խումբ ունենա ավելի շատ ձայներ, քան մյուս անդամները: Այս հարցի կարգավորմանը քիչ թե շատ վերաբերում է Օրենքի 4-րդ հոդվածը, ըստ որի հասարակական կազմակերպության գործունեության սկզբունքներից է խտրականության բացառումը: Այնուամենայնիվ, խտրականության արգելքի սկզբունքը, որն արտացոլված է նաև ՀՀ Սահմանադրությամբ և համարվում է ընդհանուր իրավական սկզբունք (2015 թվականի փոփոխություններով ՀՀ Սահմանադրության 29-րդ հոդված), ինքնին կարծում ենք բավարար չէ եզրահանգում կատարելու համար արդյոք հասարակական կազմակերպության բոլոր անդամները պետք է ունենան մեկ ձայնի իրավունք, թե ոչ: Արդյունքում` գործնականում հանդիպում են դեպքեր, երբ հասարակական կազմակերպության կանոնադրությամբ նախատեսվում է, որ անդամների որոշ խումբ ունի ավելի շատ ձայնի իրավունք, քան մյուսները: Ավելին կանոնադրությամբ նախատեսվում են նաև լիարժեք անդամի և ոչ լիարժեք անդամի կարգավիճակներ, որոնք տարբերվում են ձայների քանակով: Նույն խնդիրն առկա է նաև կազմակերպությանը վճարվող անդամավճարների դեպքում: Մասնավորապես առկա են դեպքեր, երբ հասարակական կազմակերպության կանոնադրությամբ սահմանված է ոչ թե մեկ, այլ մի քանի անդամավճարներ և ըստ դրանց չափի որոշվում է անդամի ունեցած իրավունքների ծավալը, իսկ կազմակերպության անդամները տարանջատվում են որոշակի խմբերի: Հիշյալ օրենքի 13-րդ հոդվածը թվարկում է, թե ինչ դրույթներ է ներառում կանոնադրությունը, նախատեսելով նաև. անդամներին առաջադրվող պահանջները և անդամ դառնալու կարգը, ինչպես նաև Կազմակերպությունից անդամների դուրս գալու կարգը. անդամների իրավունքները և պարտականությունները.

184 այն մարմինը, որն իրավասու է սահմանելու անդամավճարի չափը և դրա գանձման կարգը (եթե նախատեսված է անդամավճարի գանձում): Նշված իրավադրույթներից պարզ չէ, թե արդյոք կազմակերպության բոլոր անդամներն ունեն միևնույն իրավունքներն ու պարտականությունները և նրանց նկատմամբ կրառվում են միևնույն պահանջները: Թերևս միայն կարելի է կռահել, որ «անդամավճար» հասկացությունն օգտագործված է եզակի թվով, հետևաբար կազմակերպությունում պետք է գործի միայն մի անդամավճար, սակայն այս մեկնաբանությունը ևս միանշանակ չէ հաշվի առնելով «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 45-րդ հոդվածի 9-րդ մասի կարգավորումն առ այն, որ եթեիրավականակտում բառը նշված է եզակի թվով, ապա դա տարածվում է նաև այդ բառի հոգնակիի վրա և ընդհակառակը, եթե տվյալիրավականակտով այլ բան նախատեսված չէ կամ ուղղակի այլ բան չի բխում այդ իրավական ակտի բովանդակությունից: Անհրաժեշտ է ընդգծել, որ այս հարցի կապակցությամբ միասնական մոտեցում առկա չէ նաև միջազգային պրակտիկայում: Մասնավորապես ա- մերիկյան մոդելի համաձայն որպես ընդհանուր կանոն ոչ առևտրային կորպորացիայում գործում է մեկ անդամ-մեկ ձայն սկզբունքը 165, սակայն այս սկզբունքից նաև հնարավոր են շեղումներ: Մասնավորապես ձայնի իրավունքի անհավասարություն կարող է առաջանալ, եթե կազմակերպության կանոնադրությամբ սահմանվի անդամների տարբեր դասեր ձայների քանակի տարբերությամբ, կամ միատեսակ մոտեցման հիման վրա ձայների իրավունքի բաշխում իրականացնելու դեպքում կախված տարածքային, աշխարհագրական, կազմակերպական կամ այլ խմբավորումներից 166 : ԱՄՆում ոչ առևտրային կորպորացիաների անդամների ընդհանուր ժողովի քվեարկությունը կարող է իրականացվել նաև կումուլյատիվ (գումարային) քվեարկության սկզբունքով 167 : Նիդեռլանդներում ևս գործում է այն կանոնը, որ միավորման անդամները պետք է մասնակցեն ընդհանւր ժողովին յու-

185 րաքանչյուրն ունենալով մեկ ձայն, եթե կանոնադրությամբ այլ բան նախատեսված չէ: Ընդ որում Նիդեռլանդներում օրենսդրական մակարդակում ամրագրված է կանոն առ այն, որ միավորման բոլոր անդամները պետք է ունենան ձայնի իրավունք 168 : Ֆրանսիայում ևս թույլատրվում է միավորման անդամների համար նախատեսել ձայնի իրավունքի տարբերություններ: Ֆրանսիական դատարանները նույնիսկ իրավաչափ են համարել, երբ որոշակի դեպքերում անդամների մի խումբ չունի ձայնի իրավունք, սակայն այս մոտեցումն արժանացել է գիտնականների քննադատություններին 169 : Ի տարբերություն ամերիկյան մոդելի, Ռուսաստանի Դաշնության «Հասարակական միավորումների մասին» օրենքի 6-րդ հոդվածի համաձայն հասարակական միավորման անդամները, որոնք կարող են լինել ինչպես ֆիզիկական, այնպես էլ իրավաբանական անձինք, ունեն հավասար իրավունքներ և կրում են հավասար պարտականություններ 170 : Ավելին, վկայակոչված հոդվածը պարտադրում է նաև վարել անդամների գրանցամատյան հստակ ընդգծելով, որ դա անհրաժեշտ է կազմակերպության անդամների հավասար իրավունքներն ու պարտականություններն ապահովելու համար: Ընդ որում, նշված նորմը մեկնաբանվել է նաև ՌԴ վերաքննիչ դատարանի, ինչպես նաև գերագույն դատարանի կողմից մի շարք գործերով, որոնցում դատարանները, հիմնվելով վերոնշյալ իրավանորմի և ՌԴ արդարադատության նախարարության կողմից կատարված ստուգումների 171 արդյունքների վրա, արձանագրել են խախտումներ հասարակական միավորումների կողմից և վերջիններիս ենթարկել քաղաքացիաիրավական պատասխանատըվության, երբ նրանք սահմանել են տարբեր անդամավճարներ կամ ձայ-

186 ների տարբեր հարաբերակցություն անդամների համար կամ սահմանված կարգով չեն վարել անդամների գրանցամատյան 172 : Վերոգրյալ նկատառումներից ելնելով առաջարկում ենք օրենսդրական մակարդակում հստակեցնել հասարակական կազմակերպության անդամների իրավունքների և պարտականությունների վերաբերյալ մոտեցումները: Մասնավորապես կամ ընդունել ռուսական մոդելը և նախատեսել բոլոր անդամների համար միևնույն իրավունքներն ու պարտականությունները սահմանելու պահանջ կամ ընդունել ամերիկյան մոդելը, որը միաժամանակ նաև նման է առևտրային իրավաբանական անձ համարվող կորպորացիաներին բաժնետիրական ընկերություններին, վերաբերող ՀՀ իրավակարգավորումներին, և հնարավորություն ընձեռել որոշակի չափանիշի հիման վրա անդամների տարբեր դասեր սահմանելու և ըստ այդմ իրավունքների ու պարտականությունների տարբեր ծավալներ նախատեսելու: Միաժամանակ հաշվի առնելով, որ հասարակական կազմակերպությունների վերաբերյալ ներկայիս իրավակարգավորումները կազմակերպության կողմից իր անդամների հաշվառումն իրականացնելու հարցում հնարավոր չարաշահումները կանխելու կառուցակարգեր չեն պարունակում վըտանգելով միավորվելու ազատության հիմնարար իրավունքի իրականացումը առաջարկում ենք հասարակական կազմակերպության անդամների ռեեստրի վարումը վերապահել մասնագիտացված կառույցի, ինչպիսին կարող է լինել Հայաստանի կենտրոնական դեպոզիտարիան, որը ներկայումս իրականացնում է բաժնետիրական ընկերությունների բաժնետերերի ռեեստրի վարումը:

187 Գևորգ ՊՈՂՈՍՅԱՆ Հասարակական կազմակերպության անդամների ձայնի իրավունքի և անդամվճարի պարտականության առանձնահատկությունները ՀՀ-ում Բանալի բառեր. իրավաբանական անձ, հասարակական կազմակերպություն, կառավարման մարմին, ընդհանուր ժողով, անդամավճար, քվերատկություն Ինչպես բաժնետիրական ընկերությունների, այնպես էլ հասարակական կազմակերպությունների կամքը ձևավորող և արտահայտող բարձրագույն մարմինը, այսինքն կառավարման բարձրագույն մարմինը, ՀՀ գործող օ- րենսդրության համաձայն, ընդհանուր ժողովն է, սակայն հասարակական կազմակերպության բարձրագույն մարմինն անխոս ունի որոշակի առանձնահատկություններ, որոնց ուսումնասիրությանն ու բացահայտմանը միտված է սույն հոդվածով կատարված հետազոտությունը: : Key words: legal entity, non-profit legal entity, public organization, governing body, general meeting, membership fee, voting rights, voting

188 Üàð²ØàôÌ²Î²Ü àðìàüâ²òüºðæ Øà ºÈ²ìàðزÜØàîºòàôØܺðÀ ºì ÊÜ ÆðܺðÀ ²É»ñï ê²ð êú²ü ÐäîÐ îüï»ë³ï³ý ÆÝýáñÙ³ïÇϳÛÇ î»õ»ï³ïí³ï³ý гٳϳñ»ñÇ ³ÙÇáÝÇ ³ëåÇñ³Ýï ³Ý³ÉÇ ³é»ñ Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñ, Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý ù³õ³ù³ï³ýáõãûáõý, Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý Ùá¹»ÉÝ»ñ Üáñ³ÙáõÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³é³í³ñÙ³Ý Ùá¹»ÉÝ»ñÁ ϳéáõóíáõÙ»Ý ï³ñ»ñ Ùáï»óáõÙÝ»ñÇ ÑÇÙ³Ý íñ³ ³Û¹ ³éáõÙáí ϳñáÕ»Ý ëï½áõýù³ûçý ï³ñ»ñáõãûáõýý»ñ áõý»ý³é: Üáñ³ÙáõÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ýáñ³ñ³Ï³Ý ѳٳϳñ»ñÇ í»ñ³»ñû³é ÑÇÙݳñ³ñ Ùáï»óáõÙÝ»ñÁ 173 ûɳ¹ñ»É»Ý ³- é³í»é ÏáÝÏñ»ï ÏÇñ³é³Ï³Ý ËݹÇñÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ»ñÇ Ùá- ¹»É³íáñÙ³Ý ïñ³ù³³ýáõãûáõýá: Üáñ³ÙáõÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³é³í³ñÙ³ÝÝ áõõõí³í Ùáï»óÙ³Ý ÑÇÙݳ- Ï³Ý ÏáÕÙÝáñáßáõÙÁ ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý Ï³é³í³ñ- Ù³Ý é³½ù³í³ñáõãûáõýýý»ñá ¹ñ³Ýó ½³ñ ³óáõÙÝ»ñݻݪ ï³ñ»ñ ëáóç³é-ïýï»ë³ï³ý»õ ù³õ³ù³ï³ý Ñ³Ý ³Ù³ÝùÝ»ñáõÙ ²Ûë Ùáï»óÙ³Ý ³é³í»É ѳÛïÝÇ ûñçý³ï èáãáõ»éç ³Ûëå»ë Ïáãí³Í Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý Ï³é³í³ñÙ³Ý Ùá¹»ÉÝ»ñÇ ë»ñáõý¹ý»ñá лÕÇݳÏÝ Çñ ³ß˳ï³ÝùáõÙ Ýϳñ³ ñáõù Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý Ï³é³í³ñÙ³Ý Ùá¹»ÉÝ»ñÇ ½³ñ ³óÙ³Ý 5 áõé»ñá 174 ÜáñÙáõÍ³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñç Ýáõó ñù³ý ÏáÝó»åïáõ³É Ùáï»óÙ³Ý ÑÇÙùáõÙ áõý Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñý»ý, ³ÛÉ áã û Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý Ï³é³í³ñÙ³Ý é³½ù³í³ñáõãûáõýý»ñá ²Ûë ³éáõÙáí ³- é³í»é ³ÙáÕç³Ï³Ý سñÇÝáí³ÛÇ üçéùáñç ë³ñù³ý³í Ýáñ³Ùáõͳ- Ï³Ý áñíáýã³óý»ñç 6 ÑÇÙÝ³Ï³Ý ë»ñáõý¹ý»ñá 175 âý³û³í Ýáñ³Ùáõ- Í³Ï³Ý Ùá¹»ÉÝ»ñÇ íáéûáõóç³ý»ñïáõ ï³ñ»ñ³ïý»ñáõù Ý»ñϳ۳óí³Í ï³ñ»ñ ¹Çï³Ï»ï»ñÇó, ³ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí ¹ñ³Ýù Ù»Í Ù³ëáí Çñ³ñ ÏñÏÝáõÙ»Ý ñ³ï³ýáõãû³ý Ù»ç Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñç ïýï»- ë³ Çï³Ï³Ý áõëáõùý³ëçñáõãûáõýý»ñá ÑÇÙݳϳÝáõ٠ϳåíáõÙ»Ý Çï³Ï³Ý ѻﳽáï³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñç Ñ»ï ì»ñççýý»ñë ϳñáÕ»Ý

189 Çñ³Ï³Ý³óí»É, ÇÝãå»ë ½áõï Çï³Ñ»ï³½áï³Ï³Ý ѳٳϳñ áõù, ³ÛÝå»ë É ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ 176 : Çï³Ñ»ï³½áï³Ï³Ý áñíáõý»áõãû³ý Ù»ç Çñ³Ï³Ý³óíáÕ Ý»ñ- ¹ñáõÙÝ»ñÁ ѳ ³Ë ¹ÇïíáõÙ»Ý áñå»ë áõõõ³ïç ïýï»ë³ï³ý Ý»ñ¹ñáõÙ- Ý»ñ: ²Ûë ѻﳽáïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ùá¹»ÉÝ»ñÇ ÑÇÙùáõÙ ÁÝÏ³Í ÑÇÙÝ³Ï³Ý ³Õ³ ³ñÝ ³ÛÝ, áñ Çï³Ï³Ý»õ ѻﳽáï³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñá ¹ñ³Ï³Ýáñ»Ý ϳñáÕ»Ý ³½¹»É ïýï»ëáõãû³ý ³ñï³¹ñáճϳÝáõÃÛ³Ý ïýï»ë³ï³ý ³ Ç íñ³ 177 гٳӳÛÝ ³½Ù³ÃÇí ³ÕÛáõñÝ»ñǪ ßáõϳ- Û³Ï³Ý Ù»Ë³ÝǽÙÝ»ñÁ ³Ý½áñ»Ý ³å³Ñáí»É Çï³Ñ»ï³½áï³Ï³Ý ͳËë»ñÇ ³ÙáÕç³Ï³Ý ýçý³ýë³íáñáõùá 178 ²Û¹ ³éáõÙáí ëïëíáõù ùýý³ñïí»é å»ï³ï³ý áõõõ³ïç Ý»ñ¹ñáÙÝ»ñÇ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ²Û¹ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ ïýï»ë³ï³ý ÑÇÙݳíáñáõÙÁ ³í³Ï³ÝÇÝ ³ñ¹ : ²Ûë Çñ³íÇ ³ÏÁ ϳñ»ÉÇ Ñ³Ù³ñ»É ßáõÏ³Û³Ï³Ý Ó³ËáÕáõÙ: ²Ûë ßáõÏ³Û³Ï³Ý Ó³ËáÕáõÙÁ ѳëó»³íáñ»Éáõ Ýå³ï³Ïáí ³é³ç»ñíáõÙ ÃÇñ³Ë³íáñí³Í Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛáõÝÁ Üáñ³ÙáõÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í»ñ³»ñû³é ѻﳽáïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï»Ýïñá- Ý³Ï³Ý áõõõáõãûáõýý»ñçó ûåïçù³é ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý Ùß³Ïٳݻõ ݳѳïÙ³Ý ËݹÇñÁ: ²Ûë ËݹÇñÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³Ý Ýå³ï³Ïáí ÏÇñ³éíáõ٠ٳûٳïÇÏ³Ï³Ý ÙṻɳíáñÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó áñíçù³ï³½ùá: îýï»ëáõãûáõýáõù Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ ݳ- ѳï»Éáõ ѳٳñ ³é³ç»Ý»ñí»É ÙṻɳíáñÙ³Ý ÙÇ ß³ñù Ùáï»óáõÙÝ»ñ Ü³Ë ³é³ç å»ïù Ýß»É, áñ Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ»ñÇ Ùá- ¹»É³íáñÙ³Ý Ï³éáõóí³Í Ùá¹»ÉÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³Ý ³éáõÙáí ³ñ¹»Ý ÇëÏ Ó ³íáñí»É»Ý ³½Ù³ÃÇí ËáãÁݹáïÝ»ñ, áñáýù ³í³Ï³ÝÇÝ ³ñ¹³óÝáõÙ»Ý ³Û¹ áñíáýã³óý»ñç Ó ³Ï³Ý³óáõÙÁ, ݳѳïáõÙÁ í»ñéáõíáõãûáõýá: ²ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí ïýï»ë³ Çï³Ï³Ý ñ³ï³ýáõãû³ý Ù»ç ³éϳ»Ý ³½- Ù³ÃÇí ѻﳽáïáõÃÛáõÝÝ»ñ: Çï³ñÏ»Ýù Ýáñ³ÙáõͳÉÏ³Ý áñíáýã³ó- Ý»ñÇ Ý³Ñ³ïÙ³Ý ÙṻɳíáñÙ³Ý ÙÇ ß³ñù ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñ: Ü³Ë ³é³ç ³ÛëåÇëÇ Ý³Ñ³ïáõÙÝ»ñ Çñ³Ï³ÝóÝ»Éáõ Ýå³ï³Ïáí ³í³Ï³ÝÇÝ Éáõñç ÑÇÙݳËݹÇñ ϳñ áñíáõù ѳٳå³ï³ëË³Ý áñíáýý»ñç ÑÇÙݳíáñáõÙÁ: γñ»ÉÇ ³ëï»É, áñ áõëáõùý³ëçñíáõ ѳٳϳñ»ñÁ ³í³Ï³ÝÇÝ ³ñ¹ áã ͳÛÇÝ»Ý: ²Û¹ ÇëÏ å³ï ³éáí ³Ûëï»Õ ³éϳ»Ý ³½Ù³ÃÇí ѳ ³Ë ÙÇÙÛ³Ýó ѳϳëáÕ Ùáï»óáõÙÝ»ñ:

190 îýï»ë³ Çï³Ï³Ý ñ³ï³ýáõãû³ý Ù»ç ùýý³ñïíáõù»ý ÙÇ ß³ñù áñíáý- Ý»ñ, áñáýó ݳѳïáõÙÁ Ùá¹»ÉÝ»ñ áõù Ý»ñ³éáõÙÁ ϳñáÕ ³í³Ï³Ý ³ñ¹³óÝ»É Ýáñ³ÙáõÍáõÃÛáõÝ - ïýï»ëáõãûáõý ѳٳϳñ Ç ÙṻɳíáñáõÙÝ áõ ݳѳïáõÙÁ êïáñ»õ Ý»ñϳ۳óí³Í»Ý ¹ñ³ÝóÇó ÙÇ ù³ýçë᪠Üáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñç ÙṻɳíáñÙ³ÝÁ ËáãݹáïáÕ Ã»ñë É˳íáñ ËáãݹáïÁ Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ»ñÇ ³ñ¹³óáÕ ÝáõÛÃÝ 179 ê³ Ñ³ïϳå»ë ³ñ¹³óÝáõÙ ÝáñÙáõÍ³Ï³Ý áñíáýã³ó- Ý»ñÇ ÙṻɳíáñáõÙÁ Ù³Ïñáٳϳñ¹³ÏáõÙ ²Ûëï»Õ ѳïϳÝß³Ï³Ý ³ñ¹áõÛà ëï»õíáõù Ýáñ³ÙáõÍáõÃÛáõÝ- Ý»ñÇ ï³ñ³íù³ý ËݹÇñÁ (knowledge spillover) 180 гٳӳÛÝ Ýáñ³Ùáõ- ÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ï³ñ³íù³ý ï»ëáõãû³ý ó³ýï³ó³í Çï³Ï³Ý Ó»éù»ñáõ٠ϳ٠Ýáñ³ÙáõÍáõÃÛáõÝ áõýç ³Õ³¹ñÇã, áñá ÏñÏÝûñÇݳÏí»É Üáñ³ÙáõÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙṻɳíáñáõÙÁ ³ñ¹³óÝáÕ Ù»Ï ³ÛÉ ËݹÇñ Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñç ï³ñ»ñ³ïí³íáõãûáõýá ϳ٠³ÛÉ Ï»ñå ³ë³Íª ¹ñ³Ýó Ñ»ï»ñá»ñá»Ý ÝáõÛÃÁ ijٳݳϳÏÇó ïýï»ëáõ- ÃÛ³Ý å³ûù³ýý»ñáõù Ýáñ³ÙáõÍáõÃÛáõÝÁ áñå»ë ïýï»ë³ï³ý»ñ»õáõûã Çñ Ù»ç Ý»ñ³éáõÙ ïýï»ë³ï³ý áñíáõý»áõãû³ý ³í³Ï³ÝÇÝ É³ÛÝ ëå»ïïñ ¹ñ³Ýáí å³ûù³ý³íáñíáõù í»ñççýçë ¹Åí³ñ ã³»éçáõãûáõýá ²Ûë ³- éáõùáí ïýï»ë³ Çï³Ï³Ý ñ³ï³ýáõãû³ý Ù»ç ËݹñÇ ÉáõÍÙ³Ý Ùáï»- óáõùý»ñçó Ù»ÏÁ ¹»åÇ ßáõϳ ÏáÕÙÝáñáßí³Í»õ ¹»åÇ ÇïáõÃÛáõÝ ÏáÕÙ- Ýáñáßí³Í Çï³Ñ»ï³½áï³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñç ï³ñ»ñ³ïáõùý 181 Üáñ³ÙáõÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ñ¹Ûáõݳí»ï ϳé³í³ñáõÙÁ Ññ³ï³å ËÁÝ- ¹Çñ áã ÙdzÛÝ ½³ñ ³óáÕ, ³ÛÉ Ý³ ½³ñ ³ó³Í»ñÏñÝ»ñÇ Ï³é³í³ñáõ- ÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ: ¼³ñ ³ó³Í»ñÏñÝ»ñÇ áñóá ϳñáÕ û ï³ï³ñ ÉÇÝ»É Ý³ ³ÛÝ»ñÏñÝ»ñÇÝ, áñï»õ Ýáñ³ÙáõÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³é³í³ñÙ³Ý ËݹÇñÁ ¹»é ë ³í³ñ³ñ Ùß³Ïí³Í ã : ²Ûë ³éáõÙáí û ï³ï³ñ Ýϳñ³- ñ»é ³ÛÝ Ó ³Ï³Ý³óí³Í Ùá¹»ÉÝ»ñÁ, áñáýù ùýý³ñïíáõù»ý»íñáå³ï³ý ³ÛÉ ½³ñ ³ó³Í»ñÏñÝ»ñáõÙ: Üáñ³ÙáõÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ ïýï»ëáõãûáõýáõù ݳѳï³É»áõ ѳٳñ Ü»ñϳÛáõÙë ºíñáå³Ï³Ý ѳÝÓݳÍáÕáíÇ ÏáÕÙÇó ÏÇñ³éíáõÙ»Ý ÙÇ ß³ñù Ùá¹»ÉÝ»ñ ñ³ýù»ýª QUEST, RHOMOLO, GEM-E3»õ NEMESIS-Á QUEST-Á ¹ÇݳÙÇÏ ëïá-

191 ˳ëïÇÏ ÁݹѳÝáõñ ѳí³ë³ñ³ÏßéáõÃÛ³Ý Ùá¹»É 182 ÐÇÙÝí»Éáí èáù»- éç 183 æáýëç 184 ³ß˳ï³ÝùÝ»ñÇ íñ³ QUEST-Á ÙṻɳíáñáõÙ ³ñï³- ¹ñ³ÝùÇ Ýáñ³ÙáõÍáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ì»ñççýë ѳٳå³ï³ë˳ÝáõÙ Ýáñ³- ÙáõÍ³Ï³Ý ÙÇç³ÝÏÛ³É ³ñï³¹ñ³ÝùÇÝ, áñá ³å³ÑáíáõÙ í»ñçý³ï³ý ëå³éù³ý ³åñ³ÝùÝ»ñÇ ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý ³ÛÉÁÝïñ³Ýù³ÛÇÝ ÙÇçáó RHO- MOLO-Ý 185 ѳݹÇë³ÝáõÙ é»ïáõñëçí-¹çý³ùçï ѳßí³ñÏ»ÉÇ ÁݹѳÝáõñ ѳí³ë³ñ³ÏßéáõÃÛ³Ý Ùá¹»É 186 : Øá¹»ÉÝ Çñ Ù»ç Ý»ñ³éáõÙ ºØ áéáñ»ñïñý»ñá ï³ñ³í³ßñç³ý³ûçý ٳϳñ¹³ÏáõÙ ²Ûëï»Õ Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñçý Ù³ëݳÏÇó»ñ»ù ÑÇÙÝ³Ï³Ý ÏáÕÙ»ñÝ»Ý ª Çï³Ñ»ï³- ½áï³Ï³Ý áéáñïá, ³ñÓñ áñ³ï³íáñáõù áõý»óáõ ³ß˳ïáõÅÁ,»õ ϳ½- ٳϻñåáõÃÛáõÝÝ»ñÁ GEM-E3-Á ѳßí³ñÏ»ÉÇ ÁݹѳÝáõñ ѳí³ë³ñ³- ÏÁßéáõÃÛ³Ý Ùá¹»É, áñï»õ ³é³ÝÓݳÏÇ áõß³¹ñáõãûáõý ¹³ñÓíáõÙ Ý»ñ-»ïÇϳÛÇÝ Ý³å³Ñå³ÝáõÃÛ³ÝÁ ³éÝãíáÕ ËݹÇñÝ»ñÇÝ 187 NEMESIS- Á Ù³Ïñá ÏáÝáÙ»ïñÇÏ Ùá¹»É 188 áñá ݳËáñ¹ Ùá¹»ÉÝ»ñÇ Ñ»ï ѳٻٳï³Íª áõýç ÙÇ ß³ñù ëï½áõýù³ûçý ï³ñ»ñáõãûáõýý»ñ Æ ï³ñ»ñáõãûáõý ݳËáñ¹ Ýϳñ³ ñ³í Ùá¹»ÉÝ»ñǪ NEMESIS-áõÙ ï³ñ»ñ³ïíáõù»ý áñí- ÁÝóóÝ»ñÁ ³ñï³¹ñ³Ï³Ý Ýáñ³ÙáõÍáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÇëÏ Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÁ ³Å³ÝíáõÙ»Ý Ñ»ï Û³É 3 ï»ë³ïý»ñçª Çï³Ñ»ï³½áï³Ï³Ý, ï»õ»ï³ïí³ï³ý Ñ»é³Ñ³Õáñ¹³Ïó³Ï³Ý ï»ëýáéá dzݻñÇ, ³ÛÉ áã ÝÛáõÃ³Ï³Ý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ ²Ûë Ùáï»óáõÙÁ ѳïϳå»ë ÏÇñ³é»ÉÇ ëå³ë³ñïù³ý áéáñïáõù, áñï»õ ³éϳ»Ý îðî ³ÛÉ áã ÝÛáõÃ³Ï³Ý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñ ³Ûó ³ó³Ï³ÛáõÙ»Ý Çï³Ñ»ï³½áï³Ï³Ý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÁ Üáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñç í»ñ³»ñû³é Çï³Ï³Ý í»ñéáõíáõ- ÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ³í³Ï³Ý Ù»Í ÏÇñ³éáõÃÛáõÝ áõýç ûåïçù³é ϳé³í³ñÙ³Ý ï»ëáõãûáõýá, áñá ÑÇÙÝí³Í ¹ÇݳÙÇÏ ûåïçùç½³óçáý áñíçùý»ñç íñ³: ÜٳݳïÇå Ùá¹»ÉÝ»ñÁ ѳïϳå»ë û ï³ï³ñ»ý Ýáñ³ÙáõÍáõ-

192 ÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ñ¹Ûáõݳí»ï é³½ù³í³ñáõãûáõýý»ñç Ùß³ÏÙ³Ý ³éáõÙáí: Üáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñç ûåïçùçù³é³óù³ý ËݹÇñÝ»ñÇÝ ³Ý¹ñ³- ¹³ñÓ»É»Ý î³é³ë Á ì³ï³ý³»ý 189 γéáõóí»É Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý ¹ÇݳÙÇÏ Ùṻɪ ÑÇÙÝí³Í ûåïçù³é ϳé³í³ñÙ³Ý ï»ëáõãû³ý íñ³ Øá¹»ÉáõÙ Ó ³Ï³Ý³óíáõÙ»ñÏáõ ÑÇÙÝ³Ï³Ý áñíáý- óóÝ»ñ ܳ˪ Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ ³ áõù ϳ½- ٳϳñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³ëáõÛÃÁ, ÙÛáõë ÏáÕÙÇó Çï³Ñ»ï³½áï³Ï³Ý Ý»ñ- ¹ñáõÙÝ»ñÁ å³ñ³ýçáõù áñáß³ïç ³ñï³¹ñ³Ï³Ý é»ëáõñëý»ñ Øá¹»ÉÁ Ý»ñ³éáõÙ ÇÝï» ñ³é û ï³ï³ñáõãû³ý ýáõïóç³, áñá Ïáé»É³óíáõÙ í³ ³éùÝ»ñÇ ù³ý³ïç ³ñï³¹ñ³ÝùÇ ³½Ù³½³ÝáõÃÛ³Ý Ñ»ï ì»ñççýë áõýç Ñ»ï»õÛ³É ï»ëù᪠²Ûëï»Õ û ï³ï³ñáõãû³ý ýáõýïóç³ý Ý»ñϳ۳óí³Í ÇÝï» ñ³- Éáí, áñï»õ p ½»Õãí³Í ïáïáë³¹ñáõûùný 190, - ëå³éù³ý Çݹ»ùëÝ, t- ݪ ÁÝóóÇÏ Å³Ù³Ý³Ï³ßñųÝÁ, - ëïë½ý³ï³ý ųٳݳϳßñç³ÝÁ ì³ ³éùÝ»ñÇ ù³ý³ïá Çñ Ñ»ñÃÇÝ áñáßíáõù ³ñï³¹ñáճϳ- ÝáõÃÛ³Ý ³ áí ÇëÏ ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý ³½Ù³½³ÝáõÃÛáõÝÁ áñáßíáõù Ïáõï³Ïí³Í Ý»ñϳ Çï³Ñ»ï³½áï³Ï³Ý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñáí Øá¹»ÉÇ ËÁÝ- ¹ÇñÝ ïý»é ûåïçù³é Çï³Ñ»ï³½³ï³Ï³Ý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ ù³õ³ù³- ϳÝáõÃÛáõÝÁ, áñç ¹»åùáõÙ Ù³ùëÇٳɳóíáõÙ ÁݹѳÝáõñ û ï³ï³ñáõ- ÃÛ³Ý ýáõýïóç³ý سùëÇٳɳóáõÙÁ Çñ³Ï³Ý³ÝáõÙ ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý Çï³Ñ»ï³½áï³Ï³Ý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ ¹ÇݳÙÇϳÛÇ ÑÇÙ³Ý íñ³ лÕÇ- ݳÏÝ»ñÁ ÉáõÍ»É»Ý Ùá¹»ÉÁ ÙåÇñÇÏ ïíû³éý»ñç ÑÇÙ³Ý íñ³ª Ö³åáÝdzÛÇ ûñçý³ïáí 191 : àñå»ë½ç Ýáñ³ÙáõÍáõÃÛáõÝÝ»ñÁ áõý»ý³ý ïýï»ë³ï³ý ³ñ- ¹ÛáõÝù, ¹ñ³Ýù å»ïù Çñ³óí»Ý ïýï»ëáõãûáõýáõù سÏñá»õ ÙÇÏñá Ù³- ϳñ¹³ÏÝ»ñáõÙ Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñç áõëáõùý³ëçñáõãû³ý ϳñ áñ³ áõûý ³Õ³¹ñÇã Ýáñ³ÙáõÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹Çýáõ½Ç³Ý ϳ٠ï³ññ³éáõíáõùá ³½Ù³ÃÇí ѻﳽáïáÕÝ»ñ ùýý³ñï»é ϳéáõó»É»Ý ѳ- Ù³å³ï³ëË³Ý Ùá¹»ÉÝ»ñ: ²Ûë ѻﳽáïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÑÇÙÝí³Í»Ý Ýáñ³- ÙáõÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ï³ññ³éáõíù³ý»ñ»ù áñí³éáõûãý»ñç íñ³ª åáï»ý-

193 óç³é ëå³éáõý»ñçý ï»õ»ï³ïíáõãû³ý ïñ³ù³¹ñáõù, Ýáñ³ÙáõÍáõÃÛáõÝÁ Ûáõñ³óÝ»Éáõ ϳé³í³ñáõÙ, ßáõϳÛÇ í»ñçý³ï³ý ѳ»óáõÙ 192 : Üáñ³Ùáõ- ÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ï³ñ³éáõíáõù³ý ûñçý³ã³ áõãûáõýý»ñá Ùṻɳíáñ»Éáõ ѳٳñ ÏÇñ³éíáõٻݻñÏáõ ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ùáï»óáõÙª ³é³ç³ñÏÇ å³- ѳÝç³ÏÇ íñ³ ÑÇÙí³Í ä³ñ³ýç³ïç Ùá¹»ÉÝ»ñÁ»ñÏáõëÝ»Ý ²é³çÇÝÁ ³Ûëå»ë Ïáãí³Í åç¹»ùç³ûç Ùá¹»ÉÝ 193, áñá ÑÇÙÝí³Í Ï»Ý볳ݳ- Ï³Ý ëï½áõýùý»ñç íñ³ ²Ûë Ùáï»óÙ³Ý å³ñ³ ³ÛáõÙ Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñÁ áñó»é»ý ½áõ ³Ñ»éÝ»ñ ³ÝóϳóÝ»É Ýáñ³ÙáõÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÑÇí³Ý¹áõ- ÃÛáõÝÝ»ñÇ ï³ñ³íù³ý ÙÇç»õ гٳӳÛÝ ³Ûë Ùá¹»ÉÇ Å³Ù³Ý³ÏÇ ÁÝóóùáõÙ ³í»ÉÇ ß³ï Ù³ñ¹ÇÏ»Ý Ûáõñ³óÝáõÙ Ýáñ ï»ëýáéá dzݪ ѳݻóÝ»- Éáí Ûáõñ³óÙ³Ý ï»ùåç ³ ÇÝ ²ÛÝáõÑ»ï»õ ßáõÏ³Ý Ñ³»ÝáõÙ»õ ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ Ûáõñ³óÙ³Ý ï»ùå»ñá Ýí³½áõÙ»Ý ²Ûë áñíáýã³óá Ý»ñϳ۳óíáõÙ Ñ»ï»õÛ³É Ñ³í³ë³ñÙ³Ý ÙÇçáóáí 194 ª ²Ûëï»Õ dd/dx-ý Ýáñ³ÙáõÍáõÃÛ³Ý Ûáõñ³óÙ³Ý áñí³ïçóý, B-Ý Ýáñ³ÙáõÍáõÃÛ³Ý Ûáõñ³óÙ³Ý ýçùëí³í ѳí³Ý³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ ÇëÏ D-Ý ãûáõñ³óñ³í Ù³ñ¹Ï³Ýó Ù³ëݳ³ÅÇÝÝ Ð³í³ë³ñáõÙÇó å³ñ½ ¹³éÝáõÙ áñ ï³ññ³éáõíù³ý ³Ûë ï³ñ»ñ³ïá ϳß˳ïÇ ÙdzÛÝ ³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï,»ñ ³éϳ ÏÉÇÝÇ Ýáñ³ÙáõÍáõÃÛáõÝÁ Ûáõñ³óñ³Í Ù³ñ¹Ï³Ýó áñáß³ïç ÏñÇïÇÏ³Ï³Ý ½³Ý í³í î³ñ³éáõíù³ý áñíáýã³óá å³ñ³ýç³ñïç ÏáÕÙÇó ³ó³ïñáÕ ÙÛáõë áñóá é³ý ³íáñÙ³Ý Ï³Ù åñáçï Ùá¹»ÉÝ»ñÝ»Ý 195, ѳٳӳÛÝ áñáýó ϳñ»õáñ ѳßíÇ ³éÝ»É ³ÝѳïÝ»ñÇ Ï³Ù Ï³½Ù³- Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ýå³ï³ÏÝ»ñÁ ï³ññ³éáõí- Ù³Ý áñíáýã³óáõù ñ³ï³ýáõãûáõýáõù ³é³ÝÓݳóíáõÙ»Ý ÙÇ ß³ñù áñíáýý»ñ áñáýù áñáßçã»ý ï³ññ³éáõíù³ý ³ñ³ áõãû³ýá å³ñ³ýç³ñ- ÏÇ ÏáÕÙÇó 196 ñ³ýó ß³ñùáõٻݪ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÁ Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ Ï³åÇï³- ÉáõÙ, Çï³Ñ»ï³½áï³Ï³Ý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÁ ϳ½Ù³Ï»ñå³Ï³Ý Ýáñ³Ùáõ- ÍáõÃÛáõÝÝ»ñÁ àñáß ÙåÇñÇÏ Ñ»ï³½áïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý ï³ñ³éáõíáõù³ý É˳íáñ Ëáãݹáï ѳݹÇë³Ýáõ٠ϳ½Ù³Ï³ñåáõ- ÃÛ³Ý ã³ Á, áñá ¹ñ³Ï³Ýáñ»Ý ³½¹áõÙ Ýáñ ï»ëýáéá dzÛÇ Ûáõñ³óÙ³Ý

194 áñáßù³ý íñ³ ê³ï³ûý Áëï Ù»Ï ³ÛÉ Ñ»ï³½áïáõÃ۳ݪ ϳ½Ù³- Ï»ñåáõÃÛ³Ý ã³ Á ³ó³ë³Ï³Ý ³½¹áõÙ ï³ññ³éáõíù³ý íñ³ 200 Üáñ³ÙáõÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ï³ñ³éáõíáõùá áñáß Ñ»ï³½áïáõÃÛáõÝÝ»ñáõ٠ϳåíáõ٠ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³é³í³ñÙ³Ý Ï³½Ù³Ï»ñå³Ï³Ý Ýáõ- ó ñ»ñç Ñ»ï гٳӳÛÝ áñáß Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñÇ ï»õ»ï³ïí³ï³ý ï»ëýá- Éá dzݻñÇ Ûáõñ³óáõÙÁ ³ÛÉ ë ³ó³ñÓ³Ï ³é³í»ÉáõÃÛáõÝ ãç ³å³Ñáíáõ٠ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ 201, 202, 203 ²éϳ»Ý ݳ áñáß Ñ»ï³½áïáõÃÛáõÝÝ»ñ 204 ϳåí³Í ÙÇ ù³ýç Ýáñ³ÙáõÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ûáõñ³óÙ³Ý Ñ»ï ì»ñççýë ÑÇÙݳíáñíáõÙ ³ÛÝ åý¹ù³ù, áñ ÙdzųٳݳÏÛ³ Ûáõñ³óáõÙÁ ϳñáÕ ³í»É³óÝ»É Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ß³ÑáõÛÃÝ ³í»ÉÇ ß³ï ù³ý ³- é³ýóçý Ûáõñ³óáõÙÇó ëï³óí³í áõù³ñý ²éϳ ëçý»ñ dzÛÇ ýý»ïï: Øṻɳíáñí»É»Ý ݳ ïýï»ë³ï³ý ³ Ç Ýáñ³ÙáõÍáõÃÛ³Ý áë³éáýãáõãûáõýý»ñá: úñçý³ï, ϳéáõóí»É Ùá¹»É Ý³Ñ³ï»Éáõ ѳٳñ ïýï»- ë³ï³ý ³ Ç ³ñï³¹ñ³ÝùÇ Ýáñ³ÙáõÍáõÃÛ³Ý ÙÇç ϳËí³ÍáõÃÛáõÝÁ ³ÝdzÛáõÙª ÑÇÙÝí»Éáí ï»õç ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛõÝÝ»ñáõ٠ϳï³ñí³Í ѳñóáõÙÝ»ñÇ íñ³ Øá¹»ÉáõÙ ÁÝ ÍíáõÙ ³ß˳ïáõÅÇ í»ñ³³ßëù³ý ϳñ áñáõãûáõýá ùçã ³ñï³¹ñáÕ³Ï³Ý Ï³½Ù³Ï³»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ³é³í»É ³ñï³¹ñáÕ³Ï³Ý Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñ»áñ ä³áõé³ý Ùṻɳíáñ»É ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý áñíáõý»áõãû³ý ϳËí³Íáõ- ÃÛáõÝÁ í»ñççýý»ñçë ýçý³ýë³íáñù³ý å³û³ùýý»ñçóª Áݹ Í»Éáí ýçý³ýë³ï³ý áñíçùý»ñç ϳñ áñáõãûáõýá Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý í³ñù³ ÍáõÙ ÜáõÛÝ Ñ»ÕÇݳÏÇ Ù»Ï ³ÛÉ Ñ»ï³½áïáõÃÛ³Ý Ù»ç ÏñÏÇÝ å³ý»é³ûçý ïíû³éý»ñáí ݳѳïíáõÙ ÝáñáõÙáõÍ³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñç ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ

195 ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙñóáõݳÏáõÃÛ³Ý íñ³ 205 ²ÛëåÇëáí, ãý³û³í Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñç ÙṻɳíáñÙ³Ý í»ñ³»ñû³é ³½Ù³ÃÇí Ý߳ݳϳÉÇ Çï³Ï³Ý ³ß˳ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ Ùáï»óáõÙÝ»ñÇÝ, í»ñççý- Ý»ñë ½»ñÍ ã»ý ûñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó áéáñ Ãí³ñÏ³Í Ùáï»óáõÙÝ»ñÇ ÏÇñ³é³Ï³Ý ³ñÅ»ùÁ, ѳïϳå»ë Ù³ÏñáïÝï»ë³Ï³Ý Ùá¹»ÉÝ»ñÇ ¹»åùáõÙ áõõõ³ïçáñ»ý ϳËí³Í ³ÝÑñ³Å»ßï íç ³Ï³ ñáõãû³ý ³éϳÛáõÃÛáõ- ÝÇó, ÇëÏ ³éϳÛáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙ í»ñççýçë áñ³ïçó Üáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý ÙÇ ß³ñù áñíáýã³óý»ñç ÙṻɳíáñáõÙÁ Çï³Ï³Ý ï»ë³ýïûáõýçó ¹Åí³ñ ª ѳßíÇ ³éÝ»Éáí í»ñççýçë ù³ý³ï³å»ë ¹Åí³ñ ã³»éç ÉÇÝ»ÉÁ ÐÐ-áõÙ Ï³Ý Ù³ñï³Ññ³í»ñÝ»ñª ϳåí³Í Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý á»ñíáýã³óý»ñç Ùá- ¹»É³íáñÙ³Ý Ñ»ï ²é³çÇÝÁ ϳåí³Í íç ³Ï³ ñ³ï³ý ï»õ»ï³ïíáõ- ÃÛ³Ý Ñ»ï ܳ˪ ÁݹѳÝáõñ ѳí³ë³ñ³ÏéáõÃÛ³Ý Ùá¹»ÉÝ»ñÇ Ý³Ñ³ï- Ù³Ý Ñ³Ù³ñ ³ÝÑñ³Å»ßï ÙÇç ÛáõÕ³ÛÇÝ Ñ³ßí»éÇ ïíû³éý»ñá, áñý ³éϳ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ½³ñ ³ó³Í»ñÏñÝ»ñÇ å³ßïáý³ï³ý íç ³Ï³ ñáõãûáõýáõù ÐÐ-áõÙ ³éϳ ã ݳ Ù³ëݳíáñ ѳïí³ÍáõÙ Çï³Ñ»ï³½³ï³Ï³Ý ͳËë»ñÇ Ù³ëÇÝ ïíû³éý»ñ ìç ³Ï³ ñáõãû³ý ³éáõÙáí Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý áñíáýã³ó»ñç ÙṻɳíáñÙ³Ý Ñ³çáñ¹ ËáãݹáïÁ ÙÇÏñáïÝï»ë³Ï³Ý íç ³Ï³ ñáõãû³ý ³ó³Ï³ÛáõÃÛáõÝÝ âý³û³í, ³ÛÅÙ ÐÐ ²ìÌ ÏáÕÙÇó ºØ Ñ»ï ѳٳ áñí³ïóáõãû³ý ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ ï³ñíáõù»ý áñáß³ïç ³ß- ˳ï³ÝùÝ»ñ ³Û¹ ³óÁ Éñ³óÝ»Éáõ ѳٳñ 206 ²Ûë ³ß˳ï³ÝùÝ»ñÁ ï³ñí»é»ý ºØ ÂíÇÝÇÝ Íñ³ ñç ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ ²Ûë Íñ³ ñç ³ñ»Ñ³çáÕ ³í³ñïÇ å³ñ³ ³ÛáõÙ Ïëï»ÕÍíÇ ÐÐ-áõÙ ³é³çÇÝ Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý íç- ³Ï³ ñáõãûáõý ϳ½Ù³Ï³ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³Ï³ñ¹³ÏáõÙ, áñç û Ýáõ- ÃÛ³Ù ³é³í»É ɳÛÝ å³ïï»ñ³óáõù ϳñ»ÉÇ Ï³½Ù»É ÐÐ-áõÙ Ýáñ³Ùáõ- Í³Ï³Ý áíáýã³óý»ñá Ù³ëÇÝ Üáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñç ÏÇñ³é³Ï³Ý ÙṻɳíáñÙ³Ý Ù»Ï ³ÛÉ Ëáãݹáï ÐÐ-áõÙª ½³ñ ³ó³Í»ñÏñÝ»- ñçó ï³ñ»ñíáõ ïýï»ë³ï³ý ѳٳϳñ Ç Ï³éáõóí³ÍùÁ, áñý ³½¹áõÙ ïýï»ë³ï³ý áñíáýã³óý»ñç ÏáÕÙ»ñǪ ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ»õ ïý³ûçý ïý»ëáõãûáõýý»ñç í³ñù³ ÍÇ íñ³, áñá ¹³ñÓÝáõÙ Ùá¹»ÉÁ ÐÐ- Ç Ñ³Ù³ñ áã ÏÇñ³é»ÉÇ ²Ûë ѳٳï»ùëïáõÙ ÐÐ-Ç Ñ³Ýñ³å»ïáõÃÛáõÝáõÙ Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñç ÙṻɳíáñáõÙÁ å»ïù ÑÇÙÝíÇ ÐÐ ïýï»ëáõãû³ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ËáñÁ áõëáõùý³ëçñáõãûáõýý»- ñç íñ³ Àݹ Í»Éáí Ý»ñϳ۳óí³Í ËݹÇñÝ»ñÁ å»ïù Ýß»É, áñ Ýáñ³Ùáõ- Í³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñç ÙṻɳíáñáõÙÁ ϳñ áñ é³½ù³í³ñ³ï³ý ËݹÇñÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³Ý ³éáõÙáíª ãý³û³í Ùá¹»ÉÝ»ñÇ ëïáë³ëïçï í³ñù³- ÍÇÝ ÉáõÍÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÇ áã ³í³ñ³ñ ßïáõÃÛ³ÝÁ:

196 ²É»ñï ê²ð êú²ü Üáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñç ÙṻɳíáñÙ³Ý Ùáï»óáõÙÝ»ñÁ ËݹÇñÝ»ñÁ ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñ, Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý ù³õ³ù³ï³ýáõãûáõý, Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý Ùá¹»ÉÝ»ñ Üáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý ù³õ³ù³ï³ýáõãûáõýá ³é³Ýóù³ÛÇÝ ¹»ñ áõýç ųٳݳ- ϳÏÇó Çï»ÉdzѻÝù ïýï»áõãûáõýý»ñáõù: ²ñ¹Ûáõ³Ýí»ï Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý Ùß³ÏáõÙÁ ϳåí³Í Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý áñíáýã³óý»- ñç ÙṻɳíáñÙ³Ý Ñ»ï: Ðá¹í³ÍáõÙ Ý»ñϳ۳óíáõÙ ÙÇÏñá Ù³Ïñá Ù³- ϳñ¹³ÏÝ»ñáõÙ Ýáñ³ÙáõÍ³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñç ÙṻɳíáñÙ³Ý ³éϳ áñóá, ÇÝãå»ë ݳ ÐÐ-áõÙ ¹ñ³Ýó ÏÇñ³éÙ³Ý Ñ»ï ϳåí³Í ÙÇ ß³ñù ѳñó»ñ: Key words: innovation processes, innovation policy, innovation models :,,

197 вڲêî²ÜÆ Ð²Üð²äºîàôÂÚ²Ü ²èàÔæ²ä²ÐàôÂÚ²Ü àèàðîæ Úàôæºî²ÚÆÜ üæü²üê²ìàðø²ü ÐÆØܲÊÜ ÆðܺðÀ γñÇÝ» вæÚ²Ü ÐÐ å»ï³ï³ý ϳé³í³ñÙ³Ý ³Ï³¹»ÙdzÛÇ Ñ³Ûóáñ¹ ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. Íñ³ ñ³ûçý Ûáõç»ï³íáñáõÙ, Ûáõç»ï³ÛÇÝ ¹³ë»ñ, Ûáõç»ï³ÛÇÝ ýçý³ýë³íáñù³ý ϳéáõóí³Íù, ͳËë³ÛÇÝ áõõõáõãûáõýý»ñ ijٳݳϳÏÇó ³ß˳ñÑáõÙ ÏÛ³ÝùÇ ÙÇçÇÝ ï áõáõãû³ý ³ Á áñå»ë ¹ñ³ Ñ»ï ³Ýù ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Í»ñ³óáõÙÝ ³ëïÇ ³Ý³³ñ Áݹ ÍáõÙ»Ý ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý ¹»ñÁ Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝÁ Ù³ñ¹áõ ÏÛ³ÝùáõÙ: Üßí³Í Çñá- ÕáõÃÛ³Ý Ñ»ï ϳåí³Í ³ñ³ áñ»ý ³ áõù»ý ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý áéáñïáõù ÏÇñ³ñÏíáÕ ï»ëýáéá dzݻñÁ Ù»Ãá¹Ý»ñÁ, ÇÝãÝ É Ñ³Ý»óÝáõÙ ÅßÏ³Ï³Ý û ÝáõÃÛ³Ý Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ý»ñÇ ³ ÇÝ: àõëïç Ý»ñϳÛáõÙ ÇÝãå»ë ³Ù- áõç ³ß˳ñÑáõÙ, ³ÛÝå»ë É Ð³Û³ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛáõÝáõÙ ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý ýçý³ýë³íáñáõùá å»ï³ï³ý ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý»ñ³ï³ áõõ- ÕáõÃÛáõÝ : ²éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý áéáñïáõù í»ñ³ áëáõùý áõõõí³í áéáñïç ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³ÝÁ, Ý»ñ³éÛ³É ï³ñ»ñ ýçý³ýë³íáñù³ý ³ÕÛáõñ- Ý»ñÇ Í³í³ÉÝ»ñÇ Ñ³ñ³»ñ³ÏóáõÃÛáõÝÁ é»ëáõñëý»ñç ³ßËáõÙÁ áéáñïç ÇÝëïÇïáõïóÇáÝ³É Ï³éáõóí³ÍùÇ ëáõû»ïïý»ñç ÙÇç : ì»ñççýë áõõõ³ïçáñ»ý ϳåí³Í ³ñ¹ÛáõÝù³Ñ»Ý Ûáõç»ï³íáñÙ³Ý Ï»Ýë³ áñíù³ý Ñ»ï, áñá»ýã³¹ñáõù ýçý³ýë³ï³ý é»ëáõñëý»ñç ³ßËáõÙ Ûáõç»ï³ÛÇÝ ÙÇçáóÝ»ñ ëï³óáõý»ñç ÙÇç ` ϳËí³Í ÏáÝÏñ»ï Ýå³ï³ÏÝ»ñÇÝ Ñ³ëÝ»Éáõ ѳٳñ Ýñ³Ýó ³éç ¹ñí³Í ËݹÇñÝ»ñÇó 207 : ²éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý áéáñïáõù ͳËë»ñÇ ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛáõÝÁ ³ñÓñ³óÝ»Éáõ Ýå³ï³Ïáí 2003Ã. áñó³ñ³ñ³ï³ý ÑÇÙùáí, ÇëÏ 2005Ã. ëïë³í å»ï³ï³ý ٳϳñ¹³Ïáí ÏÇñ³éíáõÙ Íñ³ ñ³ûçý Ûáõç»ï³íáñáõÙÁ, áñá»ýã³¹ñáõù å»ï³ï³ý ÙÇçáóÝ»ñÇ ³ñ¹Ûáõݳí»ï ³ßËáõÙÁ ͳËë³ÛÇÝ áõõ- ÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇç áõ ѳٳå³ï³ëË³Ý Íñ³ ñ»ñç Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ù ³ñ- ¹ÛáõÝùÝ»ñÇ ³å³ÑáíáõÙÁ 208 : 2018Ã. ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý áéáñïçý áõõõí³í ÙÇçáóÝ»ñÁ Ý»ñϳ۳óí³Í»Ý Íñ³ ñ³ûçý ¹³ë³Ï³ñ Ù³Ù, ÇÝãÁ ÑÇÙÝíáõÙ Íñ³ ñ³ûçý Ûáõç»ï³íáñÙ³Ý ëï½áõýùý»ñç íñ³: ݳѳï»Éáí Íñ³ ñ³ûçý Ûáõç»ï³íáñÙ³Ý û ï³ áñíù³ý ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛáõÝÝ ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý áñáßáõùá ÐÐ Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇ å»ï³ï³ý ÙÇçݳ- ųÙÏ»ï ͳËë»ñÇ Íñ³ ÇñÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇÝ, 985-Ü, ÐÐäî /40(339) Ðá¹. 928:

198 Ûáõç»Ç ͳËë³ÛÇÝ áõõõáõãûáõýý»ñáõù` Ýß»Ýù, áñ ³éáÕç³å³Ñ³Ï³Ý ͳé³- ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áñ³ïý áõõõ³ïçáñ»ý ϳËí³Í ýçý³ýë³íáñù³ý ٻ˳ÝǽÙÇ ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛáõÝÇó: ²éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý Í³Ëë»ñÁ å»ïù ³í³ñ³ñ ÉÇÝ»Ý ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ Ç ³ñ¹Ûáõݳí»ï áñí³éýù³ý ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ï³ÛáõÝ ½³ñ ³óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ: Ûáõç»ï³ÛÇÝ ÙÇçáóÝ»ñÇ ¹»ýÇóÇïÁ, å³ñï³¹çñ ÅßÏ³Ï³Ý ³å³Ñáí³ ñáõãû³ý ѳٳϳñ Ç ³ó³Ï³Ûáõ- ÃÛáõÝÁ ѳݻóÝáõÙ»Ý ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý áéáñïáõù Ù³ëݳíáñ ͳËë»ñÇ ³ ÇÝ, ÇëÏ áã ³ñ»Ýå³ëï ïýï»ë³ï³ý å³ûù³ýý»ñç ¹»åùáõÙ ËóÝáõÙ ëïí»ñ³ûçý ïýï»ëáõãû³ý ³ Á: ¼³ñ ³ó³Í»ñÏñÝ»ñÇ Ù»Í Ù³ëáõÙ ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý áéáñïç ͳËë»ñÁ»ñ³½³ÝóáõÙ»Ý Ðܲ-Ç 6-6.5%-Á: ²Ý ³Ù ½³ñ ³ó³Í Ù³ëݳíáñ ÅßÏ³Ï³Ý ³å³Ñáí³ ñ³ï³ý ѳٳϳñ í ³ñáíÇ ÅßÏ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ áõý»óáõ ²ØÜ-áõÙ ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý áéáñïç å»ï³ï³ý ͳËë»ñÁ ϳ½ÙáõÙ»Ý Ðܲ-Ç 9.5%-Á»ñ³½³ÝóáõÙ Ù³ëݳíáñ ͳËë»ñÁ (8.4%) 209 : г۳ëï³ÝáõÙ ³éáÕç³å³Ñ³Ï³Ý ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ýçý³ýë³íáñíáõù»ý Ñ»ï Û³É ³ÕÛáõñÝ»ñÇó` å»ï³ï³ý Ûáõç»Çó, ï»õ³ï³ý ѳٳÛÝù- Ý»ñÇ Ûáõç»Ý»ñÇó, ³ñï³ùÇÝ ¹áÝáñ ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇó (ÙÇç³½ ³ÛÇÝ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇó), Ù³ñ¹³ëÇñ³Ï³Ý û ÝáõÃÛ³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇó, Ù³ë- ݳíáñ ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇó, ïý³ûçý ïýï»ëáõãûáõýý»ñç ÙÇçáóÝ»ñÇó ³ÛÉ ³ÕÛáõñÝ»ñÇó: ²Ûë ýáý¹»ñá áõõõ³ïç ϳ٠³ÝáõÕÕ³ÏÇ Ó áí ³ÝóÝáõÙ»Ý ýçý³ýë³ï³ý áñí³ï³éý»ñçý, ¹ñ³ÝóÇó É ¹»åÇ í»ñçý³ï³ý ³éáÕç³å³- Ñ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ Ù³ï³Ï³ñ³ñáÕÝ»ñÇÝ 210 : 2018Ã. ÐÐ ³éáÕç³å³- Ñ³Ï³Ý å»ï³ï³ý ͳËë»ñÁ å»ï³ï³ý Ûáõç»áõÙ Ðܲ-áõ٠ѳٳå³ï³ë- ˳ݳ³ñ ïáïáë»ý: ²Ûëå»ë,»Ã» 2005Ã. ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý áéáñïçý áõõõí»é 32.2 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù, ³å³ 2014Ã.` 80.7 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù, 2015Ã.` 84.2 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù, 2016Ã.` 88.3 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù, 2017Ã.` ßáõñç 85,8 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù, ÇëÏ 2018Ã.` 84,1 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù, ÇÝãÁ ݳËáñ¹ ï³ñí³ýçó Ýí³½»É 1.8 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ùáí ϳ٠2.1 ïáïáëáí: ²éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý å»ï³ï³ý ýçý³ýë³íáñáõùá г۳ëï³ÝáõÙ Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ Áëï Ûáõç»ï³ÛÇÝ 5 ¹³ë»ñÇ` 1.ÅßÏ³Ï³Ý ³åñ³ÝùÝ»ñ, ë³ñù»ñ ë³ñù³íáñáõùý»ñ, 2.³ñï³ÑÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ, 3.ÑÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ, 4.ѳÝñ³ÛÇÝ ³éáÕç³å³Ñ³Ï³Ý ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ, 5.³ÛÉ ¹³ë»ñÇÝ ãå³ïï³ýáõ ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ: 210 ²éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý ³½ ³ÛÇÝ Ñ³ßÇíÝ»ñ: г۳ëï³Ý, 2016, Ü. ³íÃÛ³Ý, ². ³- ½³ñãÛ³Ý, ².²Õ³½³ñÛ³Ý, È.ÐáíѳÝÝÇëÛ³Ý, È. ³ÉëïÛ³Ý, È. ñç áñû³ý, ºñ ³Ý, ÐÐ ²Ü ê. ²í¹³É»ÏÛ³ÝÇ ³Ýí³Ý ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý ³½ ³ÛÇÝ ÇÝëïÇïáõï, 2017, ç 17-18:

199 ²ÕÛáõë³Ï 1. ÐÐ ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý áéáñïç ͳËë³ÛÇÝ ËÙ»ñÁ ÃÃ. ²ÕÛáõñÁ` ÐÐ 2017Ã., 2018Ã. å»ï³ï³ý Ûáõç»Ç Ù³ëÇÝ ûñ»ýùý»ñ 2018Ã. å»ï³ï³ý ÙÇçÝáñ¹áõÃÛ³Ù ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý áéáñïáõù Ç- ñ³ï³ý³óí»éáõ»ý 56 Íñ³ ñ»ñ` ݳËáñ¹ ï³ñí³ 63-Ç ¹ÇÙ³ó: üçý³ýë³íáñù³ý Ù»ÍáõÃÛ³Ù ³Ù»Ý³ËáßáñÁ ÐÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ ËáõÙÝ, áñçý áõõõíáõù áéáñïç ýçý³ýë³ï³ý é»ëáõñëý»ñç 47.7 ïáïáëá ϳ٠40.1 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù: ²Ûë ËÙÇ Íñ³ ñ»ñç ѳÝñ³ÛÇÝ ýçý³ýë³íáñáõùá 2017Ã. ѳٻٳï 2018Ã. ϳ Ç 2.3 ïáïáëáí: гçáñ¹ Ëáßáñ áõõõáõãûáõýá ²ñï³ÑÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ ËáõÙÝ : ²Ûëï»Õ Ý»ñ³éí³Í»Ý ÑÇÙݳϳÝáõÙ ³Ùáõɳïáñ-åáÉÇÏÉÇÝÇÏ³Ï³Ý ûõ³ïçý í»ñ³»ñáõ Íñ³- ñ»ñá: 2018Ã. ËÙÇ Ûáõç»Ý ϳ½ÙáõÙ 27.3 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù ϳ٠áéáñïç ýçý³ýë³íáñù³ý 32.5 ïáïáëá: ²ñï³ÑÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ áõåû ÝáõÃÛ³Ý ýçý³ýë³íáñáõùý Çñ³Ï³Ý³óíáõ٠ݳÏãáõÃÛ³Ý Ù»Ï ßÝãÇ Ñ³ßíáí ýçý³ýë³íáñù³ý ëï½áõýùáí, ÑÇÙùáõÙ ÁÝÏ³Í Ý³ÏãáõÃÛ³Ý Ñ³ßí³ñϳÛÇÝ Ù»ÍáõÃÛáõÝÁ, áñá 2018Ã. ÁݹáõÝí»É 3,026.9 ѳ½³ñ Ù³ñ¹, áñçó ٻͳѳë³ÏÝ»ñ` 2,331.8 ѳ- ½³ñ,»ñ»Ë³Ý»ñ` ѳ½³ñ, ݳ˳½áñ³Ïáã³ÛÇÝ ½áñ³Ïáã³ÛÇÝ ï³ñçùç å³ï³ýçý»ñ` 64.8 ѳ½³ñ: ²Ûë ËÙáõ٠ݳ ýçý³ýë³íáñù³ý ͳí³É- Ý»ñáí ³Ù»Ý³Ù»Í Ñ³Ýñ³ÛÇÝ ³éáÕç³å³Ñ³Ï³Ý Íñ³ ÇñÁ` ݳÏãáõÃÛ³Ý ³- éáõçáõãû³ý ³é³çݳÛÇÝ å³ñå³ýù³ý ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÁ 2017à ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù, ÇëÏ 2018Ã.` 20.0 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù Ûáõç»áí: ÆÝãÁ å³ûù³ý³íáñí³í Ýñ³- Ýáí, áñ ³Ûë Íñ³ ñç ߳ѳéáõÝ Ð³Û³ëï³ÝÇ Ý³ÏãáõÃÛáõÝÝ ` ³ÝÏ³Ë ï³ñçùçó ë»éçó ²éáÕçáõÃÛ³Ý ³é³çݳÛÇÝ å³ñå³ýù³ý ݳ ³í³éáõÙ å»ï³- Ï³Ý Ûáõç»Ç ÙÇçáóÝ»ñÇ Ñ³ßíÇÝ Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ ³Ùáõɳïáñ-åáÉÇÏÉÇÝÇ- Ï³Ï³Ý Ñ³ëï³ïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ñ³ýóí³í (ÇëÏ ÙÇÝã 2015Ã. ÑáõÝí³ñÇ 1-Á

200 ݳ Ïó³ ñí³í) ݳÏãáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ³Ùáõɳïáñ-åáÉÇÏÉÇÝÇÏ³Ï³Ý ÅÁß- Ï³Ï³Ý û ÝáõÃÛáõÝÁ ëå³ë³ñïáõùá: ݳÏãáõÃÛ³Ý Ù»Ï ßÝãÇ Ñ³ßíáí ýçý³ýë³íáñù³ý ëï½áõýùá, ÇÝãå»ë Çñ³í³óÇáñ»Ý ÝϳïáõÙ Ü.². Ú³ÏÇÙáí³Ý, Ýå³ï³Ï³Ñ³ñÙ³ñ ÏÇñ³é»É ³Ùáõɳïáñ áõéáõù, áñç ÁÝóóùáõÙ Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ»Ý ÙÇ ß³ñù ϳñ áñ ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñ, ÇÝãåÇëÇù»Ý` ÑÇí³Ý¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³Ý˳ñ»ÉáõÙÁ, Åßϳ- Ï³Ý ½ÝÝáõÙÝ»ñÁ, ϳÝ˳ñ»ÉÇã å³ïí³ëïáõùý»ñá ³ÛÉÝ 211 : Ø»Ï ßÝãÇ ýç- ݳÝë³íáñÙ³Ý ¹»åùáõÙ ÅÇßÏÝ»ñÁ ϳï³ñáõÙ»Ý Ï³é³í³ñãÇ áñí³éáõûã, ³ÛëÇÝùÝ` Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ»Ý ÅßÏ³Ï³Ý Ñ³ëï³ïáõÃÛ³ÝÁ Ïóí³Í ߳ѳéáõ- Ý»ñÇ ÑÇí³Ý¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ í»ñéáõíáõãûáõý` ÑÇí³Ý¹áõÃÛ³Ý ³ñ¹Ûáõݳí»ï, é³óçáý³é Çßï áõåù³ý»õ³ý³ïý»ñç ÁÝïñáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ: 2017Ã. ëïë³í ýçý³ýë³ï³ý ÙÇçáóÝ»ñÇ ³ñ¹Ûáõݳí»ï û ï³ áñíù³ý ÅßÏ³Ï³Ý Í³é³- ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áñ³ïç ³å³ÑáíÙ³Ý Ýå³ï³Ïáí ÐÐ ²Ü å»ï³ï³ý ³éáÕç³å³Ñ³Ï³Ý áñí³ï³éáõãûáõýáõù Ý»ñ¹ñí»É ¹»åù»ñÇ ³Ýѳï³Ï³Ý í³ñù³ý ÇÝëïÇïáõï (case management): ²éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý Ûáõç»áõÙ ³í³Ï³ÝÇÝ áùñ»ý гÝñ³ÛÇÝ ³- éáõç³å³ñ³ï³ý ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ ÅßÏ³Ï³Ý ³åñ³ÝùÝ»ñ, ë³ñù»ñ ë³ñù³íáñáõùý»ñ ËÙ»ñÇ ÏßÇéÝ»ñÁ` ѳٳå³ï³ë˳ݳ³ñ ïá- Ïáë: гÝñ³ÛÇÝ ³éáÕç³å³Ñ³Ï³Ý ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ËÙÇ Íñ³ ñ»ñá ÑÇÙ- ݳϳÝáõÙ ÙÇïí³Í»Ý ï³ñ³ï»ë³ï ѳٳ ³ñ³ÏÝ»ñÇ Ï³Ý˳ñ»ÉÙ³Ý ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óÙ³ÝÁ: 2018Ã. ËÙÇ Ûáõç»Ý ϳ½ÙáõÙ 3.9 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù` ݳËáñ¹ ï³ñí³ 5.1 ÙÉñ¹ ¹ñ³ÙÇ áë³ñ»ý: ÅßÏ³Ï³Ý ³åñ³ÝùÝ»ñ, ë³ñù»ñ ë³ñù³íáñáõùý»ñ ËÙÇ Íñ³ ñ»ñá»ñ³½³ýó³å»ë áõõõí³í»ý ѳÝñáõÃÛ³Ý Ëáó»ÉÇ ËÙ»ñÇ áõåù³ý ѳٳñ ³ÝÑñ³Å»ßï ¹»Õáñ³ÛùÇ Ó»éù-»ñÙ³ÝÁ: ÀÝóóÇÏ ï³ñáõù Ûáõç»Ý 4.2 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù ` 0.2 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ùáí ϳ٠5.0 ïáïáëáí ³í»É 2017Ã. ýçý³ýë³íáñù³ý ٳϳñ¹³ÏÇó: ²éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý áéáñïç Ûáõç»ï³ÛÇÝ ýçý³ýë³íáñù³ý ϳéáõóí³ÍùÁ ï³ñ³ áëçï áã ï³ñ³ áëçï ͳËë³ÛÇÝ áõõõáõãûáõýý»ñç ѳٳÏóáõÃÛáõÝ, áñç Ñ»ï ³Ýùáí ß³ï ѳ ³Ë ³Ûë ϳ٠³ÛÝ ¹³ëÇ Ûáõç»ï³íáñáõÙÁ ½ ³ÉÇáñ»Ý Ýí³½áõ٠ϳ٠³ áõù ` Ç Ñ³ßÇí ï³ñ³ áëçï ͳËë³ÛÇÝ áõõõáõãûáõýý»ñç` ³Ï³Ý ýçý³ýë³ï³ý ³í»É³óáõÙÝ»ñ ã»ýã³¹ñ»éáí ¹³ëÇ ÙÛáõë ͳËë³ÛÇÝ áõõõáõãûáõýý»ñç ѳٳñ: ²Ûëå»ë, 2015Ã. ÅßÏ³Ï³Ý ³åñ³ÝùÝ»ñ, ë³ñù»ñ ë³ñù³íáñáõùý»ñ ËÙÇ ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ Çñ³Ï³Ý³óíáÕ Ñ³Ýñ³ÛÇÝ ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý ïýï»ë³å»ë ³ñÓñ ³ñ¹Ûáõݳí»ï é³½- Ù³í³ñáõÃÛáõÝ Ñ³Ý¹Çë³óáÕ ÆÙáõݳϳÝ˳ñ»ÉÙ³Ý ³½ ³ÛÇÝ Íñ³ ÇñÁ`

201 40.2 ÙÉÝ ¹ñ³Ù ýçý³ýë³íáñù³ù 212, 2016Ã. ëïë³í ï»õ³ áëí»é гÝñ³ÛÇÝ ³éáÕç³å³Ñ³Ï³Ý ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ ËáõÙ: ì»ñççý ËáõÙÁ` ²ÛÉ ¹³ë»ñÇÝ ãå³ïï³ýáõ ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ϳ½ÙáõÙ Ûáõç»Ç 9.9 ïáïáëá: ²Ûë ËÙáõÙ, ³óÇ ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³ÝÁ Ù³ïáõóíáÕ Ñ³ñ³ÏÇó ͳé³Ûáõ- ÃÛáõÝÝ»ñÇ Íñ³ ñ»ñçó, Ý»ñ³éí³Í»Ý ݳ áéáñïáõù Çñ³Ï³Ý³óíáÕ í³ñ- ϳÛÇÝ ¹ñ³Ù³ßÝáñѳÛÇÝ Íñ³ ñ»ñá: 2018Ã. ³Û¹ ËÙÇ Íñ³ ñ»ñçý áõõõí»é 8.3 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù` 15.3 ïáïáëáí å³ï³ë ݳËáñ¹ ï³ñí³ ýçý³ýë³íáñù³ý ٳϳñ¹³ÏÇó: Ü»ñϳ۳óÝ»Ýù ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý áéáñïç Ûáõç»Ç ϳéáõóí³Íù³ÛÇÝ á áëáõãûáõýý»ñá ÃÃ.: ²ÕÛáõñÁ` ÐÐ ÃÃ. å»ï³ï³ý Ûáõç»Ç Ù³ëÇÝ ûñ»ýùý»ñ, ÃÃ. å»ï³ï³ý Ûáõç»Ç ϳï³ñÙ³Ý ï³ñ»ï³ý ѳßí»ïíáõÃÛáõÝÝ»ñ, î¼ðî ѳßí³ñÏÝ»ñ ͳå³ïÏ»ñ 1. ÐÐ ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý Ûáõç»Ç ϳéáõóí³ÍùÁ Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇÝ, ïáïáë ²éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý Ûáõç»Ý ¹Çï³ñÏíáÕ Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍÇ ÁÝ- óóùáõ٠ϳéáõóí³Íù³ÛÇÝ ³Ï³Ý á áëáõãûáõýý»ñç»ýã³ñïí»é: ÆÝãå»ë»ñ áõù ͳå³ïÏ»ñÇó, ÃÃ. ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý Ûáõç»áõÙ Ýí³- ½»É ÐÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ ËÙÇ Íñ³ ñ»ñç ÏßÇéÁ` 47.2 ïáïáëçó ѳëÝ»Éáí ÙÇÝã 40.1 ïáïáëç: 2012Ã. ѳٻٳï ÅßÏ³Ï³Ý ³åñ³ÝùÝ»ñ, ë³ñù»ñ ë³ñù³íáñáõùý»ñ ËÙÇ ÏßÇéÁ 2018Ã. ³»É 50 ïáïáëáí, ÙÇÝã¹»é ²ñï³ÑÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ ËÙÇ ÏßÇéÁ ÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍÇ Ñ³Ù³ñ Ýí³½»É 18.5 ïáïáëáí: ÐÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ 212 ²éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý å³ñ½»óí³í Ûáõç» 2016, ø³õ³ù³ï³ýáõãûáõýý»ñç ³ñ»É³íÙ³ÝÝ áõõõí³í»ñïëáëáõãûáõý ù³õ³ù³óç³ï³ý ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ù³ëݳÏóáõÃÛ³Ý ÁݹɳÛÝáõÙ Íñ³ Çñ, ENPI/2013/334643, îýï»ë³ï³ý ½³ñ ³óÙ³Ý Ñ»ï³½áïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï»ÝïñáÝ (EDRC), ç 15:

202 ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ ËáõÙÝ ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý Ûáõç»Ç ³Ù»Ý³Ù»Í ͳËë³- ÛÇÝ áõõõáõãûáõýý»ñçó, áñç ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ 2018Ã. Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ»Ý Ãíáí 18 Íñ³ ñ»ñ, áñáýù ³ßËí³Í»Ý»ñ»ù Ûáõç»ï³ÛÇÝ ¹³ë»ñáõÙ` ÀݹѳÝáõñ ÝáõÛÃÇ ÑÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ, سëݳ Çï³óí³Í ÑÇí³Ý¹³- Ýáó³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ, Øáñ Ù³ÝÏ³Ý ÅßÏ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ: ²ÕÛáõë³Ï 2. ÐÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ËÙÇ Ûáõç»ï³ÛÇÝ Íñ³ ñ»ñá ÃÃ. ²ÕÛáõñÁ` ÐÐ 2017Ã., 2018Ã. å»ï³ï³ý Ûáõç»Ç Ù³ëÇÝ ûñ»ýùý»ñ ÃÃ. ÙÇçݳųÙÏ»ï ͳËë»ñÇ Íñ³ ñáí ݳ˳ï»ëíáõÙ, áñ ÐÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ ËÙÇ ½³ñ ³óáõÙÝ ÁÝóݳÉáõ ýç- ݳÝë³íáñÙ³Ý Ñëï³Ï ٻ˳ÝǽÙÝ»ñÇ Ý»ñ¹ñÙ³Ý, ÙÇçáóÝ»ñÇ Í³ËëÙ³Ý ³ñ- ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý ³ñÓñ³óÙ³Ý, ³í»Éáñ¹ ѽáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ïñ ³ïÙ³Ý ÅßÏ³Ï³Ý û ÝáõÃÛ³Ý áñ³ïç ³å³ÑáíÙ³ÝÝ áõõõí³í ϳñ ³Å³ÙÏ»ï áõ»ñ-

203 ϳñ³Å³ÙÏ»ï Íñ³ ñ³ûçý Ùáï»óáõÙÝ»ñáí 213, ÇÝãÁ ÁݹѳÝñ³Ï³Ý ë³ñù³- ÝáõÙ ËÙÇ Í³Ëë³ÛÇÝ áõõõáõãûáõýý»ñá ãç ³ñï³óáÉáõÙ Íñ³ ñ³ûçý Ûáõç»- ï³íáñù³ýá ѳïáõÏ áã ýçý³ýë³ï³ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ: Ûáõç»Ç åé³ý³íáñ- Ù³Ý Å³Ù³Ý³Ï Ñëï³Ïáñ»Ý ã»ý ë³ñù³ýíáõù ³Ûë ϳ٠³ÛÝ Íñ³ ñáí Çñ³Ï³- ݳóíáÕ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ³ñ¹ÛáõÝùáõÙª Ù»Ï Í³é³ÛáõÃÛáõÝÁ ϳñáÕ ýç- ݳÝë³íáñí»É ï³ñ»ñ Íñ³ ñ»ñáí: ²Ûëå»ë, êñïç ³ÝÑ»ï³Ó»ÉÇ íçñ³ñ³ïáõãû³ý ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ, ÇÝãå»ë ݳ Øáñ Ù³ÝÏ³Ý ÅßÏ³Ï³Ý Í³é³- ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ ËÙÇ (³Õϳó³Í»ñÏáõ áëï³å³ïóí³í Ù³ë»ñÇó`»ñ»Ë³- Ý»ñÇ ÅßÏ³Ï³Ý û ÝáõÃÛ³Ý Ï³½Ù³Ï»ñåáõÙ, Ù³Ýϳ³ñÓ³- ÇÝ»ÏáÉá dz- Ï³Ý û ÝáõÃÛ³Ý ³å³ÑáíáõÙ) ýçý³ýë³íáñáõùá Ûáõç»Çó»ñÏáõ áõõõáõãûáõý- Ý»ñáí É Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ ³éáÕç³å³Ñ³Ï³Ý ѳٳϳñ Ç Í³é³ÛáõÃÛáõÝ- Ý»ñÇ Ù³ïáõóÙ³Ý ³é³ÝÓÇÝ Íñ³ ñ»ñç ÙÇçáóáí (ÑÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ, ³ñï³- ÑÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ Ûáõç»ï³ÛÇÝ Ñ³ñ³ÏÇó ³ÛÉ Íñ³ ñ»ñç ÙÇçáóáí): ºÃ» ²ÛÉ ¹³ë»ñÇÝ ãå³ïï³ýáõ ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ýçý³ýë³íáñáõùá ¹»é ë Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ ` ÑÇÙù ÁݹáõÝ»Éáí ϳï³ñí³Í ³ëï³óÇ ³ß˳ï³ÝùÝ»ñÇ Í³í³ÉÝ»ñÁ, ³å³ ÐÇí³Ý¹³Ýó³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ, ²ñï³- ÑÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ ¹³ë»ñÇ Íñ³ ñ»ñáí` ïíû³é Íñ³ ñç ߳ѳéáõÝ»ñÇ Ï³Ù ¹»åù»ñÇ ³ëï³óÇ ÃÇíÁ: Üßí³Í ÇñáÕáõÃÛáõÝÝ áõýç ¹ñ³Ï³Ý ÏáÕÙ»ñ, ù³ýç áñ ³ÛÝ ÃáõÛÉ ï³éçë Çñ³Ï³Ý³óÝ»É Ï³Ý˳ï»- ëáõùý»ñ Ñ»é³ÝϳñáõÙ, í»ñ³ñëï»é ϳï³ñáÕ³Ï³Ý óáõó³ýçßý»ñç ß»ÕáõÙÝ»- ñá ϳï³ñ»É í»ñ³³ßëáõùý»ñ` Ûáõç»Ç ûñ³Ï³ï³ñáõÙÝ»ñ»ñ³Ï³ï³ñáõÙÝ»ñ ÃáõÛÉ ãï³éáõ ѳٳñ: ÀݹѳÝáõñ ÝáõÛÃÇ ÑÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ ËÙÇ ³Ù»Ý³Ù»Í ͳËë³ÛÇÝ Íñ³ ÇñÁ êáóç³é³å»ë ³Ý³å³- Ñáí ѳïáõÏ ËÙ»ñáõÙ Áݹ ñïí³í-ý»ñçý ÅßÏ³Ï³Ý û ÝáõÃÛ³Ý Í³é³Ûáõ- ÃÛáõÝÝ»ñ Íñ³ ÇñÝ, áñç ýçý³ýë³íáñáõùá 2018Ã. ϳ½ÙáõÙ 9.5 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ù` 53.3 ïáïáëáí ϳ٠3.3 ÙÉñ¹ ¹ñ³Ùáí ³í»ÉǪ 2017Ã. óáõó³ýçßçó: Ìñ³ ÇñÁ»Ýó¹ñáõÙ ÅßÏ³Ï³Ý û ÝáõÃÛ³Ý ëå³ë³ñïù³ý áéáñ ï»ë³ïç ͳé³Ûáõ- ÃÛáõÝÝ»ñ ݳÏãáõÃÛ³Ý ëáóç³é³å»ë ³Ý³å³Ñáí ËÙ»ñÇÝ` ³ó³éáõÃÛ³Ù Ù»ïáÉá dzϳÝ, ûñ ³ÝÝ»ñÇ áõ ÑÛáõëí³ÍùÝ»ñÇ áëå³ïí³ëïù³ý ëïá- Ù³ïáÉá Ç³Ï³Ý Ã³ÝϳñÅ»ù ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ïáõóÙ³Ý: ì»ñççý ï³ñçý»ñçý ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý áéáñïç å»ï³ï³ý ýçý³ýë³íáñù³ý ϳéáõóí³Íùáõ٠ݳÏãáõÃÛ³Ý ³éáÕçáõÃÛ³Ý ³é³çݳÛÇÝ å³ñå³ý- Ù³ÝÝ áõ ÑÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ áõõõíáõ ѳïϳóáõÙÝ»ñÇ ñ»ã» ѳí³ë³ñ Ù³ëݳ³ÅÇÝÝ»ñÇ ³å³ÑáíáõÙÁ ³ßËáÕ³Ï³Ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý ³éáõÙáí` ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý áéáñïç å»ï³ï³ý ýçý³ýë³íáñ- 213 ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý áñáßáõùá ÐÐ Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇ å»ï³ï³ý ÙÇçݳųÙÏ»ï ͳËë»ñÇ Íñ³ ÇñÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇÝ, 818-Ü, ÐÐäî /46(1321).1, Ðá¹ :

204 Ù³Ý Ó»éù»ñáõÙÝ»ñÇó Ù»ÏÝ ²Ûëå»ë, ÃÃ. ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý å»ï³ï³ý ýçý³ýë³ï³ý ѳïϳóáõÙÝ»ñÇ ßáõñç ïáïáëá ë áõõõí»é ³é³çݳÛÇÝ áõåû ÝáõÃÛ³Ý ýçý³ýë³íáñù³ýá ÃÃ. ݳÏãáõÃÛ³Ý ³éáÕçáõÃÛ³Ý ³é³çݳÛÇÝ å³ñå³ýù³ý ÑÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝ- Ý»ñÇ ýçý³ýë³íáñù³ý Íáí ÁݹѳÝáõñ å»ï³ï³ý ѳïϳóáõÙÝ»ñÇ ³í»- ɳóáõÙÝ»ñÁ ÐÐ ÃÃ. Ñ»é³Ýϳñ³ÛÇÝ ½³ñ ³óÙ³Ý é³½ù³í³ñ³- Ï³Ý Íñ³ ñáí ³ßËí»É ÇÝ 6535 ѳñ³»ñ³ÏóáõÃÛ³Ù` Ñû áõï ÑÇí³Ý¹³- Ýáó³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ 214, ÙÇÝã¹»é ÃÃ. å»ï³ï³ý Ûáõç»Ç ³ëï³óÇ Ñ³ïϳóáõÙÝ»ñÇ ³í»É³óáõÙÝ»ñÁ ³ßËí»É»Ý 66.7:33.3 ѳñ³»- ñ³ïóáõãû³ù` Ñû áõï ÑÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñǪ ³»Éáí 2.6 ïá- Ïáëáí, ÇëÏ ³éáÕçáõÃÛ³Ý ³é³çݳÛÇÝ å³ñå³ýù³ý᪠Ýí³½»É 4.8 ïáïáëáí: âý³û³í ³ÛÝ ÇñáÕáõÃÛ³ÝÁ, áñ ³éáÕçáõÃÛ³Ý ³é³çݳÛÇÝ å³ñå³ýù³ý ÑÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ýçý³ýë³íáñù³ý Íáí ÁݹѳÝáõñ å»ï³ï³ý ѳïϳóáõÙÝ»ñÝ ³í»É³ó»É»Ý, ¹»é ë Ëݹñ³Ñ³ñáõÛó ÙÝáõÙ ëáóç³é³å»ë ³Ý³å³Ñáí ÑÇí³Ý¹áõÃÛ³Ý ï³ñ»ñ ËÙ»ñáõÙ Áݹ ñïí³í- Ý»ñÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñáí ³Ýí ³ñ ³å³ÑáíáõÙÁ: ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2004Ã. Ù³ñïÇ 4-Ç N 318-Ü áñáßù³ù ë³ñù³ýí³í å»ïáõãû³ý ÏáÕÙÇó»ñ³ß˳íáñí³Í ÅßÏ³Ï³Ý û ÝáõÃÛ³Ý ëå³ë³ñïù³ý Çñ³íáõÝù áõý»óáõ ëáóç³é³å»ë ³Ý³å³Ñáí ϳ٠ѳïáõÏ ËÙ»ñÇ ó³ýïá: î³ñçý»ñç ÁÝóóùáõÙ ³Û¹ ó³ýïáõù Áݹ ñïí³í ËÙ»ñÁ å³ñ»ñ³³ñ ѳٳÉñí»É»Ý Ý»ñ- ϳÛáõÙë ϳ½ÙáõÙ»Ý Ãíáí : ܳËáñ¹ ï³ñçý»ñç óáõó³ýçßý»ñá íï³ûáõù»ý, áñ å»ïáõãû³ý»ñ³ßë³íáñ³í ÑÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ ÅßÏ³Ï³Ý û ÝáõÃÛáõÝ ëå³ë³ñïáõù å³ñ³ýçáõ ¹»åù»ñÇ»ñ³ÏßÇé Ù³ëÁ ³ÅÇÝ ÁÝÏÝáõÙ ëáóç³é³ï³ý ³Ý³å³ÑáíáõÃÛ³Ý Ùdzíáñ ãáõý»óáõ 2-ñ¹ 3-ñ¹ ËÙ»ñÇ Ñ³ß- ٳݹ³ÙÝ»ñÇÝ, ÙÇÝã¹»é ³é³í»É Ëáó»ÉÇ Ëáõ٠ѳݹÇë³óáÕ ëáóç³é³å»ë ³Ý³å³Ñáí ù³õ³ù³óçý»ñç, 1-ÇÝ ËÙÇ Ñ³ßٳݹ³ÙÝ»ñÇ ÑÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ ÅßÏ³Ï³Ý û ÝáõÃÛ³Ý ëå³ë³ñïù³ý ͳËë»ñÝ ³Ï³Ýáñ»Ý ùçã»ý: ö³ëïáñ»ý, ëï³óíáõù ÙÇ Çñ³íÇ ³Ï, áñ ëáóç³é³å»ë å³ï³ë Ëáó»ÉÇ Ë³í»ñÇ áõåû ÝáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ³é³í»É Ù»Í Í³í³ÉÇ ÙÇçáóÝ»ñ»Ý ѳïϳóíáõÙ, ù³ý ³é³í»É Ëáó»ÉÇ Ñ³Ù³ñíáÕ ³Ý³å³Ñáí ˳í»ñÇ áõåû ÝáõÃÛ³Ý Ñ³- Ù³ñ: ÜϳïÇ áõý»ý³éáí, áñ ëáóç³é³ï³ý å»ïáõãû³ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ³é³ù»Éáõ- ÃÛáõÝÝ ³é³í»É Ëáó»ÉÇ, ³Ýí ³ñáõÝ³Ï Ë³í»ñÇ ëáóç³é³ï³ý å³ßïå³ýáõ- 214 ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý áñáßáõùá ÐÐ Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇ Ñ»é³Ýϳñ³ÛÇÝ ½³ñ ³óÙ³Ý é³½ù³í³ñ³ï³ý Íñ³ ÇñÁ ѳëï³ï»Éáõ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2008 Ãí³Ï³ÝÇ ÑáÏï»Ù»ñÇ 30-Ç 1207-Ü áñáßáõùý áõåá Ïáñóñ³Í ³Ý³ã»Éáõ Ù³ëÇÝ, 442-Ü, ÐÐäî /23(1036).1: 215 ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý áñáßáõùá ä»ïáõãû³ý ÏáÕÙÇó»ñ³ß˳íáñí³Í ³Ýí ³ñ ³ñïáÝÛ³É å³ûù³ýý»ñáí ÅßÏ³Ï³Ý û ÝáõÃÛ³Ý ëå³ë³ñïù³ý Ù³ëÇÝ, 318-Ü, ÐÐäî /20(319).1:

205 ÃÛáõÝÁ Ýñ³Ýó ³éáÕçáõÃÛ³Ý å³ñå³ýù³ý ³é³çݳѻñà ϳñÇùÝ»ñÇ ³í³ñ³ñáõÙÝ, å»ïáõãû³ý»ñ³ßë³íáñ³í ÅßÏ³Ï³Ý û ÝáõÃÛáõÝ ëå³ë³ñïáõù ëï³óáõ ߳ѳéáõÝ»ñÇ ³éϳ ËÙ»ñÇ ë³ñù³ýáõùá, Ýñ³Ýó å»ï³ï³ý å³ïí»ñáí ÅßÏ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ßñç³Ý³ÏÁ Ññ³ï³å í»ñ³ý³ûù³ý ϳñÇù áõýç` ëáóç³é³ï³ý ³ñ¹³ñáõÃÛ³Ý, ѳí³ë³ñ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÁÝÓ»éÙ³Ý, ³é³í»É ϳñÇù³íáñ ËÙ»ñÇÝ ³é³çݳѻñÃáõÃ- ÛáõÝ ï³éáõ Ýϳï³éáõÙÝ»ñáí ѳßíÇ ³éÝ»Éáí ÐÐ å»ï³ï³ý Ûáõç»Çó ѳïϳóíáÕ ÙÇçáóÝ»ñÇ Í³í³ÉÁ: ÀݹѳÝáõñ ÝáõÛÃÇ ÑÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ ËÙáõÙ Ý»- ñ³éí³í ä»ï³ï³ý ÑÇÙݳñÏÝ»ñÇ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ß˳ïáÕÝ»- ñç ëáóç³é³ï³ý ³Ã»Ãáí ³å³ÑáíáõÙ Íñ³ ñáõù Áݹ ñïí³í ³éáÕç³å³- Ñ³Ï³Ý ³Ã»ÃÇ ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ ÅßÏ³Ï³Ý û ÝáõÃÛ³Ý ëå³ë³ñïù³ý ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ïñ³ù³¹ñáõù Íñ³ ÇñÁ 2017Ã. Çñ³Ï³Ý³óí»É ²Ü ³ñï³- Ûáõç»ï³ÛÇÝ ÙÇçáóÝ»ñáí` ³Ã»-ÃÇó û ïíáõý»ñç å³ñï³¹çñ ϳݳ˳ñ-»ÉÇã ÅßÏ³Ï³Ý ùýýáõãû³ý ³Õ³¹ñÇãÇ ³í»É³óÙ³Ù å³ûù³ý³íáñí³í: áñíáõ ûñ»ýë¹ñáõãû³ù ëáóç³é³ï³ý ³Ã»ÃÇ ß³Ñ³éáõÝ»ñÇÝ Ñ³ïϳóíáÕ ³ñï³Ûáõç»ï³ÛÇÝ ÙÇçáóÝ»ñÁ áõåñ³ëï³ïáõãûáõý»ñç ÙÇç ³ßËíáõÙ»Ý Ý³Ë³å»ë` ÙÇÝã ÏáÝÏñ»ï ÅßÏ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛáõÝ Ù³ïáõó»ÉÁ, ï³ñí³ ÁÝóóùáõÙ ³é³ç³ÝáõÙ ³ßËí³Í áõù³ñç å³ñ³ýç³ñïç ³Ýѳٳå³ï³ë˳ÝáõÃÛáõÝ, ³ëïáñ»Ý, Ù»Í å³ñ³ýç³ñï í³û»éáõ áõåñ³ëï³ïáõã- ÛáõÝÝ»ñÇÝ ïñ³ù³¹ñí³í áõù³ñý»ñá ͳËëíáõÙ»Ý ûñ³óáõó³ûçý ï³ñí³ ³í³ñïÇó ß³ï ³í»ÉÇ ßáõï, ߳ѳéáõÝ ³ëï³óÇ ãç ϳñáÕ³ÝáõÙ û ïí»é ÅßÏ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ëïçåí³í Ñ»ñó ñí»é, ÇëÏ ³Û¹ ¹»åùáõÙ Ñ»ñÃÁ ϳñáÕ Ñ³ëÝ»É 3-6 ³ÙëÇó: ³í³ñ³ñ ã»ý ݳ Ý»ñϳÛáõÙë áñíáõ í»ñ³ñëïáõ³ï³ý ٻ˳ÝǽÙÝ»ñÁ, áñå»ë½ç ÐÐ å»ï³ï³ý Ûáõç»Çó ѳï- ϳóíáÕ ýçý³ýë³ï³ý ÙÇçáóÝ»ñÝ û ï³ áñíí»ý ³ñ¹Ûáõݳí»ï ³é³í»É Ýå³ï³Ï³ÛÇÝ: Æñ³Ï³ÝáõÙ ëáóç³é³ï³ý ³Ã»ÃÇ ß³ï ߳ѳéáõÝ»ñ ïíû³é ÅßÏ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý ëï³óù³ý ѳٳñ ëïçåí³í û ïíáõù»ý í ³ñáíÇ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇó: ²ñ¹ÛáõÝùáõÙ ³éϳ»Ý ³½Ù³ÃÇí ¹Å áñáõãûáõýý»ñ ÇÝãå»ë ëáóç³é³ï³ý ³Ã»ÃÇ ß³Ñ³éáõÝ»ñÇ, ³ÛÝå»ë É ÅßÏ³Ï³Ý Ñ³ëï³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù»Í Ù³ëÇ ÏáÕÙÇó: ²ÛëåÇëáí, ÐÐ ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý ýçý³ýë³íáñù³ý ѳٳϳñ áõù Ûáõç»ï³ÛÇÝ Ï³éáõóí³ÍùÇ Ýßí³Í ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñÁ å³ûù³ý³íáñí³í»ý áñíáõ Ûáõç»ï³ÛÇÝ Íñ³ ñ³íáñù³ý óáõó³ýçßý»ñç ³ßËÙ³Ý ³Ýϳï³ñáõÃÛ³Ù, ÇÝãÇ ÉáõÍáõÙÁ å³ñï³¹çñ ÅßÏ³Ï³Ý ³å³Ñáí³ ñáõãû³ý ٻ˳- ÝǽÙÝ»ñÇ ³ó³Ï³ÛáõÃÛ³Ý ýçý³ýë³ï³ý ÙÇçáóÝ»ñÇ ëõáõãû³ý å³ûù³ý- Ý»ñáõÙ, Ù»ñ ϳñÍÇùáí, Ñݳñ³íáñ `

206 ²éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý ýçý³ýë³ï³ý é»ëáõñëý»ñç é³óçáý³é ï»õ³³ß- ËÁÙ³Ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý ³ñÓñ³óÙ³Ý Ýå³ï³Ïáí ÐРϳé³í³ñáõ- ÃÛ³Ý ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ áõù ³ñ» áëáõùý»ñ Çñ³Ï³Ý³óÝ»É ÉÇ- ³ñÅ»ù Íñ³ ñ³ûçý Ûáõç»ï³íáñÙ³Ý ³ÝóÝ»Éáõ ÙÇçáóáí, ù³ýç áñ Ý»ñϳÛÇë Ûáõç»ï³íáñÙ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ Á ûñÇ, ýçý³ýë³ï³ý é»ëáõñëý»ñç ³ßËáõ- ÙÁ ϳï³ñíáõÙ ` ÑÇÙù ÁݹáõÝ»Éáí ߳ѳéáõÝ»ñÇ ù³ý³ïá ϳ٠¹»åù»ñÇ ÃÇíÁ, ãý»ñ³é»éáí ³ñ¹ÛáõÝù³Ñ»Ý Ûáõç»Ç áã ýçý³ýë³ï³ý óáõó³ýçßý»ñ: ä»ïáõãû³ý ëáóç³é³ï³ý ³ñ¹³ñáõÃÛáõÝ ³å³Ñáí»Éáõ ѳÝÓݳéáõÃÛ- ³Ý ѳٳï»ùëïáõÙ í»ñ³ý³û»é å»ïáõãû³ý ÏáÕÙÇó»ñ³ß˳íáñí³Í Åßϳ- Ï³Ý û ÝáõÃÛ³Ý ëå³ë³ñïù³ý ߳ѳéáõÝ»ñÇ ó³ýïá, ïñ³ù³¹ñíáõ ͳé³- ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ßñç³Ý³ÏÁ` ÑÇÙùáõÙ ¹Ý»Éáí ³Ý³å³Ñáí ˳í»ñÇÝ ³é³çݳѻñ- ÃáõÃÛáõÝ ï³éáõ ëï½áõýùá, ÐÐ å»ï³ï³ý Ûáõç»Çó ѳïϳóíáÕ ÙÇçáóÝ»ñÇ ³é³í»É Ýå³ï³Ï³ÛÇÝ Ñ³ëó»³Ï³Ý ͳËëáõÙ. ëáóç³é³ï³ý ³ñ¹³ñáõÃÛ³Ý ëï½áõýùç ÑÇÙ³Ý íñ³ ˳ñëËí³Í å»ïáõãû³ý ÏáÕÙÇó Çñ³Ï³Ý³óݻɻñ³ß˳íáñí³Í ÅßÏ³Ï³Ý û ÝáõÃÛ³Ý ëå³ë³ñïù³ý ϳ½Ù³Ï»ñåáõÙ áõ ïñ³ù³¹ñáõù: ݳÏãáõÃÛ³Ý Ù»Ï ßÝãÇ Ñ³ßíáí ýçý³ýë³íáñù³ý ³ñ»É³íÙ³Ý Ñ³- Ù³ñ ³ÝÑñ³Å»ßï ³é³çÇÝ Ñ»ñÃÇÝ ³å³Ñáí³ ñ³ï³ý åáéçëý»ñç ëï»õí- Ù³ÝÁ ½áõ ³Ñ»é ûåïçù³é³óý»é áõå³ýóý³ï³½ùç Ãí³ù³Ý³ÏÁ, áñá Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ Ïï³ ³í»ÉÇ ûå»ñ³ïçí ѳí³ù³ ñ»é í»ñéáõí»é ÑÇí³Ý¹- Ý»ñÇ í»ñ³»ñû³é ïíû³éý»ñá, ÇÝãå»ë ݳ ³ñÓñ³óÝ»É áõå³ßë³ïáõý»ñç ³ß˳ï³í³ñÓÁ: ÅßÏ³Ï³Ý û ÝáõÃÛ³Ý Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ëï³ý¹³ñï- Ý»ñÇÝ Ñ³Ù³å³ï³ë˳ÝáõÃÛ³Ý í»ñ³ñëïáõáõãû³ý áõå»õ³óáõù, ÇÝãÁ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ Ïï³ é³óçáý³é Ï»ñåáí û ï³ áñí»é ÅßÏ³Ï³Ý Ñ³ëï³ïáõÃÛ³Ý ÙÇçáóÝ»ñÁ, ÇÝãÝ É Çñ Ñ»ñÃÇÝ ÏÝå³ëïÇ Í³Ëë»ñÇ Ïñ ³ïÙ³ÝÁ ÇÝãå»ë ³é³ÝÓÇÝ ÅßÏ³Ï³Ý Ñ³ëï³ïáõÃÛ³Ý, ³ÛÝå»ë É ³éáÕç³å³Ñáõ- ÃÛ³Ý áéáñïç ýçý³ýë³ï³ý íç ³ÏÇ ³ñ»É³íÙ³ÝÁ: êáóç³é³ï³ý ³Ã»ÃÇ ß³Ñ³éáõÝ»ñÇ ÅßÏ³Ï³Ý û ÝáõÃÛáõÝÝ áõ ëå³ë³ñïáõùá ϳ½Ù³Ï»ñå»É ³å³Ñáí³ ñ³ï³ý ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï ÏÝùíáÕ ³å³Ñáí³ ñáõãû³ý å³ûù³ý³ ñ»ñç ÑÇÙ³Ý íñ³` ë³ñù³ý»éáí ³Û¹ ÁÝÏ»ñáõ- ÃÛáõÝÝ»ñÇ ÁÝïñáõÃÛ³Ý Ï³ñ Á ã³ ³ÝÇßÝ»ñÁ: Üßí³Í ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÇ ßÝáñÑÇí Ñݳñ³íáñ ÉáõÍ»É å»ï³ï³ý ÑÇÙݳñÏÝ»ñáõ٠ϳ½Ù³Ï»ñåáõ- ÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ³ß˳ïáÕ 88,998 ߳ѳéáõÇ ëáóç³é³ï³ý ³Ã»ÃÇ ßñç³Ý³Ï- Ý»ñáõÙ Çñ»Ýó ѳë³Ý»ÉÇù ÅßÏ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ëï³óù³ý ѳñóÁ ³é³Ýó Ñ»ñó ñáõùý»ñç ïíû³é ³ÝÓ³Ýó ÏáÕÙÇó ݳËÁÝïñ³Í ÅßÏ³Ï³Ý Ñ³ëï³ïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ, ã»ñ³½³ýó»éáí ³Û¹ Ýå³ï³ÏÇ Ñ³Ù³ñ ÐÐ å»ï³- Ï³Ý Ûáõç»Çó ͳËëíáÕ áõù³ñý»ñç Ý»ñϳ ٳϳñ¹³ÏÁ` Ùáï³íáñ³å»ë 3,560,000 ¹ñ³Ù:

207 γñÇÝ» вæÚ²Ü Ð³Û³ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý áéáñïç Ûáõç»ï³ÛÇÝ ýçý³ýë³íáñù³ý ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñÁ ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. Íñ³ ñ³ûçý Ûáõç»ï³íáñáõÙ, Ûáõç»ï³ÛÇÝ ¹³ë»ñ, Ûáõç»ï³ÛÇÝ ýçý³ýë³íáñù³ý ϳéáõóí³Íù, ͳËë³ÛÇÝ áõõõáõãûáõýý»ñ ²éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý áéáñïç ³å³ÑáíáõÙÝ ³ÝÑñ³Å»ßï ýçý³ýë³ï³ý é»- ëáõñëý»ñáí ݳÏãáõÃÛ³ÝÁ ѳë³Ý»ÉÇ áñ³ïû³é ÅßÏ³Ï³Ý û ÝáõÃÛáõÝ ïñ³- Ù³¹ñ»Éáõ ѳٳñ ó³ýï³ó³í»ñïñç ëáóç³é³ï³ý ù³õ³ù³ï³ýáõã-û³ý ϳñ áñ³ áõûý ËݹÇñÝ»ñÇó : Ðá¹í³ÍáõÙ ùýý³ñïí»é ÐÐ ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý áéáñïç Ûáõç»ï³ÛÇÝ ýçý³ýë³íáñù³ý ϳéáõóí³ÍùÁ` í»ñ ѳݻÉáí ýçý³ýë³ï³ý ÙÇçáóÝ»ñÇ ³ñ¹Ûáõݳí»ï ³ßËÙ³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: :,,, Key words: program budgeting, budget classes, budget financing structure, spending directions

208 ՀՀ ՋԵՐՄՈՑԱՅԻՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՂԱԿԱՆ ԷՆԵՐԳԻԱՅԻ ՈԼՈՐՏՈՒՄ ՆԵՐԴՐՈՒՄՆԵՐԻ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԵՄԱՏԱԿԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ Ռուբեն ԳԱԹՐՋՅԱՆ Հայաստանի Ազգային Ագրարային Համալսարանի ասպիրանտ Բանալի բառեր. վերականգնվող էներգիա, ներդրումներ, տնտեսական արդյունավետություն, արևային էլեկտրակայաններ, հողմակայաններ, պելետ ՀՀ-ում ջերմոցային տնտեսությունների զարգացման հիմնական խոչընդոտը եղել է և մնում է ջեռուցման հիմնախնդիրները: Ներկայումս ամենաընդունելի և հուսալի միջոցը բնական գազով ջեռուցման ապահովումն է: Իսկ ինչ վերաբերվում է վերականգնվող էներգետիկային, ապա այն դեռևս պատրաստ չէ իր վրա վերցնելու այդ հույժ կարևոր խնդրի լուծումը: Հայաստանը կարող է օգտագործել երկրում առկա վերականգնվող էներգիայի տարբեր աղբյուրներ արևի ճառագայթները, քամու ուժը, ընդերքի տաք ջրերը, փոքր գետերի ջրի պոտենցիալ ներուժը և այլն: Հանրապետությունում վերականգնվող էներգետիկայի զարգացման ուղեցույցային ծըրագիրը ներկայացնում է տեխնիկապես հասանելի, տնտեսապես ու ֆինանսապես շահավետ վերականգնվող էներգիայի ներուժը ներկա տըվյալների և գիտական վերլուծությունների հիման վրա: Ներկայացվում են արևի, քամու, հիդրոյի, երկրաջերմային էներգիայի և կենսազանգվածի պոտենցիալ հնարավորությունները: Հարկ է նշել, որ Հայաստանում ստեղծվել են բոլոր պայմանները արևային էլեկտրակայաններ տեղադրելու համար: Ոչ միայն արտոնագիր չի պահանջվում, այլ նաև ամբողջ գործընթացն ազատված է հարկերից: Կառավարությունը նախատեսում է մինչև 2020 թվականը կրճատել էներգիայի սպառումը 38%-ով և դրա հետ կապված էներգիայի ծախսերը: Նախատեսվում է Հայաստանում կառուցել վեց արևային էլեկտրակայան Թալին քաղաքում, Գագարին, Մեծ Մասրիկ, Դաշտադեմ և Մերձավան գյուղերում: Այդ նախագիծը 2016թ. դեկտեմբերի 29-ին հաստատվել է ՀՀ կառավարության կողմից, տրամադրվել է 129 մլն ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ, որոնց ընդհանուր հզորությունը կկազմի 110 ՄՎՏ: ՀՀ վերականգնող էներգետիկայի համակարգում էական տեղ կարող է զբաղեցնել հողմաէներգետիկան: Դեռևս 2003 թվականին մշակվել են Հա-

209 յաստանի Հանրապետության հողմաէներգետիկ պաշարների քարտեզները, համաձայն որի տնտեսապես արդյունավետ հողմաէլեկտրակայանների ընդհանուր կարողությունը գնահատվել է շուրջ 450 ՄվՏ և 1.26 մլրդ կվտժ էլեկտրաէներգիայի տարեկան արտադրանքով: Առանձնացվել են հիմնական հեռանկարային տեղանքները Զոդի լեռնանցք, Բազումի լեռներ, Քարախաչի և Պուշկինի լեռնանցնքը, Ապարանի շրջանը, Սիսիանի և Գորիսի միջև գտնվող բարձրունքային գոտին և Մեղրիի շրջանը: ԵՄ TACIS-ի Օժանդակություն Հայաստանի էներգետիկ քաղաքականությունը ծրագրի շրջանակներում ավարտվել է մոնիթորին-գային աշխատանքները Սևանի Սեմյոնովկա լեռնանցքում և կազմվել է նախնական տեխնիկատնտեսական հիմնավորումը 35 ՄՎՏ գումարային դրվածքային հզորությամբ հողմաէլեկտրակայանի կառուցման համար: Ar Energy հայ-իտալական մասնավոր ընկերությունն իրականացրել է Շիրակի մարզի Քարախաչ լեռնանցքի հողմաէներգետիկ ծրագրի մոնիթորինգը: ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովը ընկերությանը տրամադրել է լիցենզիա 20 ՄվՏ ընդհանուր հզորությամբ Քարախաչ 1 հողմաէլեկտրակայանի կառուցման համար: Հետագայում հնարավոր է այն հասցնել 140 ՄՎՏ հզորության: Գեղարքունիքի մարզի Սոտքի լեռնանցքի տարածքում իրականացվել են հողմաէներգետիկ ծրագրի մոնիթորինգ: Ar Energy և Zod Wird բանակցություններ են վարում 20 ՄվՏ գումարային դրվածքային ներուժով Քարաչախ 1 և Զոդ հողմաէլեկտրակայանների կառուցման նպատակով ներդրումներ ներգրավելու ուղղությամբ [5] : Համաձայն ԱՄՆ էներգետիկայի նախարարության ուսումնասիրության, ՀՀ-ում հողմային կայանների կարողությունը կարող է հասնել մինչև 5000 ՄՎտ: Սակայն դա չի նշանակում, որ ամբողջ տեսական հզորությունները հնարավոր է շահեկանորեն օգտագործել: Շատ մեծ բարդությունների հետ է կապված տեղափոխման և տեղադրման համար անհրաժեշտ տեխնիկայի կիրառությունը հզոր քամիներով հարուստ տարածքներում: Խոշոր հողմակայաններում մասնավոր ֆինանսական ռեսուրսներ ներգրավելու տեսանկյունից դեռևս գրավիչ չեն առկա սակագների պարագայում, առանց լրացուցիչ խթանող գործոնների կիրառության: Հայաստանի վերականգնվող էլեկտրաէներգետիկայի համակարգում ամենաարդյունավետը և զարգացածը փոքր հիդրոէներգետիկան է: Փոքր հիդրոկայաններ են համարվում 10 ՄՎ և ավելի փոքր հզորությամբ

210 կայանները, որոնք նպատակահարմար է կառուցել գյուղական շրջաններում բնակավայրերին էլեկտրաէներգիա մատակարարելու նպատակով: Դրանք կարող են լինել ցանցից անկախ, ցանցին միացված կամ էլ կառուցված ոռոգման ցանցերի վրա: Հայաստանում մասնավոր բիզնեսի ունեցած ֆինանսական միջոցները բավարարում են գետերի հունի վրա փոքր ՀԷԿ-երի կառուցման, հին ՀԷԿ-երի վերականգնման համար: Այստեղ հիմնական խնդիրը ՀԷԿ-երի կառուցման տեղանքի ընտրությունն է, որը պետք է գտնվի բանուկ ճանապարհների և էլեկտրահաղորդման գծերի մոտակայքում: Հաճախ ցանցին միանալու համար ծախսերն այնքան մեծ են լինում, որը ՀԷԿ-ի կառուցումը դարձնում է աննպատակ: Բնապահպանական առումով փոքր ՀԷԿ-երի նախագծերի հիմնական ազդեցությունը կապվում է ձկների հետ, եթե համապատասխան ձկնային ջրուղիներ չեն տեղակայվել և միջոցառումներ չեն մշակվել ձկներին վնասելուց խուսափելու համար: Այդուհանդերձ, Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի գնահատումները ցույց են տալիս, որ 2018 թվականին փոքր ՀԷԿերի ընդհանուր տեղակայված հզորությունը կհասնի 430 ՄՎՏ, իսկ տարեկան արտադրությունը 1.3 ԳՎ/ժ: Վերլուծելով Հայաստանի վերականգնվող էներգետիկայի կիրառման պոտենցիալ հնարավորությունները, գալիս ենք այն համոզման, որ ներկայումս և նույնիսկ մոտակա ժամանակահատվածում, այդ ենթաոլորտի (արևային, հողմային, ՓՀԷԿ, երկրաջրերի, գուցե բացառությամբ պելետի, մասամբ էլ արևային էներգիայի) արտադրած էլեկտրականությունը և (կամ) ջերմային էներգիան հասանելի չեն կարող լինել ջերմոցային տնտեսություններին կապված դրանց բարձր ծախսերի ու կիրառման դժվարությունների հետ: Այսօր Հայաստանում վերականգնվող էներգիայի միակ աղբյուրը, հատկապես ջերմոցային տնտեսություններում, մնում է պելետի, առանձին դեպքերում նաև արևային էներգիայի կիրառությունը: Պելետը, որպես այլընտրանքային էներգիայի աղբյուր, արտադրության և կիրառման տեսանկյունից նախընտրելի է ջերմոցային տնտեսությունների համար, որն էլ ունի, ինչպես գնային, այնպես էլ երաշխավորված արտադրանքի ապահովվածության կայունություն: Քանի դեռ վերականգնվող էներգետիկան դեռևս

211 շահավետ չէ օգտագործել ջրմոցային տնտեսություններում, հիմնականում դրանց կողմից կիրառվում է ավանդական վառելիքատեսակներ, այդ պատճառով վերլուծենք վերջիններիս կիրառության հնարավորությունները Հայաստանի Հանրապետության ջերմոցային տնտեսություններում: Ջերմոցային տնտեսություններում ջեռուցման համար բացի բնական գազից, օգտագործում են նաև մազութ, կերոսին, անտրացիտ, կոկս, վառելափայտ, չոր գոմաղբ և այլն, որոնց շուկայական գների ու ջերմունակության մասին տվյալները բերվում են աղյուսակ 1-ում 216 : Աղյուսակ 1. Տարբեր տեսակի վառելիքների ջեռուցման արդյունավետության տարբերակները x) Կախված որակական հատկանիշներից կոկսի գինը միջազգային շուկաներում ունի մեծ տատանումներ: Աղյուսակի տվյալներից տեսնում ենք, որ բացի վառելափայտից (որը տեղական ռեսուրս է, վաճառվում է ստվերային շուկայում, հետևաբար գինը ցածր է իրական արժեքից), մնացած բոլոր վառելիքատեսակների միավորի ջերմատվության գները զգալիորեն բարձր են բնական գազի համապատաս- ՀՀ կառավարության Գյուղատնտեսության համատարած հաշվառման 402-Ն որոշում, թ.; ՀՀ էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարություն, Վերականգնվող էներգետիկա. Հողմաէներգետիկ ծրագրեր Հայաստանի Հանրապետությունում ; Բաբայան Թ., Ղարաբեգեան Ա., Վերականգնվող էներգետիկան Հայաստանում

212 խան ցուցանիշից: Մի քանի խոշոր ջերմոցային տնտեսությունների կողմից հաշվարկվել են վառելիքի հնարավոր բոլոր տեսակների (Ուկրաինայից ածուխ ներկրելու, մազութի և այլ տարբերակների) արդյունավետությունը, պարզվել է, որ ներկայումս առավել արդյունավետ է բնական գազը, ինչպես տեխնիկական, այնպես էլ սպասարկման աշխատանքների և ջերմատվության տեսանկյունից: Որպես առավել արդյունավետ ջեռուցման համակարգ, գազով աշխատող ջերմոցատների գերակշիռ մեծամասնությունը, այդուհանդերձ հակված չեն ջեռուցումը կատարել բնական գազով դրա բարձր սակագնի պատճառով: Ընդ որում, հարցը կայանում է ոչ այնքան վառելիքի տեսակի փոփոխությանը, ինչքան առկա վառելիքի արդյունավետ օգտագործմանը: Ընդհանուր առմամբ, բարձր ՕԳԳ-ով ջեռուցման կաթսաների և բոցամուղների տեղադրման ու օգտագործման առավեուլությունները բացահայտենք հետևյալ հաշվարկի միջոցով: Այսպես, համաձայն ջերմոցային տնտեսվարման ստանդարտների, ՀՀում ավանդական ապակեպատ 1 հա ջերմատան համար անհրաժեշտ է 2.8 գեգակալորիա ջերմություն, Արարատյան հարթավայրերի տնտեսություններում 2.6: Այդ քանակի ջերմություն ստանալու համար անհրաժշտ է շուրջ 3 հազ. կվտ/ժ (3 Մվտ) հզորությամբ ջեռուցման կաթսա (1000 մ 2 ջերմատան համար 300 Կվտ/ժ հզորություն): Ներկայումս ջեռուցման ամբողջ համակագի շուկայական գինը տատանվում է մեկ Կվտ-ի համար ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ: Մեկ հեկտար ջերմատան ջեռուցման ամբողջ համակարգի արժեքը կազմում է հազ. ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ (ջերմատան տարածքի ընդլայնման զուգընթաց նվազում է միավոր մակերեսի գինը): Նշված ջեռուցման համակարգի ՕԳԳ- ն բավականին բարձր է կազմում է 92 տոկոս: Ավելացնենք, որ բարձր ՕԳԳ-ով կաթսաների օգտագործումն առավել շահավետ է, ինչը բերում է գազի էական խնայողության: Մեկ տոկոսով ՕԳԳ-ի բարձրացումն ապահովում է շուրջ 2 հազ. ԱՄՆ դոլաին համարժեք դրամի խնայողություն: Հայաստանի համար առավել նպատակահարմար է ջերմոցային տընտեսությունների ջեռուցումը այն առումով, որ դրա արտադրության հումքը հանրապետությունում առատ է սկսած հնձած արտերի ծղոտներից մինչև չոր տերևներ և նույնիսկ չոր գոմաղբ: Աղյուսակ 2 ում կատարվել են համե-

213 մատական վերլուծություն 1000 ք.մ. մակերեսով ջերմատան համար պելետով և բնական գազով ջեռուցման պարագաներում: Աղյուսակ 2. Տիպային մեկ ջերմատան պելետով և բնական գազով ջեռուցման համեմատական ծախսերի հաշվարկը Հաշվարկները վկայում են, որ 1000 քառ. մետր մակերեսով ջերմատան ջեռուցման միջին ծախսը սեզոնի ընթացքում (1800 ժամ), բնական գազով գործող սականգնով ջեռուցելիս կազմում է ավելի քան 5 մլն դրամ: Պելետով ջեռուցման դեպքում ջերմատան ջեռուցման ծախսն ավելի քան 2.5 անգամ ցածր է բնական գազով ջեռուցման համեմատ մեկ սեզոնում 1000 քառ. մետր ջերմատան համար տնտեսումը կկազմի 3.06 մլն դրամ: Համաձայն ՀՀ 2014թ. գյուղատնտեսական համատարած հաշվառման հիմնական ար-դյունքների, 2014թ. հուլիսի 31-ի դրությամբ ջեռուցվող ջերմատների ընդհա-նուր մակերեսը կազմել է շուրջ 155 հա (տես աղյուսակ 2): Հիմք ընդունելով այդ և աղյուսակ 3-ում բերված հաշվարկները 1000 քառ. մետր տարածքով ջերմատան համար հաշվարկների, հանրապետության կտրվածքով 155 հա մակերեսով ջերմատների պելետով ու բնական գազով ջեռուցվող ջերմա-տների համար պելետի և բնական գազի ծախսերը, բնեղեն ցուցանիշներով և արժեքային արտահայտությամբ:

214 Աղյուսակ 3. ՀՀ-ում ջերմատների ջեռուցման համար անհրաժեշտ պելետի ու բնական գազի հաշվարկները Բիոզանգվածից պելետներով ջերմատների ջեռուցման հաշվարկ Հաշվարկների հիմքում ընկած են տիպային երկտակ պոլիէթիլենային օդամեկուսացված և (կամ) միաշերտ սպակյա կառուցված ունեցող ջերմոցները, իսկ հիմնական տեխնիկատնտեսական ցուցանիշներն են Ջերմատների ջեռուցման սեզոնը 5 ամսից (նոյեմբերի 1-ից մինչև մարտի 31-ը), օրական 12 ժամ ընդամենը 1800 ժամ: Պելետի շուկայական գինը 30 դրամ/կգ Բնական գազի սակագինը 139 դրամ/մ 3 Պելետի միջին ջերմատվությունը 5 կվտ/կգ Բնական գազի ջերմատվությունը 9 կվտ/մ 3 Ջերմոցներին անհրաժեշտ ջերմության քանակի և համապատասխան հզորության հաշվարկների ժամանակ նախատեսված է, որ ջերմատանը պետք է լինի +18 Օ C, եթե դրսում -8 Օ C, պետք է հասցվի +26 Օ C-ի: Հաշվարկներում առկա է ՀՀ տիպային ջերմոցների բոլոր առանձնահատկությունները, նաև 10% պահուստային հզորություն: Այսպիսով, վերլուծելով ՀՀ ջերմոցային տնտեսություններում վերականգնողական էներգիայի կիրառման այլընտրանքային տարբերակները, գալիս ենք այն համոզման, որ ներկա էներգետիկ սուղ պայմաններում պետք է մեծ ուշադրություն դարձնել տեղական հումքի աղբյուրների օգտագործմանը, որը կնպաստի ջերմոցային տնտեսությունների արտադրանքի ինքնարժեքի նվազեցմանը, դրանով հանդերձ, կբարձրացնի արտադրանքի մրցունակությունը, ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին շուկաներում:

215 Ռուբեն ԳԱԹՐՋՅԱՆ ՀՀ ջերմոցային տնտեսություններում վերականգնողական էներգիայի ոլորտում ներդրումների տնտեսական արդյունավետության համեմատական գնահատումը Բանալի բառեր. վերականգնվող էներգիա, ներդրումներ, տնտեսական արդյունավետություն, արևային էլեկտրակայաններմ հողմակայաններ, պելետ Ջերմոցային տնտեսությունների համար ամենահիմնական խնդիրը մնում է ջեռուցման հարցերը: Հեղինակը քննարկում է ՀՀ ջերմոցային տնտեսություններում տարբեր տեսակի վառելիքներով ջեռուցման ապահովման խընդիրները, կատարում է համեմատական վերլուծություն տարատեսակ վառելիքների օգտագործման արդյունքներով և հիմնավորում, որ ներկայումս ջերմատների համար ընդունելին բնական գազն է: Հոդվածում համադրվում է նաև բնական գազի և պելետի կիրռամամբ ջերմատան ցուցանիշները: Key words: renewable energy, investments, economic efficiency, wind farms in solar power plants, pellets, natural gas :,,,,,,.

216 ՀՀ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՎՈՂ ԷՆԵՐԳԵՏԻԿԱՅՈՒՄ և ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏՈՒՄ ՆԵՐԴՐՈՒՄՆԵՐԻ ԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՑԻՈՆԱԼ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ Ռուբեն ԳԱԹՐՋՅԱՆ Հայաստանի Ազգային Ագրարային Համալսարանի ասպիրանտ Բանալի բառեր վերականգնվող էներգիա, ներդրումների արդյունավետություն, գյուղատնտեսություն, ներդրումներ, ՕՈՒՆ, ինստիտուցիոնալ գործիքներ: Վերականգնվող էներգետիկայի ոլորտում ներդրումների հիմնական արդյունավետությունը կայանում է նրանում, որ ներդրումը կշարունակի ա- պահովել առավել էժան, մաքուր և կայուն էներգամատակարարում հետգնման ժամկետից հետո երկար տարիներ: Վերականգնվող էներգիայի ծրագրերի տևողությունը կարող է տատանվել 15 տարուց (կենսադիզելի նախագծերում) մինչև 30 տարի փոքր հիդրոէլեկտրակայանների համար: Այսպես, եթե կապիտալ ներդրումը կատարված է փոքր հիդրոէլեկտրակայաններում, իսկ վարկային պարտականությունները փակվել են տաս տարում, ապա ներդրողը շուրջ 20 տարի կունենա էժան և կայուն էլեկտրաէներգիայի արտադրելու և շահույթ ստանալու հնարավորություն: Այսպիսով կարելի է փաստել, որ վերականգնվող էներգետիկայում ներդրումներն ունեն շահութաբերության ավելի բարձր նորմաներ, քան վարկի տոկոսադրույքի նորման է և յուրաքանչյուր պարտք սահմանափակ ազդեցություն կունենա կազմա-կերպության ֆինանսական հաշվեկշռի վրա: Չնայած վերականգնվող էներգիայի ծրագրերում ներդրումների եկամուտները բացահայտ են, այդուհանդերձ առկա են մի շարք պատճառներ, որոնք հետաձգում են ներդրում կատարելու որոշումները: Դրանցից են կազմակերպությունները, որոնք գտվնվում են հաստատման ու ձևավորման փուլում, առավել մեծ ուշադրություն են դարձնում արտադրական հզորություններում ներդրումներ կատարելուն, որպեսզի շուկայում կայուն տեղ զբաղեցնեն, բարձրացնեն արտադրանքի մրցունակությունը, հետևաբար թույլ ուշադրություն են դարձնում էներգետիկայի կառավարման հարցերին: եթե նույնիսկ կազմակերպությունն ունի բարձր որակավորված տեխնիկական փորձագետներ, ծառայություններ, այն հիմնականում նպատակա-

217 ուղղված է առկա խնդիրների լուծման վրա, որոնցից էլ կախված է ընթացիկ պարտականությունների կատարումը: Նրանք գրեթե ուշադրություն չեն դարձնում էներգաարդյունավետության խնդիրների համակարգված հետազոտություններ կատարելուն և էներգաարդյունավետության ծրագրերի վերլուծությանն ու նահատմանը: կազմակերպության տեխնիկական, բիզնեսի ծրագրավորման և ֆինանսական գործառույթների միջև թույլ կապը կարող է հնարավորություն չտա տեսանելի դարձնել էներգաարդյունավետության ոլորտում ներդրումների պոտենցիալ արդյունքը, հետևաբար չընդգրկեն երկարաժամկետ ֆինանսական նախագծերում: ՀՀ-ում վերականգնվող էներգիայի ոլորտին վերաբերվող հարցերը կարգավորվում են էներգախնայողության և վերականգնվող էներգիայի ՀՀ օրենքի միջոցով [1] : Այդ օրենքի հիմնական նպատակն է որոշել վերականգնվող էներգիայի և էներգախնայողության զարգացման քաղաքականության սկզբունքները, որի նպատակը կայանում է տեղական վերականգնyվող էներգիայի ծավալների արտադրության մեծացման հաշվին բարձրացնել հանրապետության տնտեսական ու էներգետիկ անկախության մակարդակը: Նշված օրենքում սահմանված են հիմնարար դրույթները Տեղական էներգետիկ պաշարների և այլընտրանքային աղբյուրների օգտագործումը, տնտեսական ու իրավական մեխանիզմները, Ապահովել ՀՀ էներգետիկ անկախությունը և ապահովությունը, Վերականգնվող էներգիայի և էներգախնայողության նպատակով ստեղծել նոր արտադրություններ, ծառայություններ, ազգային ծրագրեր, Զարգացնել էներգաէֆեկտիվ և էներգախնայող տեխնոլոգիաները, Պակասեցնել ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա: Արտադրված էլեկտրաէներգիան պետք է վաճառել ԲԷՑ-ին և չեն կարող վաճառել անմիջապես հնարավոր սպառողներին: 2017թ. հունվարի 25-ին տեղի ունեցավ էներգետիկայի շաբաթ-2017 Արևային էներգետիկայի նորդրումային հանձնաժողովի նիստին ՀՀ նախագահը նշեց, որ առաջիկա մի քանի տարիների ընթացքում մենք նախատեսում ենք զգալիորեն ավելացնել վերականգնվող էներգիայի բաժինը ընդհանուր էներգետիկ հաշվեկշռում կառուցելով արևային, հողմային և երկրաջերմային էլեկտրակայաններ և որ վերջին տարիներին շուրջ 80%-ով

218 նվազել է արևային ֆոտովոլտային կայանների տեխնոլոգիաների արժեքը: Դրա շնորհիվ արդյունաբերական ծավալի արևային ֆոտովոլտային տեխնոլոգիան Հայաստանում առկա էլեկտրաէներգիայի արտադրության մյուս տեխնոլոգիաների նկատմամբ դարձել է մրցունակ: Նախնական հաշվարկները ցույց են տալիս, որ այժմ այդ նորագույն տեխնոլոգիաների շնորհիվ հնարավոր է ստանալ ֆոտովոլտային կայանների բացասական ազդեցությունները վերջնական սպառողների համար սահմանված էներգիայի սակագնի վրա: Ամփոփելով ասելիքը, ՀՀ նախագահը նշեց, որ համաշխարհային ճանաչում ունեցող ընկերությունների համար հնարավորություններ են ստեղծվում մասնակցելու Հայաստանում իրականացվող մրցույթներին և կառուցելու մեծ հզորությամբ ֆոտովոլտային կայաններ: Իսկ Համաշխարհային Բանկի խումբը շարունակում է իր ջանքերն այս ոլորտում ներդրումների, քաղաքականության երկխոսության և տեխնիկական գնահատման ուղղությամբ, հատուկ ուշադրություն դարձնելով Հայաստանում արևային էներգետիկայի զարգացման վրա: Վերականգնվող էներգետիկայի զարգացման համար Հայաստանում առկա են բոլոր անհրաժեշտ պայմանները, բայց չկա հիմնական բաղադրիչը ֆինանսական միջոցները: Հայաստանը գնտվում է սուղ ֆինանսական վիճակում, ինչի մասին վկայում է 2018թ. պետական բյուջեն, որով կրճատվել են առողջապահության, կրթության, գիտության, սոցիալական ապահովության և մի շարք ոլորտներին կատարվող ֆինանսական հատկացումները: Դա նշանակում է, որ գրեթե անհույս է սեփական միջոցներով զարգացում տալ վերականգնվող էներգետիկային, հետևաբար միակ հուսալի ուղին մնում են մասնավորի և օտարերկրյա ներդրումները: ՀՀ գյուղատնտեսությունը մշակել է մի շարք ռազմավարական նախագծեր (ՀՀ գյուղի և գյուղատնտեսության թթ. կայուն զարգացման ռազմավարությունը, Պարենային անվտանգության ապահովման հայեցակարգը, ՀՀ գյուղի և գյուղատնտեսոթյան թթ կայուն զարգացման ռազմավարությունը ), որոնք գրեթե հիմնավորված չեն ֆինանսավորման աղբյուրներով: Դրանց քաղաքականության կողմնորոշիչ փաստաթղթերը չունեն օտարերկրյա ներդրումների ներգրավման կառուցակարգեր: Միայն վերջին ժամանակներում, միջազգային զարգացման կազմակերպությունների հետ համագործակցության արդյունքում գյուղնախարարությունը մշա-

219 կել է ագրարային ոլորտում ներդրումների ուղեցույց ջերմոցային տնտեսության ոլորտային ներդրումների նախագիծ և ջրային տնտեսության համար ներդրումային թերթիկներ: ՀՀ գյուղնախարարությունը ռազմավարության հարթությունում չունի որևէ հիմնադրույթ կամ մշակված փաստաթուղթ օ- տարերկրյա ներդրումների ներգրավման խթանման համար: Գյուղնախարարությունում չկա որևէ մասնագիտացված կառույց, որն իրականացնի ներդրումների քաղաքականությունը: Ամբողջ հանրապետությունում այդ գործառույթն իրականացնում է Տնտեսական զարգացման և ներդրումների նախարարությունը (ՏԶՆՆ): Հայաստանի Հանրապետությունում օտարերկրյա ներդրումները սկսած 2008թ., աստիճանաբար նվազել են, ինչի մասին վկայում են աղյուսակ 1-ի տվյալները: Աղյուսակ 1. ՀՀ օտարերկրյա ներդրումները թթ.(հազ.ԱՄՆ դոլար) Աղյուսակի տվյալներից տեսնում ենք, որ թթ. ոչ միայն նվազել են օտարերկրյա ընդհանուր ներդրումները, այլ նաև դրանում օտարերկրյա ուղղակի ներդրումները (ՕՈՒՆ), որի տեսակարար կշիռը 2008-ին եղել է 79.6 տոկոս, իսկ արդեն 2013-ին 45.4 և 2015-ին 58.7 տոկոս: Պետք է նշել, որ ցանկացած երկրի կառավարության գործառույթների մեջ են մտնում ՕՈՒՆ համար բարենպաստ միջավայրի ստեղծումը և ապահովումը: Հայաստանում դրանց ծավալն ունեցել է աճի միտումներ, 1995թ. ՕՈՒՆ-երի ներհոսքը կազմել է 25, 2000-ին 125, 2006-ին 251, 2007-ին 698.8, 2008-ին 1000,1 մլն ԱՄՆ դոլար: 2009թ-ից սկսել է նվազել 732.1, 2010-ին մլն: 2013թ. վերջի դրությամբ զուտ ներդրումային դիրքը (ՀՀ գործակալների այլ երկրներում և այլ երկրների գործակալների Հայաստանում կատարած ներդրումների տարբերությունը) եղել է բացասական մլն ԱՄՆ դոլար: Ներդրումների չափերն ու շարժընթացը մտահոգիչ է այն առումով, որ նվա -

220 զում են ընդհանուր ներդրումների մեծությունները և ՕՈՒՆ-երը: Գոհացնող չէ նաև ներդրումների ոլորտային բաշխվածությունը, որտեղ առաջատարը հանքարդյունաբերությունն է ( մլն ԱՄՆ դոլար), էներգետիկ համակարգը (106.8 մլն), տրանսպորտ և պահեստավորում (72.8 մլն), մեծածախ ու մանրածախ արևտուր (33.7 մլն) և գյուղատնտեսություն, ներառյալ անտառային տնտեսությունն ու ձկնաբուծությունը (26.2 ԱՄՆ դոլար): Եթե էներգետիկ համակարգում ներդրումներն իրենց տեսակարար կշռով երկրորդն են, ինչը կարելի է համարել բավարար (բայց ոչ ծավալների առումով), ապա բոլորովին արդարացված չէ գյուղատնտեսությանը հատկացվող ներդրումները: Վերջին հինգ տարիներին երկրի ՀՆԱ-ում գյուղատնտեսության մասնաբաժինը կազմում է շուրջ 20 տոկոս, ոլորտում ընդգըրկված է տնտեսապես ակտիվ բնակչության շուրջ 40 տոկոսը: Հանրապետությունում առկա են շուրջ 317 հազ. գյուղացիական տնտեսություններ, դրանցում շատ ցածր է աշխատանքի արտադրողականությունը և նոր տեխնոլոգիաների կիրառման աստիճանը: ՀՀ գյուղացիական տնտեսություններում հիմնականում կիրառվում են մշակման ավանդական մեթոդներ: Շատ դանդաղ է իրականացվում արտադրության մեքենայացումը, էլեկտրաֆիկացումը և ավտոմատացումը: Հին տեխնոլոգիաների օգտագործումը բերում է արտադրանքի ինքնարժեքի բարձրացմանն ու արտադրության արդյունավետության նվազեցմանը: Չնայած ընդհանուր ներդրումներն ունեն անկման միտում, այդուհանդերձ գյուղատնտեսության ոլորտում ՕՈՒՆ-երը աճում են 2013թ-ին գրանցվել է մլն ԱՄՆ դոլարի ՕՈՒՆ, 2014թ-ին , իսկ 2015-ին ,8 մլն ԱՄՆ դոլար ներդրում: Նշենք, որ ոլորտն ունի մեծ ներուժ ՕՈՒՆ-ի ներգրավման առումով, հետևաբար ներդրումների ներհոսքը հնարավոր է էականորեն ավելացնել: Այստեղ անհրաժեշտ է, որ ՀՀ կառավարությունը ներդրումների ներգրավման ուղղությամբ ակտիվացնի իր գործունեությունը, նվազեցնի անորոշությունները, հստակեցնի ներդրման գործընթացում ընդգըրկված յուրաքանչյուր կառույցի գործառույթներն ու պատասխանատվությունը, շարունակաբար կատարելագործի ներդրումային միջավայրը, որը մեր երկրում դեռևս փխրուն է:

221 Այդ ամենից հետո զգալիորեն կավելանան ներդրող սուբյեկտների (ցանկացողների) թիվը և ներդրումների ծավալները ոչ միայն ագրարային ոլորտում, այլ նաև էներգետիկայի, այդ թվում վերականգնվող էներգիայի և ընդհանրապես ազգային տնտեսության գրեթե բոլոր ոլորտներում: Այդուհանդերձ առկա են մի շարք լուրջ խնդիրներ, որոնք պետք է լուծի ՀՀ կառավարությունը, որպեսզի օտարերկրյա ներդրողների համար գրավիչ դարձնի մեր երկիրը: Հայաստանը սկսած 1994թ. իրականացնում է բաց դռների քաղաքականություն, ընդունել է Ազատ տնտեսական գոտիների և Օտարերկրյա ներդրումների մասին օրենքներ: Սակայն ներդրումների հետ առնչվող ուրիշ օրենսդրական և (կամ) ենթաօրենսդրական փաստաթուղթ չի ընդունվել, ներդրումների միջավայրի բարելավմանը լուրջ ուշադրություն չի դարձվում: Օտարերկրյա ներդրումների մասին օրենքը սահմանում է օ- տարերկրյա ներդրումների տեսակները և ձևերը, ներդրումների պաշտպանության երաշխիքները, օտարերկրյա կապիտալի մասնակցությամբ ընկերություններին տրամադրվող լրացուցիչ արտոնությունները և վեճերի լուծման ընթացակարգը: 2011թ. հունիսին ՀՀ-ում ընդունվեց Ազատ տնտեսական գոտիների մասին օրենքը, իսկ տարվա վերջում մշակվեց դրանցում համապատասխան կարգավորումները ներդրումներ ներգրավելու համար (ազատում ավելացված արժեքի հարկից (ԱԱՀ), եկամտահարկից (շահութահարկից), գույքահարկից և մաքսատուրքերից): Օտարերկրյա ներդրումների մասին ՀՀ օրենքը սահմանում է հանրապետությունում օտարերկրյա ներդրումների իրավական, տնտեսական և կազմակերպչական հիմքերը ուղղված օտարերկրյա ներդրողների իրավունքների, շահերի, գույքի պաշտպանության ապահովմանը, նյութական և ֆինանսական միջոցների ներգրավման, առաջավոր տեխնոլոգիաների ներդըրման և արդյունավետ օգտագործման նախադրյալների ստեղծմանը: Այդ օրենքը երաշխավորում է հավասար մոտեցում տեղական և օտարերկրյա ներդրումների նկատմամբ, սահմանափակելով պետության կողմից ունեցվածքների բռնագրավման հնարավորությունը, ապահովում է գույքի նկատմամբ 100 տոկոսով (բացառությամբ հողի), պահանջում է լրիվ փոխհատուցում պետության կողմից ազգայնացման կամ բռնագրավման դեպքում, ինչպես նաև հնարավորություն է տալիս տարբեր ոլորտներում, տարբեր ձևերով օտարերկրյա ներդրումներ կատարելու:

222 Ներդրումների խթանման կամ խոչընդոտման վրա էական ազդեցություն կարող է թողնել հարկային քաղաքականությունը, մասնավորապես շահութահարկի և ավելացված արժեքի հարկը: Հարկ է նշել, որ հարկային արտոնությունների մասով ՀՀ-ում բարենպաստ պայմաններ է ապահովվում օտարերկրյա ներդրումների համար, քանի որ Հայաստանը վարում է ազատ արժույթային քաղաքականություն և հարկային մեղմ քաղաքականություն է վարում օտարերկրյա խոշոր ներդրողների նկատմամբ: Այս իրավիճակում հաճախ տեղի է ունենում հետևյալ փաստը տեղական ծագում ունեցող շատ ներդրումներ հոսում են արտասահման, այնուհետև ձևակերպվելով որպես օտարերկրյա ներդրում, վերադառնում են, ինչի արդյունքում Հայաստանում ստեղծված միջոցների մի մասը մնում է արտաքին շուկայում, մյուսը վերադառնում է արդեն օտարերկրյա ներդրման կարգավիճակով: Ներդրումային գործընթացի վրա որոշակի ազդեցություն է թողնում նաև ինստիտոցիոնալ գործիքները, մասնավորապես ազատ մրցակցության ապահովումը: Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության մասին ՀՀ օրենքը տարածվում է այն սուբյեկտների վրա, այն գործողությունների կամ վարքագծի վրա, որոնք հանգեցնում են տնտեսական մրցակցության սահմանափակմանը, կանխմանը, արգելմանը, անբարեխիղճ մրցակցային գործողությանը: Այդ օրենքում 2011թ-ին կատարվեցին ուշագրավ փոփոխություններ, խստացվեցին տնտեսական մրցակցության բնագավառում իրավախախտումների նախատեսվող տուգանքների չափերը: Խստացումները նպատակ ունեն հնարավորինս բացառել ազատ տնտեսական հակաօրինական գործողությունները: Ներկայումս Հայաստանում օտարերկրյա ներդրումների իրականացման համար կարևոր խոչընդոտ է համարվում տնտեսական և քաղաքական կայունության գործոնը: Մասնավորապես, ապրիլյան քառօրյա պատերազմը խիստ բացասական ազդեցություն թողեց ոչ միայն առևտրի, այլ նաև ներդրումների վրա: Ներդրողի համար հիմնական ռիսկերն են անվտանգության և արտադրական կարողությունների վնասման հնարավորությունները, տնտեսական գործարքների դադարեցումը կամ կրճատումը, պատժամիջոցների և առևտրային սահմանափակումների կիրառումը հետպատերազ-

223 մական ժամանակաշրջանում, լոգիստիկ շղթայի հետ կապված բացասական զարգացումները և այլն, ընդ որում քաղաքական ռիսկերն ավելի մեծ ազդեցություն են թողնում օտարերկրյա ներդրողների կողմից ագրարային ոլորտում: Ագրոբիզնեսի շատ ընկերությունների սեփականատերեր ներդրումների համար ամենաէականը համարում են կայունությունը, որի տակ հասկացվում է վստահությունը կառավարության կողմից իրականացվող միջոցառումներին: Ներդրողները շահագրգռված են, որ խաղի կանոնները լինեն կայուն, այլ ոչ թե հաճախ փոփոխվող: Որպես օրինակ բերում են ջերմոցային տնտեսությունների համար գազի, էլեկտրաէներգիայի գնի և սակագնի կայունությունն, առնվազն հինգ տարվա կտրվածքով, որը պետք է երաշխավորի կառավարությունը, ինչպես նաև կայուն տեսնել հարկային քաղաքականությունը: Բացի այդ, արտարժույթի փոխարժեքի տատանումները նույնպես լրացուցիչ ռիսկային գործոններ են առաջացնում: Մեր կարծիքով ՀՀ ԿԲ-ն արտարժույթի հաշվարկային փոխարժեքները պետք է սահմանի որոշակի դիապազոնով փոխարժեքի ներքին և վերին սահմաններ, ինչպես ժամանակին դա արել էր ՌԴ-ում Չերնոմիրդինի կառավարությունը, ԱՄՆ-ի մեկ դոլարի փոխարժեքը սահմանել էր ռուբլի: Նման մոտեցումը լրացուցիչ երաշխիքներ է տալիս արտարժույթի հետ առնչություն ունեցող տնտեսվարող սուբյեկտների համար: Հայաստանի տնտեսության ամենակարևոր հիմնախնդիրներից է պետական մարմինների գործունեության անարդյունավետությունն ու կոռուպցիան, հատկապես այն մարմիններում, որոնք պարբերաբար շփվում են բիզնեսի ներկայացուցիչների հետ, դեռ մնում է չլուծված հիմնահարց: Ըստ Հերիթիջ Ֆաունդեյշնի գնահատման, կաշառքը և ծանոթ-բարեկամ մեխանիզմները տարածված են պետական պաշտոնյաների շրջանում, ովքեր շատ հազվադեպ են պատժվում կամ ազատվում իրենց զբաղեցրած պաշտոններից: Դատական համակարգը անկախ և թափանցիկ չէ (Հերիթիջ Ֆաունդեյշն, 2016): Կոռուպցիան դեռևս մնում է մեծ խոչընդոտ ներդրումների ընդլայնման հարցում: Չնայած վերջին տարիներին ՀՀ կառավարությունն իրականացրել է մի շարք բարեփոխումներ, սակայն կոռուպցիան լուրջ խնդիր է, հատկապես դատական, հարկային և մաքսային համակարգերում: Այդ գոր-

224 ծոնները խոչընդոտում են նաև ՕՈՒՆ-ների ավելացմանը ՀՀ ագրարային ոլորտում: Հակակոռուպցիոն միջոցառումները պետք է լինեն թիրախավորված ավեելորդ խոչընդոտների վերացման և օտարերկրյա ներդրողների և պետական կառույցների միջև հարաբերությունների իրականացման վրա: Դա, առաջին հերթին նշանակում է օրենսդրության և կանոնների վերանայում, սեփականության իրավունքի արմատավորում, իրավական դաշտի և աջակցող ինստիտուտների ստեղծում: Հայաստանում ներդրումների համար կարևորվում է նաև պայմանագրային հարաբերությունների վարումը, որտեղ Հայաստանը չունի լայն ընտրության տարբերակ, ինչը կապված է նրա անդամակցությանը ԵԱՏՄ երկըրների հետ: Բայց Հայաստանի համար կարևոր է հետևել ներդրողների հետ պայմանագրերի թափաանցիկության ապահովման պետական արբիտրաժի մասին ՄԱԿ-ի հռչակագրին: Չնայած այդ ուղղությամբ Հայաստանը զգալի ներուժ ունի, այդուհանդերձ դրանց կիրառությունը սեփական երկրում մեծ տեղ չի գտնում, ինչը հիմնականում կապված է կրթություն-գիտություն-արտադրություն թույլ կապի հետ: Շատ բուհեր իներցիայով պատրաստում են այնպիսի մասնագետներ, որոնք տեղ չեն գտնում տնտեսական կյանքում: Հանրապետությունում թույլ և անարդյունավետ է ագրարային կրթությունը, որը շատ դեպքերում չի համապատասխանում ոլորտի պահանջներին: Մեր կողմից կատարած հարցազրույցներից բացահայտեցինք, որ շատ ջերմոցատերեր կարիք ունեն արհեստավարժ ջերմոցային ագրոնոմմասնագետների և դա համարում են ջերմոցային տնտեսությունների զարգացմանը խոչընդոտող գործոններից մեկը: Հայրենական բուհերը և միջին մասնագիտական կրթությունը չեն բավարարում իրենց պահանջները, բուհարտադրության համագործակցությունը գրեթե անուշադրության է մատնըված: 2015թ. հունվարի 2-ից ՀՀ անդամակցությունը Եվրասիական տնտեսական միությանը (ԵԱՏՄ) ներկայացվում էր որպես ներդրողների համար առանց խոչընդոտների 180 մլն-անոց շուկայի հասանելիություն: Սակայն հետագայում պարզվեց, որ Հայաստանում հարկերն ավելի բարձր են ՌԴ-ի,

225 Բելառուսի և Ղազախստանի համեմատ և ցածր են, քան Եվրոմիության միջինը: Դեռ ավելին, ՀՀ ընկերությունները բախվում են լրացուցիչ դժվարությունների հետ, որպես մաքսային ընկերության անդամ: Չնայած, այս իրավիճակում, ՀՀ կառավարությունը խոստանում է օժանդակել ՓՄՁ-ներին, սակայն օրենսդրական փոփոխությունները զգալիորեն մեծացնում են հարկային բյուրոկրատիան: ԵԱՏՄ-ին անդամակցությունը ներդրողների համար լրացուցիչ ռիսկեր է առաջացնում: Նախ, շատ տնտեսագետներ ու փորձագետներ այն կարծիքին են, որ այդ կառույցում ինտեգրումն առաջին հերթին քաղաքական է, այլ ոչ թե տնտեսական: Դա նշանակում է, որ անդամակցող երկրները կարող են ընդլայնել կարգավորման և որոշումների ընդունման իրենց ոլորտները, որն էլ կմեծացնի անորոշությունները: Առևտրի հետ կապված որոշումները կայացվում են ԵԱՏՄ, այլ ոչ ազգային մակարդակում: Երկրորդ, Ռուսաստանի տնտեսությունը ճգնաժամի մեջ է, որն էլ իր ազդեցությունն է թողնում մեր երկրի առևտրաշրջանառության վրա: ՀՀ ԿԲ իրականացնում է կոշտ դրամավարկային քաղաքականություն և հետևում է ֆիսկալ կանոններին, որոնց միջոցով էլ ապահովում է մակրոտնտեսական կայունություն: Սակայն տոկոսադրույքները զգալիորեն բարձր են: Բանկային և ֆինանսական հատվածները հարկադրված են սահմանափակել երկրի ֆինանսական հատվածի փոքր չափերով և կապիտալի թերզարգացած շուկաներով: Հայաստանի բաց և ազատական տնտեսությունը ստիպված է կիրառել համեմատաբար բարձր սակագներ և ենթարկվել ԵԱՏՄ-ի հովանավորչական քաղաքականությանը, ինչը կարող է բերել գների զանգվածային բարձրացմանը: ՀՀ կառավարությունն ու ԿԲ-ն պետք է զգալի ուշադրություն դարձնեն երկրի ֆինանսական շուկայի զարգացմանը: Հայաստանում բանկային համակարգը բավականին կարգավորված է, գործում է միջազգային չափանիշներին համապատասխան, սակայն ֆինանսական հատվածը թերզարգացած է: ԱՄՀ-ի կողմից կատարված գնահատումներով, բանկային հատվածի ակտիվները կազմում են ընդհանուր ֆինանսական ակտիվների շուրջ 90%- ը: Ֆինանսական միջնորդությունը գտնվում է ցածր մակարդակի: Բայց քա-

226 նի որ ՀՀ բանկերը ծառայություն և այլ գործարքների համար վճարներ են գանձում, ապա վարկառուից վճարվող տոկոսաադրույքը բավականին բարձըր է: Առանց բացառության բոլոր առևտրային բանկերը գրավ են պահանջում, ինչն էլ խոչընդոտում է ՓՄՁ վարկառուներին շուկա մտնելու համար: Վերը կատարած քննարկումներից հանգել ենք այն եզրակացության, որ Հայաստանում ջերմոցային տնտեսության զագացմանը խոչընդոտում են երկու հիմնական գործոններ ֆինանսական ներդրումների իրականացումը և ջեռուցման հիմնախնդիրները: Ներդրումների հարցում խնդիրը կրում է համապարփակ բնույթ, որը պահանջում է կիրառել այնպիսի քաղաքականություն, ինչը կնպաստի օտարերկրյա ներդրումների և տեղական մասնավոր ներդրողների միջոցների ներգրավմանը: Գրականություն ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարություն 4. Տնտեսության պետական կարգավորում, Ուս. ձեռնարկ, - Երևան: Տնտեսագետ, 2015թ., էջ ՀՀ Սահմանադրության 31-րդ հոդվածի հողի սեփականության իրավունքներից չեն օգտվում օտարերկրյա քաղաքացիները, որն ամրագրված է նաև Հողային օրենսգրքում, հոդված 209: 6. Կուրղինյան Գ. ՀՀ ներդրումային միջավայրը կարգավորող օրենսդրական դաշտը և դրա կատարելագործման հիմնախնդիրները: Տնտեսության զարգացման կառավարման հիմնախնդիրներ: Պարբերական գիտական ժողովածու/ Տնտեսագիտության և կառավարման ինստիտուտ 7. Օտարերկրյա ներդրումների մասին ՀՀ օրենք, հոդված 7 8. Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության մասին ՀՀ օրենք, հոդված Ագրոբիզնեսի հետազոտությունների և կրթության միջազգային կենտրոն ICARF, ՀՀ գյուղատնտեսության ոլորտում ներդրումների խթանման ուղիները, Երևան, 2017թ.

227 Ռուբեն ԳԱԹՐՋՅԱՆ ՀՀ վերականգնվող էներգետիկայում և գյուղատնտեսության ոլորտում ներդրումների իրականացման ինստիտուցիոնալ խնդիրները Բանալի բառեր. վերականգնվող էներգիա, ներդրումների արդյունավետություն, գյուղատնտեսություն, ներդրումներ, ՕՈՒՆ, ինստիտուցիոնալ գործիքներ Վերականգնվող էներգետիկան համարվում է Հայաստանի էներգաարտադրության հեռանկարային ոլորտը, որի օգտագործման ռեսուրսները (արևի ճառագայթներ, քամու ուժ) գրեթե անսահմանափակ են բայց դրանց կիրառման համար անհրաժեշտ են զգալի քանակի ֆինանսական ներդրումներ: Հեղինակը հոդվածում վեր է լուծել այն խոչընդոտները, որոնք ներկայումս հնարավորություն չեն տալիս լայնամաշտաբ ձևով զարգացնել այդ ոլորտը: Նա կոնկրետ թվերով ներկայացնում է ՕՈՒՆ-երի նվազման միտումը, հիմնավորելով, որ դրա պատճառներից են օրենսդրական բա-ցերը: Key words: Renewable Energy, Investment Efficiency, Agriculture, Investments, FDI, Institutional Tools :,,,,

228 вÚÎ²Î²Ü Èð²îì² ²ÞîÆ üæü²üê²î²ü èºêàôðêüºðæ вÚ²ÚÂØ²Ü ÒºìÆ öàöàêàôâúàôüüºðæ ØÆîàôØܺðÀ гñáõÃÛáõÝ Ì²îðÚ²Ü ºäÐ ¹³ë³Ëáë, ³ëåÇñ³Ýï ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. ѳÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßï, ³éó³Ýó Ù»¹Ç³, ¼ÈØ-Ý»ñ,»Ï³Ùáõï, ¼ÈØ-Ý»ñÇ ýçý³ýë³íáñáõù, Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñ, ýçý³ýë³ï³ý é»ëáõñëý»ñ гٳó³ÝóÇó û ïíáõý»ñç ï³ñ»ï³ý ϳÝáݳíáñ ³ Á 217 í»ñççý ï³ñçý»ñçý ÉÇáíÇÝ Ýáñ Çñ³íÇ ³Ï ëï»õí»é ѳÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³Ï³Ý ¹³ßïáõÙª ѳݻóÝ»Éáí ýçý³ýë³ï³ý ³é³í»É ϳÛáõÝ ³ÕÛáõñÝ»ñÇ ÝïñÙ³Ý: ì»ñççý ï³ëý³ùû³ïáõù ³Ï³Ý á áëáõãûáõý Ïñ»É ݳ ³í³Ý¹³Ï³Ý ÅáõéݳÉÇëï³Ï³Ý áñíáõý»áõãûáõýá, ËÙ³ ñ³ï³ý ³ß˳ï³ÝùÇ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÙÁ Çñ³Ï³Ý³óáõÙÁ ó³ýó³ûçý Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñáõÙ: ÆÝãå»ë ó³ýï³ó³í Ó»é- ݳñϳïÇñ³Ï³Ý áñíáõý»áõãûáõý Çñ³Ï³Ý³óÝáÕ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝ, ³ÛÅÙ ¼ÈØ-Ý»ñÇ ËÙ³ ñáõãûáõýý»ñá ë ÙïÝáõÙ»Ý ßáõϳ۳ϳÝ, ³é ïñ³ûçý ïýï»ëáõãû³ý ѳٳϳñ Ç Ù»ç: гÛÏ³Ï³Ý ³í³Ý¹³Ï³Ý ³éó³Ýó Éñ³ïí³Ï³Ý ¹³ßïÁ, ¼ÈØ-Ý»ñÇ áñíáõý»áõãûáõýá ųٳݳϳÏÇó Ùñó³Ïó³ÛÇÝ ïýï»ëáõãû³ý ѳٳϳñ Ç Ù»ç Ç Ñ³Ûï»Ý»ñ»É Ýáñ ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý ѳñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ÙáÕçáõÃÛáõÝ: Ü»ñϳÛáõÙ Åáõé³ÉÇëï³Ï³Ý áñíáõý»áõ- ÃÛ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÁ г۳ëï³ÝáõÙ ëï»õí»é ųٳݳϳÏÇó ³ñï³¹ñáÕ-ëå³éáÕ Ñ³ñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ: гÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³Ï³Ý ¹³ßïáõÙ Ï³Ý ¼ÈØ-Ý»ñ, áñáýù ëå³éáõçý áí³ý¹³ïáõãûáõý»ý í³ ³éáõÙ 218 : ºñ áõûãá ¹»é ë ÝáñáõÛà г۳ëï³ÝáõÙ, ë³ï³ûý ÙÇç³½ ³ÛÇÝ Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñÇ áñóá ϳñáÕ û ï³ï³ñ ¹»ñ áõý»ý³é ³Ûë ѳñóáõ٠ѳçáÕáõÃÛ³Ý Ñ³ëÝ»Éáõ ѳٳñ: ³Å³Ýáñ¹³ ñáõãû³ý ÙÇçáóáí ýçý³ýë³ï³ý ËݹÇñÝ»ñÁ ÉáõÍáÕ Éñ³ïí³- ÙÇçáóÁ ëå³éáõçý Çñ Éë³ñ³ÝÇÝ Ý»ñϳ۳ÝáõÙ Ñݳñ³íáñÇÝë ³ÝϳË, ËÙ³ ñáõãûáõýá ÅáõéݳÉÇëï³Ï³Ý áñíáõý»áõãûáõýá ϳñáÕ Ï³éáõó»É»É- Ý»Éáí ¼ÈØ-Ç ë» ³Ï³Ý ³Å³Ýáñ¹³ ÇñÝ»ñÇ ß³Ñ»ñÇó: ¼ÈØ-Ç Ï³é³í³ñÙ³Ý ³Ûë ûñçý³ïý ³ÏïÇíáñ»Ý ÏÇñ³éíáõÙ ³ÙáÕç ³ß˳ñÑáõÙ: ÆÝãå»ë ó³ý- ϳó³Í ïýï»ë³ï³ý áéáñï, ³Ûë ¹³ßïÁ ë áõýç ѳçáÕáõÃÛ³Ý Ñ³ë³Í ÙÇ ù³ýç ûñçý³ïý»ñ, áñáýù ¹³ñÓ»É»Ý ß³ï»ñÇ Ñ³Ù³ñ áñå»ë ÁݹûñÇݳϻÉÇ ³ß˳ï³ÝùÇ Ï³½Ù³Ï»ñåÙ³Ý ³ñ¹Ûáõݳí»ï, ³ñ¹Ç³Ï³Ý ï³ñ»ñ³ï: гñ³íÏáñ»³Ï³Ý Newstapa Ñáɳݹ³Ï³Ý De Correspondent ÅáõéݳÉÇë- 217 سñïÇñáëÛ³Ý ê., гٳó³ÝóÇ çç³ûçý ϳåÇ Ý»ñó ³ÝóáõÙÁ, êáóç³é³ï³ý Ù»¹Ç³Ý»ñÁ г۳ëï³ÝáõÙ, 2017Ã., Èà àôê í»ñéáõí³ï³ý ѳݹ»ë, 9, 2017, ç гËí»ñ¹Û³Ý Ü., ø³ûé ¹»åÇ í ³ñáíÇ áí³ý¹³ïáõãûáõý, MEDIA.am, Ññ³å³ñ³Ïí³Í ª Ã., ѳë³Ý»ÉÇ Ã. ¹ñáõÃÛ³Ù [

229 ï³ï³ý Ëáßáñ åé³ïýáñù»ñç áñíáõý»áõãû³ýá ß³ï»ñÇÝ á áñáõù 219 : ÞáõÏ³Û³Ï³Ý Ñ³ñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³Ï³Ý ¹³ßïÁ í»ñ³íí»é ˳Ûï³Õ»ï ûñ ³ÝǽÙÇ, áñï»õ ³ÏïÇí ëï»õííáõù»ý çççý»ñ, Ùñó³ÏóáõÃÛ³ÝÁ ã¹çù³óáõ çççý»ñý É Ù³Ñ³ÝáõÙ»Ý: ijٳ- ݳϳÏÇó ¼ÈØ-Ý»ñÇ Ï³é³í³ñáõÙÁ ÅáõéݳÉÇëï³Ï³Ý áñíáõý»áõãû³ý Çñ³Ï³Ý³óáõÙÁ г۳ëï³Ýáõ٠ٻͳå»ë ï³ñ»ñ ¹³ñ³ëϽÇÝ Çñ³Ï³- ݳóíáÕ Ï³é³í³ñáõÙÇó: ¼ÈØ-Ý»ñǪ ëå³éáõçý ñ³í»éáõ ѳٳñ ³ÛÅÙ ³é³í»É ÏáõÝ ÙÇç³í³Ûñ ëï»õíí»é, áñçý ѳñÙ³ñí»Éáõ ѳٳñ ÑÙïáõÃÛáõÝÝ»ñ»Ý å»ïù: гÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßïÇ Ý»ñϳ۳óáõóÇãÝ»ñÇó ³ÏïÇí Ù»ÏÁ ëå³éáõçý ñ³í»éá ϳåáõÙ ¼ÈØ-Ǫ ßáõϳÛáõÙ áõý»ó³í ³é³í»ÉáõÃÛáõÝ- Ý»ñÝ Áݹ Í»Éáõ ÙÇçáóáí, ÙÛáõëÁª ٻͳóÝáõÙ ³éϳ áí³½¹³ûçý ï³ñ³íùá ųٳݳÏÁ: гßíÇ ³éÝ»Éáí ó³ýó³ûçý Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñÇ É³ÛÝ ³ñ³ ï»ùå»ñáí ½³ñ ³óáõÙÁ г۳ëï³ÝáõÙ 220 ª áí³½¹³ûçý ï³ñ³íùç ËݹÇñÁ ß³ï Ñ»ßï ÉáõÍ»ÉÇ ï»ëýçï³å»ë, ÇëÏ Å³Ù³Ý³Ï³ÛÇÝ ³éáõÙáí ųٳݳ- ϳÏÇó áí³½¹á ëå³éáõçý Ý»ñϳ۳óíáõÙ ³ÝÁݹѳï, ³ñ¹ÛáõÝùáõÙª Ó»é- ݳñÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÙÇ ù³ýç ѳñÛáõñ ¹áɳñÇ ¹ÇÙ³ó áí³½¹»ý å³ïíçñáõù ѳÛÏ³Ï³Ý ¼ÈØ-Ý»ñáõÙ: áí³½¹á ³ÛÅ٠ϳñáÕ Ñ³ÛïÝí»É áã ÙdzÛÝ Éñ³ïí³ÙÇçáóÇ Ï³ÛùÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý çáõù, ³ÛÝ Ïóíáõ٠ݳ ³é³ÝÓÇÝ Ññ³å³ñ³- ÏáõÙÝ»ñÇÝ 221 : гÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßïáõÙ ýçý³ýë³ï³ý é»ëáõñëý»ñç ÝïñïáõùÁ ϳñáÕ ¼ÈØ-ÇÝ Ñ³ëóÝ»É ³Ý ³Ù í³ñï³íáñù³ý, ÇÝãÁ ³é ïñ³ûçý ѳñ³»- ñáõãûáõýý»ñáõù ³í³Ï³ÝÇÝ ÁݹáõÝí³Í»ñ áõûã : гٳß˳ñѳÛÇÝ ½³ñ- ³óáõÙÝ»ñÁ ÃáõÛÉ»Ý ï³éçë ³ÏÝϳɻÉ, áñ Ù»¹Ç³-ǽݻëÁ Ù»Í ³å³ ³ áõ- Ý»óáÕ áéáñï : ÄáÕáíñ¹³í³ñ³óÙ³Ý áõõç éý³í»ñïñç ѳٳñ, ÇÝãåÇëÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÝ, ³ÛÝ Ï³ñáÕ Ï³ñ ³Å³ÙÏ»ï ѳïí³ÍáõÙ ³ñ³ áñ»ý»ï³- Ùáõï ³å³Ñáí:г۳ëï³ÝáõÙ áñíáõ ³ÝÏ»ñÁ ï»õ³ï³ý ¼ÈØ-Ý»ñÇ ëï»õí- Ù³Ý Ï³Ù áñíáõý»áõãû³ý ѳٳñ ë³ñù³ýí³í ³é³ÝÓÇÝ í³ñï³ï»ë³ïý»ñ ãáõý»ý 222, ãï³ Ý³ ѳñóÇ ³éÝãáõÃÛ³Ù áñ ѻﳽáïáõÃÛáõÝ Ï³Ù íç ³- ϳ ñáõãûáõý: ²ñ¹ÛáõÝùáõ٠ϳñ»ÉÇ ÙdzÛÝ»Ýó¹ñ»É, áñ ѳÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßïáõÙ ¹»é í³ñï»ñç ÙÇçáóáí ã»ý ³ß˳ïáõÙ, ãý³û³í ³½Ù³ÃÇí 219 س¹³ÃÛ³Ý Ø., Èñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñ, áñáýó ÃÇÏáõÝùáõÙ ÁÝûñóáÕÝ»ñÝ»Ý, кîø, Ññ³å³ñ³Ïí³Í ª Ã., ѳë³Ý»ÉÇ Ã. ¹ñáõÃÛ³Ù [ 220 ÛáõÉ˳ݹ³ÝÛ³Ý ¾., Æëϳݹ³ñÛ³Ý Ü., ¼³Ý í³í³ûçý Éñ³ïíáõÃÛ³Ý ¹³ßïÁ ¼ÈØ-Ý»ñÇ Ñ³Ý¹»å í»ñ³»ñùáõýùá г۳ëï³ÝáõÙ, ÎáíϳëÇ ÇÝëïÇïáõï, 2010Ã. 221 î» ë гÛÏ³Ï³Ý Å³Ù³Ý³Ï ûñ³ã»ñãç ³éó³Ýó ï³ñ»ñ³ï᪠¼ÈØ-Ý»ñÇ áñíáõý»áõãû³ý í³ñï³íáñù³ý ѳñóáõÙÝ»ñÇÝ Ç å³ï³ëë³ýª г۳ëï³ÝÇ ³ÝÏ»ñÁ ïíû³éý»ñ ã»ý ïñ³ù³¹ñáõùª ³ÛÝ Ñ³Ù³ñ»Éáí ѳ ³Ëáñ¹Ý»ñÇ ³ÕïÝÇáõÃÛáõÝ: âý³û³í ¹ñ³Ýª áñ Éñ³ïí³ÙÇçáóÇ í³ñï³íáñù³ý Ù³ëÇÝ ÇÝýáñÙ³ódz ³ó ï»õ»ï³ïí³ï³ý ѳٳϳñ»ñáõ٠ѳë³Ý»ÉÇ ã :

230 ³ÝÏ»ñ ³ÏïÇíáñ»Ý áí³½¹ý»ñ»ý ï»õ³¹ñáõù ÇÝãå»ë ó³ýó³ûçý, ³ÛÝå»ë É ³í³Ý¹³Ï³Ý Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñáõÙ 223 :²Ûë å³ñ³ ³Ûáõ٠ѳñóÁ, û ÇÝãå»ë áñíáõý»áõãûáõý ͳí³ÉáõÙ, ÇÝã ýçý³ýë³ï³ý é»ëáõñëý»ñ ïýáõù Éñ³ïí³ÙÇçáóÁ, ÙÝáõÙ íç ³ñÏ»ÉÇ: âý³û³í ùçã ã»ý ¹»åù»ñÁ,»ñ ¼ÈØ-Ý»ñÝ Çñ»Ýó áñíáõý»áõãûáõýá ϳéáõóáõÙ»Ý ¹ñ³Ù³ßÝáñѳÛÇÝ Íñ³ ñ»ñç ѳßíÇÝ 224 : ÜßÛ³ÉÁ ɳÛÝ ï³ñ³íáõù ï³í åñ³ïïçï³ Ñ³ïϳå»ë ³Ù»ñÇÏ۳ݻíñáå³Ï³Ý ³é³ç³ï³ñ Éñ³ïí³¹³ßïáõÙ: Êáßáñ ¹ñ³Ù³ßÝáñÑÝ»ñÇ ÙáõïùÇ Ñ³ßíÇÝ ³é³ç³ï³ñ ËÙ³ ñáõãûáõýý»ñá ϳñáÕ»Ý ³ÏïÇí ß³ñáõ- Ý³Ï»É Çñ»Ýó Éñ³ïí³Ï³Ý áñíáõý»áõãûáõýá, ë³ï³ûý ³Û¹ ¹»åùáõÙ ³ÝÑñ³- Å»ßï áñí»é ³ñ¹»Ý Ù»Ï Ï³Ù ÙÇ ù³ýç ÃÇñ³Ë³ÛÇÝ Ã»Ù³Ý»ñÇ Éáõë³³Ý- Ù³Ý ßñç³Ý³ÏáõÙ: ²ë»É û ¹ñ³Ù³ßÝáñÑÁ ϳñáÕ û Ý»É ¼ÈØ-ÇÝ, ͳé³Û»É áñå»ë Ëáßáñ ýçý³ýë³ï³ý é»ëáõñë, ë³ï³ûý ËÙ³ ñáõãû³ýª ÙÇ Ï³Ù Ñ³ßí³Í áéáñïý»ñç Éáõë³³ÝÙ³Ý ßñç³Ý³ÏáõÙ: êå³éáõçý ϳñ»ÉÇ ñ³í»é ݳ ñ»ý¹ç ëï»õíù³ù: ñ»ý¹á ã³ ³- ½³Ýó ɳÛÝ Ñ³ëϳóáõÃÛáõÝ, ë³ï³ûý ³ÛÝ Çñ Ù»ç å³ñáõý³ïáõù ݳ áñáß³ïç ѳïϳÝÇßÝ»ñ ³Ûë ³éáõÙáí ëå³éáõç Ùáï ϳñáÕ ³ëáódzódz, ëå³ëáõù ³é³ç³Ý³É: ì»ñççý ï³ñçý»ñçý ѳÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßïáõÙ ëï»õíí»é»ý ñ»ý¹³ûçý ѳÕáñ¹áõÙÝ»ñ, Ç Ñ³Ûï»Ý»Ï»É ÙÇ ß³ñù Ù»¹Ç³- ¹»Ùù»ñ: øçã ã»ý ¹»åù»ñÁ,»ñ ѳÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßïáõÙ ËÙ³ ñ³ï³ý ÃÇÙ»ñÇ áë³ï»õáõùý»ñ»ý ÉÇÝáõÙ: Î³Ý ÙÇ ù³ýç í³é ûñçý³ïý»ñ, áñáýù ñ³ýóí»é»ý г۳ëï³ÝáõÙ í»ñççý ï³ëý³ùû³ïáõù 225 : ºñ»ÙÝ Ù»¹Ç³-¹»Ùù»ñÁ, ѳÛïÝÇ Ý³Ë³ Í»ñÁ ϳñáÕ»Ý áõý»ý³é Çñ»Ýó Ùßï³Ï³Ý Ñáí³Ý³íáñÝ»ñÇÝ, áñáýù ë ýçý³ýë³ï³ý ³éáõÙáí ûå³ý¹³ïáõ- ÃÛáõÝ»Ý Éñ³ïí³ÙÇçáóÇÝ: ì»ñççý ï³ñçý»ñçý ËÇëï Ýϳï»ÉÇ Ý³Ë³ Í»- ñçª Ù»Ï Éñ³ïí³ÙÇçáóÇó ÙÛáõëÇÝ ³ÝóÝ»ÉÁ: 2012 Ã. ²ñÙøáÙ»¹Ç ݳ˳ ÇÍÁ êçíçéü»ã ÇÝï»ñÝ»ï³ÛÇÝ Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÇó ï»õ³ áëí»ó ²ñÙ- ÜÛáõ½ Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝ 226 ª ¹³éݳÉáí ³é³çÇÝÝ»ñÇó Ù»ÏÁ, áñá ó³ýó³ûçý Ù»¹Ç³ÛÇó ³Ýóáõ٠ϳï³ñáõÙ ³í³Ý¹³Ï³Ý Ù»¹Ç³: Ü»ñϳÛáõÙ ³Û¹ 223 î ³Ï³Ý Å³Ù³Ý³Ï ÂºðÂ.am Éñ³ïí³ÙÇçáóáõÙ ³éϳ гÛǽݻë³ÝÏ ö À-Ç áí³½¹á, áñ ѳÛïÝíáõÙ áã ÙdzÛÝ Éñ³ïí³ÙÇçáóÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ï³ÛùáõÙ, ³ÛÉ Ññ³å³ñ³ÏáõÙÝ»ñÇÝ ÏÇó: г ³Ë ÝáõÛÝ ¼ÈØ-áõ٠ϳñáÕ»Ý ï»õ ïý»é ÙÇ ù³ýç ³ÝÏ»ñÇ áí³½¹³ûçý å³ëï³éý»ñ: 224 гÏáÛ³Ý Â., à±ñ ¼ÈØ-Ý»ñÝ»Ý ëï³ýáõù ¹ñ³Ù³ßÝáñÑÝ»ñ ÇÝãá±õ, Ðñ³å³ñ³Ï ûñ³ã»ñã, Ññ³å³ñ³Ïí³Í ª Ã., ѳë³Ý»ÉÇ Ã. ¹ñáõÃÛ³Ù [ 225 Øáõñ³¹Û³Ý î., Ð1-Ç Éñ³ïí³Ï³ÝÁ ϳÝí³Ý³ áëíç, ²ñï³Ï лñÇùÛ³ÝÁ ÏñÏÇݻûñáõÙ ÏÉÇÝÇ, гÛÏ³Ï³Ý Å³Ù³Ý³Ï ûñ³ã»ñã, Ññ³å³ñ³Ïí³Í ª Ã., ѳë³Ý»ÉÇ Ã. ¹ñáõÃÛ³Ù [ 226 ³ñë»ÕÛ³Ý ²., ²ñÙùáÙ»¹ÇÝ Ù³ñïÇó ÏÉÇÝÇ ²ñÙÝÛáõ½Ç»Ã»ñáõÙ, MEDIA.am, Ññ³å³ñ³Ïí³Í ª Ã., [

231 ݳ˳ ÇÍÁ Ñ»é³ñÓ³ÏíáõÙ Ù»Ï ³Ûɪ ATV Ñ»éáõëï³³ÉÇùáí: гÝñ³ÛÇÝ ùýý³ñïáõùý»ñç ï»õçù ï³éáíª Ýáñ áí³½¹³ïáõý»ñ 227 áõý»ó³í гÝñ³ÛÇÝ Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÁ, áñá Ùßï³å»ë ³ÝÓݳϳ½ÙÇ Ñ³Ù³ÉñáõÙÝ»ñÇ ÙÇçáóáí áñóáõù å³ñå³ý»é Ñ»éáõëï³¹ÇïáÕÝ»ñÇ Ñ»ï³ùñùñáõÃÛáõÝÁ Çñ ³ñï³¹ñ³ÝùÇ Ñ³Ý¹»å: 2011Ã. Þ³Ýà ѻéáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ÐáñǽáÝ Éñ³ïí³Ï³Ý ÃáÕ³ñÏÙ³Ý É˳íáñ Ù»Ïݳ³Ý î»ë³ï»ï Íñ³ ñç í³ñáõ Üí»ñ Øݳó³Ï³ÝÛ³ÝǪ гÝñ³ÛÇÝ Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝ ï»õ³ áëí»éá Ù»Í ³ñÓ³ ³Ýù ëï³ó³í 228 : øýý³ñïáõù³ûçý Çñ³íÇ ³Ï ëï»õíí»ó,»ñ 2016 Ã. ݳ ³ñ¹»Ý Éù»ó гÝñ³ÛÇÝ Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÁ 229 : Üáñ áí³½¹³ïáõý»ñç Ý»ñ ñ³í»éáõ Çñ Éë³ñ³ÝÇÝ ÝßÛ³É Ù»¹Ç³-¹»ÙùÇ ÙÇçáóáí å³ñ»éáõ ù³ûé Ó»éݳñÏ»É ó³ýó³ûçý ²é³çÇÝ Éñ³ïí³Ï³Ý -Áª 1in.am ϳÛùÁ 230 : Èë³ñ³ÝÇ Ñ³Ù³ñ Ñ»ï³ùñùñáõÃÛáõÝ ß³ñÅ»Éáõ áí³½¹ç ÙÇçáóáí, Ï³Ù É ýçý³ýë³ï³ý ³ÛÉ ³ÕÛáõñÝ»ñÇ Ý»ñ ñ³íù³ý ѳٳñ ѳÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßïáõÙ Ã»Å»Ý å³ûù³ñáõùª áñó»éáí ѳÛïÝÇ, ³ñ¹»Ý ÁݹáõÝí³Í ѳ- Õáñ¹áõÙÝ»ñÇ Ù»¹Ç³-¹»Ùù»ñÇ Ñ³ßíÇÝ ýçý³ýë³ï³ý Ëáßáñ ÙÇçáóÝ»ñ, ï³ñ³ï»ë³ï Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñ Ý»ñ ñ³í»é, ß³ÑáõÛà ³å³Ñáí»É áõ ½³ñ ³óÝ»É Ç½Ý»ëÁ: гÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßïáõÙ Ýϳñï»ÉÇ Ñ³ïϳå»ë ÁÝïñ³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñçó ³é³ç ù³õ³ù³ï³ý áí³½¹ç ͳí³ÉÝ»ñÇ Ù»Í³óáõÙÁ: âý³û³í ѳÛÏ³Ï³Ý ³í³Ý¹³Ï³Ý ó³ýó³ûçý Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñÁ ãáõý»ý ó ³ÝóÇÏ ³ß˳ï»Éáõ ëï½áõýùý»ñª ѳÝñáõÃÛ³ÝÁ Ý»ñϳ۳óÝ»Éáí Çñ»Ýó áñíáõý»áõãû³ý ýçý³ýë³ï³ý ѳßí»ïíáõÃÛáõÝÝ»ñÁª ï»õ»ïáõãûáõý ï³éáí é»ëáõñëý»ñç ϳ٠ýçý³ýë³íáñù³ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ³ÕÛáõñÇ Ù³ëÇÝ, ë³ï³ûý ³Ù»Ý ³Ý ³Ù ÁÝïñ³Ï³Ý áñíáýã³óç ݳËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½³ñß³íç Å³Ù³Ý³Ï ½³Ý³½³Ý Éñ³ ñáõ³ï³ý ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ï³ñíáõ ¼ÈØ-Ý»ñÇ Ùßï³¹Çï³ñÏáõÙÝ»ñÁ ÃáõÛÉ»Ý ï³éçë áñáß³ïç ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñ áõý»ý³é ѳٻٳïáõÃÛáõÝÝ»ñ ³Ý»É: êï³óíáõù, áñ Ñݳñ³íáñ ѳë- Ï³Ý³É ¼ÈØ-Ç ïýï»ë³ï³ý ß³Ñáõó»ñáõÃÛáõÝÁ ³Û¹ ßñç³ÝáõÙ: ÐÐ ²½ ³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ 2012Ã. Ñ»ñÃ³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ý³ËÁÝïñ³- Ï³Ý ù³ñá½ãáõãû³ý ųٳݳϳѳïí³Íáõ٠ûÏݳÍáõÝ»ñÇÝ, ѳٳٳëݳ- Ï³Ý ÁÝïñ³Ï³ñ áí ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ Ù³ëݳÏóáÕ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ, Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹³ßÇÝùÝ»ñÇÝ ïñ³ù³¹ñíáõ í ³ñáíǻûñ³Å³Ù³Ý³- 227 Ü»ñϳÛáõÙ ûñ»ýùáí ³ñ»Éí³Í гÝñ³ÛÇÝ Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃ۳ݻûñáõÙ Ñ»é³ñÓ³Ï»É ó³ýï³ó³í áí³½¹, ³ó³éáõÃÛ³Ù ëáóç³é³ï³ý áí³½¹ç Ùß³ÏáõóÛÇÝ Ù³ñ½³Ï³Ý Íñ³ ñ»ñç Ñáí³Ý³íáñÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ ï»õ»ï³ïíáõãûáõý: 228 Þ³ÝÃÇ Ù»Ïݳ³Ý Üí»ñ Øݳó³Ï³ÝÛ³ÝÁ ï»õ³ áëíáõù гÝñ³ÛÇÝ Ñ»éáõëï³ï»ëáõÃÛáõÝ, NEWS.am, Ññ³å³ñ³Ïí³Í ª Ã., 229 гÝñ³ÛÇÝáõ٠ϳ¹ñ³ÛÇÝ ç³ñ¹. Üí»ñ Øݳó³Ï³ÝÛ³ÝÇÝ Ñ»é³óñ»É»Ý, Ðñ³å³ñ³Ï ûñ³ã»ñã, ã. [ 230 ²ë³ïñÛ³Ý., Üí»ñ Øݳó³Ï³ÝÛ³ÝÝ ²é³çÇÝ Éñ³ïí³Ï³ÝáõÙ, MEDIA.am, Ññ³å³ñ³Ïí³Í ª Ã., [

232 ÏÇ Ù»Ï ñáå»ç ë³ï³ ÇÝÁ ²ñÙÜÛáõ½ Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÁ ë³ñù³ýí»é ñ 18 ѳ½³ñ ÐÐ ¹ñ³Ùª Ý»ñ³éÛ³Ý ²²Ð-Ý: ³óÇ ³Û¹ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ûÏݳ- ÍáõÇÝ, Ïáõë³ÏóáõÃÛ³ÝÁ ϳ٠Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹³ßÇÝùÇÝ Ý³ËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½ãáõãû³ý ³ÙáÕç ųٳݳϳѳïí³ÍáõÙ ³Ù»Ý ûñ ųÙÁ 18:00-Çó ÙÇÝã 20:00 ϳñáÕ ñ ïñ³ù³¹ñí»é ³é³í»É³ áõûýá 6 ñáå»»ã»ñ³å³ù³- ݳÏ: ܳËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½³ñß³íç ÃÃ. ÁÝÏ³Í Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍáõÙ Ðè²Ð-Ç ÏáÕÙÇó Çñ³Ï³Ý³óí³Í Ùßï³¹Çï³ñÏÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ 231 óáõûó»ý ï³éçë, áñ Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÁ í ³ñáíÇ Ï³ñ- áí ïñ³ù³¹ñ³í»ã»ñ³å³ù³ý³ïç ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ ëï³ó»é ³í»ÉÇ ù³ý 11,2 ÙÉÝ ÐÐ ¹ñ³ÙǻϳÙáõï 232 : ÜáõÛÝ Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÁ ÑÇÝ ï³ñç ³Ýóª ÐÐ ²½ ³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ 2017 Ã. Ñ»ñÃ³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï Ù»Ï ñáå»ç ë³ï³ ÇÝÁ ë³ñù³ý»é ñ 20 ѳ½³ñ ÐÐ ¹ñ³Ùª Ý»ñ³éÛ³É ²²Ð-Ý 233 : âý³- Û³Í ë³ï³ ÝÇ Áݹ³Ù»ÝÁ ãýãçý ³ñÓñ³óÙ³ÝÁª 2017 Ã. ²Ä ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ý³ËÁïݳñ³Ï³Ý ù³ñá½³ñß³íç Å³Ù³Ý³Ï ²ñÙÜÛáõ½ Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõ- ÃÛáõÝÁ ϳñáÕ³ó³í ëï³ý³é 3,5 ÙÉÝ ÐÐ ¹ñ³ÙǻϳÙáõï 234 : ñ»ã»»ñ»ù ³Ý- ³Ù ùçã»ï³ùáõï, ù³ý ñ³ýóí»é ñ ݳËÏÇÝáõÙ: ݳϳݳ³ñ ǽݻëÇ ï»ë³ýïûáõýçó ë³ Ñ»ïÁÝóó : ¼ ³ÉÇ ï³ñ»ñáõãûáõýá ÑÇÙݳϳÝáõÙ å³û- ٳݳíáñí³Í ²ñÙÜÛáõ½ Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó í³ñ³í ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý á áëáõãû³ù ݳËÏÇÝ ÃÇÙǪ Ù»Ï ³ÛÉ Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõ- ÃÛáõÝ ï»õ³ áëù³ù 235 : Èñ³ïí³Ï³Ý ǽݻëÇ Çñ³Ï³Ý³óáõÙÁ г۳ëï³- ÝáõÙ ã³ ³½³Ýó áëï³å³ïóí³í»ñïñáõù ù³õ³ù³ï³ý áõ ïýï»ë³ï³ý ³ÏïÇí áñíáõý»áõãûáõý Çñ³Ï³Ý³óÝáÕ Ëáßáñ ³ÏïáñÝ»ñÇó: ñ³ýóí³í Ù»- ¹Ç³ áñíáõý»áõãûáõý Çñ³Ï³Ý³óÝáÕ é»ëáõñëý»ñçó ß³ï»ñÁ áõõçõ ϳ٠ÙÇç- Ýáñ¹³íáñí³Í ϳËí³ÍáõÃÛáõÝ áõý»ý ù³õ³ù³ï³ý ϳ٠ïýï»ë³ï³ý ϳéáõÛóÝ»ñÇó, ÇÝãÁ»ñ»ÙÝ ³ó³Ñ³Ûï Ý»ñϳ۳óíáõÙ :»é ë ß³ñáõݳÏíáõÙ ùýý³ñïáõùá, û ϳËí³ÍáõÃÛáõÝÁ ÇÝãåÇëÇ Ó ³ã³ å»ïù áõý»ý³: ²Ý- 231 Ðè²Ð Ùßï³¹Çï³ñÏÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ»½ñ³Ï³óáõÃÛáõÝÁ í»ñ»ïýû³»ã»ñ³ûçý Ñ»é³ñÓ³ÏáÕ Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, é³¹çááýï»ñáõãûáõýý»ñç 2012 Ã. Ù³ÛÇëÇ 6-Ç ²Å ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ý³ËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½ãáõãû³ý ë³ñù³ýí³í ϳñ Ç å³ñå³ýù³ý í»ñ³»ñû³é, ѳë³Ý»ÉÇ Ï³ÛùáõÙ 232 Þáõñç 81 ñáå»»ã»ñ³å³ù³ý³ï ïñ³ù³¹ñí»é ٻͳٳëÝ³Ï³Ý ÁÝïñ³Ï³ñ áí Ù³ëݳÏóáÕ Ã»ÏݳÍáõÝ»ñÇÝ, ³í»ÉÇ ù³ý 543 ñá廪 ѳٳٳëÝ³Ï³Ý ÁÝïñ³Ï³ñ áí Ù³ëݳÏóáÕ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹³ßÇÝùÝ»ñÇÝ: Ãí³Ï³ÝÇ ³åñÇÉÇ 2-Ç ÐÐ ²Ä ݳËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½ãáõãû³ý í ³ñáíǻûñ³Å³ÙÇ 1 ñáå»ç ë³ï³ Ý»ñÁ, ѳë³Ý»ÉÇ Ï³ÛùáõÙ ÃÃ. ÁÝÏ³Í Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍáõÙ Ðè²Ð-Ç ÏáÕÙÇó Çñ³Ï³Ý³óí³Í Ùßï³¹Çï³ñÏÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÝ Áëï Ñ»éáõëï³³ÉÇùÝ»ñÇ é³¹çááýï»ñáõãûáõýý»ñç, ѳë³Ý»ÉÇ Ï³ÛùáõÙ 235 ²¹³ÙÛ³Ý ê., ²ñÙÜÛáõ½ Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý Ýáñ ïýûñ»ýá Ðñ³ã ø»ßçßû³ýý, Ðñ³å³ñ³Ï ûñ³ã»ñã, Ññ³å³ñ³Ïí³Í ª Ã., ѳë³Ý»ÉÇ Ã. ¹ñáõÃÛ³Ù [

233 ϳË, ³½³ï ÇÝùÝáõñáõÛÝ ë» ³Ï³Ý Éñ³ïí³Ï³Ý ù³õ³ù³ï³ýáõãûáõý áñáßáõ ¼ÈØ-Ý»ñ ñ»ã» ãï³ý 236 : ²Ûë å³ûù³ýý»ñá ÃáõÛÉ ã»ý ï³éçë Éë³ñ³ÝÇÝ ³Ýí»ñ³å³Ñáñ»Ý íëï³ñ»é ÇÝãå»ë ³éϳ ó³ýó³ûçý, ³ÛÝå»ë É ³í³Ý- ¹³Ï³Ý Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñÇ ³Ý³ã³éáõÃÛ³ÝÁ: гÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßïáõÙ ³Ûëûñ ³é³Ýó ϳËí³ÍáõÃÛ³Ý Ù»ç ¹ÝáÕ ýçý³ýë³ï³ý ³ÕÛáõñÝ»ñÇ ³éϳ- ÛáõÃÛ³Ý ³í³Ï³ÝÇÝ ³ñ¹ ÅáõéݳÉÇëï³Ï³Ý ³½³ï áñíáõý»áõãûáõý ͳí³É»ÉÁ: âý³û³í Ý»ñϳ å³ñçý ³ñ³ ½³ñ ³ÝáõÙ áí³½¹³ûçý ßáõϳÝ, ë³ï³ûý ³ÛÝ ã³ ³½³Ýó Ï»Ýïñáݳóí³Í»Õ»É ÙÇÝã í»ñç»ñë ºÃ» ÙÇÝã ³ÛÅÙ ÙÇç³½ ³ÛÇÝ áñóá ѳßíÇ ³éÝí»ñ, ³å³ ¹»é ë 2011 Ã.,»ñ ó³ýó³ûçý ÅáõéݳÉÇëïÇÏ³Ý ³ñ³ ³é³çÁÝóó ñ³ýó»ó, áí³½¹á Ϲ³éݳñ ѳÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßïÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ý»ñϳ۳óáõóÇãÝ»ñÇ É˳íáñ»Ï³- ÙïÇ ³ÕÛáõñÁ, ë³ï³ûý ÙÇÝã ³Ûëûñ ùçã ã»ý ¼ÈØ-Ý»ñÁ, áñáýù ýçý³ýë³ï³ý û ÝáõÃÛáõÝ»Ý ëï³ýáõù áñí³ñ³ñý»ñçó ϳ٠å³ïï³ýáõù»ý í»ñççýý»ñçëª Í³é³Û»Éáí áã û ѳÝñáõÃÛ³Ý, ³ÛÉ ³Û¹ ٻϻݳëÝ»ñÇ ß³Ñ»ñÇÝ 237 : ²ÛëåÇëáíª ¹Çï³ñÏ»Éáí г۳ëï³ÝáõÙ ½³Ý í³í³ûçý Éñ³ïí³ÙÇçáó- Ý»ñÇ ÏáÕÙÇó ëï³óíáõ ýçý³ýë³ï³ý é»ëáõñëý»ñç ³ÕÛáõñÝ»ñÇ Ñ³ÛóÛÃ- Ù³Ý Ó»ñÇ á áëáõãû³ý ųٳݳϳ ñáõãûáõý᪠Ýϳï»ÉÇ»Ý ½³ñ ³óáõÙ- Ý»ñ, áñáýù Ý³Ë ³é³ç å³ûù³ý³íáñí³í»ý ѳïϳå»ë ó³ýó³ûçý ¼ÈØ- Ý»ñǪ Éñ³ïí³¹³ßï ³ñ³ Ùáõïùáí: ¼ÈØ-Ý»ñÁ á áë»é»ý Çñ»Ýó ϳé³í³ñÙ³Ý áñíáýã³óá áñóáõù»ý ³é³í»É³å»ë áõß³¹ñáõãûáõý ¹³ñÓÝ»É áí³½¹çý ³Å³Ýáñ¹³ ñáõãû³ýá: г ³Ë ³Ý ³Ù ³ÏïÇíáñ»Ý ÏÇñ³éíáõÙ Éë³ñ³ÝÇÝ Ñ³Õáñ¹áõÙÝ»ñáõÙ Ý»ñ³é»Éáõ ëï½áõýùá 238 : ²Ûë ѳٳï»ùëïáõÙ ³é³çÇϳ ï³ñçý»ñçý Ýϳï»ÉÇ ÏÉÇÝÇ ÅáõéݳÉÇëï³Ï³Ý áñ- ÍáõÙ ïýï»ë³ Çï³Ï³Ý ëï½áõýùý»ñç, Éñ³ ñáõý»ñç ßñç³ÝáõÙ ßáõϳ۳- Ï³Ý Ù»Ë³ÝǽÙÇÝ ïçñ³å»ï»éáõ ÙÇïáõÙÝ»ñ: гÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßïáõÙ ¹»é Ïß³ñáõݳÏíÇ ÝïñïáõùÁ ¼ÈØ-Ý»ñǻϳÙï³»ñáõÃÛ³Ý Ù»Í³óÙ³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇ Ùß³ÏÙ³Ý Ñ³Ù³ñ: 236 гÛÏ³Ï³Ý ¼ÈØ-Ý»ñÁ ÝÙ³±Ý»Ý ³ñ ÙïÛ³Ý ¼ÈØ-Ý»ñÇÝ, Sputnik Éñ³ïí³Ï³Ý áñí³ï³éáõãûáõý, Ã., ѳë³Ý»ÉÇ Ã. ¹ñáõÃÛ³Ù [ 237 ³ ÇÏ Ì³éáõÏÛ³ÝÁ ³í»ÉÇ ù³ý 15 ï³ñç å³ñ ³ïñáõÙ Ëñ³ËáõëáõÙ É³í³ áõûý áõë³ýáõý»ñçý, λÝïñáÝ Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝ, Ññ³å³ñ³Ïí³Í ª Ã., ѳë³Ý»ÉÇ Ã. ¹ñáõÃÛ³Ù ²½³ïáõÃÛáõÝ é³¹çáï³û³ýç ü»ûëáõùû³ý ³ëáõÉÇë ѳÕáñ¹³ß³ñÁ ñ»ã» ³ÙáÕçáõÃÛ³Ù ÑÇÙÝí³Í Facebook ëáóç³é³ï³ý ó³ýóáõù û ï³ï»ñý»ñç ѳñó»ñÇ å³ï³ëë³ýá ½ñáõó³ÏóÇó ëï³ý³éáõ íñ³: гÕáñ¹áõÙÝ áõýç Ù»ÍÉë³ñ³Ýª å³ûù³ý³íáñí³í ÇÝï»ñ³ÏïÇíáõÃÛ³Ý ï³ññáí: ì»ñççýë Ýϳï»ÉÇ Ý³ ³í³Ý¹³Ï³Ý Ù»¹Ç³ÛáõÙ:

234 гñáõÃÛáõÝ Ì²îðÚ²Ü Ð³ÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßïÇ ýçý³ýë³ï³ý é»ëáõñëý»ñç ѳÛÃѳÛÃÙ³Ý Ó Ç á áëáõãûáõýý»ñç ÙÇïáõÙÝ»ñ ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. ѳÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßï, ³éó³Ýó Ù»¹Ç³, ¼ÈØ-Ý»ñ,»Ï³Ùáõï, ¼ÈØ- Ý»ñÇ ýçý³ýë³íáñáõù, Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñ, ýçý³ýë³ï³ý é»ëáõñëý»ñ Ðá¹í³ÍáõÙ Ý»ñϳ۳óíáõ٠ѳÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßïáõÙ í»ñççý ï³ñçý»- ñçý ï»õç áõý»ó³í ýçý³ýë³ï³ý é»ëáõñëý»ñç Ý»ñ ñ³íù³ý Ýáñ Ù»Ãá¹- Ý»ñÁ: î»ëýáéá Ç³Ï³Ý ³ñ¹Ç á áëáõãûáõýý»ñá ѳݻóñ»É»Ý ¼ÈØ-Ý»ñÇݻϳÙáõï Ýïñ»É Çñ»Ýó áñíáõý»áõãû³ý ϳ½Ù³Ï»ñåÙ³Ý Ñݳñ³íáñ áéáñïáý»ñáõùª ߳ѳ ñ é»éáí Ýáñ áí³½¹³ïáõý»ñçý: ²ñ¹Ç ѳÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßïÁ, ãáõý»ý³éáí ³ÙáÕç³Ï³Ý ³ÝϳËáõÃÛáõÝ ³½³ïáõÃÛáõÝ, ¹»é ß³ñáõݳÏáõ٠ѳÝñáõÃÛ³ÝÁ Ý»ñÏ³Û³Ý³É áñå»ë áã ϳËÛ³É ¼ÈØ, áñá íáëï³ñ»éç ѳٳí áñóáõù áõý»ý³é Ñ»ï áõý»ñç ßñç³ÝáõÙ: Üßí»É»Ý ³ÛÝ Ýϳï»ÉÇ ÙÇïáõÙÝ»ñÁ, áñáýù ϳñáÕ»Ý Ùáï³Ï³ ï³ñçý»ñçý ïýï»ë³ï³ý ٻͻϳÙáõï»ñ»É ¼ÈØ-Ý»ñÇÝ: Key words: Armenian news outlet, online media, news media, income, media financing, media, financial resources, political advertising, election campaign :, -, -,,, -,,,,

235 ø²ô²ø²î²ü àì²¼ À àðäºê вÚÎ²Î²Ü Èð²îì² ²ÞîÆ üæü²üê²î²ü ²Ô Úàôð Øáõß»Õ ÐàìêºöÚ²Ü ³Ý. Çï. ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ гñáõÃÛáõÝ Ì²îðÚ²Ü ºäÐ ¹³ë³Ëáë, ³ëåÇñ³Ýï ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. ³éó³Ýó Ù»¹Ç³, ¼ÈØ-Ý»ñ, ¼ÈØ-Ý»ñÇ ýçý³ýë³íáñáõù, ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ, ù³õ³ù³ï³ý ûÏݳÍáõ, Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñ ܳËÏÇÝ ³ß˳ñѳϳñ Ç Éáõ½áõÙÁ ¹ñ³Ý ³ñ³ áñ»ý ѳçáñ¹³Í Ýáñ ³ß˳ñѳϳñ Ç Ó ³íáñáõÙÝ ³ñÙ³ï³Ï³Ý áë³ï»ñåáõùý»ñç ѳÝ-»óñ»ó ݳ Éñ³ïí³¹³ßïÁ: ²éó³Ýó Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñÁ Ù»¹Ç³ÛÇ Ñ³ñ- óÏÝ»ñÁ ß³ñáõݳÏáõÙ»Ý ³í»É³Ý³É г۳ëï³ÝáõÙª ûñ»óûñ ñ³í»éáí ï»- Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñ ÝïñáÕ Éë³ñ³ÝÇ Ù»Í Ù³ëÁ: ²Ûë ѳٳï»ùëïáõÙ ³í³Ý¹³- Ï³Ý Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñÁ ëïë»é»ý å³ûù³ñ ÙÕ»É Çñ»Ýó áõý»ó³í ³½¹»óáõ- ÃÛáõÝÝ»ñÇ áéáñïá Ñݳñ³íáñÇÝë ããáõé³óý»éáõ å³ñå³ý»éáõ ѳٳñ: ²Û¹ ÃíáõÙ Ý»ñϳÛáõÙ ³ÏïÇí å³ûù³ñ ͳí³ÉíáõÙ áí³½¹³ûçý ßáõϳÛáõÙ, áñï»õ Ñ»éáõëï³ï»ëáõÃÛáõÝÁ ¹»é ë ß³ñáõݳÏáõÙ å³ñå³ý»é ѳí³Ý³Ï³Ý áí³½¹³ïáõç Ñ»ï³ùñùñáõÃÛáõÝÁ ÉÇÝ»É ³Ù»Ý³å³Ñ³Ýçí³Í Éñ³ïí³ÙÇçáóÁ áí³½¹³ûçý ÑáÉáí³ÏÝ»ñÇ ï³ñ³íù³ý ѳÝñ³ÛݳóÙ³Ý ³éáõÙáí: ØÇïáõÙÝ ³ß˳ñÑáõÙ ë ÝáõÛÝÝ. Ñ»éáõëï³ï»ëáõÃÛáõÝÁ ß³ñáõݳÏáõÙ ³- é³çý³ñ»ñã Éñ³ïí³ÙÇçáó ÉÇÝ»É áí³½¹³ûçý ³ñß³íÝ»ñÇ Ï³½Ù³Ï»ñåÙ³Ý ³éáõÙáí 239 : áí³½¹á ß³ñáõݳÏáõÙ ³ÏïÇíáñ»Ý ÏÇñ³éí»É ù³õ³ù³ï³ý áñíáý- óóÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ïª ݳËÁÝïñ³Ï³Ý áõéáõù ¹³éݳÉáí ûÏݳÍáõÝ»ñÇ, Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í»ñççýý»ñçë ÏáÕÙÇó ³é³ç ù³ßí³í ù³õ³ù³ï³ý ³- Õ³ ³ñÝ»ñÇ ³é³ç˳ճóÙ³Ý Ñ³ñóáõ٠ϳñ áñ ÙÇßï ³ñ¹ÛáõÝù»ñáÕ áñíçù: î»ëýáéá dzå»ë ½³ñ ³ó³Í ³ß˳ñÑáõÙ ù³õ³ù³ï³ý PR-Ç ¹»ñÁ ß³ï Ù»Í : гïϳå»ë ϳñ áñíáõù Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñÇ ¹»ñÁ PR Íñ³ ñ»- ñç Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý Ñ³ñóáõÙ: Ü»ñϳÛáõÙ ³é³Ýó ¼ÈØ-Ý»ñÇ û ÝáõÃÛ³Ý Ñݳñ³íáñ ã ³ñ¹Ûáõݳí»ï ù³õ³ù³ï³ý ù³ñá½³ñß³í, Íñ³ ñ³ûçý PR ³ñß³í- Ý»ñ ϳ½Ù³Ï»ñå»É: ²ñ¹Ç³Ï³Ý áéáñïç áõëáõùý³ëçñáõãûáõýá ѳݻóÝáõÙ ù³õ³ù³ï³ý áí³½¹çª ¼ÈØ-Ý»ñÇ íñ³ ³½¹»óáõÃÛ³Ý ³é³í»É Ù³Ýñ³ÏñÏÇÝ ÁÝϳÉÙ³ÝÁ, ù³ýç áñ ³ÛÝ ýçý³ýë³»ñ. ÃáõÛÉ ï³éçë Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñÇÝ áõù³ñý»ñ ³ß˳ï»É ݳËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½³ñß³íç áõéáõù: Communications

236 ø³õ³ù³ï³ý PR-Ç ÑݳñùÝ»ñÇ Ï³½ÙáõÙ Ù»Í ï»õ áõýç ù³õ³ù³ï³ý áí³½¹á: ²ÛÝ í³õáõó ûÏݳÍáõÝ»ñÇݪ ÁÝïñáÕÝ»ñÇÝ í³ ³é»Éáõ É˳íáñ áñíçùý»ñçó Ù»ÏÝ : áí³½¹á ï³ñ»ñ ¹ñë áñáõùý»ñ áõýç Ñ»éáõëï³ï»ëáõÃÛáõÝáõÙ, é³¹çáûáõù ïå³ Çñ Ù³ÙáõÉáõÙ: г۳ëï³ÝáõÙ ³éó³Ýó Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñÇ ³½Ù³»é ¹³ßïÇ ëï»õíáõùá ½³ñ ³óáõÙÁ í»ñççý ï³ñçý»ñçý ÃáõÛÉ»Ý ïí»é ù³õ³ù³ï³ý áí³½¹çý É³í ¹ñë áñí»éáõ ѳÝñáõÃÛ³Ý áõß³¹ñáõãûáõýá ñ³í»éáõ ݳ ѳٳó³ÝóáõÙ: гÛÏ³Ï³Ý ³éó³Ýó Éñ³ïí³¹³ßïáõÙ Ý»ñϳÛáõÙ ß³ï ѳñÙ³ñ ѳñóÏÝ»ñ»Ý ëï»õíí»é ù³õ³ù³ï³ý ûÏݳÍáõÝ»ñÇ Ù»¹Ç³-³é³ç˳ճóáõÙÁ ϳÝáݳϳñ»Éáõ ѳٳñª Áݹ ñï»éáí ëáóç³é³ï³ý Ù»¹Ç³ÛÇó ÙÇÝã ûٳïÇÏ Éá Ý»ñ: ²é³Ýó áí³½¹ç ¹Åí³ñ å³ïï»ñ³óý»é ݳ ³í³Ý¹³Ï³Ý Ù»¹Ç³Ýª ÇÝãå»ë Ñ»éáõëï³- é³¹çá»ã»ñý»ñá, ³ÛÝå»ë É Ù³ÙáõÉÁ: áí³½¹á áí³½¹³ûçý å³ëï³éý»ñý ³Ù»Ýáõñ»Ýª ù³õ³ùý»ñç Ññ³å³ñ³ÏÝ»ñáõÙ, áõáóý»ñáõù, ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý ïñ³ýëåáñïáõù, ݳϻÉÇ áã ݳϻÉÇ ß»Ýù»ñÇÝ: áí³½¹á Ñ»Õ»Õ»É Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ³éó³Ýó Éñ³ïí³- ¹³ßïÁ, Áݹ ñï»é ÏÛ³ÝùÇ ñ»ã» áéáñ ݳ ³í³éÝ»ñÁª ³ÏïÇí å³ñ»éáí ù³õ³ù³óçý»ñç áõß³¹ñáõãûáõýá: áí³½¹ç Ýå³ï³ÏÁ Ñݳñ³íáñÇÝë Ñëï³Ï ë³ñù³ýíáõù, áñå»ë½ç ³ñÓñ³Ý³ ¹ñ³ ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛáõÝÁ ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ ѳÝñáõÃ۳ݪ Éë³ñ³ÝÇ íñ³: áí³½¹á ï»õ»ï³ïíáõãûáõý ѳÕáñ¹áõÙ, ͳÝáóóÝáõÙ ëå³éáõçý ßáõϳÛáõÙ ³éϳ ³åñ³ÝùÇ Ù³ëÇÝ, ³½¹³ñ³ñáõÙ ¹ñ³ áõý»ý³éáõ ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛáõÝÁ, áñóáõù Ñݳñ³íáñÇÝë ÁÝϳɻÉÇ ¹³ñÓÝ»É ³Ù»ÝÁ, ÇÝã»Ýóϳ í³ ³éùÇ ÙÕáõÙ ëå³éáõçý ÝÙ³Ý 240 : áí³½¹³ûçý ³ñ¹Ûáõݳ»ñáõÃÛáõÝÁ í»ñççý ï³ñçý»ñçý ³í»ÉÇ Ëáßáñ³ó»Éª ¹³éݳÉáí ÙÇ Ý³ ³í³é, áñç ßÝáñÑÇí ï»õ»ï³ïíáõãû³ý Çñ³Ï³- ݳóÙ³Ý áñíáýã³óá»ýã³¹ñáõù û ýçý³ýë³ï³ý, û ù³õ³ù³ï³ý ߳ѻñ: ²ÝÏ³Ë áí³½¹ç Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý Ï³åáõÕÇÝ»ñÇ Ñ³ñóÏÝ»ñÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝÇóª ³ÛÝ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ï³éçë Ù»Í áõù³ñ ³ß˳ï»É: ²ñ¹Ç ѳÛ- Ï³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßïáõÙ áí³½¹á ¹³ñÓ»É ³ÝϳËáõÃÛ³Ý É˳íáñ»ñ³ß- ˳íáñÁ 241 : ijٳݳϳÏÇó ѳÛÏ³Ï³Ý Ù»¹Ç³¹³ßïáõÙ ³ÝÏ³Ë áõå»õ Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñ áõý»ý³éáõ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ³Ý³å³ñÑÁ Ýñ³Ýó íñ³»ñïñç Çß˳- ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ù³õ³ù³ï³ý áñíçãý»ñç, Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ½³Ý³½³Ý áñí³ñ³ñý»ñç ³ÛÉ Ñݳñ³íáñ ßñç³Ý³ÏÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ýçý³ýë³ï³ý ÝßáõÙÝ»ñÇ ³ó³Ï³ÛáõÃÛáõÝÝ : ê³ ³é³çÇÝ Ñ»ñÃÇÝ»Ýó¹ñáõÙ, áñ áéáñ 241 ºñ ³ÝÇ Ù³ÙáõÉÇ ³ÏáõÙÇ ³Ù á ³ Çñ, Ññ³å³ñ³Ïí³Í Ã., ѳë³Ý»ÉÇ Ã. ¹ñáõÃÛ³Ù [

237 ³ÝÏ³Ë ¼ÈØ-Ý»ñÁ å»ïù ýçý³ýë³ï³ý ÙÇ ù³ýç ³½Ù³½³Ý ³ÕÛáõñÝ»ñ Ýïñ»Ý áõý»ý³ý, ³Ûó ¹ñ³Ýù åçïç ÉÇÝ»Ý ³ÛÝåÇëÇù, áñáýù ã»ý ÙÇç³- ÙïÇ Éñ³ïí³ÙÇçáóÇ ËÙ³ ñ³ï³ý áñíáõý»áõãû³ýá: ²ÛëÇÝùݪ ϳÛáõÝ ³Ý- Ï³Ë Éñ³ïí³Ï³Ý ¹³ßï áõý»ý³éáõ ѳٳñ ³ÝÑñ³Å»ßï Ý³Ë ³é³ç ½³ñ- ³óÝ»É áí³½¹ç áéáñïá áõß³¹ñáõãûáõý ¹³ñÓÝ»É ³Û¹ ÙÇçáóáí ýçý³ýë³- ϳݻϳÙáõïÝ»ñ ëï³ý³éáõý: ø³õ³ù³ï³ý áí³½¹á, áñ ݳËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½³ñß³íç ³ÝÙݳóáñ¹ Ù³ëÝ,»ñ»ÙÝ ¹³éÝáõÙ Ëáßáñ áõù³ñý»ñ ýçý³ýë³ï³ý Ùáõïù»ñ áõý»ý³éáõ É˳íáñ ñ³í³ï³ýá: гÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßïáõÙ»Õ»É»Ý ¹»åù»ñ,»ñ Éñ³ïí³ÙÇçáóÁ, ù³õ³ù³ï³ý áñíáý- óóÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï áñó»éáí ³í»ÉÇ ß³ï Ùáõïù»ñ áõý»ý³é, ³Ý ³Ù í³ý»é ûÏݳÍáõÝ»ñÇÝ áõ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇݪ ³é³ç³ñÏ»Éáí ³é³í»É ³ñÓñ ÇÝ, ù³ý ³é³ç³ñÏíáõÙ ³é ïñ³ûçý áí³½¹ç ¹»åùáõÙ 242 : ²ÛëåÇëÇ ¹»åù»ñÁ ϳÝáݳϳñ»Éáõ ѳٳñ Ó ³Ï»ñåí³Í ÉáõÍáõÙÝ»ñ»Ý ³é³ç³ñÏíáõÙ ÀÝïñ³Ï³Ý ûñ»ýë ñùáõù: Ðá¹í³Í 20-áõÙ Ù³Ýñ³Ù³ëÝ Ý»ñϳ۳óíáõ٠û ݳËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½ãáõãûáõýá ½³Ý í³í³ûçý Éñ³ïíáõÃÛ³Ý ÙÇçáóÝ»ñáí Çñ³Ï³Ý³óÝ»Éáõ ϳñ Á, û ÙÇ ß³ñù ¹ñáõÛÃÝ»ñ, áñáýù ϳñ ³íáñáõÙ»Ý ù³- Õ³ù³Ï³Ý áí³½¹ç Ý»ñÁ: гٳӳÛÝ áñíáõ ÀÝïñ³Ï³Ý ûñ»ýë ñùç, áñý áõåç Ù»ç 2016 Ã. ÑáõÝÇëÇ 1-Çó, ÐÐ Ù³ëݳíáñ ѳÝñ³ÛÇÝ Ñ»éáõëï³- ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ý߳ݳÏáõÙÇó áã áõß, ù³ý 10 ûñ Ñ»ïá Ý»ñϳ۳óÝáõÙ»Ý ù³õ³ù³ï³ý áí³½¹ç ë³ï³ Ý»ñ: Æñ Ñ»ñÃÇÝ Ð»éáõëï³ï»ëáõÃÛ³Ý é³¹çáûç ³½ ³ÛÇÝ Ñ³ÝÓݳÅáÕáíÁ å³ñï³íáñíáõù Ññ³å³ñ³Ï»É ѳÝñ³ÛÇÝ é³¹çáûç ѳÝñ³ÛÇÝ Ñ»éáõëï³ï»ëáõÃÛ³Ý í ³ñáíǻûñ³Å³ÙÇ áí³½¹³ûçý Ù»Ï ñáå»ç ÇÝÁ, áñá ãç ϳñáÕ»ñ³½³Ýó»É ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ý߳ݳÏÙ³ÝÁ ݳËáñ¹áÕ í»ñççý 6 ³Ùëí³ Ñ³Ù³ñ ³é ïñ³- ÛÇÝ áí³½¹ç Ó ³íáñí³Í ßáõÏ³Û³Ï³Ý ³ñÅ»ùÁ ÙÇÝã ݳËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½ãáõãû³ý ³í³ñïÁ ãç ϳñáÕ á áëí»é 243 : ì»ñ»ïýû³»ã»ñ³ûçý Ñ»é³/ñ- Ó³ÏáõÙ Çñ³Ï³Ý³óÝáÕ Ð³Û³ëï³ÝÇ ÙÛáõë é³¹çááýï»ñáõãûáõýý»ñá Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ý߳ݳÏáõÙÇó áã áõß, ù³ý 10 ûñ Ñ»- ïá Çñ»Ýó»Ã»ñáí å³ñï³íáñí³í»ý Ññ³å³ñ³Ï»É Çñ»Ýó í ³ñáíǻû- ñ³å³ùç áí³½¹³ûçý Ù»Ï ñáå»ç ÇÝÁ, áñá ÏñÏÇÝ ãç ϳñáÕ»ñ³½³Ýó»É ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ý߳ݳÏÙ³ÝÁ ݳËáñ¹áÕ í»ñççý 6 ³Ùëí³ Ñ³Ù³ñ ³é ïñ³ûçý áí³½¹ç ÙÇçÇÝ ÇÝÁ ÙÇÝã ݳËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½ãáõãû³ý ³í³ñïÁ ãç ϳñáÕ á áëí»é: лﳽáïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ óáõûó»ý ïí»é, áñ г۳ëï³ÝáõÙ áí³½¹³ûçý Ûáõç»Ý ãç á áëíáõù ³ñ¹»Ý»ñ»ù ï³ñç ß³ñáõ- 242 ²ñÑ»ëï³Ï³Ý ³ñÓñ Ý»ñ, гÛÏ³Ï³Ý Å³Ù³Ý³Ï, Ññ³å³ñ³Ïí³Í Ã., ѳë³Ý»ÉÇ Ã. ¹ñáõÃÛ³Ù [ 243 ÐÐ ÀÝïñ³Ï³Ý ûñ»ýë Çñù, ÁݹáõÝí³Í 2016 Ãí³Ï³ÝÇ Ù³ÛÇëÇ 25-ÇÝ, ѳë³Ý»ÉÇ Ã. ¹ñáõÃÛ³Ù [

238 Ý³Ï 244, áë³ñ»ýá ï»õç áõý»ýáõù Ûáõç»Ç Ýáñ ï»õ³³ßëáõù: ºÃ» ݳË- ÏÇÝáõÙ áí³½¹³ûçý ѳñóÏÁ ÑÇÙݳϳÝáõÙ ÙdzÛÝ Ñ»éáõëï³ï»ëáõÃÛáõÝÝ ñ, ³å³ ³ÛÅÙ áõù³ñý»ñá»ý ѳëÝáõ٠ݳ ³éó³Ýó Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñÇÝ: ê³ Ã»ñ ë áñ³ï»é ³Ýëå³ë»ÉÇ ã³ñå», áñáíñ»ï ѳٳß˳ñѳÛÇÝ ÙÇïáõÙÝ ³Û¹åÇëÇÝ: áéáñý ³ÛÅÙ ÝáõÙ»Ý ¹»åÇ Ñ³Ù³ó³Ýó: Àëï ÝáõÛÝ áõëáõùý³ëçñáõãûáõýý»ñçª Ùáï 3-5 ïáïáëáí ³í»É³ó»É ³ñï³ùÇÝ áí³½¹ç é³- ¹ÇáÛáí áí³½¹³ûçý áí³ý¹³ïáõãû³ý Ñ»é³ñÓ³ÏÙ³Ý Ûáõç»Ý: ²ñï³ùÇÝ áí³½¹ç å³ñ³ ³Ûáõ٠г۳ëï³ÝáõÙ í³õáõó ³ñ¹»Ý Ñ»- ï³ùñùçñ åñ³ïïçï³ Ó ³íáñí»É: ÎÇñ³éáõÃÛ³Ý»Ý ¹ñíáõ٠ѳÝñ³ÛÇÝ í³ûñ»ñáõù ï»õ³ï³ûí³í í³ñ³ý³ïý»ñá: г۳ëï³ÝÇ Ï»ÝïñáÝ³Ï³Ý ÁÝïñ³Ï³Ý ѳÝÓݳÅáÕáíÁ ÙÇßï Ñ»ï áõù ³ñï³ùÇÝ áí³½¹ç Ý»ñÇ ë³ñ- Ù³ÝÙ³ÝÁ ¹ñ³Ýó á áëáõãûáõýý»ñç Ñݳñ³íáñÇÝ ã³ Ï³Ýáݳϳñ í³í ÝáõÛÃÇÝ: ܳËÁÝïñ³Ï³Ý å³ûù³ñç ßñç³Ýáõ٠ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³ÝÝ áõ ÁÝïñáÕÝ»ñÇÝ áñáß³ïçáñ»ý áõõõáñ¹ù³ý ѳٳñ í³ñ³ý³ïý»ñç íñ³ ѳÛïÝí³Í áí³½¹á ß³ï ³í»ÉÇ ùçã ³½¹»óáõÃÛáõÝ áõýç, ù³ý ù³õ³ù³ï³ý áí³½¹á, áñá Ñ»é³ñÓ³ÏíáõÙ Ñ»éáõëï³ï»ëáõÃÛ³Ù áõ é³¹çáûáí, Ï³Ù É ï»õ ïýáõù Ù³ÙáõÉáõ٠ϳ٠ųٳݳϳÏÇó ³éó³Ýó Ù»¹Ç³ÛáõÙ 245 : ø³õ³ù³ï³ý áí³½¹á, áñç Ýå³ï³ÏÁ ù³õ³ù³ï³ý ûÏݳÍáõÝ»ñÇ, Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï³ùñùñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Íñ³ ñ»ñç ѳÝñ³Û³óáõÙÝ, ù³ñá½ã³ï³ý ÝáõÛà áõýç: ܳËÁÝïñ³Ï³Ý áõéáõù ³ÛÝ ËÇëï Áݹ Íí³Í : лéáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃ- ÛáõÝÝ»ñÁ, Éñ³ïí³¹³ßïÇ Ý»ñϳ۳óáõóÇãÝ»ñÁ, áñó»éáí Ñݳñ³íáñÇÝë ³Ý- ϳËáõÃÛáõÝ ¹ñë áñ»é áõ ãï³å»é Çñ»Ýó áñ ù³õ³ù³ï³ý ûÏݳÍáõÇ Ï³Ù Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý Ñ»ï, ³Ù»Ý áí³½¹³ûçý ñáå»ý ½ áõûß»ý ïñ³ù³¹ñáõù, ù³ýç áñ áí³½¹³ûçý áí³ý¹³ïáõãûáõýá ãç ËÙ³ ñíáõù 246 : ÀÝïñáÕÝ»ñÇ Ï³ÙùÇ ³½³ï ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý íñ³ Ý»ñ áñíáõãû³ý ûñ»ýë¹ñ³ï³ý ³ñ»Éáõ- ÙÁ ѳ ³Ë ãç ѳñ íáõù г۳ëï³ÝáõÙ, ÇÝãÇ ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ áí³½¹³ïçñý»- ñçý ѳëÝáõÙ ß³ï Ù³ÝÇåáõÉÛ³ïÇí ѳÝñáõÛÃÇÝ áõõõáñ¹áõ ù³õ³ù³ï³ý áí³½¹, ÇÝãÇ ¹ÇÙ³ó ïñíáõù Ù»Í í ³ñª ³å³Ñáí»Éáí Áëï ³Û¹Ù Ý³ ó³ý- ϳÉǻûñ³Å³Ù³Ý³Ï: öáñóá óáõûó ïí»é, áñ г۳ëï³ÝáõÙ Ñ»éáõëï³ï»ëáõÃÛáõÝÝ ³Ù»ÝÇó å³ñ³ýçí³íý áõ ݳ óÝÏÝ ù³õ³ù³ï³ý áí³½¹çý ïñíáõ»ã»ñ³å³ù³- ݳÏÇ í ³ñÇ ³éáõÙáí: 2017 Ã. ³åñÇÉÇ 2-Ç Ð³Û³ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ²½ ³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ Áݹ³é³ç ë éíáõ Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõ- 244 ²ëñÛ³Ý., г۳ëï³ÝÇ áí³½¹³ûçý ßáõϳݪ Ãí»ñáí, MEDIA.am, Ññ³å³ñ³Ïí³Í Ã., [ 246 ÐÐ áí³½¹ç Ù³ëÇÝ ûñ»ýù, ÁݹáõÝí³Í 1996 Ãí³Ï³ÝÇ ³åñÇÉÇ 30-ÇÝ, ѳë³Ý»ÉÇ Ã. ¹ñáõÃÛ³Ù [

239 ÃÛáõÝÝ»ñÝ áõ é³¹çááýï»ñáõãûáõýý»ñá ë³ñù³ý»é ÇÝ ù³ñá½³ñß³íç ųٳ- ݳϳѳïí³ÍáõÙ ù³õ³ù³ï³ý áõå»ñçý ïñ³ù³¹ñí»éçù í ³ñáíǻûñÇ ë³ï³ Ý»ñÁ: ÀÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ù³ñá½³ñß³íç Ù»ÏݳñÏÇóª 2017 Ãí³Ï³ÝÇ Ù³ñïÇ 5-Çó ÙÇÝã 31-Áª ųÙÁ 24:00-Ý Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ù³õ³ù³ï³ý áí³½¹ç Ý»ñÁ ï³ï³ýíáõù ñ Áëï Ñ»éáõëï³³ÉÇùÝ»ñÇ: ²Ù»ÝÇó óÝÏ ÇÝÁ ³é³ç³ñÏáõÙ ÇÝ Þ³Ýà ²ñÙ»Ýdz Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝ- Ý»ñÁ 247 : ºñÏáõ Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹»åùáõ٠ݳ Ñëï³Ï ù³õ³ù³- ϳÝáõÃÛáõÝ Ï³ñ, áñ ݳËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½ãáõãû³ýá Ù³ëݳÏóáÕ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ, Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹³ßÇÝùÝ»ñÇÝ Ù»Ï ûñí³ ÁÝóóùáõÙ ïñ³ù³¹ñíáõ í ³ñáíǻûñ³Å³Ù³Ý³ÏÁ ã ñ ϳñáÕ»ñ³½³Ýó»É 6 ñáå»ý: úñçý³ïª ²ñÙ»Ýdz Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ ³é³ç³ñÏáõÙ ñ ÐÐ ¹ñ³Ù Ù»Ï ñáå»ç ¹ÇÙ³ó,»Ã»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍÁª 18:00-20:00-Ý Áݹ- ñï»éáí: Þ³Ýà ѻéáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÁ»Ã»ñÇ ÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³- ÍÇ Ù»Ï ñáå»ç ¹ÇÙ³ó ÝáõÛÝù³Ý áõù³ñ ñ å³ñ³ýçáõù: Æ ¹»å, Þ³Ýà -Ç ¹áõëïñ ( ÛáõÙñÇáõÙ Ñ»é³ñÓ³ÏíáÕ) Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÁª ¹ñ³Ù ñ å³ñ³ýçáõù Ù»Ï ñáå»ç ѳٳñ Áݹ ñï»éáí»ã»ñçª 19:00-22:00 ųٳݳ- ϳѳïí³ÍÁ: Ø»Ï ñáå»ç ѳٳñ ¹ñ³ÙÇó ³í»ÉÇ áí³½¹³ûçý ÇÝ ÇÝ ë³ñù³ý»é г۳ëï³ÝÇ Ñ³Ýñ³ÛÇÝ Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÁª Ù»Ï ñáå»ýª ÐÐ ¹ñ³Ù, гÛϳϳݻñÏñáñ¹ Ñ»éáõëï³³ÉÇù Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõ- ÝÁª ÏñÏÇÝ ÝáõÛÝù³Ý áõù³ñç ¹ÇÙ³ó: гÝñ³ÛÇÝ Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝáõÙ ù³õ³ù³ï³ý áí³½¹ç ѳٳñ Ñëï³Ï ųٳݳϳѳïí³Í ã ñ ýçùëíáõù, ÙÇÝã¹»é гÛϳϳݻñÏñáñ¹ Ñ»éáõëï³³ÉÇùÁ ù³õ³ù³ï³ý áí³½¹ç»ã»ñç ѳٳñ Áݹ ñï»é ñ 18:00-20:00 ųٳݳϳѳïí³ÍÁ, ÇëÏ Ý³ËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½ãáõãû³ýá Ù³ëݳÏóáÕ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ, Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹³ßÇÝùÝ»ñÇÝ Ù»Ï ûñí³ ÁÝóóùáõÙ ïñ³ù³¹ñíáõ í ³ñáíǻûñ³Å³Ù³Ý³ÏÁ ãç ϳñáÕ»ñ³½³Ýó»É 10 ñáå»ý 248 : ø³ñá½³ñß³íç áõéáõù гÝñ³ÛÇÝ Ñ»- éáõëï³áýï»ñáõãûáõýý ³Ýí ³ñ 60 ñáå» ïñ³ù³¹ñ»éáõ å³ñï³íáñí³íáõ- ÃÛáõÝ áõý»ñ ݳËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½ãáõãû³ýá Ù³ëݳÏóáÕ áéáñ Ïáõë³Ïóáõ- ÃÛáõÝÝ»ñÇ, Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹³ßÇÝùÝ»ñÇ ³éç 249 : è³¹çáï³û³ýý»ñçó ë³ï³ Ý»ñ ÇÝ Ý»ñϳ۳óñ»É ÙdzÛÝ 8 é³¹çááýï»ñáõãûáõýý»ñ: ²Ù»ÝÇó óÝÏÁ 247 ÐÐ ²½ ³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ 2017à ³åñÇÉÇ 2-ÇÝ Ï³Û³Ý³ÉÇù Ñ»ñÃ³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ý³ËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½ãáõãû³ý í ³ñáíǻûñ³Å³ÙÇ ë³ï³ Ý»ñÁ, лéáõëï³ï»ëáõÃÛ³Ý é³¹çáûç ³½ ³ÛÇÝ Ñ³ÝÓݳÅáÕáíÇ Ï³Ûù, Ññ³å³ñ³Ïí³Í Ã., ѳë³Ý»ÉÇ Ã. ¹ñáõÃÛ³Ù [ 248 ÝáõÛÝ ï»õáõùª лéáõëï³ï»ëáõÃÛ³Ý é³¹çáûç ³½ ³ÛÇÝ Ñ³ÝÓݳÅáÕáíÇ Ï³Ûù 249 êáõùç³ëû³ý È., гÛïÝÇ ª áñù³±ý»ã»ñ³å³ù ïñ³ù³¹ñí»éáõ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇݪ ݳËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½ãáõãû³ý ѳٳñ, ²é³íáï, Ññ³å³ñ³Ïí³Í Ã., ѳë³Ý»ÉÇ Ã. ¹ñáõÃÛ³Ù [

240 ØÇ -FM è³¹çá ì³ý é³¹çááýï»ñáõãûáõýý»ñáõù»ã»ñç Å³Ù³Ý³Ï ù³õ³ù³ï³ý áí³½¹ç Ù»Ï ñáå»ý ñ ݳѳïíáõÙª ÐÐ ¹ñ³Ù: г۳ëï³Ý۳ݻñÏáõ ÏáÙ»ñóÇáÝ Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñǪ ²ñÙ»- Ýdz Þ³ÝÃ, ûñçý³ïáí ѳëϳݳÝù, û ݳËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½³ñß³íç ÁÝóóùáõÙ ù³õ³ù³ï³ý áõå»ñçó áñù³ý»ï³ùáõï»ý ëï³ó»é ѳÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßïÇ»ñÏáõ ³é³ç³ï³ñÝ»ñÁ: лﳽáïáõÃÛ³Ý ³ÕÛáõñ ͳé³- Û»É ÃÃ. ÁÝÏ³Í Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍáõÙ Ðè²Ð-Ç ÏáÕ- ÙÇó Çñ³Ï³Ý³óí³Í Ùßï³¹Çï³ñÏÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÝ Áëï Ñ»éáõëï³³ÉÇù- Ý»ñÇ é³¹çááýï»ñáõãûáõýý»ñç: ²ÛëåÇëáíª ²ñÙ»Ýdz Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõ- ÃÛáõÝÁ 2017 Ã. ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ñ³ýóí³í 9 Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹³ßÇÝùÝ»ñÇ ïñ³ù³¹ñ»é ñ ÁݹѳÝáõñ ͳí³Éáí ßáõñç 526 ñáå» áõ ¹ñ³ ¹ÇÙ³ó ëï³ó»é 52,6 ÙÉÝ ÐÐ ¹ñ³Ù, ³Û¹ ÃíáõÙ í ³ñáíǻûñ³Å³Ù³Ý³ÏÇó ã»ý û ïí»é ºÉù Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹³ßÇÝùÁ, ²½³ï ¹»ÙáÏñ³ïÝ»ñ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÁ, г۳ëï³ÝÇ ÏáÙáõÝÇëï³- Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÁ: ²ñÙ»Ýdz Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý í ³ñáíÇ Ï³ñ áí ïñ³ù³¹ñí³í»ã»ñ³å³ù³ý³ïçó ³Ù»ÝÇó ß³ï û ïí»é ñ г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÁª ßáõñç 160 ñáå» 250 : гٳӳÛÝ ÝáõÛÝ Ùßï³¹Çï³ñÏÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñǪ Þ³Ýà ѻéáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ù ù³ñá- ½³ñß³íÇ ûñ»ñçý ïñ³ù³¹ñ»é ÁݹѳÝáõñ ͳí³Éáí 553 ñáå» áõ ¹ñ³ ¹Ç- Ù³ó ³é³ç³ï³ñ í³ñï³ýçß áõý»óáõ Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÁ ëï³ó»é 55,3 ÙÉÝ ÐÐ ¹ñ³Ù: ºñ ³ÝÇ ³í³ ³Ýáõ 2017Ã. Ù³ÛÇëÇ 14-Ç ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ³é³ç г- Û³ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ï³ñ³íùáõù áñíáõ Ãíáí 11 Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»- ñáõãûáõýý»ñ 4 é³¹çááýï»ñáõãûáõýý»ñ Ý»ñϳ۳óñ»É ÇÝ ù³ñá½³ñß³íç ųٳݳϳѳïí³ÍáõÙ ù³õ³ù³ï³ý áõå»ñçý ïñ³ù³¹ñí»éçù í ³ñáíǻûñÇ ë³ï³ Ý»ñÁ 251 : ñ³ýù ñ»ã» ÝáõÛÝÝ ÇÝ, ÇÝã ÐÐ ²½ ³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ 2017Ã. ³åñÇÉÇ 2-ÇÝ Ï³Û³ó³Í Ñ»ñÃ³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ý³ËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½ãáõãû³ý í ³ñáíǻûñ³Å³ÙÇ ë³ï³ Ý»ñÇ ¹»åùáõÙ: ²Ù»ÝÇó óÝÏ ÃÃ. ÁÝÏ³Í Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍáõÙ Ðè²Ð-Ç ÏáÕÙÇó Çñ³Ï³Ý³óí³Í Ùßï³¹Çï³ñÏÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÝ Áëï Ñ»éáõëï³³ÉÇùÝ»ñÇ é³¹çááýï»ñáõãûáõýý»ñç, лéáõëï³ï»ëáõÃÛ³Ý é³¹çáûç ³½ ³ÛÇÝ Ñ³ÝÓݳÅáÕáíÇ Ï³Ûù, ѳë³Ý»ÉÇ Ã. ¹ñáõÃÛ³Ù [ 8c7cdadf6d57.pdf] Ãí³Ï³ÝÇ Ù³ÛÇëÇ 14-ÇÝ Ï³Û³Ý³ÉÇù ºñ ³ÝÇ ³í³ ³Ýáõ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ý³ËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½ãáõãû³ý ųٳݳϳѳïí³ÍáõÙ ïñ³ù³¹ñíáõ í ³ñáíǻûñ³Å³ÙÇ ë³ï³ Ý»ñÁ, лéáõëï³ï»ëáõÃÛ³Ý é³¹çáûç ³½ ³ÛÇÝ Ñ³ÝÓݳÅáÕáíÇ Ï³Ûù, ѳë³Ý»ÉÇ Ã. ¹ñáõÃÛ³Ù [ 9b4fd54c3f69b.PDF]

241 »Ã»ñÁ ù³õ³ù³ï³ý áí³½¹ç ѳٳñ ²ñÙ»Ýdz Þ³Ýà ѻéáõëï³ÁÝÏ»- ñáõãûáõýý»ñý ÇÝ ³é³ç³ñÏáõÙª ÐÐ ¹ñ³Ù: ø³ñá½³ñß³íç ѳٳñ ݳ˳ï»ëí³Í ÃÃ. ÁÝÏ³Í Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍáõÙ Ðè²Ð-Ç ÏáÕÙÇó Çñ³Ï³Ý³óí³Í Ùßï³¹Çï³ñÏÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÝ Áëï Ñ»- éáõëï³³éçùý»ñç é³¹çááýï»ñáõãûáõýý»ñç óáõûó»ý ï³éçë, áñ ÝßÛ³É ³é³ç³ï³ñ Ñ»éáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ²ñÙ»Ýdz -ǻûñáõÙ í ³ñáíÇ Ï³ñ- áí Ñ»é³ñÓ³Ïí»É ÁݹѳÝáõñ ͳí³Éáí ßáõñç 104 ñáå», áñç ¹ÇÙ³ó Ñ»- éáõëï³áýï»ñáõãûáõýá ëï³ó»é 10,4 ÙÉÝ ÐÐ ¹ñ³Ù: ÆÝãå»ë ²Ä ÁÝïñáõ- ÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ñ³ ³ÛáõÙ Þ³Ýà ѻéáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ù ³í»ÉÇ ß³ï ù³- Õ³ù³Ï³Ý áí³½¹»õ»é, Ñ»ï ³³ñ í ³ñáíǻûñ Ñ»é³ñÓ³Ïí»É ³í»ÉÇ, ù³ý ²ñÙ»Ýdz -áíª ÁݹѳÝáõñ ͳí³Éáí Ùáï 113 ñáå», áñç ¹ÇÙ³ó áñå»ë áëñ³ïáõóáõù Þ³Ýà -ÇÝ ïñí»é 11,3 ÙÉÝ ÐÐ ¹ñ³Ù: ÜßÛ³É ³ÙáÕç ß³- ÑáõÛÃÁ ѳßíí»É Ý»ñ³é»Éáí ³í»É³óí³Í ³ñÅ»ùÇ Ñ³ñÏÁ: ²Ù á»éáíª ÙdzÛÝ 2017 Ã.»ñÏáõ ݳËÁÝïñ³Ï³Ý áõé»ñç ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ ²ñÙ»Ýdz Þ³Ýà ѻéáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ù³õ³ù³ï³ý áí³½¹ç óáõó³¹ñáõãûáõýçó ëï³ó»é»ý ѳٳå³ï³ë˳ݳ³ñ 63 66,3 ÙÉÝ ÐÐ ¹ñ³Ù»Ï³Ùáõï: гÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßïáõÙ ë³ ³í³Ï³Ý³ã³ å³ïï³é»éç áõù³ñ,»ã» ѳßíÇ ³éÝ»Ýù, áñ г۳ëï³ÝÇ áí³½¹³ûçý ßáõÏ³Ý ³Ù»Ý ÇÝ Ã³ ³ÝóÇÏ ãç áñíáõù, ѳ ³Ë Ý»ñϳ۳óíáõÙ áñå»ë ٻݳßÝáñ- ѳÛÇÝ ³ñï³¹ñ³Ï³Ý áéáñï 252 : гÛÏ³Ï³Ý Ù»¹Ç³¹³ßïÇ ÙÛáõëª ³é³í»É áùñ ˳ճóáÕÝ»ñǪ ³éó³Ýó Ù»¹Ç³ÛÇ Ñ³Ù³ñ áõù³ñý»ñá ½ ³ÉÇáñ»Ý ùçã»ý, ë³ï³ûý ѳßíÇ ³éÝ»Éáí ݳ ѳÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßïáõÙ ³éϳ Éñ³- ñáõý»ñç ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ Ý»ñϳ å³ûù³ýý»ñá 253, ëï³ó³í ³ß˳ï³í³ñ- ÓÁ, å³ñ½, áñ ù³õ³ù³ï³ý áí³½¹á г۳ëï³ÝÇ ¼ÈØ-Ý»ñÇ Ñ³Ù³ñ ³å³- ÑáíáõÙ ã³ ³½³Ýó Ëáßáñ ýçý³ýë³ï³ý Ùáõïù»ñª ÃáõÛÉ ï³éáí ѳÝñáõÛÃÇ ³é³ç Ý»ñÏ³Û³Ý³É áñå»ë ³ÝÏ³Ë Éñ³ïí³ÙÇçáó, áñá ϳñáÕ³ÝáõÙ áí³½¹ç ÙÇçáóáí, ³Û¹ ÃíáõÙª ù³õ³ù³ï³ý áí³½¹ç, áñíáõý»áõãûáõý ͳí³É»É: 252 áí³½¹³ûçý ßáõϳ. ³ó³Ñ³ÛïáõÙÝ»ñ, û ÇÝãáõ Ð1-Á ¹áõñë ÙÕí»ó áí³½¹³ûçý ßáõϳÛÇó, Yerkir.am, Ññ³å³ñ³Ïí³Í Ã., ѳë³Ý»ÉÇ Ã. ¹ñáõÃÛ³Ù [ 253 гٳӳÛÝ áã å³ßïáý³ï³ý ѳñóáõÙÝ»ñǪ ѳÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßïáõÙ ³ß˳ïáÕ Éñ³ ñáõý»ñç Ù»Í Ù³ëÁ ëï³ýáõù ÙÇçÇÝáõÙ ÐÐ ¹ñ³Ù ³ß˳ï³í³ñÓ, ùçã ïáïáëý ³ñÓñ í³ñó³ïñíáõ: ²é³í»É Ù³Ýñ³Ù³ëÝ ï» ëª ³ñë»ÕÛ³Ý ²., Èñ³ ñáõý»ñýª Çñ»Ýó ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ å³ûù³ýý»ñç Ù³ëÇÝ, MEDIA.am, Ññ³å³ñ³Ïí³Í Ã., ѳë³Ý»ÉÇ Ã. ¹ñáõÃÛ³Ù [

242 Øáõß»Õ ÐàìêºöÚ²Ü, гñáõÃÛáõÝ Ì²îðÚ²Ü ø³õ³ù³ï³ý áí³½¹á áñå»ë ѳÛÏ³Ï³Ý Éñ³ïí³¹³ßïÇ ýçý³ýë³ï³ý ³ÕÛáõñ ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. ³éó³Ýó Ù»¹Ç³, ¼ÈØ-Ý»ñ, ¼ÈØ-Ý»ñÇ ýçý³ýë³íáñáõù, ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ, ù³õ³ù³ï³ý ûÏݳÍáõ, Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñ Ðá¹í³ÍáõÙ Ý»ñϳ۳óíáõÙ Éñ³ïí³¹³ßïáõÙ ù³õ³ù³ï³ý áí³½¹ç Ýß³- ݳÏáõÃÛáõÝÁ, ¹ñ³ ßÝáñÑÇí Ó»éù»ñí³Í ýçý³ýë³ï³ý Ùáõïù»ñÁ, áñáýù ÃáõÛÉ»Ý ï³éçë Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñÇÝ áñáß³ïç ³ÝϳËáõÃÛáõÝ áõý»ý³é ѳÝñáõÃÛ³ÝÁ Ý»ñÏ³Û³Ý³É áñå»ë áã ϳËÛ³É ¼ÈØ-Ý»ñ: øýý³ñïíáõù г۳ëï³ÝÇ ³ñ¹Ç Ù»¹Ç³ ßáõϳÛáõÙ, ù³õ³ù³ï³ý áí³½¹ç ѳٳñ ¼ÈØ-Ý»ñÇ ÏáÕ- ÙÇó Ý»ñϳ۳óíáÕ Ý»ñÁ, ïñíáõù ݳ»Ï³ÙáõïÝ»ñÇ Ñ³ßí³ñÏ: ²ñÙ»Ýdz Þ³Ýà ѻéáõëï³ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ûñçý³ïáí Ý»ñϳ۳óí»É, û ݳË- ÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½³ñß³íá ù³õ³ù³ï³ý áñíáýã³óá ÇÝãå»ë ϳñáջϳÙï³»ñ ¹³ñÓÝ»É Éñ³ïí³Ï³Ý áñíáõý»áõãûáõýá ѳïϳå»ë Ñ»éáõëï³ï»ëáõÃÛ³Ý å³ñ³ ³ÛáõÙ: : -,,,,,,, Key words: political advertising, Armenian news outlets, online media, new media, income, media financing, politics, pre-election campaign, elections, political candidate

243 ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԲԱԺԱՆՄԱՆ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԻՆՏԵԳՐԱՑԻՈՆ ԽՄԲԱՎՈՐՈՒՄՆԵՐԻ ՇՐՋԱՆԱԿՆԵՐՈՒՄ. ՀԱՅԵՑԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ՄՈՏԵՑՈՒՄՆԵՐ Վռամ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ ՀՊՏՀ, ՄՏՀ ամբիոնի հայցորդ Բանալի բառեր. աշխատանքի բաժանում, տարածաշրջան, ռեսուրսներ, կապիտալ, աշխատուժ, մասնագիտացում Արդի պայմաններում ինտեգրացիոն խմբավորումները ստիպված են մրցունակ ապրանքներ արտադրել ոչ միայն ներքին սպառման համար, այլ նաև կենտրոնանալ արտաքին շուկաների պահանջարկի բավարարման վրա: Սա պայմանավորված է փոխանակման ոլորտի օրինաչափություններով, որտեղ տարածքային միավորը կարող է ինտեգրվել իրացնելով առկա առավելությունները և մասնագիտանալով այդ առավելությունների կողմից թելադրվող ապրանքների արտադրության վրա: Մասնագիտացման ուղղությունը, և հետևաբար, աշխատանքի տարածաշրջանային բաժանման մեջ տվյալ երկրի դերը որոշվում է աշխատանքային, հողային, կապիտալ և ֆինանսական ռեսուրսների ու տեխնոլոգիաների առկայությամբ: Երկրները, որոնք ապահովված են համապատասխան արտադրական ռեսուրսներով, կարողանում են ավելի արագ հարմարվել աշխատանքի բաժանման շուկայական պայմաններին, օգուտներ քաղել մասնագիտացումից ստանալով տնտեսական աճի հնարավորություն 254 : Այն երկրները, որոնք չեն կարողանում ինտեգրվել աշխատանքի տարածաշրջանային բաժանման գործընթացներին, վաղ թե ուշ ինտեգրացիոն խմբավորման շրջանակներում ստանում են աուտսայդերի կարգավիճակ, ինչը իր հերթին կարող է հանգեցնել խմբավորման շրջանակներում ինտեգրման գործընթացների դանդաղեցմանը, իսկ որոշ դեպքերում նաև խբավորման փլուզմանը: Յուրաքանչյուր երկիր աշխատանքի տարածաշրջանային բաժանման և մասնագիտացման համար ունի իր ելակետային պայանները և յուրաքանչյուր ոլորտ ներկայացնում է իր պահանջները դրանց նկատմամբ: Այս պահանջները պայմանավորված են ոլորտի տեխնոլոգիական առանձնա-

244 հատկություններով, որին անհրաժեշտ են բարձրորակ աշխատուժ, համապատասխան հողային տարածքներ, ջրային, էներգետիկ ռեսուրսներ, հումք, փոխադրամիջոցներ և ենթակառուցվածքների որոշակի զարգացման մակարդակ: Ելնելով նշված գործոններով ապահովվածության աստիճանից որոշվում է տվյալ երկրի դերը աշխատանքի տարածաշրջանային բաժանման ճյուղային կամ ներճյուղային դասակարգման մեջ: Միայն այս պայմաններում երկիրը կարող է էական ներդրում ունենալ հասարակական արտադրության արդյունավետության բաձրացման և ինտեգրացիոն խմբավորման տնտեսական աճի մեջ 255 : Մեր կողմից առանձնացվել են մի քանի տիպի երկըրներ, որոնք աշխատանքի տարածաշրջանային բաժանման և մասնագիտացման գործընթացներում հասարակական արտադրության արդյունավետության բարձրացման և ինտեգրացիոն խմբավորման տնտեսական աճի վրա ազդում են ելնելով իրենց բնական առանձնահատկություններից և ռեսուրսաապահովվածությունից: Այսպես, 1.Երկրներ, որոնք բարենպաստ բնակլիմայական պայմանների հետ մեկտեղ ունեն մեծ քանակությամբ բերրի հողեր գյուղատնտեսության զարգացման համար: Սովորաբար նման երկրները հնարավորություն ունեն զարգացնելու շահավետ արդյունաբերության ոլորտները երկարաժամկետ հեռանկարում: Սրա լավ օրինակ կարելի է համարել Իսպանիան և Պորտուգալիան, որոնց արդյունավետ մասնագիտացումը գյուղատնտեսության ոլորտում էական ներդրում է ունեցել ողջ Եվրամիության տնտեսական աճի մեջ: 2.Երկրներ, որոնք ունեն հարուստ ընդերք հանքային ռեսուրսներ, թանկարժեք հանածոներ և այլն: Տնտեսական զարգացման ընթացքում նման երկրները դառնում են կապիտալի և աշխատուժի ձգողության կենտրոն: Այս ռեսուրսների շնորհիվ նշված երկրները որոշ ժամանակ ունենում են տնտեսական աճի և զարգացման զգալի ներուժ, սակայն, բնական ռեսուրսների և հանածոների սպառելիությունը, նման երկրների հաջողությունները դարձնում է ժամանակավոր: Երբ հումքային ռեսուրսները սպառվում են, այս երկրները հայտնվում են ճգնաժամի մեջ, քանի որ նրանց մասնագիտացումը ունի միայն հումքային ուղվածություն և երկրում անբավարար քանակի են վերամշակող արդյունաբերության ճյուղերը: Այսպիսի երկրների ներդրումը ինտեգրացիոն խմբավորման արտադրության արդյունավետության բար-

245 ձըրացման և տնտեսական աճի մեջ սահմանափակվում է միայն հանածոների ներգրավմամբ և ունի զուտ էքստենսիվ բնույթ: 3.Երկրներ, որոնք ունեն աշխատուժի մեծ քանակություն, որի արդյունքում բարձր է գործազրկության մակարդակը: Այս երկրները, զգալով այլ ռեսուրսների կարիք (առաջին հերթին կապիտալի), դժվարությամբ են ինտեգրվում ազատ շուկայական հարաբերություններին և ի սկզբանե ճգնաժամի մեջ հայտնվելու վտանգ ունեն: Աշխատուժ արտադրության գործոնից մասնագիտացման և փոխանակման միջոցով օգուտներ քաղելու խնդիրը, այս երկրների համար հատկապես սուր է: Չնայած երկրների այս խումբը կարող է օգուտներ քաղել արտադրության գործընթացում աշխատուժի վրա կատարվող ցածր ծախսերից, այնուամենայնիվ աշխատուժի շարժունակության շնորհիվ ինտեգրացիոն խմբավորման անդամ երկրներում աշխատավարձի մակարդակը կարող է հավասարվել: Սա հանգեցնում է նրան, ով է- ժան աշխատուժի առավելությունը այս երկրները չեն կարողանում պահպանել երկարաժամկետում: Այնուամենայնիվ, որոշ ինտեգրացիոն խմբավորումների շրջանակներում աշխատանքային ռեսուրսների սահմանափակ շարժունակությունը թույլ է տալիս պահպանել հարուստ և պակաս հարուստ երկրների աշխատավարձերի մակարդակների միջև ճեղքվածքը: Օրինակ, չնայած նրան, որ Ռումինիան Եվրամիության անդամ է արդեն 12 տարի, միևնույն է շարունակվում են պահպանվել ինտեգրացիոն խմբավորման այլ երկրների հետ վերջինիս անվանական աշխատավարձերի միջև էական տարբերությունները: Այսպես, Ռումինիայում 2016 թ. միջին անվանական աշխատավարձը կազմել է 726 եվրո, իսկ ԵՄ անդամ Դանիայում 5225 եվրո 256 : 4.Երկրներ, որոնք ունեն զարգացած արդյունաբերական ոլորտներ և ստեղծել են մեծ քանակությամբ ֆիզիկական կապիտալ: Նրանք որպես կանոն ապահովված են բնական, աշխատանքային և վարկային միջոցներով ու արդյունավետ կերպով ներգրավված են աշխատանքի բաժանման գործընթացներում: Սակայն, սխալ կլիներ կարծել, թե այս երկրները նշված ոլորտում ոչ մի խնդիր չունեն: Նրանց համար ոչ պակաս սուր են կանգնած զարգացման խնդիրները, ինչպես արդյունաբերական, այնպես էլ գյուղատնտե-

246 սական ոլորտներում: Այս երկրների ներդրումը ինտեգրացիոն խմբավորման համախառն արտադրության արդյունավետության բարձրացման մեջ կախված է աշխատանքի տարածաշրջանային բաժանման մեջ նրանց ներգրավածության աստիճանից 257 : Արտադրության արդյունավետության բարձրացման մեծ պահուստ նրանք ունենում են այն ճյուղերում, որոնք երկրի համար լոկոմոտիվի դեր չեն կատարում, սակայն զարգացման մեծ հեռանկար ունեն: 5.Երկրներ, որոնք ունեն խոշոր դրամական կապիտալի կուտակում, հանդիսանում են ֆինանսական և առևտրային կենտրոններ: Փոխատվական և ֆինանսական կապիտալի առկայությունը աշխատանքի տարածաշրջանային բաժանման և մասնագիտացման գործընթացներում, այս երկըրներին տալիս է առաջնայնություն: Դրամավարկային կապիտալի գնողունակության մեծ ուժը թույլ է տալիս առանց դժվարության ներգրավել աշխատանքային և հումքային ռեսուրսներ և դրանք օգտագործել հօգուտ սեփական երկրի: Հարկ է նշել, որ նման երկրի կողմից աշխատանքի տարածաշրջանային բաժանման և մասնագիտացման գործընթացում ընտրած ուղղությունը, ավելի փոքր չափով է կապված հասարակական արտադրության արդյունավետության հետ: Ավելի շատ, այն ուղղված է որևէ ոլորտում ստացվող շահույթի նորմայի բարձրացմանը: Մեր կողմից առաջ քաշված երկրների առաջին տիպը, որը ապահովված է բերրի հողերով և բարենպաստ կլիմայական պայմաններով, որպես կանոն ունենում է նաև բավարար քանակությամբ աշխատանքային ռեսուրս-ներ, սակայն արդյունավետ մասնագիտացման համար կապիալի և էներգա-ռեսուրսների կարիք է զգում: Այստեղ տարածաշրջանային մասնագիտացու-մը տեղի է ունենում առավելապես «անցավ», քանի որ կապիտալի ներհոսքը ապահովվում է ռեսուրսների գրավչությամբ և բարձր շահույթի ստացման հնարավորություններով: Երկրորդ տիպի երկրները, որպես կանոն, կապիտալ հոսքերի կարիք չեն զգում, քանի որ արդյունահանող ոլորտներում բավականին բարձր է շահույթի նորման, սակայն այստեղ առկա է աշխատուժի պահանջարկ, որը բավականին բարձր է վարձատրվում: Դրա հետևանքով տեղի է ունենում

247 աշխատուժի ներհոսք դեպի այս երկրներ: Փաստորեն, այս տիպի երկըրներում պակասող ռեսուրսների ապահովվումը տեղի է ունենում շուկայական ճանապարհով պետության նվազագույն միջամտությամբ: Երրորդ տիպի երկրները, որոնք որոշ չափով ապահովված են հողային ռեսուրսներով և ունեն աշխատուժի ավելցուկ, զգում են կապիտալ հոսքերի կարիք: Սակայն, կապիտալի սեփականատերերի համար այս երկրները գըրավիչ չեն, քանի որ այստեղ փոքր են բարձր շահույթի ստացման հնարավորությունները: Արդյունաբերական երկրները, որոնք ունեն զարգացած ինդուստրիալ ոլորտներ և որոնք մեր կողմից դասակարգվել են չորրորդ տիպի երկրների շարքում, ապահովված են ոչ միայն ֆիզիկական կապիտալով, այլ նաև բարձըրորակ աշխատանքային ռեսուրսներով: Արդյունավետ տարածաշրջանային մասնագիտացմանը այս դեպքում կարող են նպաստել շոշափելի կապիտալ ներդրումները, առանց որոնց հնարավոր չէ կատարելագործել արտադրության տեխնիկական բազան և դուրս գալ արտաքին շուկաներ: Դեպի այս երկրներ դրամավարկային կապիալի ներհոսքը հնարավոր է միայն այն դեպքում, եթե մասնագիտացման ոլորտներում ապահովվի շահույթի բարձր նորմա: Սրան կարելի է հասնել հարկային դրույքաչափերի իջեցման, արտահանման խթանման նպատակով կիրառվող արտոնությունների տրամադրման և այլ ճանապարհներով: Ամեն դեպքում, երկրները, որոնք ձգտում են ներգրավել մեծ քանակությամբ կապիտալ ներդրումներ, պետք է դուրս գան առևտրային և ներդրումային քաղաքականության ավանդական շրջանակներից: Արդի պայմաններում, անհրաժեշտ է որոշակիացնել տվյալ երկրի կամ ինտեգրացիոն խմբավորման ուժեղ և թույլ կողմերը ու հաշվի առնել, որ առանցքային արտադրական և կառավարչական գործընթացների տեղաբաշխումը դուրս է գալիս ա- ռանձին աշխարհագրական կետերի շրջանակներից և իրականացվում է վերպետական մակարդակով կլաստերների միջազգային համակարգի հիման վրա 258 :

248 Վռամ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ Աշխատանքի տարածաշրջանային բաժանման հնարավորությունները ինտեգրացիոն խմբավորումների շրջանակներում. հայեցակարգային մոտեցումներ Բանալի բառեր. աշխատանքի բաժանում, տարածաշրջան, ռեսուրսներ, կապիտալ, աշխատուժ, մասնագիտացում Յուրաքանչյուր երկիր աշխատանքի տարածաշրջանային բաժանման և մասնագիտացման համար ունի իր ելակետային պայանները և յուաքանչյուր ոլորտ ներկայացնում է իր պահանջները դրանց նկատմամբ: Հոդվածում ա- ռանձնացվել են մի քանի տիպի երկրներ, որոնք աշխատանքի տարածաշրջանային բաժանման և մասնագիտացման գործընթացներում հասարակական արտադրության արդյունավետության բարձրացման և ինտեգրացիոն խմբավորման տնտեսական աճի վրա ազդում են ելնելով իրենց բնական առանձնահատկություններից և ռեսուրսաապահովվածությունից: :,,,,, Key words: division of labor, region, resources, capital, labor, specialization

249 ԳԼՈԲԱԼ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ԵՎ ՀՀ-ՈՒՄ ԻՆՏԵՐՆԵՏԻ ԵՎ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՑԱՆՑԵՐԻ ՏԱՐԱԾՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՑՈՒՑԱՆԻՇՆԵՐԻ ՀԱՄԵՄԱՏԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ Հակոբ ԲԱՂԴԱՍԱՐՅԱՆ ՀՊՏՀ Մարքեթինգի ամբիոնի ասպիրանտ Բանալի բառեր. բջջային կապ, ինտերնետ, սոցիալական ցանցեր Գիտատեխնիկական առաջընթացի արդյունքում ինտերնետի մուտքը համաշխարհային տնտեսություն իր հետ բերեց մեծ փոփոխություններ, որն էլ իր հերթին մեծ ազդեցություն է ունենում համաշխարհային տնտեսության զարգացման վրա, քանի որ հարափոփոխ աշխարհում ինտերնետի միջոցով ամեն ինչ դառնում է փոխկապակցված: Վերոնշյալ զարգացումները, ինչպես նաև տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացումը, մեծապես ազդել են մարդկանց սոցիալական պահանջմունքների վրա: Ներկայումս մարդիկ կարող են բավարարել իրենց սոցիալական պահանջմունքները նաև սոցիալական ցանցերի, ինտերնետային կայքերի, զանազան բջջային հավելվածների միջոցով: Ըստ Հեռահաղորդակցության Միջազգային Միության տըվյալների 2017թ. Երկրի բնակչության յուրաքանչյուր 100 անդամին բաժին է ընկնում բջջային կապի 103,5 բաժանորդագրություն ընդհանուր թիվը կազմելով 7,740 մլրդ: 2007թ. համեմատ այդ ցուցանիշը կրկնապատկվել է, իսկ 2001թ. համեմատ աճել է մոտ 7 անգամ: Ինտերնետից օգտվող անհատների թիվը 2017թ. կազմել է 3,578 մլրդ, որը 2007թ. ցուցանիշը գերազանցում է 2,6 անգամ, իսկ 2001թ. 7 անգամ: 2017թ. ինտերնետ օգտագործողների թիվը կազմել է Երկրի բնակչության մոտ 48 տոկոսը 259 : Գծանկար 1-ից երեվում է, որ ֆիքսված հեռախոսակապի բաժանորդների թիվը 10 տարվա ընթացքում նվազում է, մինչդեռ մյուս ցուցանիշներն աճում են: Մեկ այլ աղբյուրի տվյալներով 2018 թվականի հունվարի դրությամբ ինտերնետից օգտվողների թիվը կազմել է 4,021 մլրդ մարդ, որը կազմում է Երկրի բնակչության 53 տոկոսը, իսկ նախորդ տարվա նկատմամբ հավելաճի տեմպը կազմել է +7 տոկոս 260 : Հաշվի առնելով, որ այս աղբյուրների տվյալները իրար մոտ են, Երկրի բնակչության գրեթե կեսն արդեն օգտվում է ինտերնե-

250 տից: Միևնույն ժամանակ, ինտերնետից օգտվողների քանակը ՀՀ-ում կազմում է 2,13 մլն մարդ, որը կազմում է բնակչության 73 տոկոսը, ինչը բարձր է գլոբալ ցուցանիշից, իսկ նախորդ տարվանից գրեթե չի փոխվել 261 : Գծանկար 1. Գլոբալ ՏՀՏ զարգացումները թվականներին 262 Ինչպես երևում է գծանկար 2-ից, ինտերնետից օգտվողների և բջջային ինտերնետից օգտվողների տեսակարար կշիռներով Հայաստանը գերազանցում է գլոբալ ցուցանիշը, իսկ սոց. ցանցերի ակտիվ օգտատերերի և սոց. ցանցերից հեռախոսով օգտվողների տեսակարար կշիռները շատ մոտ են գլոբալ ցուցանիշին: Ընդ որում, թե գլոբալ, թե ՀՀ ցուցանիշները նախորդ տարվա համեմատ, հիմնականում, աճել են 263 : Գծանկար 2. Ինտերնետից օգտվողների, բջջային ինտերնետից օգտվողների, սոց. ցանցերի ակտիվ օգտատերերի, սոց. ցանցերից հեռախոսով օգտվողների տեսակարար կշիռը բնակչության շրջանում 264

251 2018 թվականի հունվարի դրությամբ գլոբալ ինտերնետային տրաֆիկի 43 տոկոսը բաժին է ընկել համակարգիչներին և նոութբուքերին, 52 տոկոսը բջջային հեռախոսներին, ընդամենը 4 տոկոսը պլանշետային սարքավորումներին, 0,14 տոկոսը այլ սարքավորումներին, ընդ որում, տարեկան հավելաճի տեմպն այս սարքավորումների համար կազմել է համապատասխանաբար -3 տոկոս, +4 տոկոս, -13 տոկոս և +17 տոկոս: Այսինքն, հստակ երևում է, որ կա լայնէկրան սարքավորումներից և համակագիչներից դեպի բջջային հեռախոսների անցման միտում: Հայաստանի դեպքում ինտերնետի տրաֆիկի ճնշող մեծամասնությունը (81 տոկոս) բաժին է ընկնում համակարգիչներին և նոութբուքերին, բջջային հեռախոսներին մոտ 5 անգամ պակաս (16 տոկոս), պլանշետային սարքավորումներին ընդամենը 2 տոկոս, իսկ այլ սարքավորումներին 0,01 տոկոս: Միևնույն ժամանակ, թվարկված սարքավորումների տարեկան հավելաճի տեմպը կազմել է համապատասխանաբար -4 տոկոս, +31 տոկոս, -15 տոկոս և -50 տոկոս: Թեև Հայաստանի պարագայում ինտերնետային տրաֆիկի ճնշող մեծամասնությունը բաժին է ընկնում համակարգիչներին և նոութբուքերին, այդուհանդերձ, այստեղ ևս հստակ նկատելի է համակարգիչներից դեպի բջջային հեռախոսների անցման միտումը: Հայաստանում վերջին մեկ տասնամյակից ավել բավականին լայն տարածում են գտել սոցիալական ցանցերը, մասնավորապես, առավել հայտնի են Facebook, Odnoklassniki, Vkontakte, Instagram սոցիալական կայքերը, որոնք համաձայն տարբեր հեղինակավոր աղբյուրների դասակարգման, գտնվում են վարկանիշային աղյուսակի առաջին 20 հորիզոնականների շարքում 265 : Համաձայն We Are Social Ltd. և Hootsuite Inc. ընկերությունների հրապարակած տվյալների, աշխարհում ամենամեծ տարածում ունեցող Facebook սոցիալական ցանցի ամսական ակտիվ օգտատերերի ընդհանուր քանակը կազմում է 2,17 մլրդ (աշխարհի բնակչության մոտ 28,6 տոկոսը), որը 15 տոկոսով ավել է, քան 2017 թվականի հունվարի դրությամբ էր: Ընդ որում, բջջային հեռախոսի միջոցով այս սոցիալական ցանցից օգտվողների տեսակարար կշիռը կազմում է 88 տոկոս: Միևնույն ժամանակ, Հայաստանից Facebook-ի միջին ամսական ակտիվ օգտատերերի քանակը կազմում է

252 1,2 մլն (բնակչության մոտ 41 տոկոսը), որը 9 տոկոսով գերազանցում է 2017 թվականի հունվարի դրությամբ նույն ցուցանիշը, իսկ հեռախոսի միջոցով այս սոցիալական ցանցից օգտվողների տեսակարար կշիռը կազմում է 83 տոկոս: Պետք է նշել, որ Facebook-ի օգտատերերի սեռային բաշխմամբ Հայաստանի ցուցանիշը էականորեն չի տարբերվում գլոբալ ցուցանիշից երկու դեպքում էլ արական և իգական սեռի օգտատերերի տեսակարար կշիռները գրեթե հավասար են 266 : Սոցիալական ցանցերի և թվային ոլորտի փորձագետների պնդմամբ, մինչ 2017 թվականի ավարտը Հայաստանն աշխարհի եզակի երկրներից էր, որտեղ Facebook-ը թիվ մեկ սոցիալական կայքը չէր, այլ Odnoklassniki-ն էր: Սակայն վերջին մի քանի ամիսների միտումը ցույց է տալիս, որ Odnoklassniki-ն զիջում է իր դիրքերը, հատկապես հունվարից շատ կտրուկ անկում է դիտվում: Իսկ Հայաստանում ամենաարագ զարգացող սոցիալական ցանցը Instagram-ն է, որի օգտատերերի թիվը վերջին տարում ավելացել է մոտ 2,5 անգամ 267 : Instagram-ի միջին ամսական ակտիվ օգտատերերի ընդհանուր քանակը կազմում է 800 մլն (աշխարհի բնակչության մոտ 11 տոկոսը), իսկ Հայաստանում Instagram-ի միջին ամսական օգտատերերի քանակը կազմում է մոտ 480 հազար (ՀՀ բնակչության մոտ 16 տոկոսը), իսկ սեռային բաշխվածությունը թե Հայաստանի օգտատերերի, և թե Instagram-ի ընդհանուր օգտատերերի կտրվածքով գրեթե նույնն է երկու դեպքում էլ արական և իգական սեռի օգտատերերի հարաբերակցությունը գրեթե հավասար է 268 : Ինչպես տեսնում ենք, գնալով աճում է բջջային սարքավորումների միջոցով, մեծամասամբ սմարթֆոններով, ինտերնետի օգտագործումը: Սա պայմանավորված է մի այնպիսի հանգամանքներով, ինչպիսիք են այն, որ սմարթֆոններն ավելի ու ավելի հասանելի են դառնում սպառողներին, դրանց տեխնիկական հնարավորությունները գնալով շատանում են, բացի այդ, տեղի է ունենում բջջային կապի ենթակառուցվածքների բարելավում, ընդլայնվում է բջջային կապի ծածկույթը, ինտերնետն ավելի մատչելի է դառնում սպառողների համար և այլն: Համաձայն Ookla ընկերության 2018 թվականի փետրվարի տվյալների, բջջային ինտերնետի միջին արագությու-

253 նը 269 աշխարհի կտրվածքով կազմում է 22,16 Մբիտ/վրկ, իսկ ներկայացված 123 երկրներից միայն 56-ն են գերազանցում այդ ցուցանիշը, որոնց շարքում է նաև Հայաստանը, որի բջջային ինտերնետի միջին արագությունը կազմում է 22,94 Մբիտ/վրկ, և որը զբաղեցնում է 53-րդ հորիզոնականը նախորդ ամսվա նկատմամբ լավացնելով իր դիրքերը 2 հորիզոնականով: Նշենք, որ տարածաշրջանի երկրներից Վրաստանը զբաղեցնում է 51-րդ հորիզոնականը 25,01 Մբիտ/վրկ արագությամբ, Ադրբեջանը զբաղեցնում է 59-րդ հորիզոնականը 20,99 Մբիտ/վրկ արագությամբ, իսկ Իրանը զբաղեցնում է 61-րդ հորիզոնականը 20,66 Մբիտ/վրկ արագությամբ 270 : Ֆիքսված լայնաշերտ ինտերնետի միջին արագությունը 271 աշխարհի կտրվածքով կազմում է 42,71 Մբիտ/վրկ, իսկ ներկայացված 130 երկրներից միայն 36-ն են գերազանցում այդ ցուցանիշը: Հայաստանը ֆիքսված լայնաշերտ ինտերնետի 19,95 Մբիտ/վրկ միջին արագությամբ զբաղեցնում է 71- րդ հորիզոնականը նախորդ ամսվա նկատմամբ գրանցելով 1 հորիզոնականի վատթարացում: Միևնույն ժամանակ տարածաշրջանի երկրներից Վրաստանը զբաղեցնում է 79-րդ տեղը 18,52 Մբիտ/վրկ արա-գությամբ, Ադրբեջանը 103-րդ հորիզոնականը 10,56 Մբիտ/վրկ արագությամբ, իսկ Իրանը 104-րդ հորիզոնականը 10,2 Մբիտ/վրկ արագությամբ 272 : Նշենք, որ համաշխարհային տվյալներով մեկ սմարթֆոնին ամսական բաժին է ընկնում միջինում 2,9 ԳԲ բջջային ինտերնետի տրաֆիկ: Մեկ սմարթֆոնի վրա տեղադրված է միջինում 80 հավելված, իսկ ամսական օգտագործվում է միջինում 40 հավելված: Ամեն սմարթֆոնի միջոցով օրական միջինում 2 ժամ ծախսվում է հավելվածների օգտագործման վրա, ընդ որում հավելվածների և բջջային զննարկիչների (browser) վրա ծախսվող ժամանակի հարաբերակցությունը կազմում է յոթը մեկի, իսկ դրանց օգտագործման հաճախականության հարաբերակցությունը կազմում է տասներեքը մեկի 273 : Բջջային հավելվածների մեծ հայտնիության մասին են խոսում նաև դրանց ներբեռնումների և սպառողների կողմից դրանց վրա կատարվող ծախսերի գլոբալ ցուցանիշները: Այսպիսով, 2017 թվականին բջջային հա-

254 վելվածների ընդհանուր ներբեռնումների թիվը կազմել է ավելի քան 175 մլրդ, իսկ հավելաճը վերջին երկու տարիների ընթացքում կազմել է մոտ 60 տոկոս 274 : Միևնույն ժամանակ, բջջային հավելվածների վրա կատարվող սպառողական ծախսերը 275 նույն ժամանակահատվածի համար կազմել են ավելի քան 86 մլրդ դոլար, իսկ հավելաճը վերջին երկու տարիների ընթացքում կազմել է մոտ 105 տոկոս: Ընդ որում, համաձայն կանխատեսումների, այս աճը դանդաղելու միտում չունի, և 2018 թվականին բջջային հավելվածների վրա կատարվող համաշխարհային սպառողական ծախսերը կգերազանցեն 110 մլրդ դոլարը 30 տոկոսով աճելով 2017 թվականի նկատմամբ 276 : Մեկ սմարթֆոնին բաժին ընկնող բջջային հավելվածների վրա կատարվող միջին սպառողական ծախսերը 2017 թվականի հաշվով կազմել են 17,81 դոլար: Հետաքրքրական է, որ թե App Store, և թե Google Play համակարգերի բջջային հավելվածների ներբեռնման քանակով և եկամտով առաջին տեղում բջջային հավելվածների «խաղեր» դասն է 277 : Խաղային բջջային հավելվածների տարածվածությունը բջջային կապի օպերատորներին հնարավորություն է տալիս մեծացնել բջջային ինտերնետից ստացված եկամուտը, քանի որ այդ խաղային հավելվածներից շատերն իրենց աշխատանքի համար պահանջում են ինտերնետի առկայություն: Մասնավորապես, վառ օրինակ է Pokemon Go խաղը, որն իր աշխատանքի համար պահանջում է գեոլոկացիա և ինտերնետ, իսկ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ խաղի կարևորագույն պայմաններից մեկը տեղաշարժվելն է, ապա հիմնականում պահանջվում է ունենալ բջջային ինտերնետ: Բացի այս օինակը, շատ այլ խաղային հավելվածներ ունեն առցանց բազմանդամ խաղի ռեժիմ (multiplayer), որը ևս պահանջում է ինտերնետի առկայություն, ընդ որում որակյալ ցածր հապաղումով (latency): Սակայն այստեղ հիմնական խնդիրն այն է, որ խաղային բջջային հավելվածներ օգտագործողները հիմնականում դրանք օգտագործում են տանը, որտեղ կա ֆիքսված լայնաշերտ ինտերնետ և Wi-Fi, ուստի բջջային ինտերնետի կարիք չեն ունենում:

255 Ֆիքսված կապի խոշոր օպերատորների «ՎԵՈՆ Արմենիա» ՓԲԸ, «Յուքոմ» ՍՊԸ և «ՋիԷնՍի-Ալֆա» ՓԲԸ, ձայնային ծառայություններից օգտըվող բաժանորդների և ինտերնետ հասանելիության ծառայություններից օգտվող բաժանորդների վերլուծությունից ակնհայտ է, որ ձայնային ծառայություններից օգտվող բաժանորդների ընդհանուր թվաքանակը տարեց տարի նվազում է (միջին տարեկան հավելաճի տեմպը կազմում է -4,5 տոկոս), իսկ ինտերնետ հասանելիության ծառայություններից օգտվող բաժանորդների թվաքանակը աճում (միջին տարեկան հավելաճի տեմպը կազմում է 6,1 տոկոս) 278 : Վերջինի աճը նշանակում է, որ գնալով ավելի ու ավելի շատ տներում հասանելի է դառնում Wi-Fi տեխնոլոգիան, ինչը բջջային ինտերնետի սպառման համար հանդիսանում է խոչընդոտ: Այսպիսով, համաշխարհային տնտեսության և ՀՀ ցուցանիշների համադրումը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ թեև ՀՀ-ն ունի տնտեսական զարգացվածության ոչ բավարար բարձր մակարդակ, այդուհանդերձ, ՀՀ-ում կա ինտերնետի և սոցիալական ցանցերի հասանելիության բարձր մակարդակ, ընդ որում ինտերնետից և սոցիալական ցանցերից բջջային հեռախոսի միջոցով օգտվողների տեսակարար կշիռը ևս բավարար մակարդակի վրա է: Միևնույն ժամանակ, կարող ենք արձանագրել, որ թե գլոբալ տնտեսությունում, թե ՀՀ-ում ինտերնետի օգտագործման նախապատվություններում նկատվում է համակարգչային սարքավորումներից, որպես ինտերնետի օգտագործման միջոց, դեպի բջջային սարքավորումներ (մեծ մասամբ սմարթֆոններ) անցման միտում:

256 Հակոբ ԲԱՂԴԱՍԱՐՅԱՆ Գլոբալ տնտեսությունում և ՀՀ-ում ինտերնետի և սոցիալական ցանցերի տարածվածության հիմնական ցուցանիշների համեմատական վերլուծություն Բանալի բառեր. բջջային կապ, ինտերնետ, սոցիալական ցանցեր Գիտատեխնիկական առաջընթացի արդյունքում ինտերնետի մուտքը համաշխարհային տնտեսություն իր հետ բերեց մեծ փոփոխություններ, որն էլ իր հերթին մեծ ազդեցություն է ունենում համաշխարհային տնտեսության զարգացման վրա, քանի որ հարափոփոխ աշխարհում ինտերնետի միջոցով ամեն ինչ դառնում է փոխկապակցված: Այս ամենի արդյունքում լայն տարածում են գտել նաև սոցիալական ցանցերը, որոնք մեծ ազդեցություն են ունենում բջջային կապի ծառայությունների սպառման վրա: Այս պայմաններում անհրաժեշտություն է առաջանում վերլուծել ՀՀ-ում և գլոբալ տնտեսությունում ինտերնետի և սոցիալական ցանցերի տարածվածության հիմնական ցուցանիշները: :,, Key words: mobile communication, Internet, social networks

257 ʲÔàÔ² àðìàôâú²ü ÄàÔàìð ²îÜîºê²Î²Ü Ü޲ܲÎàôÂÚàôÜÀ ºì ¼²ð ²òàôØÀ ²Ð-àôØ ²ð¼àôزÜÚ²Ü ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. ˳ÕáÕ, ѳٳÉÇñ, ÑáõÙù, ßáõϳ, ÇÝï»ÝëÇí, í»ñ³ùß³ïáõù,»ñù³ïíáõãûáõý, ѳٳ˳éÝ»ñù, Ù³ëݳ Çï³óáõÙ, Ïááå»ñ³ódz »ٳÛÇ ³ñ¹Ç³Ï³ÝáõÃÛáõÝ ³ÛÝ, áñ ˳ÕáÕ³ áñíáõãûáõýá»õ»é ÙÁ- ÝáõÙ ²ñó³ËÇ Ñ³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ÛáõÕ³ïÝï»ëáõÃÛ³Ý ³é³ç³ï³ñ, Ñ»é³- Ýϳñ³ÛÇÝ ïýï»ë³ï³ý ³ñÓñ ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛáõÝ ³å³ÑáíáÕ ÛáõÕ»- ñçó Ù»ÏÁ: ²ÛÝ Ï³ñ áñ ¹»ñ ˳ÕáõÙ, ÇÝãå»ë ³ÙáÕç ïýï»ëáõãû³ý, í»ñ³- Ùß³ÏáÕ ³ñ¹Ûáõݳ»ñáõÃÛ³Ý, ³ÛÝå»ë É Ë³ÕáÕÇ ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ù ½³ÕíáÕ ïýï»ëáõãûáõýý»ñç ÏáÝáÙÇϳÛÇ ³é³çÁÝóóÇ ³å³ÑáíÙ³Ý áñíáõù: ʳ- ÕáÕÁ û ï³ áñííáõù óñÙ í»ñ³ùß³ïí³í íç ³ÏáõÙ: ʳÕáÕÁ ÉdzñÅ»ù ÑáõÙù ³ ñáí»ñ³ùß³ïù³ý»ýã³ñ³ù³éçñý»ñç ѳٳñ, ϳñ áñ ÙÇçáó ÛáõÕ³ïÝï»ë³Ï³Ý ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý ³Û¹ ѳٳÉÇñÇ ÛáõÕ»ñÇ ÇÝï» ñ³ó- Ù³Ý Ñ³Ù³ñ: ʳÕáÕ³ áñíáõãûáõýá Ýå³ëïáõÙ»ñÏñ³ áñíáõãû³ý ÇÝï»ÝëÇíáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ í³ñù³ý ÏáõÉïáõñ³ÛÇ ³ñÓñ³óÙ³ÝÁ: ʳÕáÕ³- áñíáõãûáõýá é»ëáõñë³ áû³óýáõ ÛáõÕ : ²ÛÝ Ýå³ëïáõÙ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ é»ëáõñëý»ñç ½³Õí³ÍáõÃÛ³Ý áñíçý:ê³õáõ³ áñíáõãûáõýá ³ß˳ïáÕÝ»ñÇ áñ³ï³íáñù³ý ³ñÓñ³óÙ³Ý ÙÇçáó : ʳÕáÕÝ áõýç ³ñÓñ ³åñ³Ýù³ÛÝáõÃÛáõÝ, ѳٳ˳éÝ ³ñï³¹ñ³ÝùÇ Ù»ç ³ñÓñ»Ï³ÙïÇ í»ñçý³ï³ý ³ñ¹ÛáõÝùÇ ï»ë³ï³ñ³ñ ÏßÇéÁ: ʳÕáÕÁ ßáõϳÛáõÙ ÙñóáõÝ³Ï ÙûñùÝ»ñÇó : ʳÕáÕ³ áñíáõãûáõýá Ù»Í ¹»ñ ˳ÕáõÙ ÑáÕû ï³ áñíù³ý ³ñ¹Ûáõ- ݳí»ïáõÃÛ³Ý ³ñÓñ³óÙ³Ý áñíáõù: ʳÕáÕÇ ãáñ ѳïáõÙÝ»ñÁ í³é»éçù ³Ý³ëݳϻñ»Ý ѳݹÇë³ÝáõÙ: ʳÕáÕÇ Ùß³ÏáõÃÛáõÝÁ ϳåí³Í Ù»Í ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï: ²ÛÝ ¹Åí³ñ áë³¹ñáõý³ï,ßáõï ã³óáõ Ùûñù, å³ñ³ýçáõù Ù»Í Í³ËëáõÙ- Ý»ñ, áë³¹ñ³ùççáóý»ñ, ³ß˳ï³ï³ñ,»Ýóϳ ³½Ù³ÃÇí ÑÇí³Ý¹áõ- ÃÛáõÝÝ»ñÇ, óñï³ñ³ñáõãûáõýý»ñç ³ÛÉÝ: ʳÕáÕÇ Ùß³ÏáõÃÛáõÝÁ å³ñ³ýçáõù Ù»Í,»ñϳñ³Ó í³í Ý»ñ¹ñáõÙ- Ý»ñ,»ñϳñ ÇÝí»ëïÇódzݻñÇ ë³é»óí³íáõãû³ý ųٻÏïÁ: :[ 2 ] гÝñ³å»ïáõÃÛáõÝáõÙ ³ñï³¹ñí³Í ³ñï³¹ñíáÕ ÇÝÇÝ»ñÝ áõ ÏáÝ- Û³ÏÝ»ñÁ ½³Ý³½³Ý ѳÙï»ëÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï ³ñųݳó»É»Ý ³½Ù³ÃÇí Ù»- ¹³ÉÝ»ñÇ: ñ³ýù Çñ»Ýó áñ³ïáí, ³ñï³ùÇÝ ï»ëùáí ³Ã»Ã³íáñÙ³Ù áãýãáí ã»ý ½ÇçáõÙ ³ñï³ë³ÑÙ³ÝÛ³Ý É³í³ áõûý ÝÙáõßÝ»ñÇÝ Ù»Í å³- ѳÝç³ñÏ áõý»ý áã ÙdzÛÝ Ý»ñùÇÝ, ³ÛÉ Ý³ ³ñï³ùÇÝ ßáõϳÛáõÙ:

258 ²ñó³ËÇ Ñ³Ýñ³å»ïáõÃÛáõÝáõÙ Ùß³ÏáõÙ»Ý Ë³ÕáÕÇ ËÇݹáÕÝÇ, ϳñ- ¹ÇݳÉ, éù³íçã»éç, ѳÕóݳÏ, óíñǽ, áé ³ñ ùçã ù³ý³ïáõãû³ù ³ñ»- ÝÇ ëáñï»ñá: гÝñ³å»ïáõÃÛáõÝáõ٠˳ÕáÕ³ áñíáõãû³ù ½³ÕíáõÙ»Ý Ð³¹ñáõÃÇ, ²ëÏ»ñ³ÝÇ, سñï³Ï»ñïÇ, سñïáõÝáõ, Þ³ÑáõÙÛ³ÝÇ, ø³ß³ã³õç ßñç³ÝÝ»ñÇ ÛáõÕ³óÇ³Ï³Ý ïýï»ëáõãûáõýý»ñáõù: ²Ð-Ý ÛáõÕ³ïÝï»ëáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Ë³éÝ ³ñï³¹ñ³ÝùÁ 2016 Ãí³Ï³ÝÇ ³ëï³óÇ Ý»ñáí, ëï³óí³í íç ³Ï³ ñ³ï³ý ѳßí»ïíáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ïáí- Û³ÉÝ»ñáí, ϳ½Ù»É ÙÉÝ. ¹ñ³Ù, áñçó ÙÉÝ. ¹ñ³ÙÁ ëï³óí»é ˳ÕáÕÇ ³ñï³¹ñáõÃÛáõÝÇó,ϳ٠0.7%Á: 2015 à ÙÉÝ. ¹ñ³Ù ѳٳ- ˳éÝ ³ñï³¹ñ³ÝùÇó ÙÉÝ ¹ñ³ÙÁ ëï³óí»é ˳ÕáÕÇ ³ñï³¹ñáõ- ÃÛáõÝÇó ϳ٠2.8%Á: 2015Ã. ÛáõÕ³ïÝï»ëáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Ë³éÝ ³ñï³¹ñ³ÝùÇ Ï³éáõóí³ÍùáõÙ áõë³áõíáõãû³ý ѳٳ˳éÝ ³ñï³¹ñ³ÝùÁ ϳ½Ù»É 51.8%, ÇëÏ 2016 Ã.` 48.2%: ÆÝãå»ë 2015 Ã., ³ÛÝå»ë É 2016 Ãí³Ï³ÝÇÝ ÛáõÕ³ïÝï»ëáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Ë³éÝ ³ñï³¹ñ³ÝùÇ Ï³éáõóí³ÍùáõÙ ³ñÓñ ï»ë³ï³ñ³ñ ÏßÇé áõý»ý 2015Ã. سñïáõÝáõ (23.3%), ø³ß³ã³õç (22.0%), ²ëÏ»ñ³ÝÇ (20.6%), г¹ñáõÃÇ (15.1%), ßñç³ÝÝ»ñÁ: 2016 Ã. ø³ß³ã³õç (25.1%), سñïáõÝáõ (22.2%), ²ëÏ»ñ³ÝÇ (20.5%), г¹ñáõÃÇ (13.6%), ßñç³ÝÝ»ñÁ: гÝñ³å»ïáõÃÛáõÝáõÙ 2016Ã. ˳ÕáÕÇ ïýï³ñïý»ñç ٳϻñ»ëÝ»ñÁ Ïñ ³ïí»É»Ý 2.4% -áí, ϳ½Ù»É»Ý ѳ, áñçó åïõ³ïáõ ѳë³ÏáõÙ` ѳ, 2015 à ѳ-Ç ¹ÇÙ³ó, áñçó åïõ³ïõ ѳë³ÏáõÙ` ѳ::[ 3 ] ܳËáñ¹ ï³ñí³ Ñ³Ù»Ù³ï ÁݹѳÝáõñ ïýï³ñïý»ñç ٳϻñ»ëÝ»ñÁ Ýí³½»É»Ý 45.9 ѳ-áí, ÇëÏ åïõ³ïáõ ѳë³ÏáõÙ ïýï³ñïý»ñçýá` 20.2 Ñ»Ïï³ñáí: ÀݹѳÝáõñ ˳ÕáÕÇ ïýï³ñïý»ñç ¹ÇݳÙÇϳÛÇ Çݹ»ùëÁ ÏÉÇÝÇ` X %, ÇëÏ åïõ³ïáõ ѳë³ÏáõÙ ïýï³ñïý»ñç ¹ÇݳÙÇϳÛÇ Çݹ»ùëÁ` 98.8% ( X ) (²Ð ²öÌ î³ñ» Çñù 2016 ):[ 3 ] î³ñ³íù³ûçý Ïïñí³Íùáí ˳ÕáÕÇ ïýï³ñïý»ñçý ٻͳٳëÝáõÃÛáõÝÁ Ï»Ýïñáݳóí³Í سñïáõÝáõ ßñç³ÝáõÙ` ѳ ϳ٠ÁݹѳÝáõñÇ 62.4% Á ( X ),»ñù³Ñ³í³ùÇ»Ýóϳ ѳ, ³ÛëÇÝùÝ Ë³ÕáÕÇ ïýï³ñïý»ñá 100% áí»ñù³ïáõ»ý:

259 2016 Ã. سñïáõÝáõ ßñç³Ýáõ٠˳ÕáÕÇ ïýï³ñïý»ñç ٳϻñ»ëÝ»ñÁ ³í»É³ó»É»Ý 31.8 ѳ-áí ϳ٠ϳ½Ù»É ÁݹѳٻÝÇ 65.6% Á: 2015 Ã. ²Ð-áõ٠˳ÕáÕÇ Ñ³Ù³Ë³éÁ»ñùÁ ϳ½Ù»É ó, áñçó ó ëï³óí»é سñïáõÝáõ ßñç³ÝÇó, ϳ٠Áݹ³Ù»ÝÇ 81.1% Á: ʳÕáÕÇ ÙÇçÇÝ»ñù³ïíáõÃÛáõÝÁ 1 ѳ-Ç Ñ³ßíáí 2015 Ã. سñïáõÝáõ ßñç³Ýáõ٠ϳ½Ù»É 91.8 ó, áñá ³ñÓñ óáõó³ýçß Ñ³Ù³ñíáõÙ ²Ð ˳ÕáÕÇ ³ñï³¹ñáõÃÛáõÝáõÙ: 2016 Ã. ˳ÕáÕÇ Ñ³Ù³Ë³éÁ»ñùÁ ²Ð-áõ٠ϳ½Ù»É ó, 2015 Ã. ѳٻٳïáõÃÛ³Ù Ýí³½»É ó áí, áñçó سñïáõÝáõ ßñç³ÝÇÝ ³- ÅÇÝ ÁÝÏÝáõÙ ó ϳ٠Áݹ³Ù»ÝÇ 52.9% Á: ʳÕáÕÇ ÙÇçÇÝ»ñù³ïíáõÃÛáõÝÁ 2016 Ã. سñïáõÝáõ ßñç³Ýáõ٠ϳ½Ù»É 12.8 ó, áñá ß³ï ó³íñ óáõó³ýçß Ñ³Ù³ñíáõ٠˳ÕáÕ³ áñíáõ- ÃÛ³Ý Ù»ç: 1 ѳ-Ç Ñ³ßíáí»ñù³ïíáõÃÛ³Ý ó³íñ ÉÇÝ»ÉÁ ϳËí³Í ³Ý- ³ñ»Ýå³ëï å³ûù³ýý»ñçó: Àëï ²Ð ²ìÌ å³ßïáý³ï³ý ïíû³éý»ñç سñïáõÝáõ ßñç³ÝÇ ³é³ç³ï³ñ ÛáõÕÁ ѳٳñíáõ٠˳ÕáÕ³ áñíáõãûáõýá: ʳÕáÕ³ áñíáõãû³ý ½³ñ ³óÙ³Ý ÑÇÙù ѳݹÇë³ÝáõÙ ÑáÕ»ñÇ Çßï ÁÝïñáõÃÛáõÝÁ, ¹ñ³ ݳËÝ³Ï³Ý Ùß³ÏáõÙÁ, áñ³ïû³é ïýïçý»ñç ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ áõ ¹ñ³Ýó Ñ»ï áõ³ï³ý ËݳÙùÁ: ʳÕáÕ³ áñíáõãû³ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý ³ñÓñ³óÙ³Ý íñ³ ³½¹áõÙ»Ý ÙÇ ß³ñù áñíáýý»ñ: ñ³ýóçó»ý ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý ï»õ³³ßëáõùá, Ù³ëݳ Çï³óáõÙÁ, Ïááå»ñ³ódzÝ, ѳñÏ»ñÇ, í³ñï»ñç, ³ñïáÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ï³ñ Á, ÝÛáõóï»ËÝÇÏ³Ï³Ý ³½³Ý ѳٳå³ï³ë˳ÝáõÃÛáõÝÁ ³Û¹ ïýï»ëáõãûáõýý»ñç ϳñ ³íÇ ³ÏÇÝ, ˳ÕáÕ³ áñíáõãû³ý í³ñù³ý Çï³Ï³Ý ѳٳϳñ Á, Ù»ù»Ý³Û³óÙ³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇ ³éϳÛáõÃÛáõÝÁ, áõåýûáõã»ñáí, áë³¹ñ³ùççáóý»ñáí,ë³éý³ñ³ýý»ñáí,í»ñ³ùß³ïù³ý ϳñáÕáõÃÛáõÝÝ»ñáí ³í³ñ³ñí³ÍáõÃÛáõÝÁ, ˳ÕáÕ³ áñíý»ñç áñ³ï³íáñáõùá, ëáñï³ûçý ϳ½ÙÇ ÁÝïñáõÃÛ³Ý Ï³ï³ñ»É³ áñíáõùá, ³ ñáï»ëýçï³ï³ý ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³ÏÇÝ áñ³ïáí ϳ½Ù³Ï»ñåáõÙÁ ³ÛÉÝ: ʳÕáÕ³ áñíáõãû³ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý ³ñÓñ³óÙ³Ý Ï³ñ áñ áñ- ÍáÝ Ñ³Ý¹Çë³ÝáõÙ ÛáõÕ³óáõ ߳ѳ ñ éí³íáõãû³ý ³ñÓñ³óáõÙÝ áõ Ýñ³ ѳí³ïÁ å»ïáõãû³ý, Çñ³óÝáÕ, Ù³ï³Ï³ñ³ñáÕ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÝϳïÙ³Ù:

260 ²Û¹ áéáñç ѳٳÏóáõÙÁ ÏÝå³ëïÇ ³Û ÇÝ»ñÇ»ñù³ïíáõÃÛ³Ý ³ñÓñ³óÙ³ÝÁ ϳå³ÑáíÇ Ë³ÕáÕÇ Ýϳïٳ٠ݳÏãáõÃÛ³Ý í»ñ³ùß³ïáõ Ó»éݳñÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ñ³ýçá: :[ 2 ] ʲÔàÔÆ îüî²ðøüºðæ زκðºêÀ ʳÕáÕÇ»ñù³ïíáõÃÛáõÝÁ ѳٳ˳éÝ»ñùÁ Գրականություն 1.Ա.Հ.Պետրոսյան Խաղողագործության տնտեսական արդյունավետությունը և դրա բարձրացման ուղիները:երևան 2000 թ. 2.Գ.Վ.Դավթյան Գյուղատնտեսական արտադրության կազմակերպում: 2004թ. 3.ԱՀ ԱՎԾ տեղեկագիր 2016 թ.

261 ü³ãù³ ²ð¼àôزÜÚ²Ü Ê³ÕáÕ³ áñíáõãû³ý ÅáÕáíñ¹³ïÝï»ë³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝÁ ½³ñ ³óáõÙÁ ²Ð-áõÙ ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. ˳ÕáÕ, ѳٳÉÇñ, ÑáõÙù, ßáõϳ, ÇÝï»ÝëÇí, í»ñ³ùß³ïáõù,»ñù³ïíáõãûáõý, ѳٳ˳éÝ»ñù, Ù³ëݳ Çï³óáõÙ, Ïááå»ñ³ódz Ðá¹í³ÍáõÙ ³Ý¹ñ³¹³ñÓ Ï³ñ³ñí»É ˳ÕáÕÇ ³»óÙ³Ý ÅáÕïÝï»ë³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛ³ÝÝ áõ Ùß³ÏÙ³Ý ½³ñ ³óÙ³ÝÁ: ʳÕáÕ³ áñíáõãûáõýá»õ»é ÙÝáõÙ ²Ð-³Ý ÛáõÕ³ïÝï»ëáõÃÛ³Ý ³é³ç³ï³ñ ÛáõÕ»ñÇó Ù»ÏÁ: ʳÕáÕÁ ÉdzñÅ»ù ÑáõÙù í»ñ³ùß³ïíáõ Ó»éݳñÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ, ³ÛÝ û ï³- áñííáõù óñÙ í»ñ³ùß³ïí³í íç ³ÏáõÙ: гßíÇ ³éÝ»Éáí ˳ÕáÕÇ û - ï³ áñíù³ý ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛáõÝÝ áõ ßáõϳÛáõÙ áõý»ó³í å³ñ³ýç³ñïç ³- é³çý³ñ»ñãáõãûáõýá, íëï³ñáñ»ý ϳñáÕ»Ýù ³ëï»É, áñ ˳ÕáÕ³ áñ- ÍáõÃÛáõÝÁ Ýå³ëïáõ٠ѳÝñ³å»ïáõÃÛáõÝáõÙ ³ß˳ïáõÅÇ û ï³ áñíù³ý, ݳÏãáõÃÛ³Ý ½³Õí³ÍáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ ³ñÓñ³óÙ³Ý áñíáýã³óçý: Key words: grape, completion, raw material, market, intense, processing, yield, gross harvest, indicator, specialization, cooperation, quality, type, factor, taxes -,,,,,,,,,,,,

262 »

263 .

264 . - -

265 (petty corruption) grand corruption (rent-seeking). () (), -

266

267

268 :,,, ex ante Key words: corruption, rent, rent seeking ex ante Միքայել ԲԱԴԱԼՅԱՆ Կոռուպցիան և դրա դրսեւորումը տնտեսության մեջ Բանալի բառեր. կոռուպցիա, ռենտա, ռենտայի որոնում Հասարակությունների պատմական-հասարակական զարգազման վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ չնայած վերջին դարերի տեխնոլոգիական առաջընթացի, այն նշանակալի դրական ազդեցություն է ունեցել միայն դրանց մի փոքր խմբին: Որպես այս անհավասարակշռության պատճառ առավել հաճախ նշվում է սոցիալ-տնտեսական ինստիտուտների տնտեսական արդյունավետության մակարդակների միջեւ մեծ բացը: Չնայած այն հանգամանքին, որ բոլոր հասարակություններում, տնտեսական գործակալները ձգտում է ստանալ ռենտա, որն ex ante ենթադրում է հասարակության անկման պատճառ, օպտիմալ մշակված ինստիտուտների դեքում, նույնիսկ կոռուպցիայի պայմաններում, հնարավոր է շահագործել անհատների ցանկությունը ստանալու ռենտա հանուն սոցիալական բարգավաճման:

269 ÐÐ ð²øæ öàê²ðäºøæ Þ²ðÄÀܲòÆ ìæö²î² ð²î²ü ìºðèàôìàôâúàôüà ( Ãà ) èá»ñï غÈÆøÚ²Ü ÐäîÐ ìç ³Ï³ ñáõãûáõý ³ÙÇáÝÇ ³ëåÇñ³Ýï ³Ý³ÉÇ ³é»ñ ³ñï³ñÅáõÛëݳ «áë³ñå»ù«î»ýïñáý³ï³ý ³Ýϫݳų٠ÐÐ Î -Ý 1996à ÑáõÝÇëÇ 30-ÇÝ Î»ÝïñáÝ³Ï³Ý ³ÝÏÇ Ù³ëÇÝ ÐÐ û- ñ»ýùç 305 ÁݹáõÝáõÙÇó Ñ»ïá, ѳݹ»ë»Ï³í ³ñÅáõóÛÇÝ ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý ëï½áõýùý»ñç Ù³ëÇÝ Ñ³Ûï³ñ³ñáõÃÛ³Ù 306 «áñáõù å³ßïáý³å»ë ³½¹³ñ³ñí»ó, áñ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ ÉáÕ³óáÕ áë³ñå»ùç ù³õ³ù³ï³ýáõãûáõý ¹³ ÏËÇ ¹ñ³Ù³í³ñϳÛÇÝ ù³õ³ù³ï³ýáõãûáõýçó, ѳïϳå»ë«¹ñ³Ù³Ï³Ý ³½³ÛÇ Íñ³ ñáí ݳ˳ï»ëí³Í ͳí³É³ÛÇÝ Ï³ñ ³íáñÙ³Ý Ýå³ï³ÏÝ»- ñçó: ÈáÕ³óáÕ áë³ñå»ùç é»åçùçý ³ÝóáõÙÁ å³ûù³ý³íáñí³í ñ ÙÇ ß³ñù Ñ³Ý ³Ù³ÝùÝ»ñáí: Ü³Ë ³é³ç ³½ ³ÛÇÝ ³ñÅáõÛÃÇ` ¹ñ³ÙÇ Ý»ñ¹ñáõÙÁ Ç- ñ³ï³ý³óíáõù ñ ³Ý³ñ»Ýå³ëï ïýï»ë³ï³ý å³ûù³ýý»ñáõù:ðð Î -Á ݳ- ˳å³ïíáõÃÛáõÝÁ ïí»ó Ý»ñÇ Ï³ÛáõÝáõÃÛ³Ý ³å³ÑáíÙ³Ý ËݹñÇÝ«Ùdzų- Ù³Ý³Ï Çï³Ïó»Éáí, áñ ß³ï ϳñ áñ»ý ϳåÇï³É Ñáëù»ñÁ ¹»åÇ Ýáñ ëï»õíí³í ѳÝñ³å»ïáõÃÛáõÝ: Ø»Ï ï³ñí³ ÁÝóóùáõÙ ¹ñ³ÙÁ ³ñÅ»½ñÏí»ó Ùáï 27 ³Ý ³Ù 1994à í»ñççý ÐÐ ³½ ³ÛÇÝ ³ñï³ñÅáõÛÃÇ áë³ñå»ùá ϳ½Ù»ó 1 ²ØÜ ¹áɳñÇ ¹ÇÙ³ó 404 ¹ñ³Ù: ñ³ùç Ñ»ï³ ³ ³ñÅ»½ñÏáõÙÁ Ù»ÕÙ»Éáõ ѳٳñ ϳé³í³ñáõÃÛáõÝÁ ÐÐ Î Ý ù³ûé»ñ Ó»éݳñÏ»óÇÝ Ð³Ù³ß˳ñѳÛÇÝ ³ÝÏÇ áõ ²ñÅáõÛÃÇ ÙÇç³½- ³ÛÇÝ ÑÇÙݳ¹ñ³ÙÇ í³ñï³ûçý Íñ³ ñ»ñç Ý»ñ¹ñÙ³Ý Ñ³Ù³ñ: 1995à ²ØÐ (Systemic Transformation Facility (STF)) Íñ³ ñç ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ ÐÐ Î -Ý ëï³ó³í ¹ñ³Ù³Ï³Ý í³ñï` 16«8 ÙÇÉÇáÝ SDR«ÇÝå»ë ݳ гٳß˳ñѳÛÇÝ ³ÝÏÇó ëï³ó³í 65«5 ÙÇÉÇáÝ ¹áɳñ í³ñï ÐÐ ïýï»ëáõãû³ý í»ñ³ï³ý - ÝÁÙ³Ý Ñ³Ù³ñ 307 : ²Ûë ÙÇçáó³éáõÙ»ñÇ ßÝáñÑÇí Ý߳ݳϳÉÇ Ï»ñåáí ³í»- ɳó³Ý Î ÙÇç³½ ³ÛÇÝ ³ñï³ñÅáõÛóÛÇÝ å³ñáõëïý»ñá: ³ Î ÇÝ ÃáõÛÉ ïí»ó ³ñï³ñÅáõóÛÇÝ ÙÇç³ÙïáõÃÛ³Ý ßÝáñÑÇí ßñç³Ý³éáõÃÛáõÝÇó ¹áõñë»ñ»É ³½ ³ÛÇÝ ³ñÅáõÛÃÇ ³í»ÉóáõÏÁ, áñç ßÝáñÑÇí ñ³ýóí»óçý ݳ Ç Ýí³½Ù³ÝÝ áõõõí³í ³é³çÇÝ Ó»éù»ñáõÙÝ»ñÁ: ²ñ¹»Ý 1995ëݻñÇ ³ Á Ýí³½»ó áõ ϳ½Ù»ó 32«2 ïáïáë ݳËáñ¹ ï³ñí³ 1762 ïáïáëç áë³ñ»ý«çëï Ãà áë³ñå»ùç ³ñÅ»½ñÏáõÙÁ ϳ½Ù»ó Áݹ³Ù»ÝÁ 8«1 ïáïáë 1996à ¹ñ³ÙÇ áë³ñå»ùá ϳÛáõݳó³í Ù»Ï ²ØÜ ¹áɳñÇ ¹ÇÙ³ó 438 ¹ñ³ÙÇ «ÐÐ Î Ù³ëÇÝ» ÐÐ ûñ»ýù Ñá¹í³Í 40, Ã. ÐÐ Î ³ñÅáõóÛÇÝ ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý Ù³ëÇÝ 122 áñáßáõù Ã. öáë³ñå»ùç ¹»ñÁ ¹ñ³Ù³í³ñϳÛÇÝ ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý Ù»ç, î. ê³ñ ëû³ý, ºñ. 2008à ç 99

270 ßñç³ÝáõÙ: ²Û¹ Å³Ù³Ý³Ï áë³ñå»ùç ϳÛáõÝáõÃÛáõÝÁ ß³ï ϳñ áñ ñ«ù³ýç áñ ³ÛÝ«Ý»ñÏñíáÕ ³åñ³ÝùÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ å³ñáí»éáí Ý»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ï³³ñ ϳÛáõÝ Ù³Ï³ñ¹³Ï«Ýí³½»óÝáõÙ ñ Ý»ñÙáõÍÙ³Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ ëå³éáõ³- Ï³Ý Ý»ñÇ Çݹ»ùëÇ íñ³ áõ ¹ñ³Ï³Ý ñ ³½¹áõÙ ÐÐ ¹ñ³ÙÇ áë³ñå»ùç ÝÁ- ϳïÙ³Ù íëï³ñáõãû³ý ³ñÓ³óÙ³Ý íñ³ 308 : ²ÛëåÇëáí ϳñ»ÉÇ Ñ³ëï³ï»É«áñ Ãà ÐÐ Î ÇݳÝëÝ»ñÇ Ý³Ë³ñ³ñáõÃÛ³Ý ³ñÅáõóÛÇÝ ù³õ³ù³ï³ýáõãûáõýá áõõõí³í ñ ϳÛáõݳó- ÝáÕ Íñ³ ñç ËݹÇñÝ»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óÙ³ÝÁ áñå»ë ýçý³ýë³ï³ý ßáõϳݻñÇ áõ ³½ ³ÛÇÝ ³ñÅáõÛÃÇ Ï³ÛáõÝáõÃÛ³Ý å³ñå³ýù³ý Ó ³íáñÙ³Ý ù³õ³ù³ï³- ÝáõÃÛ³Ý Ù³ë Î Ó»éݳÏíáÕ áíáõáõãûáõýý»ñá áõý»çý å³ñå³ýáõ³ï³ý ÝáõÛëýÇݳÝë³Ï³Ý ѳïí³ÍÁ ³½³ïáõÙ ÇÝ ¹ñ³ÙÇ Ý³ Ç ù³é³ýçß Ù³Ï³ñ¹³ÏÇó: ÐÐ ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ ½³ñ ³óáõÙÁ ß³ñáõݳÏí»ó Ãà ³ëÇ³Ï³Ý ýçý³ýë³ï³ý ݳųÙÇ è ïýï»ë³ï³ý ݳųÙÇ ³½¹»óáõÃÛ³Ý Ý»ñùá: âý³û³í Ýñ³Ý«áñ ݳųÙÇÝ Ñ³çáñ¹áÕ Å³Ù³Ý³Ï³- ѳïí³Íáõ٠г۳ëï³ÝáõÙ ãï³ûçý ¹ñ³ÙÇ ³ñÅ»½ñÏÙ³Ý ïýï»ë³ï³ý ÑÇÙù»ñ«³ÛÝáõѳݹ»ñÓñ»ù ß³³Ãí³ ÁÝóóùáõÙ ÐÐ ¹ñ³ÙÇ ßáõÏ³Û³Ï³Ý ³ñ- Å»ùÁ ÁÝϳí 3,1 ïáïáëáí: ³ ÑÇÙݳϳÝáõÙ å³ûù³ý³íáñí³í ñ ûï³ñ-»ñïñû³ ³ñÅáõÛÃÇ ÝϳïÙ³Ù å³ñ³ýç³ñïç ³ áí ݳ Ç ëå³ëáõùý»ñáí: ê³ï³ûý«ëïë³í 1998à ÝáÛ»Ù»ñ ³ÙëÇó ÐÐ ¹ñ³ÙÁ ëïë»ó áõå»õ³ý³é ÙÇ ß³ñù áñíáýý»ñç ³½¹»óáõÃÛ³Ý Ý»ñùá, Ù³ëݳíáñ³å»ë å³ûù³ý³íáñí³í èáõë³ëï³ýáõù áñíáý³ûçý»ï³ùáõïý»ñç Ïñ ³ïÙ³Ù Ù³ëݳíáñ ïáñ³ýëý»ñïý»ñç Ýí³½Ù³Ù«Çñ³Ï³Ý áë³ñå»ùç ³ áí, Ý»ñÏñÙ³Ý Í³í³ÉÇ ³ áí ³ñï³Ñ³ÝÙ³Ý Ïñ ³ïÙ³Ù: 1998à ÑáõÉÇëÇó ÙÇÝã 1999à ÑáõÝí³ñ ÐÐ Î Çñ³Ï³Ý³óñ»ó ³í»ÉÇ ù³ý 43 ÙÇÉÇáÝ ¹áɳñÇ ÙÇç³ÙïáõÃÛáõÝ«ë³Ï³ÛÝ ÐÐ ¹ñ³ÙÁ ß³ñáõݳÏáõÙ ñ Ýí³½»É 1999à ÑáõÝí³ñÇÝ Ñ³ëÝ»Éáí Çñ ³é³í»É³ áõûý Ý߳ݳϻïÇÝ` 546 ¹ñ³Ù 1 ²ØÜ ¹áɳñÇ Ñ³Ù³ñ: âý³û³í ¹ñ³Ý, ýçý³ýë³ï³ý ݳųÙÇ ³ó³ë³Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ ÐÐ ïýï»ëáõ- ÃÛ³Ý íñ³ ѳٻٳﳳñ ÃáõÛÉ ñ: ºÃ» 1999à ÙÇÝã 2003à ϻë»ñÝ ÁÝÏ³Í Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍáõÙ ÐÐ ¹ñ³ÙÇ áë³ñå»ùá ²ØÜ ¹áɳñÇ Ñ³Ý¹»å Ýí³½áõÙ ñ«³å³ 2003ûñÏñáñ¹ Ï»ëÇó ³ÛÝ ëïë»ó ³»É«áñÁ ϳåí³Í ñ ³é³çÇÝ Ñ»ñÃÇÝ ÐÐ ïýï»- ëáõãûáõýáõù Ëáßáñ ϳéáõóí³Íù³ÛÇÝ á áëáõãûáõýý»ñ»ñáí: ÐÐ ¹ñ³ÙÇ ³ñ- Å áñù³ý ÑÇÙùáõÙ ÁÝÏ³Í ÇÝ áñíáýý»ñ«áñáýù Ýáñáß ÇÝ ÇÝãå»ë Ý»ñùÇÝ«³ÛÝå»ë É Ñ³Ù³ß˳ñѳÇÝ ïýï»ëáõãû³ý ½³ñ ³óÙ³Ý ïíû³é áõéçý: ݳ- ϳݳ³ñ ½³ñ ³óáÕ»ñÏñÝ»ñÁ«³Û¹ Ãíáõ٠ݳ г۳ëï³ÝÁ«³Ëí»óÇÝ ÙÇ öáë³ñå»ùç ¹»ñÁ ¹ñ³Ù³í³ñϳÛÇÝ ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý Ù»ç, îç ñ³ý ê³ñ ëû³ý- ºñ ³Ý 2008à ç 100

271 Çñ³íÇ ³ÏÇ Ñ»ïñ Ý߳ݳϳÉÇ ýçý³ýë³ï³ý ÑáëùÁ ³ñï³¹ñáÕáõݳ- ÏáõÃÛ³Ý ³ Á ³é³ç³óñÇÝ ³ÙáÕç³Ï³Ý å³ñ³ýç³ñïç ³ : ³ ѳٳ¹ñí»- Éáí ³é³ç³ñÏÇ Ý»ñÇ ³ Ç Ñ»ï«ÇÝãÁ ÑÇÙݳϳÝáõÙ å³ûù³ý³íáñí³í ñ ³ñï³ùÇÝ ³é ïñ³ûçý ßáõϳݻñÇ ÏáÝÛáõÏïáõñ³Ûáí, Ù»Í ÝßáõÙ ñ áñí³- ¹ñáõÙ Ý»ñÇ íñ³:ðð Πݳ˳å³ïíáõÃÛáõÝÁ ïí»ó ݳ Ç Ýå³ï³Ï³¹Áñ- Ù³ÝÁ«¹ñ³Ýáí ÇëÏ Çñ³Ï³Ý áë³ñå»ùç óÝϳóٳݻéÁ áë³ýó»éáí ³Ýí³Ý³Ï³Ý áë³ñå»ùçý 309 : ²Û¹ ÇëÏ å³ï ³éáí Ãà ÐÐ ³½ ³- ÛÇÝ ³ñÅáõÛÃÇ áë³ñå»ùç ³»ó 40 ïáïáëáí«³ûý ¹»åùáõÙñ Ïáõï³Ïí³Í ݳ Á ϳ½Ù»ó 23«8 ïáïáë:ò³íñ ݳ Ç ³å³ÑáíáõÙÁ áë³ñå»ùç ϳ- ÛáõݳóáõÙÁ ³½ ³ÛÇÝ áë³ñå»ùç ѳݹ»å íëï³ñáõãûáõý Ó ³íáñ»óÇÝ: ³»ñ»ó ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý ÙÇçáóÝ»ñǪ ³ÏïÇíÝ»ñÇ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ, ³å³¹á- ɳñ³ÛݳóÙ³Ý, ÇÝãÝ É«Çñ Ñ»ñÃÇÝ, ³ñï³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛáõÙ ³½ ³ÛÇÝ ³ñï³ñÅáõÛÃÇ áë³ñå»ùç íñ³ Éñ³óáõóÇã ÝßáõÙ ³é³ç³óñ»ó: ²äлñÏñÝ»ñÇ ³½ ³ÛÇÝ ³ñÅáõÛÃÝ»ñÇ ³ñÅ áñù³ý ÑÇÙùáõÙ ÁÝÏ³Í ÇÝ ÙÇ ß³ñù å³ï ³éÝ»ñ«Ù³ëݳíáñ³å»ëª 1.½³ñ ³óáÕ»ñÏñÝ»ñáõÙ«³Û¹ Ãíáõ٠ݳ г۳ëï³ÝáõÙ ûï³ñ»ñïñû³ ³ñï³ñÅáõÛÃáí Ùáõïù»ñÇ Ù»Í Í³í³ÉÁ«áñÁ å³ûù³ý³íáñí³í ñ ³ñï³- ѳÝÙ³Ý ³ áí«¹ñ³ù³ï³ý ïñ³ýëý»ñý»ñç ÑáëùÇ Ù»Í³óÙ³Ù áõ ûï³ñ»ñ- ÏÁñÛ³ áõõõ³ïç Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ Ù»Í³óٳ٫2.ÙÇç³½ ³ÛÇÝ ßáõϳݻñáõÙ ²ØÜ ¹áɳñÇ Ñ³ÙÁݹѳÝáõñ ÃáõɳóáõÙ «3.²ñ»ÉÛ³Ý áõ λÝïñáÝ³Ï³Ý ºíñáå³ÛÇ áõ ²äлñÏñÝ»ñÇ ïýï»ëáõ- ÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý ³ Á ϳéáõóí³Íù³ÛÇÝ á áëáõãûáõýý»ñá: ÐÐ ¹ñ³ÙÇ áë³ñå»ùç ½³ñ ³óÙ³Ý ÙÇïáõÙÝ»ñÝ Çñ»Ýó ³ñï³Ñ³ÛïáõÙÁ ï³ý ÐÐ Î ÏáÕÙÇó ãáñë ¹ñ³Ù³í³ñϳÛÇÝ áñíçùý»ñç (é»åá, ѳ- ϳ¹³ñÓ é»åá, ³ñï³ñÅáõÛÃÇ ïñ³ù³¹ñù³ý Ý»ñ ñ³íù³ý ëíá ) ÙÇçáóáí Çñ³Ï³Ý³óíáÕ ÙÇç³ÙïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Í³í³ÉÝ»ñáõÙ: ñ³ýù ³é³í»É³å»ë áõõõí³í ÇÝ Ñ»ï ۳ɻñ»ù ϳñ áñ ËݹÇñÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³ÝÁ` 1. ¹ñ³ÙÇ ù³ý³ïç ϳñ ³íáñáõÙ«2. ݳ Ç Ýå³ï³Ï³ÛÇÝ Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ ³å³ÑáíáõÙ«3. ¹áɳñ³óÙ³Ý ³Ýó³ÝϳÉÇ Ñ»ï ³ÝùÝ»ñÇ í»ñ³óáõù«2008ã»ñïñáñ¹ Ï»ëÇó áñáß»ñïñý»ñáõù Ç Ñ³Ûï»Ï³Ý ³ñÅáõóÛÇÝ Ý³- ųÙÇ Ý³Ë³¹ñÛ³ÉÝ»ñ: Æñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï³ ³ ³ó³ë³Ï³Ý ½³ñ ³óáõÙÁ ѳݻóñ»ó ï³ñ»ñ»ñïñý»ñáõù ³½ ³ÛÇÝ ³ñÅáõÛÃÝ»ñÇ áë³ñå»ùç ÏïñáõÏ ï³ï³ýáõùý»ñç: ÐÐ ³ñï³ñÅáõÛóÛÇÝ ßáõÏ³Ý ³ó³éáõÃÛáõÝ ãï³½- Ù»ó ³Û¹ ßñç³ÝáõÙ ñ³ýóí»óçý ÐÐ ¹ñ³ÙÇ ÏïñáõÏ ³ñÅ»½ñÏÙ³Ý ÙÇïáõÙÝ»ñ: ÐÐ Î -Ý, ÐÐ ¹ñ³ÙÇ ³ñÅ»½ñÏÙ³Ý ³ó³ë³Ï³Ý Ñ»ï ³ÝùÝ»ñÁ í»- 309 ÐÐ Î ÏáÕÙÇó 2006 à ÁݹáõÝí³Íª ÐÐ Î ÏáÕÙÇó ݳ Ç Ýå³ï³Ï³¹ñÙ³Ý é³½ù³í³ñáõãû³ý ݹáõÝÙ³Ý ÑÇÙݳíáñáõÙ ³ëï³ÃáõÕà (www cba am)

272 ñ³óý»éáõ Ýå³ï³Ïáí, 2008à ãáññáñ¹ ù³éáñ¹áõù 2009à ³é³çÇÝ ù³éáñ¹áõù«³ñåáõã³ûçý ßáõϳÛáõÙ ëïë»ó Çñ³Ï³Ý³óÝ»É É³Ûݳͳí³É ÙÇç³- ÙïáõÃÛáõÝÝ»ñª ³ñÅáõÛóÛÇÝ Ý»ñ³ñÏáõÙÝ»ñÇ ÙÇçáóáí: ²Û¹ ßñç³ÝáõÙ ÐРλÝïÁñáÝ³Ï³Ý ³ÝÏÁ ѳñϳ¹ñí³Í ñ ³ñÅáõÛóÛÇÝ ßáõϳÛáõÙ í³ ³é»É ßáõñç 750 ÙÉÝ ²ØÜ ¹áɳñ: ͳå³ïÏ»ñ 1. ÐРλÝïñáÝ³Ï³Ý ³ÝÏÇ ÏáÕÙÇó Çñ³Ï³Ý³óíáÕ ÙÇç³ÙïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ãà -ÇÝ (ѳ½ ¹ñ³Ù) ͳå³ïÏ»ñÁ ëï³óí»é Microsoft Excel Íñ³ ñç ÙÇçáóáí«Ï»Ýïñáݳ- Ï³Ý ³ÝÏÇó ëï³óí³í ïíû³éý»ñç ÑÇÙ³Ý íñ³ 310 : êï»õíí³í Çñ³íÇ ³ÏÁ ³ñ¹³ÝáõÙ ñ ݳ Ýñ³ ѳٳñ«áñ ݳÏãáõÃÛ³Ý Ùáï ëå³ëáõùý»ñç Ó ³íáñáõÙÁ ³í»ÉÇ ëñ»ó ¹ñ³ÙÇ Ý³ Ç ËݹÇñÁ: ³ ³ñï³Ñ³Ûïí»ó ¹ñ³- Ù³ÛÇÝ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ` ¹áɳñ³ÛÇÝ Ý»ñ¹ñáõÙ»ñáí áë³ñçýù³ù`»ñ»éáí»ñïñáõù ¹áɳñ³óÙ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ ³ñÓñ³óÙ³Ý: ºÃ» 2008à ë»åï»ù»ñçý ¹áɳñ³óÙ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÁ»ñÏñáõ٠ϳ½Ù»É ñ 35 ïáïáë«³å³ 2009à ٳñïÇÝ í»ñá Ýßí³Í óáõó³ýçßá ѳï»ó 65 ïáïáëç ë³ñù³ýá: ØdzÛÝ 2009à ٳñïÇ 3-ÇÝ ÐÐ Î ËáñÑñ¹Ç áñáßù³ù ѳÛï³ñ³ñí»ó ¹»ý³Ïïá Éá- Õ³óáÕ áë³ñå»ùç ù³õ³ù³ï³ýáõãûý ³ÝóÝ»Éáõ Ù³ëÇÝ: ñ³ýáí ݳï³Ï ¹ñí³Í ÐÐ ¹ñ³ÙÇÝ ÃáõÛÉ ï³é ë³ñáõý ³ÝóÝ»É Ñ³í³ë³ñ³Ïßéí³Í áë³ñ- Å»ùÇ áõõõáõãû³ù: ñ³ ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ ¹ñ³Ù-¹áɳñ ³Ýí³Ý³Ï³Ý áë³ñå»- ùá ³»ó 305«8-Çó ÙÇÝã 372«1 ¹ñ³ÙÇ Ù»Ï ¹áɳñÇ ¹ÇÙ³ó: ØdzÛÝ 2009à ÑáõÝÇëÇÝ Î ³ñï³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇó Ó»éù»ñ»ó 25 ÙÇÉÇáÝ ¹áɳñ ѳٳÉñ»Éáí ë» ³Ï³Ý ³ñï³ñÅáõóÛÇÝ å³ñáõëïý»ñá: Ð»ï³ ³ÛáõÙ ÐÐ

273 ¹ñ³ÙÁ«ãÝ³Û³Í áñáß ï³ï³ýáõùý»ñçý«¹ñë áñ»ó ³ñÅ»½ñÏÙ³Ý ÃáõÛÉ ÙÇïáõÙÝ»ñ: лï ݳųٳÛÇÝ ï³ñçý»ñá ÝáõÛÝå»ë ÉÇ ÇÝ áë³ñå»ùç ï³ï³ýáõùý»ñáí. 2012à ÝáÛ»Ù»ñÇÝ ¹ñ³ÙÇ ³Ýí³Ý³Ï³Ý áë³ñå»ùá ϳ½Ù»ó 1 ²ØÜ ¹áɳñÇ ¹ÇÙ³ó 407 ¹ñ³Ù: ²Û¹ ųٳݳϳѳïí³ÍáõÙ Î ÏáÕÙÇó ³ñï³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛáõÙ ÙÇç³ÙïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ áõõõí³í ÇÝ ÙÇç³½ ³ÛÇÝ å³ñáõëïý»ñç ѳٳÉñÙ³ÝÁ ³½ ³ÛÇÝ ³ñÅáõÛÃÇ áë³ñå»ùç ϳÛáõÝáõ- ÃÛ³Ý ³å³ÑáíÙ³ÝÁ: 2010-Çó 2012Ãà ÐÐ ïýï»ëáõãûáõýá ³ëïÇ ³Ý³³ñ ëïë»ó ñ³ýó»é ³ Ç ÃáõÛÉ ï»ùå»ñ 2014à -Ç»ñÏñáñ¹ Ï»ëÇó èáõë³ëï³ýç ïýï»ëáõãû³ý«çýãå»ë ݳ ѳٳß˳ñѳÛÇÝ ïýï»ëáõãû³ý ³ÝÏÙ³Ý å³ï ³éáí Ïñ ³ïí»ó ³ñï³ë³ÑÙ³ÝÇó, Ù³ëݳíáñ³å»ë èáõë³ëï³ýçó ëï³óíáõ ïñ³ýëý»ñïý»ñç ٳϳñ¹³ÏÁ, ÇÝã Çñ ³½¹»óáõÃÛáõÝÝ áõý»ó³í ¹ñ³ÙÇ áë³ñå»ùç íñ³: 2014à -Ç ÝáÛ»Ù»ñÇó ¹ñ³ÙÇ ÏïñáõÏ ³ñÅ»½ñÏáõÙÁ Î -ÇÝ ëïçå»ó ÙÇç³Ùï»É ³ñï³ñÅáõÛÃÇ ßáõϳÛÇÝ Ï³ÝË»É ¹ñ³ÙÇ Éáõ½áõÙÁ: 2014à Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÑÇÙݳϳÝáõÙ å³ûù³ý³íáñí³í ÇÝ»ñï»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ï³Ù³ñïáõÃ۳٫ٳëݳíáñ³å»ë èáõë³ëï³ýç ÝϳïÙ³Ù ²ØÜ å³ïå³ùççáóý»ñç ÏÇñ³éٳ٫ÇÝãÁ Ù»Í íý³ë ѳëóñ»ó è ïýï»ëáõãû³ýá ³ñÅ»½ñÏ»Éáí è éáõéçý: ²Ûëå»ëû ¹ñ³Ù/éáõÉÇ áë³ñå»ùá 2014à -Ç ëï½çý ϳ½ÙáõÙ ñ ¹ñ³Ù Ù»Ï éáõéáõ ¹ÇÙ³ó«³å³ 2014Ã-Ç ¹»Ïï»Ù»ñÇ 30-ÇÝ ³ñ¹»Ý ѳë»É ñ Ù»Ï éáõéáõ ¹ÇÙ³ó 8«15 ¹ñ³Ù ³ñÅ»½ñÏí»Éáí ³í»ÉÇ ù³ý 34%-áí«ÇëÏ 2015Ã-Ç ÑáõÝí³ñÇ 30-ÇÝ Ù»Ï éáõéçý Ýí³½»ó ÙÇÝã 6«62 ¹ñ³Ù: ܳíÃÇ Ñ³Ù³ß˳ñѳÛÇÝ Ý»ñÇ ³ÝÏáõÙÁ ÝáõÛÝå»ë Ù»Í íý³ë ѳëóñ»ó ݳíà ³ñ¹ÛáõݳѳÝáÕ»ñÏñÝ»ñÇÝ, ³Û¹ Ãíáõ٠ݳ è ïýï»ëáõãû³ýá: ܳíÃÇ Ñ³Ù³ß˳ñѳÛÇÝ Ý»ñÇ ³ÝÏáõÙÁ å³ûù³ý³íáñí³í ñ ÙÇ ù³ýç Ñ³Ý ³Ù³Ýù»ñáí ܳË, ²Øܻû ݳËÏÇÝáõÙ ã ñ ߳ѳ áñíáõù Çñ ݳíÃÇ å³ß³ñý»ñá Ý»ñùÇÝ å³ñ³ýç³ñïç ³í³ñ³ñÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ݳíÃÁ Ý»ñÙáõÍáõÙ ñ ê³áõ¹û³ý ²ñ³Ç³ÛÇó«ÜÇ»ñdzÛÇó«²ÉÅÇñÇó ³ÛÉ»ñÏñÝ»ñÇó ²å³ í»ñççý ï³ñçý»ñçý, ³ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí«ëÏë»ó ߳ѳ áñí»é Çñ ݳíóÑáñ»ñÁ ÏñÏݳå³ïÏ»Éáí ݳíÃÇ ³ñ¹ÛáõݳѳÝáõÙÁ Ïñ ³ï»Éáí Ý»ñÙáõÍáõÙÁ ²ñ³³Ï³Ý å»ïáõ- ÃÛáõÝÝ»ñÁ, Çñ Ñ»ñÃÇÝ, ëïë»óçý ³í»É³óÝ»É ¹»åÇ ³ëÇ³Ï³Ý ßáõϳݻñ ݳíÃÇ Ù³ï³Ï³ñ³ñáõÙÁ«³»ó èáõë³ëï³ýçó ݳíÃÇ ³ñï³Ñ³ÝáõÙÁ ¹»- åç ²ëdz ºíñáå³ ³óÇ ¹ñ³ÝÇó«ã»Õ³ñÏí»óÇÝ Æñ³ÝÇ ÝϳïÙ³Ù å³ï- ųÙÇçáóÝ»ñÁ ³Ûë»ñÏÇñÁ ݳíÃÇ Ñ³Ù³ß˳ñѳÛÇÝ ßáõϳ í»ñëïçý Ùáõïù áñí»éáõ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ëï³ó³í ²Ûë ³Ù»ÝÁ»ñ»ó ݳíÃÇ ³é³ç³ñÏÇ ÏïñáõÏ ³í»É³óÙ³Ý, ÇÝãÝ É Ñ³Ý»óñ»ó ݳíÃÇ Ý»ñÇ ³ÝÏÙ³ÝÁ ²Ûë ³Ù»ÝÁ ã ñ ϳñáÕ ßñç³Ýó»É ÐÐ ïýï»ëáõãû³ýá«ù³ýç áñ, Ý³Ë ÐÐ-Ý, ÇÝãå»ë ³ñ¹»Ý

274 Ý, Ù»Í Ï³Ëí³ÍáõÃÛáõÝ áõýç è -Çó»ñÏñáñ¹Á«ÐÐ-Ý Ù»Í Ï³Ëí³Íáõ- ÃÛ³Ý Ù»ç ïýíáõù Ý»ñÙáõÍáõÙÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ á áëáõãûáõý ³½¹áõÙ Ý»ñÇ Ñ»ï ³³ñ ÐÐ ³½ ³ÛÇÝ áë³ñå»ùç íñ³ 2014Ã-Ç óýóáõùý»ñá ³í³Ï³ÝÇÝ Í³Ýñ ³½¹»óáõÃÛáõÝ ÃáÕ»óÇÝ ÐÐ ³½ ³ÛÇÝ ³ñÅáõÛÃÇ áë³ñ- Å»ùÇ íñ³, áõëïç λÝïñáÝ³Ï³Ý ³ÝÏÁ ÐÐ ¹ñ³ÙÇ Ñ»ï³ ³ Ïáñͳݳñ³ñ ³ñÅ»½ñÏáõÙÁ ϳÝË»Éáõ Ýå³ï³Ïáí«2014Ã-Ç í»ñççý»é³ùëû³ïáõù ëïë»ó ÙÇç³ÙïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇçáóáí ѳí³ù»É ÐÐ ¹ñ³ÙÁ ïýï»ëáõãûáõýçó ²ñ¹»Ý 2015 à ³é³çÇÝ»é³ÙëÛ³Ïáõ٠ѳٳß˳ñѳÛÇÝ ïýï»ëáõãûáõ- ÝáõÙ ³ëïÇ ³Ý³³ñ ëïëí»óçý í»ñ³ï³ý Ù³Ý ÙÇïáõÙÝ»ñ ÝßÙ³ñí»É: ²Ûë áñíáýã³óá ϳñ»ÉÇ Ý³ ³Ýí³Ý»É ѳñÙ³ñí»Éáõ áñíáýã³óñ ³½- ³ÛÇÝ ïýï»ëáõãûáõýý»ñá ëïë»óçý ѳñÙ³ñí»É Ýáñ áë³ñå»ùý»ñçý ÐÐ ¹ñ³ÙÁ ¹ñë áñ»ó ³ñÅ áñù³ý ÙÇïáõÙÝ»ñ«Ý³ ßÝáñÑÇí Î Çñ³Ï³Ý³óñ³Í ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý ²Ûë ÙÇïáõÙÁ å³ñ³ýí»ó ݳ 2016Ã-ÇÝ«Ù³ëݳíáñ³å»ë è éáõéáõ ï³ñ»ï³ý ÙÇçÇÝ áë³ñå»ùá ѳë³í 8«29 ¹ñ³Ù Ù»Ï éáõéáõ ¹ÇÙ³ó«ÇëÏ ²ØÜ ¹áɳñÁ ѳëÝ»Éáí 527«2 ¹ñ³ÙÇ Ù»Ï ¹áɳñÇ ¹ÇÙ³ó 2014à -Ç ¹»Ïï»Ù»ñÇ 17-ÇÝ«Ýí³½»ó 2016Ã-ÇÝ Ñ³í³ë³ñí»Éáí 483«94 ¹ñ³ÙÇ Ù»Ï ¹áɳñÇ ¹ÇÙ³ó ¹»Ïï»Ù»ñÇ 30-ÇÝ Î»ÝïñáÝ³Ï³Ý ³ÝÏÇ ÙÇç³ÙïáõÃÛáõÝÁ ÙÇÝã ³ÛÅÙ É ß³ñáõݳÏíáõÙ, ù³ýç áñ í»ñççý»ñ»ù ï³ñçý»ñç ѳٳß˳ñ- ѳÛÇÝ ïýï»ëáõãû³ý ³ÝϳÛáõÝáõÃÛáõÝÁ ¹»é ë å³ñå³ýíáõù : ²Ù á»éáí Ýß»Ýù, áñ ÐÐ Î áõý»ó»é ³ÏïÇí ¹»ñ³Ï³ï³ñáõÙ ³½ ³- ÛÇÝ ³ñÅáõÛÃÇ Ó ³íáñÙ³Ý, ¹ñ³ ϳÛáõÝáõÃÛ³Ý å³ñå³ýù³ý áñíáõù: ÆÙÇ»ñ»Éáí Ù»ñ ѻﳽáïáõÃÛ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ ѳñÏ»Ýù ѳٳñáõÙ Ýß»É. Áñ- ¹» ñ»éáí ÉáÕ³óáÕ áë³ñå»ùç ù³õ³ù³ï³ýáõãûáõý, Ï»ÝïñáÝ³Ï³Ý ³ÝÏÁ Ó»éݳÙáõË ñ ÉÇÝáõ٠ϳñ ³íáñ»Éáõ ÐÐ ¹ñ³ÙÇ áë³ñå»ùá ÙdzÛÝ ³ÛÝ ¹»åùáõÙ,»ñ ³éϳ ñ í»ñççýçë»ñ³ñ廽ñïù³ý éçëï, áñá ϳñáÕ ñ Ù»Í íý³ë ѳëóÝ»É ÐÐ ïýï»ëáõãû³ýá: ê³ï³ûý ÐРλÝïñáÝ³Ï³Ý ³ÝÏÁ, áõý»ý³éáí ë³ï³í ³ñï³ñÅáõóÛÇÝ å³ñáõëïý»ñ, Ù»ñ ݳѳïÙ³Ù,»ñ³½³Ýó ϳï³ñ»ó Çñ ³éç ¹ñí³Í ËݹÇñÝ»ñÁ, áñó»éáí ³Ý»É ³é³í»É³ áõûýá ÐÐ ¹Áñ³ÙÇ áë³ñå»ùç ã³ Çó ß³ï ³ñÅ»½ñÏáõÙÁ ϳÝË»Éáõ ѳٳñ: ú ï³ áñíí³í ñ³ï³ýáõãûáõý 1.г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý Î Ù³ëÇÝ ÐÐ ûñ»ýù Ã. 2.г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝ³Ï³Ý ³ÝÏÇ ³ñÅáõóÛÇÝ ù³õ³ù³ï³- ÝáõÃÛ³Ý ëï½áõýùý»ñç Ù³ëÇÝ ÃÇí 122 áñáßáõù Ã. 3.ÐÐ Î ÏáÕÙÇó 2006à ÁݹáõÝí³Íª ÐÐ Î ÏáÕÙÇó ݳ Ç Ýå³ï³Ï³¹ñÙ³Ý é³½- Ù³í³ñáõÃÛ³Ý ÁݹáõÝÙ³Ý ÑÇÙݳíáñáõÙ ³ëï³ÃáõÕà (www cba am) 4.öá˳ñÅ»ùÇ ¹»ñÁ ¹ñ³Ù³í³ñϳÛÇÝ ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý Ù»ç, î.ê³ñ ëû³ý,ºñ..2008ã

275 èá»ñï غÈÆøÚ²Ü ÐÐ ¹ñ³ÙÇ áë³ñå»ùç ß³ñÅÁÝóóÇ íç ³Ï³ ñ³ï³ý í»ñéáõíáõãûáõýá ( Ãà ) ³Ý³ÉÇ ³é»ñ ³ñï³ñÅáõÛëݳ «áë³ñå»ù«î»ýïñáý³ï³ý ³Ýϫݳų٠²½ ³ÛÇÝ ³ñÅáõÛÃÇ áë³ñå»ùç ϳÛáõÝáõÃÛáõÝÁ óáõûó ï³éçë û ÇÝãù³Ýáí áõå»õ ïíû³é»ñïñç ïýï»ëáõãûáõýá ³Û¹ ϳÛáõÝáõÃÛáõÝÁ ³å³Ñáí»Éáõ ѳ- Ù³ñ Ï»ÝïñáÝ³Ï³Ý ³ÝÏÁ ѳݹ»ë ³ÉÇë Çñ ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ù ¹ñ³- Ù³í³ñϳÛÇÝ áñíçù³ï³½ùáí: лﳽáïáõÃÛ³Ý ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ ³ó³Ñ³ÛïÁí»É ݳѳïí»É»Ý ÐÐ ¹ñ³ÙÇ áë³ñå»ùç ï³ï³ýù³ý ÙÇïáõÙÝ»ñÁ ³½ ³ÛÇÝ ³ñÅáõÛÃÇ ³ñÅ»½ñÏÙ³Ý Ï³ÝËÙ³ÝÁ ÙÇïí³Í ÐÐ Ï»ÝïñáÝ³Ï³Ý ³ÝÏÇ áõõõí³í ù³ûé»ñá: Key words: foreign currency, inflation, exchange rate, Central bank, crisis.,,,,

276 ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՆԵՐՈՒՄ ՕԺՏՎԱԾՊԱՏԱՆԻՆԵՐԻ ՍՈՑԻԱԼ- ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆՀԱՐՄԱՐՄԱՆԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Մադլենա ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ ԵՊՀ Սոցիալական հոգեբանության ամբիոնի ասպիրանտ Բանալի բառեր. օժտվածություն, սոցիալ-հոգեբանական հարմարում, հուզական հարմարավետություն, ինտերնալություն, դոմինանտում Յուրաքանչյուր պետության համար ռազմավարական նշանակություն ունի օժտված, տաղանդավոր երիտասարդների, մասնագետների գործունեությունը, հատկապես սեփական երկրում ռեսուրսների ներդրումը և զարգացումը: Ստեղծագործող մարդկային ռեսուրսի հանդեպ աճող հետաքըրքըրությունն ու պահանջարկը բազմաթիվ երկրներում ԱՄՆ, Ռուսաստան, Մեծ Բրիտանիա, Կանադա, Ավստրալիա և այլն, օժտված երեխաների հատուկ դպրոցներ հիմնելու անհրաժեշտություն առաջացրեց, իսկ Իսրայելում այս երեխաները պետության հատուկ ուշադրության և հսկողության տակ են գտնվում: Այս դպրոցների նպատակն է ապահովել համապատասխան միջավայր տաղանդավոր երեխաների զարգացման համար, քանզի բազմաթիվ հետազոտություններ վկայում են, որ այս երիտասարդները գտնվելով նորմայի սահմաններից դուրս որոշակի ռիսկային գոտում են հոգեսոցիալական կարգավորման տեսանկյունից: Մեր երկրում կան օժտված երեխաներին մասնակիորեն աջակցող եզակի դպրոցներ, սակայն դրանք լիովին համապատասխանեցված չեն նրանց կարիքներին: Պետության կողմից այս երեխաների և երիտասարդների համար համապատասխան կրթութուն, մասնագիտական զարգացման դաշտ ապահովելու պատվերի բացակայությունը հանգեցնում է ինչպես նրանց քանակի իրական նվազմանը, այնպես էլ հետագայում մեծ քանակով մասնագետների արտահոսքին, ինչին ականատես ենք լինում մեր օրերում տարբեր ոլորտներում: Նման մոտեցումը հղի է նաև այլ բացասական հետևանքներով չարձագանքելով այս երեխաների, պատանիների սոցիալ-հոգեբանական կարիքներին, մենք անուղղակիորեն նպաստում ենք նրանց դեստրուկտիվ վարքին ու ապահարմարմանը: Օժտվածության հիմնախնդրին անդրադարձել է հումանիստական հոգեբանության հիմնադիր Աբրահամ Մասլոուն, ով անձի մոտիվացիոն համակարգը ներկայացրել է պահանջմունքների հիերարխիայի միջոցով,

277 որոնք բնածին են, գործում են առաջնայնության սկզբունքով և դրդում են ակտիվության: Նա առանձնացնում է վերջին ինքնաիրականացման բարձրագույն պահանջմունքը, որը միջին մարդու մոտ միայն 10% է բավարարվում, իսկ ստեղծագործող մարդկանց մոտ գերակայում է անկախ քաղցի, ծարավի և նույնիսկ կյանքին վտանգ ներկայացնող իրավիճակներում: Միայն օժտված մարդիկ են (բնակչության 1% -ից քիչ) հասնում իրենց ներուժի իրականացմանը, իսկ մեծամասնությանը խորընդոտում է իրենց ռեսուրսների չիմացությունը, հաջողության հասնելու ներքին վախը (Իոնայի բարդույթ), սոցիալական և մշակութային միջավայրի խոչընդոտները, անվտանգության պահանջմունքի բացասական ազդեցությունը 311 : Նշենք, որ օժտված անհատները ևս վերևում նշված անձնային, սոցիալական, մշակութային սահմանափակումների և կարծրատիպերի պատճառով հաճախ այդպես էլ չեն հասնում ամբողջական անձնային զարգացման և ընդունակությունների դրսևորման: Այսպիսով, օժտվածությունը Համակարգային, կյանքի ընթացքում զարգացող հոգեկանի որակ է, որը որոշում է մարդու կողմից ավելի բարձր, արտասովոր արդյունքների հասնելու հնարավորությունը այլ մարդկանց համեմատությամբ, մեկ կամ մի քանի գործունեության ոլորտներում 312 : Այդ գործունեության ոլորտներն են ինտելեկտուալ, հատուկ ակադեմիական, ստեղծագործական, հոգեշարժողական ընդունակություններ, գեղարվեստական և կատարողական արվեստ, լիդերություն: Սույն հետազոտական աշխատանքը վերաբերում է ինտելեկտուալ ընդունակությունների ոլորտին որպես այս ուղղությամբ առավել առաջնային, ուսումնասիրման կարիք ունեցող և անմիջականորեն դպրոցական համակարգի և կարիքների հետ առնչվող ոլորտի, որոնք կարևոր են ինչպես ուսումնական գործընթացը կազմակերպելու, այնպես էլ համապատասխան մոտեցումներ մշակելու նման պատանիների զարգացման համար: Մենք ենթադրում ենք, որ օժտվածությունը կարող է հանգեցնել սոցիալ-հոգեբանական հարմարման դժվարությունների և կան հոգեբանական նախադրյալներ, որոնք կարող են խոչընդոտել այս երիտասարդների հետագա անձնային և մասնագիտական զարգացմանը:

278 Մեթոդ և մեթոդիկաներ: Հետազոտությունը անց է կացվել Երևանի մի շարք դպրոցներում, որոնցից են Շիրակացու ճեմարան միջազգային գիտակրթահամալիրը, Քվանտ վարժարանը, Կ.Դեմիրճյանի անվան 139 ավագ դպրոցը, Բ.Ժամկոչյանի անվան 119 ավագ դպրոցը: Հետազոտվել են ավագ դպրոցի ավելի քան 500 դպրոցականներ, տարիքային խումբը 16-18, տարիքային դասակարգումն ըստ Գ.Կրայգի, որի համաձայն տարեկանը համարվում է դեռահասության և վերին շեմը պատանեկության տարիք 313 : Կիրառել ենք Ջ. Ռենզուլիի եռամոդել հոգեդիագնոստիկ համակարգը, ըստ որի օժտվածությունը իրենից ներկայացնում է երեք կարևոր բաղադրիչների միասնություն, որոնք են ինտելեկտուալ ընդունակություններ, կրեատիվություն (ստեղծարարություն) և ուսումնական մոտիվացիա 314 : Ինտելեկտուալ ընդունակությունների հոգեդիագնոստիկայի համար կիրառել ենք Կետտելի Մշակույթից անկախ ինտելեկտի թեստը, կրեատիվությունը որոշելու համար Պոլ Թորենսի ստեղծագործական մտածողության գնահատման մեթոդիկան Ավարտիր նկարը ենթաթեստը և մոտիվացիայի մակարդակը որոշելու համար Մ.Ի. Լուկյանովայի, Ն.Վ Կալինինայի ուսումնական մոտիվացիայի ուսումնասիրման մեթոդիկան : Սոցիալ-հոգեբանական հարմարման առանձնահատկությունները ուսումնասիրելու համար կիրառվել է Կարլ Ռոջերսի և Ռոզալինդ Դայմոնդի կողմից ԱՄՆ-ում 1954թ.-ին ստեղծած մեթոդիկան: Ռուսերեն լեզվով հարցարանը ադապտացվել է 1987թ., սակայն լայն տարածում է գտել 2004թ. Ա.Կ. Օսնիցկինի կողմից մոդիֆիկացված տարբերակը, որը և օգտագործել ենք մեր հետազոտության մեջ: Անձնային հարցարանը կազմված է 101 հարցից և վերլուծվում է ըստ հետևյալ սոցիալ-հոգեբանական ինտեգրալ հատկանիշների հարմարում, ինքնաընդունում, ուրիշներին ընդունում, հուզա-

279 կան հարմարավետություն, ինտերնալություն և դոմինանտում: Հարցարանն ուղղված է դուրս բերելու նոր իրավիճակներում հարմարման և դրա հետ կապված անձնային առանձնահատկությունները 318 : Այսպիսով, բոլոր 500 հետազոտվողներից օժտված են դուրս բերվել միայն 35, որը կազմում է հետազոտվողների ընդհանուր քանակի 7%: Հետազոտությանը մասնակցել են փորձարարական խմբի 35 և ստուգիչ խմբի 35 պատանիներ, ընդհանուր քանակը 70: 35 օժտված պատանիներից 14 եղել են իգական, 21 արական սեռի ներկայացուցիչներ: Համեմատական վերլուծություն անցկացնելու համար օգտագործել ենք SPSS 22 վիճակագրական փաթեթը, T-Test մեթոդը երկու անկախ խմբերի համար, P նշանակալիության արժեքը <.05: Արդյունքներ և քննարկում: Ուսումնասիրելով արդյունքները (աղյուսակ 1) կարող ենք ասել, որ փորձարարական և ստուգիչ խմբերի արդյունքները նշանակալիորեն տարբերվում են ըստ հետևյալ սանդղակների հարմարում (.049), փորձարարական խմբի միջին 54.6 և ստուգիչ խմբի 63.7 միջին տարբերությամբ, հուզական հարմարավետություն (.000), փորձարարական խմբի միջին 40.6 և ստուգիչ խմբի 59.3 միջին տարբերությամբ, ինտերնալություն (.002), փորձարարական խմբի միջին 73.2 և ստուգիչ խմբի 63.4 միջին տարբերությամբ և դոմինանտում (.011), փորձարարական խմբի միջին 67.8 և ստուգիչ խմբի 59.4 միջին տարբերությամբ: Արդյունքները նշանակալիորեն չեն տարբերվում ինքնաընդունում և ընդունել ուրիշներին սանդղակներում: Այսպիսով, ստուգիչ խմբի պատանիներն ի տարբերություն փորձարարական խմբի հարմարված են, հուզականորեն հավասարակշիռ և դրական տրամադրված, սակայն առավել էքստերնալ կողմնորոշում ունեն, այսինքն որոշակի կախվածություն այլ մարդկանցից, կարծիքներից, պասիվություն խնդիրները լուծելու հարցում և օգնության և հենարանի ակնկալիք: Օժտված խմբի պատանիների մոտ ընդգծված է ինտերնալությունը, ինչը նշանակում է, որ նրանք կյանքում նպատակների իրականացումը կապում են իրենց հետ, շեշտադրում են անձնական պատասխանատվությունն ու կոմպետեն-

280 տությունը, սխալների դեպքում վերցնում են իրենց վրա պատասխանատվություն ուրիշներին մեղադրելու փոխարեն: Օժտված պատանիներն ունեն արտահայտված հուզական անհարմարավետություն, այսինքն տագնապայնություն, անհանգստություն կամ ապաթիկ վիճակ, ինչը կարող է պայմանավորված լինել տարբեր հանգամանքներով անձնային, իրավիճակային և այլն: Միջանձնային հարաբերություններում կարևոր հանգամանք է ինքնաընդունման և ուրիշներին ընդունման հատկանիշների հարաբերակցությունը, որն, օժտված պատանիների մոտ ավելի տարբերակված է, քան ստուգիչ խմբի պատանիների մոտ. օժտված պատանիների մոտ 82.1 /63.6 միջին հարաբերակցությամբ, իսկ ստուգիչ խմբի մոտ 77.4 /63.2: Այսինքն, օժտըված պատանիները շփման մեջ կոնֆլիկտային կարող են լինել, հակված առճակատման և ոչ տոլերանտ և, ինչպես տեսնում ենք, նաև առավել ինքնաընդունող, իրենցից բարձր սպասելիքներով, քան ստուգիչ խմբի պատանիները: Այս դեպքում շփման մեջ դոմինանտությունը, ինչը ևս նշանակալիորեն տարբերում է փորձարարական խմբի պատանիներին, կարող է դժվարություններ առաջացնել միջանձնային հարաբերություններում, բարդացնել և միակողմանի դարձնել շփումը, քանի որ վարքում կարող է դըրսևորվել նաև ուրիշներին ճնշելով: Աղյուսակ 1. Սոցիալ-հոգեբանական հարմարման մեթոդիկայի արդյունքները փորձարարական և ստուգիչ խմբերի մոտ. Ներկայացված են սոցիալ-հոգեբանական հարմարման հատկանիշները, փորձարարական օժտված պատանիների և ստուգիչ խմբի միջին արժեքները, ընդգծված են.005-ից ցածր (նշանակալի) բոլոր ցուցանիշները. մանրաման վերլուծությունը տեքստում Հարմարման դժվարություններ կարող են նման դեպքում առաջանալ նաև ինքնադրսևորման հնարավորությունների բացակայության, դպրոցում

281 ինտելեկտուալ և ստեղծագործական ընդունակությունների կիրառման սահմանափակումների պատճառով հիմք ընդունելով այն, որ օժտված երեխաները չեն ստանում տարբերակված կրթություն: Այսպիսով օժտված պատանիներն ունեն սոցիալ-հոգեբանական հարմարման դժվարություններ, որոնք դպրոցում կարող են հանգեցնել կոնֆլիկտների, դասարան կամ դպրոց փոխելուն, սթրեսային վիճակների, որոնց քրոնիկական բնույթը պատճառ կարող է լինել հոգեբանական տարբեր խնդիրների զարգացման համար: Կարծում ենք, որ նման արդյունքները մտահոգիչ են, քանի որ հանգեցնում են ստեղծագործ ներուժի նվազմանը և պետական, անհատական ռեսուրսները ծախսվում են լուծելու առաջացած սոցիալ-հոգեբանական հետևանքները կանխարգելելու և այդ անհատների կողմից ազգային և ավելի լայն մասշտաբով հաջողություններ գրանցելու փոխարեն: Մենք համարում ենք սա կառավարման համակարգի խոշոր թերացում, պետական մակարդակով ռազմավարության բացակայություն, որի առկայության պայմաններում մեծ զարգացում կապրեր գիտությունը, մշակույթը, տնտեսությունը և այլն: Վաղուց մշակված են մտավոր խնդիրներ ունեցող երեխաների, պատանիների աջակցության մեխանիզմները, այնինչ ուշադրությունից դուրս են տաղանդավոր մարդիկ համարվելով ավելի բարենպաստ վիճակում գտնվող հասարակության անդամներ: Վկայակոչելով ներկայացված արդյունքները փաստում ենք, որ այս մոտեցումը առնվազն չի համապատասխանում իրականությանը և անհրաժեշտ են շարունակական հետազոտություններ այս ուղղությամբ մեր երկրում, ինչպես նաև այլ երկրների փորձի ուսումնասիրություն, դրա տեղայնացմանն ուղղված աշխատանքներ: Կրթական համակարգը պետք է ուղղված լինի սպասարկելու հասարակության բոլոր շերտերի կարիքները, իսկ դրա փոքր, սակայն, պետության առաջընթացն ապահովող զանգվածը առնվազն կարողանա պահպանել իր ներուժն ու հոգեկան առողջությունը:

282 Մադլենա ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ Տնտեսական գործընթացներում օժտված պատանիների սոցիալհոգեբանական հարմարման առանձնահատկությունները Բանալի բառեր. օժտվածություն, սոցիալ-հոգեբանական հարմարում, հուզական հարմարավետություն, ինտերնալություն, դոմինանտում Ինչպես հայտնի է, օժտված երեխաներն ունեն ուսումնական իրենց դըժվարություններն ու խնդիրները, անձնային որոշակի առանձնահատկություններ և այլն: Աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել մեր երկրում օժտված պատանիների սոցիալ-հոգեբանական հարմարման մեխանիզմները: Հետազոտվել են ավելի քան 500 ավագ դպրոցականներ, որոնցից դուրս բերված 35 օժտված պատանիների աղջիկների և տղաների հետ իրականացվել են հետագա ուսումնասիրությունները: Արդյունքները վկայում են օժտված պատանիների սոցիալ-հոգեբանական հարմարման դժվարությունների մասին, որոնք կարող են ազդել ընդունակությունների լիիրավ դրսևորման վրա: :,,,, Key words: giftedness, psychosocial adaptation, emotional comfort, internality, dominance

283 ՆԵՐԴՐՈՒՄԱՅԻՆ ՌԻՍԿԵՐԻ ՆՎԱԶԵՑՄԱՆ ՈՒՂԻՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Հայկ Մխիթարյան ՀՀ ԳԱԱ տնտեսագիտության ինստիտուտի ասպիրանտ Բանալի բառեր. ներդրումային ռիսկերի նվազեցում, օրենսդրական դաշտի կատարելագործում, տնտեսական քաղաքականություն, բարեփոխումներ Հայաստանի տնտեսության մեջ ներդրումների խթանման համար անհրաժեշտ է ձևավորել բարենպաստ ներդրումային միջավայր: Ներկայումս այդ ոլորտում առկա հիմնական խոչընդոտներից մեկը ներդրումային հարաբերությունները կանոնակարգող օրենսդրական դաշտի անկատարությունն է: Ներդրումային հարաբերությունների իրավական կարգավորման ոլորտում առկա խնդիրներից, մասնավորապես կարող ենք նշել. ներդրումային գործունեությունը և տնտեսական հարաբերությունները կանոնակագող օրենսդրության անկատարությունը և անկայունությունը, պետական կառավարման տարբեր օղակներում առկա կոռուպցիոն դրսևորումները, պետական տարբեր մարմինների կողմից իրավական ակտերի ոչ համարժեք կամ հայեցողական կիրառումը, ներդրողների իրավունքների պաշտպանության երաշխիքների ապահովման գործուն մեխանիզմների բացակայությունը, գործարար միջավայրի վրա հաճախակի վարչական ճնշումները, անհարկի ստուգումները, փաստաթղթերի ձևակերպման տևական գործընթացները, դատական ատյաններում գործերի քննության ցածր արդյունավետությունը, իրավական ակտերի հայեցողական և ոչ միանշանակ կիրառումը, պետական գործադիր իշխանություններից զգալի կախվածությունը, ներդրումային գործունեությանը խոչընդոտող այլ արգելքները, որոնք բացասաբար են անդրադառնում ներդրողների վստահության ձևավորման վրա: Հայաստանում ներդրումային հարաբերությունները կանոնակարգող օրենսդրությունը հիմնականում բաղկացած է «Օտարերկրյա ներդրումների մասին» ՀՀ օրենքից, որն ընդունվել է ՀՀ Գերագույն խորհրդի կողմից

284 դեռևս 1994 թվականին 319 : Թեև այս օրենքի ընդունումը այդ ժամանակաշրջանում բավական առաջադիմական քայլ էր և վկայում էր օտարերկրյա ներդրումների ներգրավման ոլորտում Հայաստանի կառավարության ազատական քաղաքականության որդեգրման և օտարերկրյա ներդրումների հետ կապված մի շարք կարևոր հարաբերությունների կարգավորման մասին, սակայն մի շարք ոլորտներում, մասնավորապես, ներդրողների իրավունքների պաշտպանության, արտոնությունների տրամադրման, ներդրումային վեճերի լուծման մեխանիզմների հետ կապված հարաբերությունները հստակ կերպով չեն կարգավորված դրանում: Ավելին, «Օտարերկրյա ներդրումների մասին» ՀՀ օրենքում բացակայում են ներդրումների վերաբերյալ միասնական հայեցակարգային մոտեցումները և այս առումով, այն չի համապատասխանում Հայաստանի կառավարության կողմից 2015թ. հավանության արժանացած ներդրումային քաղաքականության հայեցակարգի հիմնական դրույթներին 320 : Վերջինիս ընդունումը իհարկե լուրջ առաջընթաց քայլ էր մեր երկրում ներդրումային բարեփոխումների իրականացման ուղ-ղությամբ, սակայն այդ հայեցակարգի նպատակների իրագործումը պա-հանջում է ներդրումային գործունեության իրավական կարգավորման ոլոր-տում իրականացնել էական փոփոխություններ: Հայաստաննում ներդրումային օրենսդրության բարելավումը պետք է բխի տնտեսության երկարաժամկետ զարգացման նպատակներից. ՀՀ տընտեսության մեջ ներդրումների, այդ թվում` օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների խրախուսում, տնտեսության առաջնահերթ ոլորտների զարգացում, նոր աշխատատեղերի ստեղծում, փոքր և միջին բիզնեսի զարգացում, երկրի մրցակցային առավելությունների ամրապնդում և արդյունքում կայուն տնտեսական աճի ապահովում: Վերոհիշալ նպատակներից ելնելով կարծում ենք, Հայաստանում ներդրումային ոլորտը կանոնակարգող օրենսդրական բարեփոխումները պետք է բխեն ներքոհիշյալ սկզբունքներից. համահավասարության սկզբունք, Թափանցիկության սկզբունք, 319 << >>,-115, /14 ÐÐ Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý ѳۻó³Ï³ñ Á, 2015

285 Ներդրումային ոլորտների, ներդրումների ձևերի և միջոցների ազատ ընտրության սկզբունք, Ներդրումների պաշտպանվածության սկզբունք, Փոխհատուցման սկզբունք, Ներդրողների կողմից ներդրումների արդյունքների ազատ տնօրինման սկզբունք, Ներդրումային հարաբերությունների և ներդրողների իրավունքների կայունության սկզբունք Պետական մարմինների և պաշտոնատար անձանց անօրինական գոր-ծողություններից (անգործությունից) ներդրողների պաշտպանվածության սկզբունք Ներդրումների փոխշահավետության սկզբունք Ներդրումային վեճերի անկողմնակալ կարգավորման սկզբունք Կարծում ենք, որ ներդրումային ոլորտը կանոնակարգող օրենսդրության մեջ վերոհիշյալ սկզբունքների ամրագրումը և դրանց հետևողական կիրառումը թույլ կտա բարձրացնել ներդրումային գործունեության օրենսդրական կարգավորման արդյունավետությունը, ինչն իր հերթին էապես կնպաստի ներդրումային միջավայրի բարելավմանը և ռիսկերի նվազեցմանը: Ներկայումս մեր հանրապետությունում ներդրումային հարաբերությունների զարգացման վրա հատկապես բացասաբար են անդրադառնում կոռուպցիոն երևույթները, որոնք մեծ ռիսկեր է առաջացնում ինչպես տեղական, այնպես էլ օտարերկրյա ներդրողների համար: Անդրադառնալով մեր հանրապետությունում կոռուպցիոն իրավիճակին, պետք է նշել, որ ըստ Թրասնսփերընսի Ինթերնեյշնըլ միջազգային գործակալության հրապարակած տվյալների 2016 թվականին 176 երկրների վարկանիշային աղյուսակում Հայաստանը կոռուպցիայի ընկալման ցուցիչի (CPI) 33 ցուցանիշով գտնվել է 113-րդ հորիզոնականում, փաստացի նույն մակարդակի վրա գտնվելով այնպիսի երկրների հետ, ինչպիսիք են Բոլիվիան և Վիետնամը (114-րդ և 115-րդ հորիզոնականներ): Համեմատության համար նշենք, որ Թուրքիան գտնվել է 75-րդ հորիզոնականում, իսկ Վրաստանը 44-րդ 321 : Ինչ վերաբերվում է վարկանիշի առաջին հորիզոնականներին, ապա այն կիսել են Դանիան և Նոր Զելանդիան (90-ական միավոր), երկրորդ տեղում է 321

286 գտնվել Ֆինլանդիան (89 միավոր), երրորդում Շվեդիան (88 միավոր) 322 : Ինչպես երևում է վերոգրյալից, կոռուպցիայի ընկալման մակարդակով Հայաստանը բավական հետ է մնում ոչ միայն առաջատար Եվրոպական երկըրներից, այլև հարևան պետություններից Վրաստանից և Թուրքիայից, ինչը ենթադրում է, որ կոռուպցիայի մակարդակը մեր հանրապետությունում դեռևս բարձր է: Կոռուպցիոն երևույթների կանխարգելման և կոռուպցիայի մակարդակի նվազեցման ուղղությամբ կարծում ենք, կարևոր քայլ կլինի կոռուպցիայի դեմ պայքարը կանոնակարգող Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրության առավելագույն համապատասխանեցումը կոռուպցիայի դեմ պայքարի վերաբերյալ ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի պահանջներին, ապահովելով իրավական ակտերում կոռուպցիոն իրավախախտումների ամբողջական ընդգրկվածությունը, միաժամանակ բացառելով այդ ոլորտում առանձին իրավական ակտերի միջև հնարավոր հակասությունները: Կոռուպցիոն երևույթների բացահայտման, ինչպես նաև դրանց կանխարգելման նպատակով նպատակահարմար է ստեղծել անկախ հակակոռուպցիոն մարմին ապահովելով վերջինիս համար բավարար իրավասություններ կոռուպցիայի դեմ արդյունավետ պայքարի գծով միջոցառումների մշակման և իրականացման ուղղությամբ: Տնտեսության մեջ կոռուպցիոն երևույթների դեմ արդյունավետ պայքար մղելու ուղղությամբ մեկ այլ կարևոր և առաջադիմական քայլ կարող է հանդիսանալ հակակոռուպցիոն դատարանների ինստիտուտի ձևավորումը, որոնք համալրված պետք է լինեն կոռուպցիայի վերաբերյալ գործերի քննություն իրականացելու համար հատուկ վերապատրաստում անցած դատավորներով: Ներդրումային ռիսկերի նվազեցման ոլորտում օրենսդրական բարեփոխումների կարևորագույն ուղղություններից է հանդիսանում ներդրողների շահերի պաշտպանության երաշխիքների համալիրի իրավական ամրագրումը և դրանց գործնական ապահովումը: Կարծում ենք, ներդրումների մասին օրենսդրության մեջ նպատակահարմար է ամրագրել ներդրողների շահերի պաշտպանությունն ապահովող հետևյալ երաշխիքները. Ներդրողների իրավունքների հավասարության երաշխիք, 322

287 Ներդրողների և ներդրումային գործունեության իրավական պաշտպանվածության երաշխիք, Ներդրումային օրենսդրության կայունության երաշխիք, Ազատ տեղաշարժի իրավունքի երաշխիք, Գույքի, եկամուտների և տեղեկատվության ազատ արտահանման երաշխիք, Ազգայնացումից ներդրողների պաշտպանության երաշխիք, Ներդրումների փոխհատուցման երաշխիք, Վերաներդրում իրականացնելու դեպքում (ստացված շահույթի կամ լրացուցիչ կապիտալի ներդրմամբ) ներդրողի իրավական պաշտպանվածության երաշխիք: Ներդրողների շահերի պաշտպանության, ինչպես նաև ներդրումային վեճերից խուսափելու և դրանց արագ կարգավորման համար նպատակահարմար կլինի Հայաստանում ձևավորել ներդրումային օմբուդսմենի ինստիտուտը, որի առկայությունը կնպաստի ներդրումային վեճերի արագ և անկողմնակալ լուծմանը: Ներդրումային օմբուդսմենը յուրաքանչյուր կոնկրետ վեճի ծագումն ու պատճառը պարզելու և արդարացի լուծում տալու նպատակով ներկայացված բողոքի վերաբերյալ կհավաքագրի և կվերլուծի հետևյալ տեղեկատվությունը ներդրողի կարգավիճակը, խնդրի էությունը և բնագավառը, առնչվող պետական մարմինը, այդ խնդրի ընթացիկ կարգավիճակը, բողոքի առնչությամբ դատական գործի առկայությունը, ռիսկի ենթարկվող ներդումների արժեքը, բողոքի այլ հնարավոր ազդեցությունները և այլն: Օմբուդսմենի ինստիտուտի ձևավորմամբ հնարավոր կլինի նաև էապես կրճատել բողոքների քնարկման ժամկետները և ծախսերը, ներդրողներին ազատելով դատական ատյաններ դիմելու անհրաժեշտությունից: Հայաստանի Հանրապետության ներդրումային օրենսդրությունը միջազգային չափանիշներին և ժամանակակից տնտեսական հարաբերությունների պահանջներին համապատասխանեցնելու ուղղությամբ անհրաժեշտ է իրականացնել նաև ներդրումային օրենսդրության կառուցվածքային և բովանդակային բարեփոխումներ, կապված կարգավորման դաշտի վերանայման, հիմնական հասկացությունների և եզրույթների շրջանակի ընդլայնման, ինչպես նաև ներդրումային օրենսդրության կառուցվածքային կատարելագործման հետ: Նախևառաջ հարկ է նշել, որ Օտարերկրյա ներդրում-

288 ների մասին ՀՀ օրենքով կարգավորվում են միայն օտարերկյա ներդրումների հետ կապված հարաբերությունները, իսկ տեղական ներդրումների, այդ թվում պետության միջոցներով իրականացվող ներդրումների հետ կապված իրավահարաբերությունները ինչպես նշած օրենքով, այնպես էլ այլ իրավական ակտերով կանոնակարգված չեն: Այս առումով, ներդրումային հարաբերությունների օրենսդրական բարեփոխումների շրջանակում պետք է կանոնակարգվեն ներդրումների հետ կապված բոլոր տեսակի իրավահարաբերությունները, տնտեսության մեջ ներդրումների խթանման գործիքներն ու մեխանիզմները, ինչպես նաև ներդրումները կարգավորող լիազոր պետական մարմնի իրավասությունները և գործառույթները: Հարկ է նշել, որ երկրի քաղաքական կայունությունը և ներդրումային միջավայրի բարելավման ուղղությամբ օրենսդրական բարեփոխումները անհրաժեշտ, սակայն դեռևս բավարար պայմաններ չեն հանդիսանում ներդրումային ռիսկերի արդյունավետ կառավարման համար: Այդ գործում որոշիչ դերակատարում ունի նաև կառավարության կողմից իրականացվող տնտեսական քաղաքականությունը: Ներդրումային ռիսկերի կառավարումը մակրոմակարդակում պետք է հանդիսանա պետական տնտեսական քաղաքականության առանցքային ուղղություններից մեկը, քանի որ հենց այդ մակարդակում ներդրումային ռիսկերի կառավարման համակարգի ձևավորումից է կախված ազգային տնտեսական համակարգի բնականոն գործունեությունը և զարգացումը: Անդրադառնալով Հայաստանում վերջին տարիներին իրականացված պետական մակրոտնտեսական քաղաքականությանը, պետք է փաստել, որ այն հիմնականում չի բխել ՀՀ կառավարության կողմից հավանության արժանացած ներդրումային քաղաքականության հայեցակարգում ամրագրված սկզբունքներից ու մոտեցումներից չապահովելով բարենպաստ տնտեսվարման պայմաններ և գրավիչ ներդրումային միջավայր: Վերջինիս մասին է վկայում նաև տնտեսության մեջ առկա ներքոհիշյալ բացասական երևույթները, որոնք անմիջական բացասական ազդեցություններ են ունենում ներդրումային միջավայրի և ներդրումային գործունեության զարգացման վրա. տնտեսական իրավիճակի անորոշությունների բարձր մակարդակը, տնտեսվարողների վրա բարձր հարկային բեռը, տնտեսության մեջ երկար փողերի պակասը, մրցակցային միջավայրի անկատարությունը,

289 ստվերային տնտեսության առկայությունը, ռեսուրսների դժվար մատչելիությունը և բարձր տոկոսադրույքները, ձեռնարկությունների հիմնական ֆոնդերի մաշվածությունը, գիտության և տնտեսության փոխգործակցության ցածր մակարդակը, ներդրումները խթանող և արտոնությունների ձեռք բերման խնդիրը, պետություն-բիզնես ակտիվ փոխգործակցության բացակայությունը, սեփականության իրավունքների և ներդրողների շահերի պաշտպանության անկատարությունը, տարածքների տնտեսական զարգացվածության ցածր մակարդակը, մարդկային կապիտալի զարգացման ցածր մակարդակը և այլն: Հայաստանի տնտեսական իրավիճակը բնորոշվում է անկայունությամբ և բավական անկանխատեսելիությամբ: Ավելին, տնտեսության մեջ դեռևս ամբողջովին հաղթահարված չեն գլոբալ ֆինանսատնտեսական ճըգնաժամի ազդեցությունների հետևանքները, ինչի մասին է վկայում մակրոտնտեսական ցուցանիշների շարջընթացի վերլուծությունը (աղյուսակ 1): Տնտեսության մեջ ներդրումների խթանման համար անհրաժեշտ է հիմնովին վերանայել ՀՀ կառավարության տնտեսական քաղաքականության ուղղությունները: Ներդրումների խթանման և ներդրումային միջավայրի ռիսկայնության նվազեցման հիմնական սկզբունքները պետք է հանդիսանան` տնտեսական հարաբերությունների մասնակիցների համար բարենըպաստ, մրցակցային և ոչ խտրական բիզնես-միջավայրի երաշխավորումը, տնտեսվարման հավասար, կանխատեսելի միջավայրի ապահովումը, ներդրումների և խնայողությունների խթանման, ներդրումային ռիսկերի նվազեցման կազմակերպչա-իրավական համակարգի ստեղծում, տնտեսության արտահանող ճյուղերի առաջնահերթ խթանումը, ապրանքների ու ծառայությունների մրցունակության բարձրացումը, ֆինանսական ռեսուրսների հասանելիության ապահովումը, հարկային գործող համակարգի պարզեցմամբ, հարկային բեռի կըրճատմամբ և ամորտիզացիոն նոր քաղաքականությամբ տնտեսվարողների ներդրումային ներուժի զարգացման խթանումը, ներդրումների խթանմանն ուղղված գործուն և տնտեսապես հիմնավորված արտոնությունների տրամադրումը, փոքր և միջին ձեռնարկություններում ներդրումների խրախուսումը,

290 նորարար և գիտելիքահենք արտադրությունների զարգացումը, էներգախնայող, բարձր տեխնոլոգիական ներդրումների խթանումը, ազատ տնտեսական գոտիների ընդլայնումը, տարածաշրջանների ներդրումային գրավչության բարձրացումը: Աղյուսակ 1. Մակրոտնտեսական ցուցանիշների շարժընթացը ՀՀ-ում թթ. 323 Վերոհիշյալ սկզբունքների կենսագործման համար պահանջվում է տնտեսական քաղաքականության նպատակադրումների վերանայում, ինչպես նաև տնտեսական միջավայրը կարգավորող իրավական դաշտի բարեփոխում: Ներդրումային ռիսկերի նվազեցման միջոցառումներն ըստ դրանց ուղղվածության, կարելի է խմբավորել ըստ հետևյալ ոլորտների. 1. Ներդրումային վարչարարության պարզեցում և ներդրողներին օ- ժանդակ ծառայությունների լայն տեսականու մատուցում, 2. Հարկային խթանների ապահովում, 3. Ֆինանսական ռեսուրսների մատչելիության ապահովում, 4. Իրական հատվածի ներդրումային խթանների ձևավորոմ, 5. Տարածաշրջանների ներդրումային գրավչության բարձրացում, 6. Մարդկային կապիտալի զարգացում:

291 Ներդրումային վարչարարության պարզեցման և ներդրողներին օժանդակող ծառայությունների մատուցման ուղղությամբ իրականացվող միջոցառումները պետք է միտված լինեն ներդրումային գործընթացների պարզեցմանը, թափանցիկության բարձրացմանը, ներդրողներին աջակցող բարձըրակարգ ծառայությունների ու անհրաժեշտ տեղեկատվության տրամադրման ապահովմանը: Մասնավորապես, անհրաժեշտ է. ներդրումային նախագծերի փաստաթղթերի հաստատման ընթացակարգերի պարզեցում մեկ պատուհանի սկզբունքի կիրառմամբ, ինչը կընպաստի ներդրումային նախագծերի արագ գործարկմանը, պոտենցիալ ներդրողների վարկանիշի գնահատման համակարգի ներդրում տեղեկատվական-վերլուծական կենտրոնների միջոցով, ներդրողների իրազեկում և տվյալների անվճար տրամադրում: Ներդրումների խթանման մարքեթինգի կազմակերպում, Ներդրումային օբյեկտների հետներդրումային սպասարկման գործառույթների ստանձնում, Մրցակացային պայմանների բարելավում և արդյունավետ հակամենաշնորհային քաղաքականության իրականացում, Բնական մենաշնորհների ենթակառուցվածքների հասանելիության ուղղությամբ ընթացակարգերի պարզեցում, Ներդրումային գործունեությանը խոչընդոտող գերատեսչական ակտերի վերացում, Տնտեսվարողների գերատեսչական ստուգում-ների կրճատում, Ձեռնարկատերերի միավորումների իրավասությունների ընդլայնում և պետական աջակցություն արտերկրում ազգային ապրանքանիշների լոբինգի և Հայաստանի տնտեսության դրական իմիջի ձևավորման ուղղությամբ: Հարկային համակարգում առկա են խնդիրներ, որոնք զսպում են տնտեսության մեջ ներդրումները և առաջացնում են բարձր ռիսկեր, որոնց նվազեցման համար կարևոր է իրականացնել հետևյալ միջոցառումները. տնտեսության իրական հատվածում նոր ստեղծվող ձեռնարկություններին որոշակի ժամանակահատվածով հարկերից ազատում, կատարված ներդրումների չափով հարկվող եկամտի նվազեցում, վերազինման ծախսերի չափով շահութահարկից ազատում,

292 հարկային պարտավորությունների վճարման ժամկետների ուշացման համար սահմանված տույժերի ու տուգանքների վերացում, սոցիալական վճարի դրույքաչափի նվազեցում, ներդրումների իրականացման դեպքում ԱԱՀ վճարման ժամկետի հետաձգում, ինչի չափը կախված կլինի ներդրումների մեծությունից, հեռավոր համայնքներում արտադրական ձեռնարկություններին առնըվազն հինգ տարով հարկերից ազատում, արտադրական հիմնական միջոցների, սարքավորումների ներմուծման դեպքում մաքսատուրքի վճարումից ազատում և շահութահարկի հաշվարկման ժամանակ հարկվող եկամտից նվազեցումների համար հիմնական միջոցների արժեքի որոշակի մասով (20-50%) զեղչի տրամադրում, արտահանվող ապրանքերի արտադրության համար ներմուծվող նյութերի և կիսաֆաբրիկատների մաքսատուրքից ազատում, արտադրության հիմնական միջոցների նվազագույն ամորտիզացիոն ժամկետի վերանայում դրանց ժամանակին համալրման նպատակով, Ինչպես նախկինում, այնպես էլ ներկայումս ՀՀ ԿԲ դրամավարկային քաղաքականությունը հիմնականում զսպող բնույթ ունի ուղղված ԿԲ գնաճի նպատակադրման ռազմավարության կենսագործմանը: Այս քաղաքականության ազդեցությունը ֆինանսական շուկայում արտահայտվում են վերաֆինանսավորման բարձր տոկոսադրույքներով, ինչով էլ պայմանավորված են եղել առևտրային բանկերի կողմից սահմանվող վարկերի գծով բարձր տոկոսադրույքները: Ֆինանսական ռեսուրսների մատչելիության ապահովման ուղղությամբ իրականացվող միջոցառումները պետք է միտված լինեն տնտեսության մեջ երկարաժամկետ կապիտալի ներգրավմանը և ներդրողների վարկային ռեսուրսների տոկոսադրույքի նվազեցմանը, ինչը կնվազեցնի ռիսկայնությունը: Այս ուղղությամբ նպատակահարմար է իրական հատված ներդրողներին արտոնյալ վարկերի տրամադրում, արտահանող ձեռնարկությունների ներդրումների համար ներգրավված վարկերի տոկոսների սուբսիդավորում, պետության կողմից երաշխավորված կորպորատիվ արժեթղթերի թողարկման միջոցով ներդրումների ներգրավման խթանում, կորպորատիվ արժեթղթերի տեղաբաշխման համար առևտրային բանկերի կողմից անդերռայթինգային ծառայությունների կազմակերպում,

293 ժամանակակից ներդրումային ենթակառուցվածքների ձևավորում, Մասնավոր կուտակային կեսնաթոշակային հիմնադրամների միջոցները իրական հատվածում ներդնելու մեխանիզմների ձևավորում: Տնտեսության իրական հատվածում բարենպաստ ներդրումային միջավայրի ձևավորման և այդ ոլորտում ներդրումային ռիսկերի նվազեցման ուղղությամբ կարող են իրականացվել հետևյալ միջոցառումները. արտահանող արտադրությունների զարգացման խթանում ներդրումային ծրագրերի դրամաշնորհային ֆինանսավորման միջոցով, արտադրական ենթակառուցվածքների արդիականացման և զարգացման ֆինանսավորում, նորարարությունների ներդրման և գիտա-հետազատական աշխատանքների համար ՓՄՁ-երին ֆինանսական աջակցության ցուցաբերում, «պետություն-մասնավոր հատված» ներդրումային գործակցություն, «գիտություն-արտադրություն» կապի ամրապնդում, գիտելիքահենք և նորարարական տնտեսության կայացում, ներդրողների համար արտադրական հողատարածքների, շինությունների և սարքավորումների ձեռքբերման ծախսերի սուբսիդավորում: Ներկայումս Հայաստանի տնտեսության կայուն զարգացման ոլորտում կարևոր խնդիր է մարզերի տնտեսական զարգացումը, որը կարող է ապահովել ներդրումների ճանապարհով, ուստի անհրաժեշտ է մշակել ներդրումային ռիսկերի նվազեցման ու ներդրումների խթանման միջոցառումներ. մարզերում ձեռնարկատիրական գոտիների ստեղծում, որոնցում ներդրողները կօգտվեն գործունեությանը տրամադրվող արտոնություններից, տարածքային կառավարման և ՏԻՄ-երի տարածքային արտադրական և սոցիալական ենթակառուցվածքների զարգացման ֆինանսավորում, համայնքներում արդյունաբերական օբյեկտների համար անվճար տարածքների հատկացում և ինժեներատեխնիկական աջակցություն, մարզերի ներդրումային նախագծերի հավաքագրման, ներդրումային խորհրդատվության տրամադրման և խնդիրներին արագ արձագանքման նպատակով մարզային մասնագիտացված կառույցների ստեղծում, համայնքների ներդրումային գրավչության վարկանիշի ձևավորում: տարածաշրջանային ինովացիոն կլաստերների ձևավորում ինտեգրված ձեռնակություններով և որակյալ մասնագետներով:

294 Մարդկային կապիտալը արդի տնտեսական համակարգի կարևոր բաղադրիչն է և դրա ձևավորումը երկրի սոցիալ-տնտեսական և գիտատեխնիկական զարգացման գրավականներից մեկը: Այս առումով, մարդկային կապիտալի արդյունավետ ձևավորումը պետք է լինի պետության կարևորագույն ռազմավարական նպատակներից մեկը: Ավելին, դա կարևոր է Հայաստանի տնտեսության ներդրումային գրավչության բարձրացման, ռիսկերի նվազեցման և օտարերկրյա կապիտալի լայնածավալ հոսքերի համար: Ազգաբնակչության ֆինանսական գրագիտության ցածր մակարդակը լուրջ խոչընդոտ է երկարաժամկետ ներդրումների իրականացման և տնտեսության զարգացման համար: Այս առումով կարևոր է ձևավորել պետության վերահսկողությամբ անկախ խորհրդատվական ինստիտուտներ, որոնք մասնագիտական օժանդակություն կտրամադրեն ֆինանսական ներդրումների հարցերով: Սա կնպաստի ներդրումային ռիսկերի արդյունավետ կառավարմանը և կխթանի ներդրումային գործընթացները մեր երկրում: Օտարերկրյա ներդրողների տնտեսական շահերի պաշտպանության երաշխիքների ապահովման նպատակով բացի ներդրումների փոխադարձ պաշտպանության միջպետական և միջկառավարական համաձայնագրերի կնքումից կարևոր և առաջընթաց քայլ կհանդիսանա Հայաստանում օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների երաշխավորման հիմնադրամի ստեղծումը, որը կըփոխհատուցի օտարերկրյա ներդրողների հնարավոր վնասները կապված պետական քաղաքականության անբարենպաստ փոփոխությունների, իրավունքների խախտման և տնտեսական անբարեխիղճ մրցակցության հետ: Ամփոփելով պետք է նշել, որ ներկայումս Հայաստանում ներդրումային ռիսկերի նվազեցման համար անհրաժեշտ է կատարելագործել ոլորտը կանոնակարգող օրենսդրական դաշտը, ինչպես նաև իրականացնել տնտեսական քաղաքականության ոլորտում որոշակի բարեփոխումներ: Կարծում ենք, որ նշված բարեփոխումների արդյունքում հնարավոր կլինի մեր հանրապետությունում ձևավորել տնտեսության կայուն զարգացմանը նպաստող գործուն, արդյունավետ և թափանցիկ ներդրումային միջավայր: 1. ՕՈՒՆ մասին ՀՀ օրենք, ՀՕ-115, ՀՀԳԽՏ 1994/14 2. ՀՀ ներդրումային քաղաքականության հայեցակարգը, 2015թ. Երևան

295 Հայկ ՄԽԻԹԱՐՅԱՆ Ներդրումային ռիսկերի նվազեցման ուղիները Հայաստանի Հանրապետությունում Բանալի բառեր. ներդրումային ռիսկերի նվազեցում, օրենսդրական դաշտի կատարելագործում, տնտեսական քաղաքականություն, բարեփոխումներ Հայաստանի տնտեսության մեջ ներդրումների խթանման համար անհրաժեշտ է ձևավորել բարենպաստ ներդրումային միջավայր: Ներկայումս երկրում ներդրումային ոլորտը կանոնակարգող իրավական դաշտը և կառավարության կողմից իրականացվող տնտեսական քաղաքականությունը չեն համապատասխանում ներդրումային միջավայրի բարելավման և ներդրումային ռիսկերի նվազեցման խնդիրների լուծմանը: Հոդվածում ներկայացված են ներդրումային ռիսկերի կառավարմանն ուղղված օրենսդրական դաշտի կատարելագործման, կոռուպցիոն երևույթների կանխարգելման, մարդկային կապիտալի զարգավման, ինչպես նաև տնտեսական քաղաքականության բարելավման հիմնական ւղղությունները: :,,,, Key words: Investment Risk Reduction, Legislative Framework Improvement, Economic Policy, Environment, Reforms

296 ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԽՈՇՈՐԱՑՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄ Ռուբեն ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆ ՀՊՏՀ կառավարման ամբիոնի դոցենտ, տնտ. գիտ. Դոկտոր Բանալի բառեր. համայնքների խոշորացում, վարչատարածքային բաժանում, երկմակարդակ տեղական ինքնակառավարում, մասշտաբի էֆեկտ ՀՀ կառավարությունը 2011թ նոյեմբերի 10-ին հավանություն տվեց «Միջհամայնքային միավորումների ձևավորման և համայնքների խոշորացման հայեցակարգին» 324, ինչով, կարելի է ասել, մեկնարկեց համայնքների խոշորացման ամբողջ գործընթացը: 2015 թվականի մայիսի 17-ին ՀՀ Լոռու մարզի Թումանյան, ՀՀ Սյունիքի մարզի Տաթև, ՀՀ Տավուշի մարզի Դիլիջան համայնքային փնջերում անցկացվեցին տեղական հանրաքվեներ (փնջերում ընդգրկված համայնքների միավորման հարցով), որոնց արդյունքները փաստեցին, որ համայնքների խոշորացման գործընթացին անհրաժեշտ է ապահովել շարունակականություն, մասնավորապես, մշակել կիրարկումն ապահովող իրավական ակտերի նախագծեր: Մասնավորապես օրենսդրորեն սահմանվեց, որ բազմաբնակավայր համայնքների կազմում ընդգրկված, 100-ից ավելի հաշվառված բնակիչ ունեցող յուրաքանչյուր բնակավայր, բացառությամբ համայնքի կենտրոնի, պետք է ունենա մեկ վարչական ներկայացուցիչ, իսկ 100-ից պակաս հաշվառված բնակիչ ունեցող բնակավայրերում վարչական ներկայացուցչի լիազորություններից բըխող գործառույթների իրականացումն ապահովում է աշխատակազմը 325 : 2016 թ. փետրվարի 14-ին ՀՀ Լոռու մարզի Թումանյան, ՀՀ Սյունիքի մարզի Տաթև, ՀՀ Տավուշի մարզի Դիլիջան համայնքային փնջերում անցկացվեցին տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններ, ինչի արդյունքում ձևավորվեցին առաջին երեք խոշորացված փնջերի տեղական ինքնակառավարման մարմինները: Խոշորացված երեք փնջերը ներառեցին 22 նախկին համայնքներ: Այնուհետև համայնքների խոշորացման գործընթացը շարունակվեց Ազգային ժողովի կողմից 2016թ-ի հունիսի 17-ին 324 ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý ÝÇëïÇ N 44 ³ñӳݳ ñ³ûçý áñáßù³ý ѳí»Éí³Í 325 Հայաստանի Հանրապետության օրենքը «Տեղական ինքնակառավարման մասին ՀՀ օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին», ՀՀ պաշտոնական տեղեկագիր N 91 (1180), Երևան, 2015, հոդված 5:

297 «ՀՀ վարչատարածքային բաժանման մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություն կատարելով, ինչի արդյունքում 118 համայնքների միավորման միջոցով ձևավորվեցին 15 նոր համայնքներ: Իսկ 2017թ. հունիսի 9-ն Ազգային ժողովը «ՀՀ վարչատարածքային բաժանման մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին օրենքի ընդունմամբ հիմք դրեց համայնքների խոշորացման երրորդ փուլի մեկնարկին: Դրանով Հայաստանի մի շարք մարզերի 325 համայնքներ միավորվեցին, ինչի արդյունքում ձևավորվեց 34 համայնք: Պետք է նշել սակայն, որ վարչատարածքային վերոնշյալ փոփոխությունները, հակառակ նախապես մշակված հայեցակարգի, մեծամասամբ կատարվել են ոչ բավարար վերլուծական հենքի վրա, և ամբողջ ընթացքում պատշաճ կերպով չի ապահովվել գործընթացի վերաբերյալ տեղեկատվության թափանցիկությունը բնակիչների և գիտական հանրության համար: Այսպիսի մոտեցումն անընդունելի է, որովհետև վարչատարածքային բարեփոխումների համաշխարհային փորձը ևս ցույց է տալիս, որ համայնքների օպտիմալ մեծությունը լուրջ հիմնախնդիր է, որի քննարկման ժամանակ պետք է հաշվի առնվեն մի շարք գործոններ. տնտեսական արդյունավետություն. մատուցել առավել լայն շրջանակի ծառայություններ հնարավորինս քիչ ծախսերով, ժողովրդավարություն. ստեղծել կառավարման այնպիսի կառուցվածք, որը թույլ կտա մեծաթիվ բնակիչների մասնակից դարձնել իրենց համայնքի կառավարմանը, ինչպես նաև հնարավորինս ապահովել կառավարման մարմինների գործունեության թափանցիկությունն ու հաշվետվողականությունը, տեղաբաշխում. ստեղծել այնպիսի կառուցվածք և բաժանում, որի դեպքում մատուցվող ծառայությունները և հարկային բեռը կլինեն հավասարաչափ և արդարացի երկրի ողջ տարածքում, զարգացում. ընտրել այնպիսի վարչատարածքային կառուցվածք, որը կապահովի առավելագույն տնտեսական աճ 326 : Բացի դրանից, համայնքների խոշորացումը պետք է իրականացվի բոլոր համայնքների մանրամասն ու բազմակողմանի ուսումնասիրությունների հիման վրա` հաշվի առնելով յուրաքանչյուր համայնքի առանձնահատ- 326 Constituency, Size and Electoral Politics: A Comparison of Patterns at Local Elections in Norway and the UK. Goldsmith M. and Rose L, 2000.

298 կությունները, դրանում առկա հիմնախնդիրների բնույթն ու խորությունը: Ուսումնասիրությունից հետո միայն կարող է պարզ դառնալ, թե որ համայնքներն է նպատակահարմար խոշորացնել, որոնք` ոչ: Անշուշտ, տեղական ինքնակառավարման միավորների խոշորացման օգտին առկա են մի շարք տրամաբանական փաստարկներ Տեղական մակարդակում մատուցվող շատ ծառայությունների գծով առկա է մասշտաբի տնտեսում: Ծառայությունների մատուցման սահմանային ծախսերը նվազում են ընդհանուր ծավալի ավելացմանը զուգընթաց: Տեղական ինքնակառավարման միավորների փոքր լինելու դեպքում առաջանում են լրացուցիչ ծախսեր, որոնք պայմանավորված են, այսպես կոչված, «սպիլովերների» առկայությամբ (costs related to spillovers): Այսպիսի ծախսեր առաջանում են երբ տեղական ինքնակառավարման տվյալ միավորի ծառայություններից օգտվող որոշ մարդիկ ապրում և հարկերը վճարում են մեկ այլ վայրում: Նկարագրված երևույթի օրինակ են մի շարք մեծ քաղաքներ ու նրանց արվարձանները, որոնք հանդես են գալիս որպես տեղական ինքնակառավարման առանձին միավորներ: Տեղական ինքնակառավարման մեծ միավորները կարող են մատուցել ավելի շատ ծառայություններ, ինչն ավելի կմեծացնի հասարակության հետաքրքրությունն ու մասնակցության աստիճանը տեղական մակարդակում քաղաքականության մշակմանը: Խոշորացումն ապահովում է ավելի լայն դաշտ շահառու խմբերի համար: Մեծ համայնքներում հեշտ է խուսափել ընտանեվարության կամ քաղաքական հովանավորչության այլ ձևերի դրսևորումից: Դա օգնում է բնակիչներին ընտրությունների միջև ընկած ժամանակաշրջանում ազդել քաղաքական որոշումների վրա: Այստեղ հնարավոր վտանգ է ազդեցիկ շահառու խմբերի առկայությունը: Վտանգն ավելի փոքր է տարածքային մեծ միավորներում: Տեղական ինքնակառավարման մեծ միավորներում ավելի մեծ է ուժեղ քաղաքացիական հասարակություն ունենալու հնարավորությունը: Մեծ միավորներում ավելի մեծ է կամավոր կազմակերպությունների խիտ ցանց ստեղծելու հնարավորությունը: Տեղական ինքնակառավարման մեծ միավորները կարողանում են նպաստել տնտեսական զարգացմանը տեղում: Սա այն դեպքն է, երբ ավելի մեծ մասշտաբը տալիս է համալիր, համաձայնեցված պլանավորման հնա-

299 րավորություն, հեշտացնում ենթակառուցվածքների զարգացման ծրագրերի ֆինանսավորումը, ինչը վճռորոշ է տնտեսական զարգացման հարցում 327 : Սակայն, համայնքների համատարած խոշորացման արդյունավետությունը գնահատելիս պետք է հաշվի առնել, որ մեծ միավորների օգտին բերվող բոլոր փաստարկների կողքին առկա են էական գործոններ, որոնք նպատակահարմար են դարձնում նաև փոքր համայնքների գոյությունը. Փոքր միավորներում խորհրդի անդամների և բնակչության փոխհարաբերություններն ավելի սերտ են, և ավելի բարձր է քաղաքական գործիչների հաշվետվողականության մակարդակը: Փոքր միավորներում բնակիչները կարող են «արտահայտել իրենց վերաբերմունքը», այսինքն` ընտրել հարկերի և դրանց դիմաց ստացվող ծառայությունների` իրենց նախապատվություններին համապատասխան հարաբերակցություն: Փոքր տեղական համայնքներն ավելի համասեռ են և ավելի հեշտ է իրականացնել բնակչության մեծ զանգվածների նախապատվություններին ընդառաջ քաղաքականություն: Փոքր համայնքներում բնակչությունն ավելի շահագրգռված է մասնակցելու տարբեր հարցերի քննարկմանը, ինչպես նաև ընտրություններին, քանի որ յուրաքանչյուր անհատի ձայն ունի «ավելի մեծ կշիռ»: Բաժանումը նպաստում է տեղական ինքնակառավարման միավորների միջև մրցակցության ուժեղացմանը` ներգրավելով կապիտալն այնտեղ, որտեղ այն կլինի ամենաարտադրողականը 328 : Այն, որ հանրապետությունում առկա են շատ փոքր համայնքներ, որոնք ունեն խիստ սահմանափակ բյուջե, եկամուտները հիմնականում ձևավորում են պետության կողմից տրամադրված դոտացիաների հաշվին, իսկ ծախսերի գերակշիռ մասն ուղղում համայնքի աշխատակազմի աշխատավարձի վճարմանը, մենք մի շարք վերլուծություններով արդեն ներկայացրել ենք, և դա փաստացի իրականություն է: Սակայն ամբողջ հարցն այն 327 Սուվարյան Յու. Մ., Հայրապետյան Ռ.Ա., Ասատրյանց Ս.Ա., Մնացականյան Տ.Ս., Պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման զարգացման հիմնախնդիրները Հայաստանի Հանրապետությունում. Եր.: Տնտեսագետ, 2014, էջ 144: 328 Consolodation or fragmentation? The size of Local Governments in Central and Eastern Europe Pawel Swianiewich, Budapest, 2002

300 է, թե արդյոք այդ ոչ արդյունավետ համայնքների բյուջեների միավորումը, աշխատակազմի որոշակի կրճատումը էական ազդեցություն ունենալո ւ են հանրային ծառայությունների մատուցման որակի վրա, ինչպես նախատեսվում է, թե լինելու են միայն աննշան փոփոխություններ: Այս հարցերի պատասխանները ստանալու առումով պիլոտային ծրագրի իրագործումից հետո առանց բավարար վերլուծության խոշորացման շարունակումը արդարացված չենք համարում: Արդեն իսկ խոշորացված համայնքների կառավարման փաստացի փորձը ցույց է տալիս, որ շատ դեպքերում նկատելիորեն թուլացել է տեղական ինքնակառավարման մարմինների և բնակիչների միջև կապը: Որպես խնդրի մասնակի լուծում, ինչպես արդեն ներկայացրել ենք, ներդրվել է բնակավայրի վարչական ղեկավարի ինստիտուտը: Նրանք հիմնականում նախկին գյուղապետերն են, սակայն լիարժեքորեն չեն փոխարինում համայնքի ղեկավարին: Վերջինս նախկինում ուներ հստակ լիազորություններ, որոնք այժմ գրեթե ամբողջությամբ վերապահվել են արդեն խոշորացված համայնքի ղեկավարին վարչական ղեկավարին թողնելով սահմանափակ, ոչ էական լիազորություններ, որոնք վերն արդեն ներկայացվել են: Ամենաշատ թվով համայնքները միավորվել են Կապան համայնքի կազմում 32: Սակայն ոչ այնքան մտահոգիչ է կարգավիճակից զրկված համայնքների քանակը, որքան դրանց հեռավորությունը նոր համայնքի կենտրոնից: Մասնավորապես` Շիշկերտ գյուղական բնակավայրից մինչև Կապան հեռավորությունը 48.7կմ է: Համեմատության համար նշենք, որ Մոսկվա քաղաքի ամենահեռավոր շրջաններից մեկից Խիմկիից մինչև Մոսկվայի «Կարմիր հրապարակ» հեռավորությունը առավել քան 2 անգամ պակաս է 22.1կմ: Դա դեռ այն դեպքում, որ Մոսկվա քաղաքը բաժանված է 125 թաղային համայնքների («районы»), որոնք տեղական ինքնակառավարման միավորներ են: Փաստորեն` խոոշորացված Կապանի տեղական ինքնակառավարման մարմինները տարածքային առումով բնակիչներից այն աստիճան կտրված են, որ նույնիսկ որոշակիորեն իմաստազրկվում է ինքնին «տեղական» հասկացությունը: Իսկ եթե հաշվի առնենք ճանապարհային ենթակառուցվածքների ներկայիս վիճակը, ապա Լեռնային Շիշկերտ գյուղից տեղական ինքնակառավարման մարմիններին ավտոտրանսպորտի միջոցով հասնելու համար պահանջվելու է ոչ պակաս քան մեկ և կես ժամ:

301 Իրավիճակն ավելի է բարդանում հանրային տրանսպորտի բացակայության պայմաններում, ինչը «բնակիչ-տեղական ինքնակառավարման մարմին» կապը պրակտիկորեն ահնհար է դարձնում: Համայնքների խոշորացման երրորդ փուլն իրականացնելիս օրենքի նախագծի պաշտոնական հիմնավորման մեջ նշվում էր, որ վարչատարածքային բարեփոխումների ծրագրի շրջանակներում խոշորացված համայնքներում նախատեսվում է իրականացնել (որոշ համայնքներում արդեն իրականացվում են) ներդրումային ծրագրեր ԱՄՆ ՄԶԳ (8.6 մլն ԱՄՆ դոլար) եւ Շվեյցարական դաշնային զարգացման գործակալության (2.3 մլն ԱՄՆ դոլար) ֆինանսավորմամբ 329 : Պետք է նշել, որ այս հանգամանքը մի կողմից իսկապես կարճաժամկետ դրական արդյունք է ապահովում խոշորացվող համայնքների համար, ինչի շնորհիվ դրանք ստանում են համապատասխան գյուղատնտեսական տեխնիկա և այլ տեսակի աջակցություն: Սակայն մյուս կողմից կարող է արհեստական խաբկանք ստեղծվել, թե խոշորացումն ինքնին դրական արդյունք է ապահովել: Իսկ հետագայում, երբ Հայաստանում վարչատարածքային փոփոխությունների աջակցությանն ուղղված դոնոր կազմակերպությունների ծրագրերն ավարտվեն, առավել պարզ կլինի ի- րական պատկերը, թե ինչպիսի մաքուր արդյունք է ապահովում խոշորացումը: Այս առումով, վերոնշյալ ծրագրերը իրենց ամբողջ դրական ազդեցությամբ հանդերձ, կարող են նաև ապակողմնորոշող գործառույթ իրականացնել: Այս և այլ տեսակի վերլուծությունները թույլ են տալիս մեզ եզրակացնելու, որ արդյունավետ տեղական ինքնակառավարման իրականացման համար անհրաժեշտ են ինչպես խոշոր, այնպես էլ փոքր վարչատարածքային միավորներ իրենց համապատասխան ինքնակառավարման մարմիններով և լիազորություններով: Այլ կերպ ասած լավագույն լուծումը կարող է լինել երկմակարդակ տեղական ինքնակառավարման իրականացումը Հայաստանում: Նույն գաղափարին ենք հանգում նաև արդյունավետ տեղական ինքնակառավարման համար անհրաժեշտ չափանիշների վերլուծության արդյունքում: Դրանց թվին են դասվում ՏԻՄ-երի արագ արձագանքման կարողությունը և մատուցվող ծառայությունների մատչելիությունը, 329

302 քաղաքացիների մասնակցությունը կառավարմանը և ՏԻՄ-երի հաշվետվողականությունը, մատուցվող ծառայությունների մասշտաբի էֆեկտը և արտահոսքի հատկությունը: Վերոնշյալ չափանիշների քննարկումը ևս հաստատում է, որ դրանց միաժամանակյա ապահովման լավագույն եղանակը ՀՀ-ում երկմակարդակ տեղական ինքնակառավարման համակարգի հիմնադրումն է: Մասնավորապես` ստորին մակարդակի գոյությունը կապահովի ՏԻՄ-երի արձագանքման արագությունը, մատուցվող ծառայությունների մատչելիությունը, քաղաքացիների մասնակցությունը կառավարմանը և ՏԻՄ-երի հաշվետվողականությունը, իսկ վերին մակարդակը կոչված կլինի ապահովելու մասշտաբի էֆեկտը և վերացնելու կամ գոնե մեղմելու արտահոսքի բացասական հատկության հետևանքները 330 : Ընդ որում, հարկավոր ենք համարում փաստել, որ մեր առաջարկած մոտեցումը ոչ միայն դեմ չէ խոշոր տեղական ինքնակառավարման միավորների գոյությանը և խոշորացման գաղափարին, այլև, ստորին մակարդակի գոյությամբ հնարավորություն է ընձեռում առավել խոշոր վերին միավորներ ունենալու, քան ներկայիս խոշորացման գործընթացում են կազմավորվում, ինչի շնորհիվ հնարավոր կլինի մասշտաբի իրական էֆեկտ ստանալու որոշակի հանրային ծառայությունների գծով միևնույն ժամանակ չհեռացնելով բնակիչներին տեղական ինքնակառավարման մարմիններից: Համայնքների խոշորացման գործընթացի իրականացման քանակական և որակական վերլուծությունները թույլ են տալիս պնդել, որ այսպիսի ձևաչափով կազմավորվող համայնքները մի կողմից բավականաչափ խոշոր չեն, որպեսզի հնարավոր լինի նշանակալից տնտեսական էֆեկտ ապահովել, սակայն մյուս կողմից բավականաչափ խոշոր են տեղական ինքնակառավարման մարմինների և համայնքի բնակիչների միջև կապը թուլացնելու կամ իսպառ վերացնելու համար: 330 Սուվարյան Յու. Մ., Հայրապետյան Ռ.Ա., Ասատրյանց Ս.Ա., Մնացականյան Տ.Ս., Ասլանյան Գ.Ա., Սաֆարյան Մ.Ն. / Հայաստանի Հանրապետությունում պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման բարեփոխումների գերակայոււթյունները արդի փուլում. Եր.: Տնտեսագետ, 2015, էջ 72-74:

303 Ռուբեն ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆ Համայնքների խոշորացման հիմնախնդիրները ՀՀ-ում Բանալի բառեր. համայնքների խոշորացում, վարչատարածքային բաժանում, երկմակարդակ տեղական ինքնակառավարում, մասշտաբի էֆեկտ Հայաստանի Հանրապետությունում ներկայումս ընթանում են մասշտաբային վարչատարածքային փոփոխություններ, ինչի արդյունքում շատ համայնքներ միավորվում են առավել արդյունավետ տեղական ինքնակառավարում իրականացնելու նպատակով: Սակայն, այդ գործընթացը, դրական կողմերով հանդերձ, անխուսափելիորեն հանգեցնում է մի շարք բացասական հետեվանքների: Հոդվածում քննարկվում են համայնքների խոշորացման արդյունքում առաջացած հիմնախնդիրները և նախանշվում են դրանց լուծման հնարավոր ուղիները: Key words. community enlargement, administrative-territorial division, two-tier local selfgovernance, economies of scale., -,,

304 ՀԱՄԱՅՆՔԱՅԻՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՀ-ՈՒՄ. ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԱՇԽԱՏԱԿԱԶՄԵՐԻ ԿԱՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ Ռուբեն ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆ ՀՊՏՀ կառավարման ամբիոնի դոցենտ, տնտեսագիտության դոկտոր Բանալի բառեր. համայնքային ծառայություն, տեղական ինքնակառավարում, աշխատակազմ, վերապատրաստում Համայնքային ծառայությունը հանրային ծառայության ինքնուրույն տեսակ է: «Հանրային ծառայության մասին» ՀՀ օրենքը համայնքային ծառայությունը սահմանում է որպես մասնագիտական գործունեություն, որն ուղղված է Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ տեղական ինքնակառավարման մարմիններին վերապահված խնդիրների և գործառույթների իրականացմանը 331 : «Համայնքային ծառայության մասին» ՀՀ օրենքով ամրագրվում են համայնքային ծառայության հիմնական սկզբունքները, կարգավորվում համայնքային ծառայության պաշտոնների և դասային աստիճանների դասակարգման, համայնքային ծառայության պաշտոնի նշանակման, համայնքային ծառայողների ատեստավորման և վերապատրաստման, համայնքային ծառայության կադրային պահուստի, համայնքային ծառայողների իրավական վիճակի, համայնքային ծառայության կազմակերպման և ղեկավարման, ինչպես նաև դրանց առչվող մյուս հարաբերությունները: ՀՀ-ում իրականացվող տեղական ինքնակառավարման ցույց է տալիս, որ համայնքների մեծ մասի մասնագիտական կարողությունները բավարար չեն հանրային ծառայությունները ողջ ծավալով և բավարար որակով մատուցելու համար, իսկ բյուջետային միջոցներն այնքան սուղ են, որ հիմնականում բավարարում են միայն համայնքի ղեկավարի աշխատակազմը պահպանելու համար, և միջոցների այսպիսի սղությունը հանգեցնում է մի շարք խորքային խնդիրների: Այդ ամենով պայմանավորված` ՏԻՄ-երը լիարժեքորեն չեն կատարում իրենց կարևոր դերը հանրային կառավարման համակարգում: Համայնքների կառավարման վարչական կառուցվածքների բարեփոխման և որակյալ մարդկային ռեսուրսներով ապահովման խնդիր- 331 Հայաստանի Հանրապետության օրենքը «Հանրային ծառայության մասին, ՀՀ պաշտոնական տեղեկագիր N 37 (840), Երևան, 2011, հոդված 3:

305 ները համապատասխան լուծում են պահանջում` հիմնված համակարգային ու համալիր մոտեցումների վրա: ՀՀ տեղական ինքնակառավարման համակարգում համայնքի ղեկավարն իր լիազորությունները իրականացնում է աշխատակազմի (մասնագետների, կառուցվածքային և առանձնացված ստորաբաժանումների), համայնքային բյուջետային հիմնարկների, առևտըրային և ոչ առևտրային կազմակերպությունների միջոցով: Ընդ որում, համայնքի ղեկավարը նաև համայնքի ավագանու հաստատմանն է ներկայացնում աշխատակազմի, նաև համայնքային բյուջետային հիմնարկների կանոնադրությունները, կառուցվածքները համապատասխան ստորաբաժանումներ նախատեսված լինելու դեպքում, ինչպես նաև աշխատակիցների քանակը,հաստիքացուցակն ու պաշտոնային դրույքաչափերը: Դրանց հաստատումից հետո համայնքի ղեկավարը նշանակումներ է կատարում հայեցողական պաշտոններում, սակայն արդեն ինքնուրույնաբար և սեփական պատասխանատվությամբ: Աշխատակազմն ապահովում է համայնքի ղեկավարի լիազորությունների լիարժեք և արդյունավետ իրականացումը: Այն իրավաբանական անձի կարգավիճակ չունեցող համայնքային կառավարչական հիմնարկ է, որի կառավարումն իրականացնում է համայնքի ղեկավարը: Աշխատակազմի ընթացիկ գործունեությունը ղեկավարում է աշխատակազմի քարտուղարը` ի- րեն վերապահված լիազորությունների սահմաններում: Աշխատակազմի (բացառությամբ Երևանի քաղաքապետարանի աշխատակազմի) կառուցվածքում կարող են նախատեսվել միայն «բաժին» տեսակի կառուցվածքային և առանձնացված ստորաբաժանումներ 332 : Համայնքների աշխատակազմերում թերևս ամենաէական կառուցվածքային փոփոխությունները վերջին տարիներին կապված են համայնքների խոշորացման և դրա արդյունքում բազմաբնակավայր համայնքներում վարչական ղեկավարի ինստիտուտի ներդրման հետ: Սակայն հարկավոր է համայնքների աշխատակազմերի ավանդական մեխանիստական կառուցվածքներից աստիճանաբար անցում կատարել ճկուն կազմակերպական կառուցվածքների, որոնք առավել մեծ հաջողությամբ կարող են արձագանքել արտաքին միջավայրի փոփոխություններին և կբարձրացնեն կառավարման արդյունավետությունը: Վերջին 332 Հայաստանի Հանրապետության օրենքը «Տեղական ինքնակառավարման մասին, ՀՀ պաշտոնական տեղեկագիր N 21 (196), Երևան, 2002, հոդված 30:

306 տարիներին էական փոփոխության չեն ենթարկվել նաև համայնքների ղեկավարների կրթության վերաբերյալ ցուցանիշները: Ինչպես հայտնի է ՀՀ օ- րենսդրությամբ համայնքի ղեկավարների համար կրթական ցենզ սահմանված չէ, սակայն համայնքների ղեկավարների զգալի մասն ունեն բարձրագույն կրթություն: 2016թ. դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ համայնքների ղեկավարներից 483-ն ունի բարձրագույն կրթություն, 9-ը` թերի բարձրագույն, 215-ը միջնակարգ մասնագիտական, 92-ը միջնակարգ և միայն 1-ը` 8-ամյա կրթություն 333 : Համայնքային ծառայության ինստիտուտի զարգացումը ՀՀ տեղական ինքնակառավարման համակարգի կատարելագործման կարևորագույն ուղղություններից մեկն է: Պետք է փաստել, որ համայնքային ծառայության մասին օրենքի ընդունումից ի վեր բավականաչափ աշխատանք կատարվել համայնքային ծառայության ինստիտուտի կայացման և արմատավորման ուղղությամբ: Խոսքը մասնավորապես վերաբերում է ընդհանուր օրենսդրանորմատիվային դաշտի ստեղծմանը, համայնքային ծառայության կազմակերպման և կադրերի կառավարման ընթացակարգերին, համայնքային ծառայության հիմնական սկզբունքներին, համայնքային ծառայողի իրավական կարգավիճակին, էլեկտրոնային կառավարման համակարգի (ՀԿՏՀ) ներդրմանն ու կատարելագործմանը և այլն: Սակայն այս ամենով հանդերձ դեռևս շատ խնդիրներ կան, որոնք պետք է ժամանակի ընթացքում իրենց լուծումը ստանան: Այդ խնդիրների շարքին կարելի է դասել համայնքային ծառայության արդյունավետության ցածր մակարդակը, համայնքային ծառայողների ընտրության, ատեստավորման, վերապատրաստման և մասնագիտական առաջխաղացման կառուցակարգերի անկատարությունը, խրախուսման համակարգերի անարդյունավետությունը և այլն: Առանց վերոնշյալ խնդիրների լուծման անհնար կդառնա համակարգի հետագա զարգացումը և կատարելագործումը: Համայնքային ծառայության համակարգի մշտական կատարելագործման անհրաժեշտությունը պայմանավորված է տեղական ինքնակառավարման համակարգում ընթացող բարեփոխումներով, ինչպես նաև քաղաքացիական հասարակության բաղադրիչների զարգացմամբ: Այդուհանդերձ, ինչպես ընդհանրապես հանրային 333 ՀՀ Տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարության ամփոփ տեղեկանք համայնքների ղեկավարների կրթության վերաբերյալ 2016թ. դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ:

307 ծառայության ոլորտում, այնպես էլ համայնքային ծառայության համակարգում բարձր որակավորում ունեցող կադրերի պակաս է զգացվում: Մասամբ այս խնդրի լուծմանն է ուղղված կադրերի պահուստի և ծառայողների վերապատրաստման ինստիտուտների ներդրումը: Սակայն կադրերի պահուստը, որն ամենից առաջ կոչված է ժամանակավոր թափուր պաշտոնների համալրման խնդրի լուծմանը, այս համակարգում դեռևս իր գործառույթն ամբողջությամբ չի կարողանում կատարել: Այս իրողությունը բացատրվում է այն հանգամանքով, որ համայնքային ծառայության համակարգում գործող կադրերի պահուստը դեռևս ամբողջությամբ չի լուծում ժամանակավոր թափուր պաշտոնները համալրելու խնդիրը, քանի որ հաստիքների կրճատման հիմքով ազատված համայնքային ծառայողները հիմնականում արտամրցութային կարգով զբաղեցնում են այլ պաշտոններ, իսկ մրցույթներում հաղթող ճանաչված, սակայն պաշտոնի չնշանակված անձանցից քչերն են ցանկանում գրանցվել կադրերի պահուստում: Հայաստանի համայնքները միմյանցից տարբերվում են բնակչության թվի, կենսամակարդակի, սահմանամերձ կամ հեռավոր, բարձր լեռնային գոտում գտնվելու առումներով: Այս և այլ տարաբնույթ առանձնահատկությունների պատճառով «Համայնքային ծառայության մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված դրույթների լիարժեք և ամբողջական իրականացումն ակնհայտորեն պահանջում է առանձնակի մոտեցումներ` իրարից էականորեն տարբերվող համայնքներում համայնքային ծառայության համակարգը կայացնելու համար: Համայնքային ծառայողների վերաբերյալ տվյալների միասնական գրանցամատյանի համաձայն 2016թ.-ի դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ համայնքային ծառայության պաշտոնները 6477-ն են (Աղյուսակ 1): Թափուր պաշտոններ զբաղեցնելու համար հայտարարվել է 921 մըրցույթ, որից կայացել է 477-ը, այսինքն շուրջ կեսը: Հրապարակայնությունն ապահովելու նպատակով մրցույթների մասին հայտարարությունները տեղադրվել են նախարարության հայտարարությունների վահանակում և ինտերնետային կայքում, ինչպես նաև դրանք տրամադրվել են ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության Զբաղվածության կան գործակալությանը: Որպեսզի համայնքների աշխատակազմերը մշտապես հնարավորություն ունենան բարձրացնելու իրենց աշխատանքային կա-

308 րողությունները, երեք տարին մեկ անգամ համայնքային ծառայողների համար անցկացվում է ատեստավորում: Աղյուսակ 1. Համայնքային ծառայության պաշտոնների թիվը 2016 թ. դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ 334 Հ/Հ Երևան և ՀՀ մարզեր Ընդամենը Հաստատված թիվը 1 Երևան Արագածոտն Արարատ Արմավիր Գեղարքունիք Լոռի Կոտայք Շիրակ Սյունիք Վայոց ձոր Տավուշ 319 Ընդամենը 6477 պաշտոնների Համայնքային ծառայողների թվի վերաբերյալ առավել շոշափելի կերացում կազմելու համար դրա բացարձակ մեծությունից զատ անհրաժեշտ է պարզել նաև հարաբերական մեծությունը կախված բնակչության թվաքանակից: Այս առումով դիտարկենք համայնքների աշխատակազմերում համայնքային ծառայության պաշտոնների թվի տեսակարար կշիռը բնակչության թվի կազմում ըստ Երևան քաղաքի և մարզերի: Ինչպես կարելի է նկատել աղյուսակից, այդ ցուցանիշով բացարձակ առաջատարները Արագածոտնի և Վայոց ձորի մարզերն են համապատասխանաբար 0.36% և 0.33%: Ընդ որում, այս մարզերի համար ստացված համայնքային ծառայողների թվի հարաբերական մեծությունը գերազանցում է Երևան քաղաքի համանման ցուցանիշը (0.15) շուրջ 2.5 անգամ (աղյուսակ 2): Այս հանգամանքը կարող է հուշել համապատասխան մարզերում համայն- 334 ՀՀ Տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարության վարչական վերահսկողության և համայնքային ծառայության հարցերի վարչության 2016թ.-ի հաշվետվություն:

309 քապետարանների աշխատակազմերի անհարկի ուռճացման և ավելորդ հաստիքների առկայության մասին: Աղյուսակ 2. ՀՀ համայնքների աշխատակազմերում համայնքային ծառայության պաշտոնների թվի տեսակարար կշիռը բնակչության թվի կազմում ըստ Երևան քաղաքի և մարզերի 2016թ.-ի դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ Հ/Հ Անվանումը Համայնքային ծառայության հաստատված պաշտոնների թիվը (ՀՊԹ) Բնակչության թիվը, հազար մարդ 335(ԲԹ) ՀՊԹ/ԲԹ, % 1 Երևան Արագածոտն Արարատ Արմավիր Գեղարքունիք Լոռի Կոտայք Շիրակ Սյունիք Վայոց ձոր Տավուշ Ընդամենը ՀՀ ներկայիս օրենսդրության համաձայն յուրաքանչյուր համայնքային ծառայող առնվազն երեք տարին մեկ ենթակա է պարտադիր վերապատրաստման: Վերապատրաստումն անցկացվում է նաև համայնքային ծառայության տվյալ պաշտոնի անձնագրով համայնքային ծառայողի իրավունքների ու պարտականությունների, մասնագիտական գիտելիքների և աշխատանքային ունակությունների տիրապետման կոնկրետ պահանջների կատարելագործման կամ այդ պահանջների փոփոխության դեպքում` համայնքային ծառայողի կամ համայնքի ղեկավարի նախաձեռնությամբ: Համայնքային ծառայողների վերապատրաստման կարգը և ծրագրերը հաստատում է ՀՀ կառավարության լիազորած պետական կառավարման մարմինը: 335 ՀՀ ԱՎԾ, ՀՀ մշտական բնակչության թվաքանակը 2017թ. հունվարի 1-ին, էջ 7:

310 Համայնքային ծառայողների վերապատրաստումներն իրականացվում են մրցութային կարգով ընտրված կազմակերպությունների միջոցով: 2016 թվականին Երևանի քաղաքապետարանի աշխատակազմի համայնքային ծառայողների վերապատրաստումն իրականացրել է Տնտեսագիտության և կառավարման ինստիտուտը, համայնքների ղեկավարների և ավագանիների անդամների վերապատրաստումը` ՀՀ պետական կառավարման ակադեմիան, իսկ մարզերի համայնքների համայնքային ծառայողներինը` Հայաստանի համայնքների միությունը: Համայնքային ծառայության համակարգում 2016թ.-ի դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ վերապատրաստվել է 692 համայնքային ծառայող, որից 465-ը պետական բյուջեի հաշվին, 198-ը Երևան համայնքի բյուջեի, իսկ 30-ը «Հայ պետական ծառայողների միություն» ՀԿ-ի: Վերլուծությունները ցույց են տալիս, որ համայնքային ծառայողների վերապատրաստման համակարգում բավարար ուշադրություն չի դարձվում գործնական հարցերի, տարբեր հավանական իրավիճակների հետազոտմանը և քննարկմանը: Այսպես գնումների բնագավառում համայնքային ծառայողների վերապատրաստման ծրագրի ընդհանուր ժամաքանակի (24 ժամ) մեծ մասը բաժին է ընկնում գնումների մասին օրենսդրության քննարկմանը (16 ժամ), գործնական հարցերի քննարկմանը հատկացված է ընդամենը 6 ժամ, իսկ 2 ժամ հատկացված է էլեկտրոնային գնումների համակարգի նկարագրությանը 336 : Ներկայումս ՀՀ-ում հանրային ծառայողների վերապատրաստման թերություններից է դասընթացների շրջանակներում ուսումնական նյութը գլխավորապես դասախոսությունների միջոցով մատուցումը, ինչը նշանակալիորեն սահմանափակում է գործնական հմտությունների ստացման, կայուն կարողությունների ձևավորման հնարավորությունները, բացի դրանից հաշվի չեն առնվում համայնքային ծառայողների ընկալունակության առանձնահատկությունները: Համայնքային ծառայողների վերապատրաստման ՀՀ ներկայիս համակարգի ուսումնասիրության արդյունքում ակնհայտ են դառնում հետևյալ 336 ՀՀ Տարածքային կառավարման նախարարի N 169-Ա հրամանը Համայնքային գնումների կազմակերպման և իրականացման բնագավառում համայնքային ծառայողների վերապատրաստման ծրագիրը հաստատելու մասին, 2013թ.:

311 թերությունները վերապատրաստումների հատվածականությունը, համայնքային ծառայողի որակավորման բարձրացման իրական կարիքների հետ վերապատրաստման ծրագրերի թույլ կապը, վերապատրաստման գործընթացում դասավանդման արդի մեթոդների և եղանակների կիրառման պակասը և այլն: Հետևաբար ընդհանուր առմամբ համայնքային ծառայության համակարգի կատարելագործման խնդիրներից մեկը պետք է լինի համայնքային ծառայողների վերապատրաստման գործընթացի արդյունավետության բարձրացմանն ուղղված միջոցառումների մշակումը և դրանց հետևողական իրագործումը: Մասնավորապես պետք է հստակորեն սահմանվեն վերապատրաստման վերջնարդյունքերը գիտելիքը, հմտությունները և կարողությունները, որոնք ծրագրի ավարտին ձեռք են բերվելու վերապատրաստվողների կողմից: Համայնքային ծառայողների վերապատրաստման ներկայիս համակարգի թերություններից մեկն էլ այն է, որ ծրագրերը հիմնականում կազմվում են կրթական հաստատությունների կողմից և չեն համապատասխանում մասնակիցների նախապատվություններին ու կարիքներին: Պետական լիազոր մարմինը հաստատում է միայն կրթական ծրագրի թեման առանց հստակեցնելու դրա բովանդակությունը, ինչի հետևանքով ծրագիրը լիովին չի համապատասխանում կատարելագործման պահանջներին: Այս առումով, համայնքային ծառայողների վերապատրաստման համակարգում անհրաժեշտ է մշակել և ներդնել կառուցակարգեր, որոնց գործարկմամբ հնարավոր կլինի կրթական ծրագրերի կազմման մեկնարկային փուլում պատշաճ տեղեկատվություն ստանալ հստակ պահանջների և կարիքների մասին: Սակայն, ծրագրերի մշակումից բացի, համայնքային ծառայողների վերապատրաստման գործընթացի որակի բարձրացումն էականորեն կախված է նաև արդեն իսկ մշակված ծրագրերի մատուցման արդյունավետ եղանակների ընտրությունից և կիրառումից:

312 Ռուբեն ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆ Համայնքային ծառայությունը ՀՀ-ում. համայնքների աշխատակազմերի կարողությունների վերլուծություն Բանալի բառեր. համայնքային ծառայություն, տեղական ինքնակառավարում, աշխատակազմ, վերապատրաստում ՀՀ տեղական ինքնակառավարման փորձը ցույց է տալիս, որ համայնքների մեծ մասի մասնագիտական կարողությունները բավարար չեն հանրային ծառայությունները ողջ ծավալով և բավարար որակով մատուցելու համար, իսկ բյուջետային միջոցներն այնքան սուղ են, որ հիմնականում բավարարում են միայն համայնքի ղեկավարի աշխատակազմը պահպանելու համար, և միջոցների այսպիսի սղությունը հանգեցնում է մի շարք խորքային խնդիրների: Հոդվածում վերլուծվել են ՀՀ համայնքային ծառայության համակարգը, ինչպես նաև համայնքների աշխատակազմերի առկա կարողությունները: Key words: municipal service, local self-government, staff, training K :,,,

313

314 (source confusion)

315

316 Daniel M. McClure

317 Taking the confusion out of likelihood of confusion :

318

319

320 Սուրեն ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ Շփոթվածությունը որպես ապրանքային նշանների նկատմամբ իրավունքների խախտման չափանիշ Բանալի բառեր. «ապրանքային նշան», «բացառիկ իրավունք», «շփոթության առաջացման վտանգ» Հոդվածում քննարկվում է ապրանքային նշանի նկատմամբ իրավունքների խախտման որոշման չափանիշի էությունը, դրա տնտեսագիտական և բարոյական հիմնավորվածության հարաբերակցությանը, ինչպես նաև լուսաբանվում է ապրանքային նշանի, որպես մրցակցությունը սահմանափակող միջոց հանդես գալու հնարավորությունը և տվյալ թեզի պատմությունը: Հոդվածում մասնավորապես հիմնավորվում է «շփոթության առաջացման վտանգի» որպես ապրանքային նշանի նկատմամբ իրավունքների խախտման որոշման չափանիշի իրավական և տնտեսագիտական արդիականությունը: Վերոնշյալ հանգամանքների ուսումնասիրության հիմքը հանդիսացել է ԱՄՆ օրենսդրական և դատական պրակտիկան: Key words: «trade mark», «exclusive right», «likelihood of confusion» :,,

321

322 . Finding Likelihood of Confusion with Actual Confusion: A Critical Analysis of the Federal Courts Approach

323 Actual Confusion in Trademark Infringement Litigation: Restraining Subjectivity Through A Factor-Based Approach to Valuing Evidence Actual Confusion in Trademark Infringement Litigation: Restraining Subjectivity Through A Factor-Based Approach to Valuing Evidence

324 Actual Confusion in Trademark Infringement Litigation: Restraining Subjectivity Through A Factor-Based Approach to Valuing Evidence

325

326 Actual Confusion in Trademark Infringement Litigation: Restraining Subjectivity Through A Factor-Based Approach to Valuing Evidence Sorry Wrong Number! Trademark Confusion from Misdirected Calls and Letters

327

328

329 Սուրեն ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ Փաստացի շփոթության դեպքերը որպես շփոթության առաջացման վտանգի ապացույց ապրանքային նշանների իրավունքում Բանալի բառեր. «ապրանքային նշան», «բացառիկ իրավունք», «շփոթության առաջացման վտանգ», «փաստացի շփոթություն». Հոդվածում քննարկվում է ապրանքային նշանի նկատմամբ իրավունքների խախտման որոշման գործընթացում փաստացի շփոթության դեպքերի նշանակությունը և դրանց ազդեցությունը նշված գործընթացի վրա: Հոդվածի շրջանակներում վերլուծվում է նշված չափանիշի պատմությունը ԱՄՆ ապրանքային նշանների իրավունքում, ինչպես նաև նշվում որոշ նյութական և դատավարական խնդիրներ կապված փաստացի շփոթության դեպքերի ա- պացուցման միջոցների հետ: Key words: «trade mark», «exclusive right», «likelihood of confusion», «actual confusion» :, «,,.

330 ԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ԱՌՈՂՋԱՊԱՀՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ Կարինե ՍԱՐԳՍՅԱՆ Տնտ.գիտ.թեկ., ԵՏԱ Տնտ. և Կառ. ամբիոնի դասախոս Բանալի բառեր. էլեկտրոնային առողջապահություն, առողջապահություն, բժշկական տեղեկատվական համակարգ, էլեկտրոնային կառավարում, էլեկտրոնային բժշկական քարտ Մեր ժամանակներում համացանցը և մոբիլային սարքերը դարձել են առօրյա կյանքի անփոխարինելի և անբաժանելի մասը: Վերջին տարիներին հայտնված նորարարական տեխնոլոգիների շնորհիվ մարդիկ սկսեցին հրաժարվել անհատական համակարգիչներից, դրանք փոխարինելով սմարթֆոններով, պլանշետներով, այլ սարքերով: ՏՀՏ զարգացումը անմիջականորեն ազդում է նաև առողջապահության ոլորտի զարգացման վրա: Էլեկտրոնային առողջապահությունը տարածաշրջանային բժշկության համակարգման մեխանիզմ է, որը իրականացվում է ՏՀՏ և համապատասխան իրավական դաշտի առկայության պայմաններում: Էլեկտրոնային ա- ռողջապահությունը բնորոշվում է որպես էլեկտրոնային միջոցների կիրառման միջոցով առողջապահության հետ կապված տեղեկատվության, ռեսուրսների և ծառայությունների տրամադրում: Այդ հասկացությունը ներառում է բազմաթիվ ոլորտներ, մասնավորապես էլեկտրոնային բժշկական քարտը, այսինքն համակարգում անձի անհատական հաշիվը (բժշկական քարտը), տվյալների էլեկտրոնային գրանցում, հեռավար բժշկական օգնություն ցուցաբերելու հնարավորություն, տվյալների մշտադիտարկում, վերլուծություն և այլն 378 : Էլեկտրոնային առողջապահությունը հնարավորություն է տալիս տեղեկատվություն ստանալ ցանկացած պահի, ցանկացած վայրում (այդ թվում բջջային հավելվածների միջոցով), մատուցել անհատական բնույթի ծառայությունների ավելի լայն շրջանակ ավելի շատ թվով մարդկանց 379 : Էլեկտրոնային բժշկական քարտը էլեկտրոնային առողջապահու-

331 թյան ոլորտում ամենակարևոր տեղն են զբաղեցնում, որոնց օգնությամբ հիվանդների, բժկական ծառայություններ մատուցողների, հիվանդանոցների, մասնագետների համար հնարավոր է դառնում ստանալ լիարժեք տեղեկատվություն բժշկական օգնություն ցուցաբերելիս: Տվյալների վերլուծության համար կարևոր է բարձր մասնագիտական որակավորում ունեցող մասնագետների ներգրավվածությունը համակարգում բուժման ճիշտ մարտավարություն, քայլեր, միջոցներ և որոշումների կայացման հարցերում: Էլեկտրոնային առողջապահությունը նպաստում է ա- ռողջապահության ծառայությունների, ստորաբաժանումների և ազգային տեղեկատվական համակարգերի նորացմանը: Այն մեծ դեր ունի տեղեկատվության հավաքագրման, մշակման և օգտագործման գործում 380 : Ըստ ԵՄ հանձնաժողովի սահմանման էլեկտրոնային առողջապահության համակարգը ՏՀՏ գործիքների և ծառայությունների համախումբ է, որը թույլ կտա բարելավել պրոֆիլակտիկ բուժումը, ախտորոշումը, բուժումը, մշտադիտարկումը և կառավարումը Ապահովելով մատուցվող բուժօգնության որակի բարձրացումը անհրաժեշտ տեղեկատվության արագ ստացման և էլեկտրոնային առողջապահության այլ գործիքների կիրառման արդյունքում, այն կդարձնի առողջապահության ոլորտը առավել արդյունավետ 381 Ներկայումս կան էլեկտրոնային առողջապահության ձևավորման մի շարք նախադրյալներ, այդ թվում, հստակ ֆինանսավորման աղբյուրների առկայությունը, իրավական դաշտի առկայությունը և, իհարկե, մշակված ռազմավարությունը, որը պետք է ներառի գործողությունների հերթականությունը, էթիկային սկզբունքները և այլն: Էլեկտրոնային առողջապահության ոլորտը կարգավորող լիարժեք իրավական դաշտի առկայությունը թույլ կտա մեծացնել վստահությունը համակարգի հանդեպ: Իրավական բազայի առկայությունը հանդիսանում է էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի կայացման կարևորագույն նախադրյալ: Այսօր անհնար է խոսել էլեկտրոնային ծառայության մասին և չպատկերացնել դրանից օգտվելու հնարավո-

332 րությունը բջջային սարքերի միջոցով: Ինչպես մնացած, այնպես էլ էլեկտրոնային առողջապահության համակարգից օգտվելու համար աշխարհի զարգացած երկրներում վաղուց գործում են էլեկտրոնային առողջապահության բջջային հավելվածները, որոնց միջոցով հնարավոր է տեղեկատվություն ստանալ, բազմաթիվ բնույթի հարցումներ իրականացնել, ստանալ անհրաժեշտ պատասխաններ և այլն: Բջջային հավելվածների դեպքում առկա է անհատական տվյալների հասանելիությունը սահմանափակելու և գաղտնիությունը պահելու խնդիրը: Այսպիսով, էլեկտրոնային առողջապահությունը ՏՀՏ համակարգ է, որը հնարավորություն է տալիս տիրապետել հիվանդի վերաբերվել ողջ տեղեկատվությանը: Հիվանդի մասին տվյալները հավաքվում են նրա անհատական էլեկտրոնային բժշկական քարտին միասնական պետական առողջապահության համակարգում: Էլեկտրոնային առողջապահությունը հնարավորություն է տալիս նաև հեռավար ախտորոշման, հիվանդի առողջական վիճակին հետևելու և այլն: Ինչպես ցանկացած համակարգ, այնպես էլ էլեկտրոնային առողջապահությունը ունի իր առավելությունները և թերությունները: Այս համակարգի առավելությունն է առաջին հերթին եթե հիվանդի մասին տեղեկատվությունը գտնվում է մեկ միասնական պետական տվյալների բազայում, ապա բժիշկը գտնվելով ցանկացած վայրում կարող է հիվանդի մասին լիարժեք տեղեկատվություն ստանալ, ուստի որևէ տեղեկատվության բացակայության արդյունքում հնարավոր ռիսկերը կրճատվում են: Երկրորդը ժամանակակից տեխնոլոգիաները հիվանդներին հնարավորություն են տալիս տանը նստած խորհրդատվություն ստանալ ցանկացած բժշկից, ինչը շատ կարևոր է այն հիվանդների համար, ովքեր հիվանդանոցներից հեռու են ապրում, տարեց հիվանդների համար, հիվանդների համար, ովքեր տեղաշարժման խնդիր ունեն և այլն: Համակարգի կարևորագույն խնդիրը անվտանգության խընդիրն է, համակարգը պետք է ունենա բարձր մակարդակի անվտանգություն, որպեսզի անհատների մասին տեղեկատվությունը հասանելի չլինի այլ անձանց համար: Էլեկտրոնային առողջապահությունը հանդիսանում է առողջապահության և դրա հետ կապված բոլոր ոլորտներում ՏՀՏ կիրառման տնտեսապես արդյունավետ և հուսալի ձև, որը ներառում է բժշկական-սանիտարական օգնությունը, բժշկական հսկողությունը, բժշկական գրականությունը, բժըշ-

333 կական կրթական նյութերը և գիտական հետազոտությունները առողջապահության ոլորտում 382 Հարկ է նշել, որ 2017թ. ՀՀ կառավարության գերակա խնդիրներից էր էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի (e-health) ներդրումը: Համակարգի նպատակն է ապահովել քաղաքացիների բժշկական հաստատություններ այցելությունների գրանցումը, մատուցված բժշկական ծառայությունների, դրանց ֆինանսավորման, դեղերի դուրս գրման, բժշկական գրանցումների, հիվանդության պատմագրերի էլեկտրոնային վարումը: Էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի ներդրումը մի կողմից թույլ կտա ավտոմատացնել և դյուրացնել բժշկական հաստատությունների սպասարկող և բժշկական անձնակազմի գործավարությունը, նվազեցնել առկա փաստաթղթաշրջանառությունը և թղթային գրանցումները, բժշկին ապահովել քաղաքացու հիվանդության պատմության առցանց հասանելիությունը, իսկ մյուս կողմից` ՀՀ քաղաքացիներին տրամադրել բժշկական հաստատություններ այցերի առցանց պլանավորումը, ինչպես նաև սեփական հիվանդության պատմության դիտման հնարավորությունը: Այս համակարգի ներդրման շրջանակներում բժշկական հաստատությունների մասնագետների համար պատրաստվել են ուսումնական նյութեր, որոնց միջոցով կարելի է ամբողջությամբ անցնել համակարգի ուսուցման դասընթացը: Այդ նյութերը հասանելի են ՀՀ առողջապահության նախարարության կայքում, համապատասխան հղումով 383 ՀՀ-ում էլեկտրոնային ա- ռողջապահության լիարժեք համակարգ ձևավորելու համար նախևառաջ պետական լիազոր մարմինները պետք է ուշադրություն դարձնեն հետևյալ հիմնահարցերին 1. Ուսումնասիրել առողջապահության տարբեր ոլորտներում էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի կամ գործիքների ներդրման հետ կապվածռազմավարության մշակման հնարավորությունները, որը պետք է ներառի նաև առողջապահության ադմինիստրատիվ մասը, ինչը իր մեջ ներառում է իրավական շրջանակները և ենթակառուցվածքները

334 2. Մշակել ՏՀՏ ենթակառուցվածքներ, որոնք թույլ կտան ունենալ ունիվերսալ առողջապահություն հասանելի բոլորին, ինչը կնպաստի նաև հավասարության հաստատմանը երկրի բոլոր շրջանների բնակիչների միջև 3. Մշակել և ներդնել այնպիսի ՏՀՏ համակարգեր, որոնք կապահովեն տեղեկատվության արագ, լիարժեք և անվտանգ հավաքագրումը, մշակումը, փոխանցումը, կիրառումը, այնպիսի մոդելներ, որոնց կիրառումը մատչելի կլինի թե ֆինանսապես, թե կիրառման պարզության առումով, չեն խախտըվի էթիկական նորմերը, կապահովեն անձնական տվյալների պահպանությունը, ինչպես նաև հավասարություն և արդարություն բոլորի համար 4. Ստեղծել առողջապահության և ՏՏ ոլորտի մասնագետների հետ համատեղ աշխատանքային կենտրոն, որը կուսումնասիրի աշխարհում է- լեկտրոնային առողջապահության համակարգերի կիրառման լավագույն փորձը և հնարավորությունները ՀՀ-ում, ինչպես նաև կմշակի էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի լիարժեք ներդրման պետական ռազմավարական ծրագիրը, ուղենիշերը, քաղաքականությունը, մասնագետների վերապատրաստումը, ոլորտը կարգավորող օրենքներում և իրավական ակտերում համապատասխան փոփոխությունների իրականացումը և այլն 5. Առողջապահության ոլորտում էլեկտրոնային առողջապահության ներդրման շրջանակներում պետությունը կարող է նպաստել ինչպես առողջապահության ոլորտի փոքր և միջին ձեռնարկությունների, այնպես էլ ՏՏ ոլորտի զարգացմանը Էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի ձևաորմանը և լիարժեք կիրառմանը կարող է նպաստել պետական լիազոր մարմինների կողմից Առողջապահության պետական միասնական տեղեկատվական համակարգի մշակումը և ներդումը, որը պետք է ներառի բնակչությանը մատուցվող բժկական ծառայությունների ամբողջական փաթեթը ողջ երկրի տարածքով Ըստ Համաշխարհային առողջապահական կազմակերպության նման տեղեկատվական համակարգեր արդյունավետ և հուսալի գործում են աշխարհի մի շարք երկրներում 384

335 Կարինե ՍԱՐԳՍՅԱՆ Էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի ձևավորման հիմնախնդիրները Բանալի բառեր. էլեկտրոնային առողջապահություն, առողջապահություն, բժշկական տեղեկատվական համակարգ, էլեկտրոնային կառավարում, էլեկտրոնային բժշկական քարտ Նոր տեխնոլոգիաները, մուտք գործելով մարդու կյանքի բոլոր ոլորտները, այդ թվում` առողջության և առողջապահության, հեշտացրեցին մարդու կյանքը: Առողջապահության ոլորտում վերջին տարիների բազմաթիվ երկրներում զարգացում ապրեց էլեկտրոնային առողջապահության համակարգը, որի ա- ռաքելությունն է ապահովել մարդկանց համար ավելի երկար և բարեկեցիկ կյանք: Ժամանակակից ՏՀՏ-ները փոխարինում են մարդկանց աշխատանքը առողջապահության բազմաթիվ մակարդակներում բերելով տվյալ ծառայությունը ավելի բարձր մակարդակի: Key words E health, health, informative medical system, E- management, E-medical card :,,,,

336 ²ðò²ÊÆ Ð²Üð²äºîàôÂÚ²Ü îüîºêàôâú²ü ÖÚàôÔºðàôØ ì²ðî²úæü ܺð ðàôøüºðæ îàîàê²úæü ºÎ²ØàôîܺðÆ ìæö²î² ð²î²ü ìºðèàôìàôâúàôüà ¾ÉÇݳ Þ²ØʲÈàì² ÞáõßÇÇ ï»ëýáéá Ç³Ï³Ý Ñ³Ù³Éë³ñ³Ý ³ëÇëï»Ýï ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. í³ñï³ûçý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñ, Çݹ»ùë³ÛÇÝ Ù»Ãá¹, ïáïáë³¹ñáõûùý»ñ, ³ñ¹ÛáõÝù³ÛÇÝ Ñ³ïϳÝÇßÝ»ñ, áñíáý³ûçý ѳïϳÝÇßÝ»ñ ³ÝϳÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ áõù áñíáý³ûçý áëï³åí³íáõãûáõýý»ñá áñ- ÍáõÙ»Ý ÙdzųٳݳÏ: ì³ñï³ûçý ѳٳϳñ áõù ѳٳÉÇñ óáõó³ýçß Ñ³- Ù³ñíáõÙ í³ñïç ïñ³ù³¹ñù³ý ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ ëï³óí³í ïáïáë³ûçý»ï³- ÙáõïÝ»ñÁ, áñáýó íñ³ ³é³ÝÓÇÝ áñíáýý»ñç ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ ϳñ»ÉÇ Ý»ñ- ϳ۳óÝ»É Çݹ»ùë³ÛÇÝ Ù»Ãá¹áí: îáïáë³ûçý»ï³ùáõïý»ñç Ù»ÍáõÃÛáõÝÁ ϳñáÕ»Ýù Ý»ñϳ۳óݻɻñ»ù å³ñ½ óáõó³ýçßý»ñç ³ñï³¹ñÛ³É` 1.ïñ³Ù³¹ñí³Í í³ñï»ñç Ù»ÍáõÃÛáõÝÁ ( C ), 2.í³ñÏÇ ïñ³ù³¹ñù³ý ųÙÏ»ïÁ, áñá Çݹ»ùë³ÛÇÝ í»ñéáõíáõãûáõýáõù ïñíáõù ï³ñí³ ÝϳïÙ³Ù` ѳñ³»ñ³Ï³Ý Ù»ÍáõÃÛ³Ù (T ), 3.ïáÏáë³¹ñáõÛùÁ` ³ñï³Ñ³Ûïí³Í áñí³ïçóý»ñáí ( P ):[3] ÆÝãå»ë ѳÛïÝÇ ïáïáë³ûçý áõù³ñý»ñá áñáßíáõù Ñ»ï Û³É ³Ý³- Ó áí` R CT P ì»ñéáõíáõãû³ý ѳٳñ ѻﳽáï»É»Ýù ²Ð ³ÝÏ»ñÇ ÏáÕÙÇó ïñ³ù³¹ñí³í í³ñï³ûçý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÁ Áëï ïýï»ëáõãû³ý ³é³Ý- ÓÇÝ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ÛáõÕ»ñÇ: ì³ñï³ûçý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ ïáïáë³ûçý»ï³ùáõïý»ñç ¹ÇݳÙÇϳÛÇ áñíáý³ûçý í»ñéáõíáõãûáõýá Çñ³Ï³Ý³óñ»É»Ýù Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇ ³éáõÙáí: гñÏ Ýß»É, áñ ïýï»ëáõãû³ý ѳٳå³ï³ëË³Ý ÛáõÕ»ñÇÝ ïñí³í Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ í³ñï»ñç ųÙÏ»ïÝ»ñÇ ïáïáë³¹ñáõûùý»ñç í»ñ³»ñû³é ïíû³éý»ñç ѳٳñ ³ÕÛáõñ»Ý ѳݹë³ó»É ³é³ÓÇÝ Ëáßáñ ³é ïñ³ûçý ³Ý- Ï»ñÇ Ññ³ï³ñ³Ï³Í óáõó³ýçßý»ñá, áñáýù Çñ»Ýó Ù³ëݳ ÛáõÕ»ñÝ áõý»ý ²ñó³ËÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛáõÝáõÙ: Ø»ñ ѻﳽáïáõÃÛáõÝáõÙ Ý»ñϳ۳óñ»É»Ýù ³Û¹ óáõó³ýçßý»ñç ÙÇçÇݳóí³Í ³ñÅ»ùÝ»ñÁ: îáïáë³ûçý í ³ñÝ»ñÇ Ù»ÍáõÃÛ³Ý á áëáõãû³ý íñ³ áñíáý³ûçý ³½- ¹»óáõÃÛáõÝÁ ϳñáÕ»Ýù Ý»ñϳ۳óÝ»É Ý³ ³ó³ñÓ³Ï Ñ³í»É³ Ç Ãí³³- Ý³Ï³Ý ïñáñù³ý»õ³ý³ïáí: ²Ûë ¹»åùáõÙ ³é³ÝÓÇÝ áñíáýç ³½¹»óáõÃÛ³Ý ã³ Á áñáßíáõù ¹ñ³ ³ó³ñÓ³Ï Ñ³í»É³ Ç ÙÛáõë áñíáýý»ñç ѳßí»ïáõ ³½Çë³ÛÇÝ Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍÝ»ñáõÙ áõý»ó³í Ù»ÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ñ-

337 ï³¹ñû³éç ÙÇçáóáí: * - Ýßí³Í»Ý ÙdzÛÝ ïýï»ëáõ-ãû³ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ÛáõÕ»ñÁ, ãç Ý»ñ³éí³Í ³ÛÉ ÛáõÕ»ñ ϳ½ÙÇ óáõó³ýçßá: ²ÕÛáõë³Ï 1. îýï»ëáõãû³ý ÛáõÕ³ÛÇÝ Ï³éáõóí³Íùáí ÈÔÐ ³ÝÏ»ñÇ í³ñï³ûçý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý óáõó³ýçßý»ñá [1 ç 81, 2 ç 65] ì³ñï³ûçý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇó ëï³óí³í ïáïáë³ûçý í ³ñÝ»ñÇ Ù»Íáõ- ÃÛ³Ý ÁݹѳÝáõñ ѳí»É³ Á Ý»ñϳ۳óíáõÙ Ñ»ï Û³É Ï»ñå` R C T P C T P R R : ²Ûë á áëáõãûáõýáõù í³ñï³ûçý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ ã³ Ç á áëáõãû³ý ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ ѳßí³ñÏíáõÙ Ñ»ï Û³É Ó áí` R C C C T P ì³ñï³íáñù³ý ÙÇçÇÝ Å³ÙÏ»ïÇ á áëáõãû³ý ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ áñáßíáõù Ñ»ï Û³É Ï»ñå` R T T T C P : îáïáë³ûçý í ³ñÝ»ñÇ á áëáõãû³ý Ù»ç í³ñï»ñç ÙÇçÇÝ ï³ñ»ï³ý ïáïáë³¹ñáõûùç ã³ Ç á áëáõãûáõýá ѳí³ë³ñ ` R P P P C T : Ø»ñ ѻﳽáïáõÃÛáõÝáõÙ ²Ð ³ÝÏ»ñÇ ïñ³ù³¹ñ³í í³ñï»ñçó ëï³óí³í ïáïáë³ûçý í ³ñÝ»ñÇ á áëáõãûáõýá ѳí³ë³ñ ` R ÙÉÝ.¹ñ³Ù :

338 ²Ûë á áëáõãûáõýáõù í³ñï³ûçý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ á áëáõãû³ý ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ ѳí³ë³ñ ` R C ÙÉÝ.¹ñ³Ù îáïáë³ûçý í ³ñÝ»ñÇ ³ó³ñÓ³Ï á áëáõãû³ý Ù»ç í³ñï»ñç ïñ³- Ù³¹ñÙ³Ý ÙÇçÇÝ Å³ÙÏ»ïÝ»ñÇ á áëáõãû³ý ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ ѳí³ë³ñ ` RT ÙÉÝ.¹ñ³Ù îñ³ù³¹ñí³í í³ñï»ñç ÙÇçÇÝ ï³ñ»ï³ý ïáïáë³¹ñáõûùç á áëáõãû³ý ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ ѳí³ë³ñ ` RP ÙÉÝ.¹ñ³Ù êï³óíáõù Ñ»ï Û³É ÝáõÛÝáõÃÛáõÝÁ` R ÙÉÝ.¹ñ³Ù : ²ÛëåÇëáí, Ç ïýï»ëáõãû³ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý áéáïý»ñáõù í³ñï³ûçý Ý»ñ- ¹ñáõÙÝ»ñÇó ïáïáë³ûçý»ï³ùáõïý»ñá 2016à Ãí³Ï³ÝÇ Ñ³Ù»Ù³ïáõ- ÃÛ³Ù Ïñ ³ïí»ÉÉ»Ý ÙÉÝ.¹ñ³Ùáí, Áݹ áñáõù` ³ÛÝ ÑÇÙݳϳÝáõÙ å³ûù³ý³íáñí³í»õ»é í³ñï³ûçý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ Í³í³ÉÝ»ñÇ ÙÉÝ. ¹ñ³Ùáí Ïñ ³ïÙ³Ù, ù³ýç áñ í³ñï»ñç ïñ³ù³¹ñù³ý ÙÇçÇÝ Å³ÙÏ»ï- Ý»ñÇ á áëáõãûáõýá ïáïáë³ûçý»ï³ùáõïý»ñá ³í»É³óñ»É ÙÉÝ. ¹ñ³Ùáí, Ç ïñ³ù³¹ñí³í í³ñï»ñç ÙÇçÇÝ ï³ñ»ï³ý ïáïáë³¹ñáõûùç á- áëáõãûáõýý ³í»É³óñ»É ` ÙÉÝ. ¹ñ³Ùáí: ñ³ï³ýáõãûáõý 1. È»éݳÛÇÝ Ô³ñ³³ÕÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý üçý³ýëý»ñç íç ³Ï³ ñáõãûáõý 2016, íç ³Ï³ ñ³ï³ý ÅáÕáí³Íáõ, ²ìÌ, êï» ³Ý³Ï»ñï 2017, ç 81, 2. È»éݳÛÇÝ Ô³ñ³³ÕÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý üçý³ýëý»ñç íç ³Ï³ ñáõãûáõý 2013, íç ³Ï³ ñ³ï³ý ÅáÕáí³Íáõ, ²ìÌ, êï» ³Ý³Ï»ñï 2014, ç 65,

339 ¾ÉÇݳ Þ²ØʲÈàì² ²ñó³ËÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ïýï»ëáõãû³ý ÛáõÕ»ñáõÙ í³ñï³ûçý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ ïáïáë³ûçý»ï³ùáõïý»ñç íç ³Ï³ ñ³ï³ý í»ñéáõíáõãûáõýá ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. í³ñï³ûçý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñ, Çݹ»ùë³ÛÇÝ Ù»Ãá¹, ïáïáë³¹ñáõûùý»ñ, ³ñ¹ÛáõÝù³ÛÇÝ Ñ³ïϳÝÇßÝ»ñ, áñíáý³ûçý ѳïϳÝÇßÝ»ñ êáõûý Ñá¹í³ÍáõÙ Ý»ñϳ۳óí³Í ïýï»ëáõãû³ý ÛáõÕ»ñáõÙ ²Ð ³ÝÏ»ñÇ ïñ³ù³¹ñ³í í³ñï»ñç ïáïáë³ûçý»ï³ùáõïý»ñç á áëáõãû³ý íñ³ ³½¹áÕ ÑÇÙÝ³Ï³Ý áñíáýý»ñç ³ó³Ñ³ÛïáõÙÁ Çݹ»ùë³ÛÇÝ Ù»Ãá¹áí: àñå»ë ³ñ- ¹ÛáõÝù³ÛÇÝ Ñ³ïϳÝÇß ÁÝïñí»É ïáïáë³ûçý»ï³ùáõïý»ñá, ÇëÏ áñå»ë áñ- ÍáݳÛÇÝ Ñ³ïϳÝÇßÝ»ñ` ÙÇçÇÝ ï³ñ»ï³ý ïáïáë³¹ñáõûùç ã³ Á, í³ñï³ûçý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ Í³í³ÉÝ»ñÁ í³ñï»ñç ïñ³ù³¹ñù³ý ÙÇçÇÝ Å³ÙÏ»ïÝ»ñÁ; ì»ñéáõíáõãûáõýý»ñá óáõûó»ý ïí»é, áñ 2016à Ãí³Ï³ÝÇ Ñ³Ù»Ù³ïáõ- ÃÛ³Ù Ïñ ³ïí»É»Ý ÙÉÝ.¹ñ³Ùáí, Áݹ áñáõù` ³ÛÝ ÑÇÙݳϳÝáõÙ å³û- ٳݳíáñí³Í»Õ»É í³ñï³ûçý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ Í³í³ÉÝ»ñÇ ÙÉÝ. ¹ñ³- Ùáí Ïñ ³ïÙ³Ù: Key words: credit investments, index methods, interest rates, results, factors :,,,,,

340 ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ԿԱՅՈՒՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱՑԱՐՁԱԿ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՄՈՏԵՑՈՒՄԸ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏԻ ԱՌևՏՐԱՅԻՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՐ Գևորգ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ ՀՊՏՀ ասպիանտ Բանալի բառեր. ֆինանսական կայունության բացարձակ գնահատում, բացարձակ կայունություն, նորմալ կայունություն, անկայունություն, կրիտիկական դրություն Ֆինանսական կայունությունը ունենալով ուրույն գնահատման մեթոդաբանություն կարևոր տեղ է զբաղեցնում ֆինանսական կառավարման համակարգում: Ֆինանսական կայունությունը գնահատվում է բազմաթիվ ցուցանիշների հիման վրա, որոնք կարող են տարբերվել ելնելով կազմակերպության տեսակից, ինչպես նաև առանձնահատկություններից կախված: Այսինքն առկա չէ ստանդարտ մոտեցում: Ֆինանսական կայունության մեթոդաբանությունը կարող է ներառել նոր մոտեցումներ, որոնք կապահովվեն առավել բարձր արդյունավետություն: Հատկապես կարևորվում են առևտրային կազմակերպություններում կիրառվող մոտեցումները, քանի որ այստեղ ֆինանսական գործունեությունը առավել բազմազան է և դիվերսիֆիկացված, հետևաբար առավել զգայուն է արտաքին գործոնների նկատմամբ և այդպիսով իսկ առկա է ռիսկի բարձր աստիճան: Նշենք, որ շատ հեղինակներ տվել են ֆինանսական կայունության տարբեր սահմանումներ: Այսպես, կազմակերպության ֆինանսական կայունություն ասելով հասկանում ենք հետևյալ երեք գործընթացները 385. ծախսերի նկատմամբ եկամուտների կայուն աճի ապահովվում, դրամական միջոցների նպատակային օգտագործում, արտադրության գործընթացի անընդհատություն և արտադրված արտադրանքի (ծառայության) ժամանակին իրացում: Քանի որ հայրենական և համաշխարհային գրականության մեջ գոյություն ունեն ֆինանսական կայունության գնահատման տարբեր մոտեցումներ, մենք կառանձնացնենք ֆինանսական կայունության հարաբերական ցուցանիշների համակարգի միջոցով կատարվող հաշվարկները, վերլուծու-

341 թյունները և այնուհետև ֆինանսական կայունության գնահատումը, ինչպես նաև իրացվելիության, վճարունակության, շահութաբերության և շրջանառելիության վերլուծությունների մոտեցումների վրա հիմնված ֆինանսական կայունության գնահատումը: Այս ամենից զատ անհրաժեշտ է կատարել ֆինանսական կայունության դասակարգում, այն է առանձնացնել ֆինանսական կայունությունը բացարձակ կայունությունից մինչև կրիտիկական վիճակի: Այս պարագայում գոյություն ունի հստակ դասակարգում 386,387,388 Ֆինանսական դրության բացարձակ կայունություն հաշվարկ Ֆինանսական դրության նորմալ կայունություն հաշվարկ Անկայուն ֆինանսական դրություն հաշվարկ Կրիտիկական (ճգնաժամային) ֆինանսական դրություն հաշվարկ որտեղ, Պ-պաշարներ, ՍԸԱ սեփական ընթացիկ ակտիվներ, Վ- բանկային վարկեր, որոնք օգտագործվում են ապրանքանյութական արժեքների ձեռքբերման համար, ՖՎԿԱ ֆինանսական վիճակի կարգավորման աղբյուրներ (պահուստային կապիտալ, չբաշխված շահույթ, որոշ դեպքերում կրեիդտորական պարտքեր): Ինչպես տեսնում ենք բանաձևերից, ֆինանսական կայունության համար կիրառվում է պաշարների և սեփական ընթացիկ ակտիվների միջև համեմատությունը, ինչը որոշ չափով սահմանափակում է ֆինանսական կայունության գնահատումը տարբեր ոլորտների առևտրային կազմակերպությունների պարագայում: Բանաձևերը կարող են կիրառվել օրինակ շինարարական, տարբեր արտադրանքների թողարկմամբ զբաղվող կազմակերպությունների վերլուծության դեպքում: Այլ ոլորտների պարագայում, օրինակ հեռահաղորդակցության, խորհրդատվության, այլ ծառայությունների, պաշարներ հասկացությունը այլ է, և դրանք չեն համարվում կազմակերպության հիմնական գործունեության բաղկացուցիչ մաս և ընթացիկ ակտիվների մեջ

342 կարող են չնչին մաս կազմել: Հետևաբար տվյալ բանաձևերի կիրառությունը և ֆինանսական կայունության այս կերպ գնահատումը նպատակահարմար և կիրառելի չէ ցանկացած տեսակի առևտրային կազմակերպությունների վերլուծության համար: Խնդիրը լուծելու համար ֆինանսական կայունության դասակարգման համատեքստում առաջարկում ենք բանաձևերի մեջ կատարել որոշակի փոփոխություն, որոնք կիրառվում են բացարձակ, նորմալ, անկայուն և կրիտիկական կայունությունը վերլուծելու նպատակով: Առավել արդյունավետ կլինի կայանում է նրանում, որ ֆինանսական կայունությունը կհաշվարկվի ոչ թե պաշարների և պաշարների համար ներգրավված վարկերի և փոխառությունների հիման վրա, այլ կօգտագործենք ընդհանուր ընթացիկ ակտիվները (բացառությամբ դրամական միջոցների և դեբիտորական պարտքերի) և ընթացիկ վարկերը և փոխառությունները: Ֆինանսական վիճակի կարգավորման աղբյուրները (ՖՎԿԱ) կթողնենք նույնը (պահուստային կապիտալ, շահույթ, կրեդիտորական պարտքեր): Փոփոխության նպատակն այն է, որ այն ավելի է ընդհանրացնում ֆինանսական կայունության հասկացությունը և կիրառելի է դառնում տարատեսակ գործունեությամբ զբաղվող կազմակերպությունների համար: Նկարագրվող փոփոխությունը առավել պատկերավոր ներկայացնենք բանաձևերով Օգտագործելով վերը նշված մեթոդաբանությունը մեր կողմից ընտըրված կազմակերպությունների ֆինանսական հաշվետվությունների տվյալների կիրառմամբ ստանում ենք աղյուսակ, որտեղ X-նշանակում է որ տվյալ կազմակերպությունը չի գտնվում ֆինանսական կայունության տվյալ կետում, իսկ V ցույց է տալիս կազմակերպության ֆինանսական կայունության ներկա վիճակը: Քանի որ վերոնշյալ մեթոդով կատարեցինք բանաձևի փոփոխություն, ինչ մեզ առավել լայն հնարավորություն տվեց վերլուծության ենթարկելու առևտրային ոլորտի առավել լայն շրջանակ, կոնկրետ վերլուծություն կատարելու համար ընտրել ենք տարբեր ոլորտների կազմակերպություններ և ծառայություններ սպասարկող, և արտադրանք թողարկող: Դրանք են Արարատ սննդի կոմբինատ ՍՊԸ, Արմենիա հյուրանոցային

343 համալիր ՓԲԸ, Արմօյլ ՓԲԸ, Ավիա-Սերվիս ՀՁ ՓԲԸ, Ինտեր-Լոտո ՍՊԸ, Մուլտի Գրուպ Կոնցեռն ՍՊԸ, Պանարմենիան Մեդիա Գրուպ ՓԲԸ: Վերլուծության արդյունքները ցույց տվեցին, որ վերլուծված յոթ կազմակերպություններից չորսը ունեն բացարձակ ֆինանսական կայունություն, երեքը գտնվում են կրիտիկական ֆինանսական կայունության գոտում: Սակայն նշենք, որ կրիտիկական գոտում գտնվող կազմակերպություններից երկուսը Արմօյլ ՓԲԸ-ն և Պանարմենիան Մեդիա Գրուպ ՓԲԸ, լավացնելով ի- րենց ֆինանսական դրությունը, կարող են հայտնվել անկայուն ֆինանսական դրության գոտում, համապատասխանաբար նվազեցնելով իրենց ընթացիկ ակտիվները կամ ավելացնելով ֆինանսական վիճակի կարգավորման աղբյուրները 65,724 և 52,066 հազար դրամով: Ընդհանուր առմամբ, քանի որ ֆինանսական կայունության դասակարգումը կատարվում է հիմնավելով կազմակերպության ֆինանսական վիճակի մասին հաշվետվության տվյալների հիման վրա, այն ցույց է տալիս կազմակերպության ֆինանսական կայունության դիրքը տվյալ ժամանակամիջոցում: Սակայն ցանկացած կազմակերպության ֆինանսատնտեսական տըվյալներում յուրաքանչյուր ժամանակաշրջանում տեղի են ունենում փոփոխու-

344 թյուններ, որոնք մեծ ազդեցություն կարող են ունենալ կազմակերպության ֆինանսական կայունության համատեքստում: Այդ իսկ պատճառով, ոչ միայն կարևոր է դասակարգման ենթարկել կազմակերպության ֆինանսական կայունության վիճակը, այլ նաև բացահայտել պատճառները և/կամ որոնել հնարավորություններ լավացնելու ֆինանսական կայունությունը, այսինքն կազմակերպությունը տեղափոխել ֆինանսական կայունության մի վիճակից մյուսին: Ֆինանսական կայունության վիճակը լավացնելու համար կազմակերպությունը անհրաժեշտ է կատարի հետևյալ քայլերը Ընթացիկ ակտիվների հստակ առանձնացում ոչ ընթացիկ ակտիվներից, հիմնվելով Հաշվապահական հաշվառման միջազգային ստարդարտների և Ֆինանսական հաշվետվությունների միջազգային ստարդարտների վրա նպատակն այն է որ ֆինանսական կայունության դասակարգում անելուց ճիշտ որոշվի ընթացիկ ակտիվների արժեքը: Ընթացիկ վարկերի և փոխառությունների ներգրավման մեխանիզմ, ըստ որի դրանց հետագա մարումը չի խոչընդոտի կազմակերպության բնականոն գործունեությանը, չեն կատարվի կուտակումներ: Մյուս կողմից սա կլուծի սեփական ընթացիկ ակտիվների հարցը: Եկամուտների և ծախսերի ուսումասիրություն: Սա կարևոր է այնքանով, որ եկամուտներից և ծախսերից ձևավորվում տարվա զուտ շահույթը, որը միանում է կազմակերպության չբաշխված շահույթին, ինչը մեր պարագայում հանդիսանում է հիմնական ֆինանսական վիճակի կարգավորման աղբյուրը: Ֆինանսական կայունության դասակարգմանը տալով նոր մոտեցում, այն հնարավորություն տվեց վերլուծության ենթարկել առևտրային կազմակերպությունների ավելի լայն շրջանակ:

345 Գևորգ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ Ֆինանսական կայունության բացարձակ գնահատման մոտեցումը տարբեր ոլորտի առևտրային կազմակերպությունների վերլուծության համար Բանալի բառեր. ֆինանսական կայունության բացարձակ գնահատում, բացարձակ կայունություն, նորմալ կայունություն, անկայունություն, կրիտիկական դրություն üçý³ýë³ï³ý ϳÛáõÝáõÃáõÝÁ ³ó³ñÓ³ÏÝ Ý³Ñ³ïÙ³Ý Ù»Ãá¹Á ¹³ë³Ï³ñ- áõù ýçý³ýë³ï³ý ϳÛáõÝáõÃÛáõÝÁ ãáñë ϳï»ñ áñç³ý»ñç ýçý³ýë³ï³ý ¹ñáõÃÛ³Ý ³ó³ñÓ³Ï Ï³ÛáõÝáõÃÛáõÝ, ýçý³ýë³ï³ý ¹ñáõÃÛ³Ý ÝáñÙ³É Ï³Ûáõ- ÝáõÃÛáõÝ, ³ÝϳÛáõÝ ýçý³ýë³ï³ý ¹ñáõÃÛáõÝ ÏñÇïÇÏ³Ï³Ý ýçý³ýë³ï³ý ¹ñáõÃÛáõÝ: Ðá¹í³ÍáõÙ Ý»ñϳ۳óÝ»Éáí ïíû³é ¹³ë³Ï³ñ áõùá ѳßí³ñÏÝ»- ñáõù ϳï³ñ»É»Ýù á áëáõãûáõý ÑÇÙù ÁݹáõÝ»Éáí ÁÝóóÇÏ ³ÏïÇíÝ»ñÁ, ÁÝóóÇÏ í³ñï»ñá áë³éáõãûáõýý»ñá: öá áëáõãûáõýá ÃáõÛÉ Ïï³ í»ñéáõ- ÍáõÃ۳ݻÝóñÏ»É ³é ïñ³ûçý ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³é³í»É áéáñï: ²Ûë ³Ù»ÝÁ ÑÇÙù ÁݹáõÝ»Éáí ϳï³ñí»É í»ñéáõíáõãûáõý Ãíáí Ûáà ÐÐ ³é ïñ³- ÛÇÝ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ûñçý³ïáí: Key words: Absolute Assessment of Financial Stability, absolute stability, normal stability, instability, critical stability :,,,,

346 ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ԿԱՅՈՒՆՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՄՈԴԵԼԸ (ՀՀ ԱՌԵՎՏՐԱՅԻՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՆՅՈՒԹԵՐՈՎ) Գևորգ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ ՀՊՏՀ Ասպիանտ Բանալի բառեր. ֆինանսական կայունություն, սեփական կապիտալի մանևրայնություն, տոկոսավճարների ծածկման ցուցանիշ, ընթացիկ իրացվելիություն, կոռելացիոն մատրիցա, ռեգռեսիոն վերլուծություն Ò»éݳñÏáõÃÛ³Ý ýçý³ýë³ï³ý ϳÛáõÝáõÃÛ³Ý Ý³Ñ³ïáõÙÁ ýçý³ýë³- Ï³Ý Ï³é³í³ñÙ³Ý Ï³ñ áñ³ áõûý ËݹÇñÝ»ñÇó : ³½Ù³ÝÃÇí áõëáõùý³ëçñáõãûáõýý»ñáõù ÏÇñ³éí»É»Ý ýçý³ýë³ï³ý ϳÛáõÝáõÃÛ³Ý Ý³Ñ³ïÙ³Ý ï³ñ»ñ Ùáï»óáõÙÝ»ñ, ³Û¹ Ãíáõ٠ݳ ýçý³ýë³ï³ý áñíáõý»áõãû³ý ³½¹»- óáõãûáõýý»ñç ³ó³Ñ³ÛïáõÙÁ ýçý³ýë³ï³ý ϳÛáõÝáõÃÛ³Ý íñ³: ÜٳݳïÇå áõëáõùý³ëçñáõãûáõýý»ñá ³ó³Ñ³ÛïáõÙ»Ý Ó»éݳñÏáõÃÛ³Ý ýçý³ýë³ï³ý ϳÛáõÝáõÃÛ³Ý ËݹÇñÝ»ñÁ ϳñáÕ»Ý û ï³ï³ñ ÉÇÝ»É ýçý³ýë³ï³ý é³½- Ù³í³ñáõÃÛáõÝÝ»ñ Ù߳ϻÉáõ ³éáõÙáí 389,390,391 : àõëáõùý³ëçñ»éáí ÐÐ ³é ïñ³- ÛÇÝ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ýçý³ýë³ï³ý ϳé³í³ñÙ³Ý í³ñù³ ÇÍÁ ³- é³ýóý³ýóý»ýù ³ÛÝ áñíáýý»ñá, áñáýù ϳñáÕ»Ý Ý߳ݳϳÉÇ ³½¹»óáõ- ÃÛáõÝ áõý»ý³é ýçý³ýë³ï³ý ϳÛáõÝáõÃÛ³Ý íñ³: ê³ï³ûý Ý³Ë ³é³ç ³Ý- Ññ³Å»ßï ³ó³Ñ³Ûï»É ýçý³ýë³ï³ý ϳÛáõÝáõÃÛáõÝÁ Ýáõó ñáõ Ý߳ݳ- ϳÉÇ óáõó³ýçß, áñç ÁÝïñáõÃÛáõÝÁ Ï³Ý ³é³í ë» ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÇ Ù³Ý ñ³ûýáõãû³ý íñ³, áñá ѳßí³ñÏíáõÙ ë» ³Ï³Ý ßñç³Ý³éáõ ³ÏïÇíÝ»ñÇ ë» ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÇ Ñ³ñ³»ñ³ÏóáõÃÛ³Ù: ö³ëï³óç óáõó³ýçßá óáõûó ï³éçë Ù»Ï Ùdzíáñ ë» ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÇÝ ³ÅÇÝ ÁÝÏÝáÕ ßñç³Ý³éáõ ³ÏïÇíÝ»ñÇ ³ñÅ»ùÁ, ³ÛÝ Ã» ë» ³Ï³Ý ßñç³Ý³éáõ ϳåÇï³ÉÇ áñ Ù³ëÝ ýç- ݳÝë³íáñíáõÙ ë» ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÇ Ñ³ßíÇÝ: òáõó³ýçßç ³Û¹ã³ Ï³ñ áñáõãûáõýá ýçý³ýë³ï³ý ϳÛáõÝáõÃÛ³Ý Ý³Ñ³ïÙ³Ý Ñ³Ù³ñ å³ûù³ý³íáñí³í Ýñ³Ýáí, áñ óáõó³ýçßá Çñ ѳßí³ñÏÇ Ù»ç ÃÇñ³Ë³íáñáõ٠ϳ½Ù³- Ï»ñåáõÃÛ³Ý ýçý³ýë³ï³ý áñíáõý»áõãû³ý»ñïáõ ϳñ áñ³ áõûý ѳïí³Í: ²é³çÇÝÁ ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ÁÝóóÇÏ áñíáõý»áõãû³ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ, ³ÛÝ ÁÝóóÇÏ ³ÏïÇíÝ»ñÁ å³ñï³íáñáõãûáõýý»ñá, ÇëÏ»ñÏñáñ¹Á ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ë» ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÝ : àõëáõùý³ëçñ»éáí ï³ñ»ñ í»ñéáõíáõãûáõý-

347 Ý»ñ Ñëï³Ï ϳñáÕ»Ýù ³ë»É, áñ ³ÛÝ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÁ áñï»õ å³ï³ë ÁÝóóÇÏ ³ÏïÇíÝ»ñÇ áõù³ñá ÝÙ³Ý ï»ý¹»ýóá å³ñå³ýíáõù ß³ñáõݳ- ϳ³ñ, ³å³ ³ÛÝ ÏïñáõÏ ³Ý¹ñ³¹³éÝáõÙ ÁÝóóÇÏ å³ñï³íáñáõãûáõý- Ý»ñÇ Ïáõï³ÏÙ³ÝÁ, áñý É Çñ Ñ»ñÃÇÝ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³ÝÁ ï³ýáõù áã ÁÝ- óóÇÏ å³ñï³íáñáõãûáõýý»ñç Ù³ñÙ³Ý Ñ»ï³Ó Ù³ÝÁ, Ýáñ ýçý³ýë³ï³ý é»ëáõñëý»ñ Ý»ñ ñ³í»éáõý áõõõí³í ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óÙ³ÝÁ, ³Ûë Ï»ñå ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÁ ѳÛïÝíáõÙ ëý³ýïáõãû³ý ß»ÙÇÝ: гßíÇ ³é- Ý»Éáí ë³ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÁ å»ïù Ý³Ë ³é³ç ³å³ÑáííÇ ÁÝóóÇÏ ³ÏïÇíÝ»ñÇ ³ÛÝåÇëÇ Ù³Ï³ñ¹³ÏÁ, áñá Ï»ñ³½³ÝóÇ ÁÝóóÇÏ å³ñï³íáñáõãûáõýý»ñá, áñý É óáõûó Ïï³ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ë» ³Ï³Ý ßñç³Ý³éáõ ÙÇçáóÝ»ñÇ ã³ Á: гçáñ¹ ÃÇñ³ËÁ ë» ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÁ ³Õϳó³Í ÙÇ ß³ñù ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó, áñáýóçó ýçý³ýë³ï³ý ϳé³í³ñÙ³Ý ï»ë³ýïûáõ- ÝÇó, ³é³í»É Ý߳ݳϳÉÇ Ñ³Ù³ñíáõÙ ã³ßëí³í ß³ÑáõÛÃÁ, áñá Ó ³íáñíáõ٠ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃ۳ݻϳÙáõïÝ»ñÇ Í³Ëë»ñÇ Çßï ϳé³í³ñáõÙÇó: ì»ñá Ýßí³Í»ñÏáõ áñíáýý»ñç ϳñ áñáõãûáõýý»ñá Ù»½ ³Ùáõñ ÑÇÙù»Ý ï³- ÉÇë, áñ ë» ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÇ Ù³Ý ñ³ûýáõãû³ý áñí³ïçóá ѳٳñíÇ ýç- ݳÝë³Ï³Ý ϳÛáõÝáõÃÛáõÝÁ Ýáõó ñáõ ûõ³ï: γñ»ÉÇ ¹Çï³ñÏ»É Ý³ ýçý³ýë³ï³ý ϳÛáõÝáõÃÛ³Ý ³ó³ñÓ³Ï óáõó³ýçßá ѳßí³ñÏ»Éáí ÁÝóóÇÏ ³ÏïÇíÝ»ñÇ ÁÝóóÇÏ å³ñï³íáñáõãûáõý- Ý»ñÇ ï³ñ»ñáõãûáõýá: Ü»ñϳ۳óÝ»Ýù ³ÛÝ áñíáýý»ñá, áñáýù ϳñáÕ»Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝ áõý»ý³é í»ñá ñû³é óáõó³ýçßý»ñç á áëáõãû³ý íñ³: лÝí»- Éáí ÐÐ ³é ïñ³ûçý ÙÇ ß³ñù ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Çñ³Ï³Ý³óí³Í ýç- ݳÝë³Ï³Ý í»ñéáõíáõãûáõýý»ñç íñ³ ³é³ÝÓݳóñ»É»Ýù ³ÛÝ óáõó³ýçßý»ñá, áñáýù ³é³í»É Áݹ Íí³Í ³½¹»óáõÃÛáõÝ Ï³ñáÕ»Ý áõý»ý³é ýçý³ýë³ï³ý ϳÛáõÝáõÃÛ³Ý íñ³ 392,393,394 : ²é³çÇÝÁ áë³éáõ ϳåÇï³ÉÇ ë» ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÇ Ñ³ñ³»ñ³ÏóáõÃÛ³Ý óáõó³ýçßý (X1), áñá Ù»Ï ¹ñ³Ù ë» ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÇÝ ³ÅÇÝ ÁÝÏÝáÕ áë³éáõ ϳåÇï³ÉÇ ³ñÅ»ùÝ : òáõó³ýçßç ϳñ áñáõãûáõýá ϳ۳ÝáõÙ Ýñ³ÝáõÙ, áñ ³ÛÝ óáõûó ï³éçë û Ý»ñ ñ³íí³í áë³éáõ ϳåÇï³ÉÇ å³ûù³ýý»ñáõù, ³ñ¹Ûáù ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ë» ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÁ ³í³ñ³ñ Ñ»ï³ ³ ýçý³ýë³ï³ý ËáãÁݹáïÝ»ñÇÝ ¹Çٳϳ- Û»Éáõ ѳٳñ: ²Ûë Ï»ñå ³ë³Í óáõó³ýçßá Ù»½ ÃáõÛÉ Ïï³ Ñ³ëÏ³Ý³É ³ÛÝ ë³ñù³ýá,»ñ Ý»ñϳ ë» ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÇ ³éϳÛáõÃÛ³Ù, ϳ½Ù³Ï»ñåáõ- 392 Ֆինանսական կայունության գնահատումը որպես ֆինանսական կառավարման գերխնդիր, Գ.Պետրոսյան, Ֆինանսներ և Էկոնոմիկա Իրացվելիության վերլուծության որոշ հիմնախնդիրների մասին, Գ.Պետրոսյան, Ֆինանսներ և Էկոնոմիկա, Շահութաբերությունը որպես ֆինանսական դրության գնահատման գործոն, Գ.Պետրոսյան, Այլընտրանք, 2017

348 ÃÛáõÝÁ áñù³ý Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ áõýç Ý»ñ ñ³íí»éáõ Ýáñ í³ñï»ñ, Çñ áñíáõ- Ý»áõÃÛáõÝÁ ͳí³É»Éáõ ѳٳñ: àñå»ë óáõó³ýçßç ÁÝïñáõÃÛ³Ý ÑÇÙݳíáñáõÙ ó³ýï³ýáõù»ýù ÑÕáõ٠ϳï³ñ»É Ù»ñ ³ß˳ïáõÃÛáõÝáõÙ ýçý³ýë³ï³ý É»- ñççç ѳßí³ñÏÇÝ Ï³ï³ñí³Í Ãíáí Ûáà ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ( ²ñ³ñ³ï ëýý¹ç ÏáÙÇݳï êäà, ²ñÙ»Ýdz ÑÛáõñ³Ýáó³ÛÇÝ Ñ³Ù³ÉÇñ ö À, ²ñÙûÛÉ ö À, ²ídz-ê»ñíÇë ÐÒ ö À, ÆÝï»ñ-Èáïá êäà, ØáõÉïÇ ñáõå ÎáÝó»éÝ êäà, ä³ý³ñù»ýç³ý Ø»¹Ç³ ñáõå ö À) ѳٳñ: γï³ñí³Í í»ñ- ÉáõÍáõÃÛ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ å³ñ½ ñ ¹³ñÓ»É áñ ³ÛÝ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ, áñ áõýç ýçý³ýë³ï³ý É»ñÇçÇ ¹ñ³Ï³Ý ٳϳñ¹³Ï, ³å³ ÁݹѳÝáõñ ýçý³ýë³ï³ý ϳÛáõÝáõÃÛ³Ý ï»ë³ýïûáõýçó ³ÛÝ ³é³í»É Ýå³ï³Ï³Ñ³ñÙ³ñ áïáõù ïýíáõù: гçáñ¹Á ïáïáë³í ³ñÝ»ñÇ Í³ÍÏÙ³Ý óáõó³ýçßý (X2): γ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ý»ñ ñ³íí³í í³ñï»ñçó áë³éáõãûáõýý»ñçó Ó ³íáñí³Í ïáïáë³ûçý ͳËë»ñÁ ³é³çݳÛÇÝ»Ý Ñ³Ù³ñíáõÙ Ñ»ï ³³ñ óáõó³ýçßç ÏÇñ³éáõÃÛáõÝÁ ÐÐ Ý»ñϳ ßáõÏ³Û³Ï³Ý å³ûù³ýý»ñáõù ß³ï ³ñ¹Ç : òáõó³ýçßá û ÝáõÙ å³ñ»ñ³ï³ý ÙáÝÇÃáñÇÝ Ç»ÝóñÏ»É Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ÙÇçáóÝ»ñÁ ïáïáë³í ³ñÝ»ñÇ Í³ÍÏÙ³Ý ï»ë³ýïûáõýçó, ÇÝãÁ ѳí³ë³ñ³å»ë ϳñ áñ ÇÝãå»ë ѳݹÇë³Ýáõ٠ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó Ù³ï³Ï³ñ³ñÝ»ñÇ, ³ß˳ï³ÏÇóÝ»ñÇ, å»ï³ï³ý Ûáõç»Ç ѳݹ»å å³ñï³íáñáõãûáõýý»ñç ϳï³ñáõÙÁ: îíû³é óáõó³ýçßç ѳßí³ñÏÁ áñáß ÇÙ³ëïáí Ñݳñ³íáñ ϳï³ñ»É ݳ ݳ˳å»ë, ³ÛëÇÝù ݳѳï»Éáí ï³ñí³ ½áõï ß³ÑáõÛÃÇ Ù³Ï³ñ¹³ÏÁ, ÇÝãå»ë ݳ áõý»ý³éáí ³ÝϳÛÇÝ í³ñï»ñç Ù³ñáõÙ- Ý»ñÝ»ñÇ ñ³ýçïý»ñá, áñï»õ ³é³ÝÓݳóí³Í»ñ áõù ïáïáë³ûçý ͳËëÁ, ϳñ»ÉÇ Ñ³ëÏ³Ý³É Ã» ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ïáïáë³ûçý ͳËëÁ áñù³ýáí ѳٳå³ï³ë˳Ýáõ٠ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ï³ñ»ï³ý ³ñ¹ÛáõÝùÇÝ: ÀÝóóÇÏ Çñ³óí»ÉÇáõÃÛ³Ý óáõó³ýçßá (X3), óáõûó ï³éáí û ³éϳ ÁÝ- óóÇÏ Çñ³óí»ÉÇ ³ÏïÇíÝ»ñáí (¹ñ³Ù³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñ, ¹»Çïáñ³Ï³Ý å³ñïù»ñ) áñù³ýáí ϳñáÕ³ÝáõÙ Ù³ñ»É ÁÝóóÇÏ å³ñï³íáñáõãûáõýý»ñá ³é³Ýó Éñ³óáõóÇã ÙÇçáóÝ»ñ Ý»ñ ñ³íí»éáõ, ß³ï Ù»Í Ï³ñ áñáõãûáõý Ý»ñ- ϳ۳óÝáõÙ: Ø»ñ Ù»Ïݳ³ÝÙ³Ù ÁÝóóÇÏ Çñ³óí»ÉÇáõÃÛáõÝÁ ѳݹÇë³Ýáõ٠ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í»ñéáõíáõãû³ý ûõ³ïç ëïç½á, ³ÛëÇÝùÝ Ï³½Ù³- Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ý³Ë ³é³ç ËݹÇñÝ»ñÁ ëïëíáõù»ý ÁÝóóÇÏ å³ñï³íáñáõãûáõýý»ñá ³í³ñ³ñ»Éáõ ËáãÁݹáïÝ»ñÇó: ÀÝóóÇÏ Çñ³óí»ÉÇáõ- ÃÛ³Ý ï»ë³ýïûáõýçó ³é³çݳÛÇÝ»Ýù ѳٳñáõÙ ¹»Çïáñ³Ï³Ý å³ñïù»ñç Ù³ñÙ³Ý Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:»Çïáñ³Ï³Ý å³ñïù»ñç ųٳݳÏÇÝ Ù³ñáõÙÝ»ñÁ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ»Ý ï³éçë ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³ÝÁ Ïáõï³Ï»Éáõ Ù»Í ù³ý³ïáí ¹ñ³Ù³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñ, áñáýó ÙÇçáóáí É Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý Ùáï ãç ÉÇÝÇ Ï³ñ ³Å³ÙÏ»ï å³ñï³íáñáõãûáõýý»ñç Ïáõï³ÏáõÙ: ÚáõùáÙ êäà-ç ýçý³ýë³ï³ý ѳßí»ïíáõÃÛáõÝÝ»ñÇ íñ³ ϳï³ñí³Í í»ñéáõíáõãûáõ- ÝÁ ³ëïáõÙÁ óáõó³ýçßç ϳñ áñáõãûáõýá:

349 ²ÏïÇíÝ»ñÇ ½áõï ß³Ñáõó»ñáõÃÛ³Ý óáõó³ýçßá (X4) áõõõ³ïçáñ»ý ϳåí³Í ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ïýï»ë³ï³ý ÙÇçáóÝ»ñÇ ³ÏïÇíÝ»ñÇ ³ñ- ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý, ³ÛëÇÝùÝ Ýñ³Ýó ß³ÑáõÛÃÇ Ó ³íáñÙ³Ý Ï³ñáÕáõÃÛ³Ý Ñ»ï, ³Û¹ Ýå³ï³Ïáí É Ýå³ï³Ï³Ñ³ñÙ³ñ»Ýù ï»é Ý»ñ³é»É ïíû³é óáõó³ýçßá Ù»ñ Ùá¹»ÉáõÙ: Ø»ñ ÏáÕÙÇó áõëáõùý³ëçñí³í ß³Ñáõó»ñáõÃÛ³Ý óáõó³ýçß- Ý»ñÇ Ù»ç ïíû³é óáõó³ýçßá ѳٳñáõÙ»Ýù ³é³í»É Ýáõó ñ³ï³ý ϳñ áñ, ù³ýç áñ ³ÛÝ ³ÝÙÇç³Ï³Ýáñ»Ý ϳåí³Í ³ÏïÇíÝ»ñÇ ½áõï í»ñçý³- Ï³Ý ³ñ¹ÛáõÝù ëï»õí»éáõ Ñ»ï: ê» ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÇ Ï»ÝïñáݳóÙ³Ý óáõó³ýçßá (X5) óáõûó ï³éçë û áñù³ý ë» ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÇ Ù³ëݳ³- ÅÇÝÁ ÁݹѳÝáõñ ϳåÇï³ÉÇ Ñ³Ýñ³ áõù³ñáõù: γï³ñí³Í ï³ñ»ñ ѳßí³ñÏÝ»ñÇó áõëáõùý³ëçñáõãûáõýý»ñçó Ñ»ïá»Ï»É»Ýù ³ÛÝ»½ñ³Ï³óáõ- ÃÛ³Ý, áñ ýçý³ýë³ï³ý ϳÛáõÝáõÃÛ³Ý Ý³Ñ³ïÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ³é³çݳѻñà ù³ûé ѳٳñíáõÙ ë» ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÇ ã³ Ç áñáßáõùá: î³ñ»ñ ³ß˳ïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ áõëáõùý³ëçñáõãûáõýý»ñáõù Ýßí³Í ÏáÝÏñ»ï ã³, û áñù³ý å»ïù ÉÇÝÇ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ë» ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÇ Ù³ëݳ³ÅÇÝÁ, áñå»ë½ç ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÁ ѳٳñíÇ ýçý³ýë³å»ë ϳÛáõÝ, ë³ï³ûý Ù»ñ ϳñÍÇùáí Ýå³ï³Ï³Ñ³ñÙ³ñ ã ÏáÝÏñ»ï ã³ ýçùë»éá, ù³ýç áñ ï³ñ»ñ ï³ñçù³ûçý ËáõÙ áõý»óáõ ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ùáï ë» ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÇ Ï³éáõóí³ÍùÁ ϳñáÕ ÉÇÝ»É ï³ñ»ñ: úñçý³ï Ýáñ ëï»õíí³í ϳ٠áñíáõý»áõãûáõýá ³é³í»É ɳÛÝ ¹³ßïáõ٠ͳí³ÉáÕ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÁ Á- ݳϳÝ, áñ ݳËÝ³Ï³Ý áõéáõù ÏÝ»ñ ñ³ííç í³ñï»ñ, ÇÝãÝ»É ÏÝí³½»óÝÇ ë» ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÇ Ù³ëݳ³ÅÇÝÁ: îýï»ë³ã³ ³Ï³Ý í»ñéáõíáõãûáõýá Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ»ñÏáõ áõéáí: ²- é³ççýáõù ݳѳïíáõÙ Ùá¹»ÉáõÙ Áݹ ñïíáõ í»ó óáõó³ýçßý»ñç ½áõÛ ³ÛÇÝ Ïáé»É³óÇáÝ áñí³ïçóý»ñá ѳßí³ñÏ»Éáí ѳٳå³ï³ëË³Ý Ïáé»É³óÇáÝ Ù³ïñÇó³: ³ ϳï³íáõÙ ÙáõÉïÇ ÏáɻݳñáõÃÛ³Ý áñíáýá ³ó³é»Éáõ, ÇÝãå»ë ݳ óáõó³ýçßý»ñç áë³½¹»óáõãûáõýá ݳѳï»Éáõ Ýå³ï³Ïáí: Îáé»É³óÇáÝ Ù³ïñÇó³Ý å³ïï»ñ³óáõù Ïï³ Ý³ ³é³ç³ñÏíáÕ ýçý³ýë³- Ï³Ý Ï³ÛáõÝáõÃ۳ݻñÏáõ óáõó³ýçßý»ñç ѳٻٳï³Ï³Ý í»ñéáõíáõãû³ý ѳ- Ù³ñ: ºñÏñáñ¹ áõéáí ÁÝïñí³Í óáõó³ýçßý»ñç ѳٳñ Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ ³½Ù³ áñíáý í»ñéáõíáõãûáõýá ͳÛÇÝ ½áõÛ ³ÛÇÝ Ù»Ãá¹Ý»ñáí: üçý³ýë³- Ï³Ý Ï³ÛáõÝáõÃÛ³Ý íñ³ ³½¹áÕ ³Ï³Ý áñíáýý»ñá ³é³ÝÓݳóÝ»Éáõ ݳ- ѳï»Éáõ ѳٳñ ³é³ç³ñÏíáõÙ»ñÏáõ Ùáï»óáõÙ ù³ûé³ûçý é» é»ëçáý Ù»- ÃṠϳ٠áñíáýý»ñç áéáñ ïñ³ù³³ý³ï³ý Ñݳñ³íáñ ï³ñ»ñ³ïý»ñç ѳßí³ñÏÙ³Ù ¹ñ³ÝóÇó É³í³ áõûýçý Ï³Ù É³í³ áõûýý»ñçý ïý»éáí: Üϳñ³ ñí³í óáõó³ýçßý»ñç áë³ó¹»óáõãûáõýý»ñç ݳѳïÙ³Ý ÝÁå³ï³Ïáí ϳï³ñí»É ѳٳÉÇñ ѳßí³ñÏ ÐÐ ÙÇ ß³ñù ³é ïñ³ûçý ϳ½- ٳϻñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ïíû³éý»ñç ÑÇÙ³Ý íñ³: ²Û¹ Ýå³ï³Ïáí Çñ³Ï³Ý³óí»É

350 г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ³é ïñ³ûçý ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ßáõ- ϳÛÇ áõëáõùý³ëçñáõãûáõý, áñï»õ ѳßí³ñϻɻÝù í»ñá Ýßí³Í óáõó³- ÝÇßÝ»ñÁ: Øá¹»ÉÇ Ñ³í³ëïÇáõÃÛáõÝÁ ³ñÓñ³óÝ»Éáõ Ýå³ï³Ïáí ϳï³ñí»É Ãíáí 60 ÐÐ áõù áñíáõý»áõãûáõý ͳí³ÉáÕ ï³ñ»ñ áéáñïý»ñç Ó»éݳñÏáõ- ÃÛáõÝÝ»ñÇ óáõó³ýçßý»ñç ѳßí³ñÏ 2016 Ãí³Ï³ÝÇ ýçý³ýë³ï³ý ѳßí»- ïíáõãûáõýý»ñç ïíû³éý»ñç ÑÇÙ³Ý íñ³: γ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÁÝïñáõ- ÃÛáõÝÁ ϳï³ñí»É ÑÇÙÝí»Éáí ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÛáõÕ³ÛÇÝ å³ïï³- Ý»ÉÇáõÃÛ³Ý íñ³: γ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÑÇÙݳϳÝáõÙ å³ïï³ýáõù»ý ³ÛÝ áéáñïý»ñçý, áñáýó å³ñ³ ³ÛáõÙ ÐÐ ßáõÏ³Ý ³é³í»É ³ñ»Ýå³ëï å³û- Ù³ÝÝ»ñáõÙ, áéáñïý»ñçó Ûáõñ³ù³ãÛáõñÁ ÁݹѳÝáõñ ÐÐ ßáõϳÛáõÙ Ëáßáñ ¹Çñù»ñ»Ý ñ³íáõù: àéáñïý»ñçó ϳñáÕ»Ýù ³é³ÝÓݳóÝ»É ßÇݳñ³ñáõ- ÃÛ³Ý, ÛáõÕ³ïÝï»ëáõÃÛ³Ý, Ñ»é³Ñ³Õáñ¹³ÏóáõÃÛ³Ý,»éݳ áë³¹ñù³ý, ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý, ÏáÙáõÝ³É Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ Ù³ïáõóáÕ ³ÛÉÝ: üçý³ýë³ï³ý ϳÛáõÝáõÃÛ³Ý Ý³Ñ³ïÙ³Ý Ùá¹»ÉÇ Ï³éáõóÙ³Ý Ñ³Ù³ñ Ýå³ï³Ï³Ñ³ñÙ³ñ»Ýù ï»é Ùá¹»ÉáõÙ Áݹ ñï»é ѳٻٳﳳñ ¹ñ³Ï³Ý óáõó³ýçßý»ñ ³ñӳݳ ñ³í Ó»éݳñÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ, ù³ýç áñ ³ÏÝϳÉáõÙ»Ýù Ùá¹»ÉÇ ÉáõÍÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ ³ó³Ñ³Ûï»É ýçý³ýë³ï³ý ϳé³í³ñÙ³Ý û- ñçý³ï»éç Çñ³íÇ ³Ï, áñç ÑÇÙ³Ý íñ³ Ïϳï³ñí»Ý ³é³í»É ß ñçï Ýå³ï³Ï³ÛÇÝ»½ñ³Ñ³Ý áõùý»ñ: È³í³ áõûý óáõó³ýçßý»ñ ³ñӳݳ ñ³í ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ½ï»Éáõ ѳٳñ å»ïù ³é³çÇÝ Ñ»ñÃÇÝ Ñ³Ý»Ýù ³ÛÝ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝ- Ý»ñÇÝ, áñáýù Ýßí³Í áéáñ óáõó³ýçßý»ñç Ù³ëáí ³ñӳݳ ñ»é»ý ³ó³ë³Ï³Ý ³ñÅ»ù: üçéïñ»éáí ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ó³ýïá Ù»ñ áõëáõùý³ëçñáõãûáõýý»ñç ßñç³Ý³ÏáõÙ»Ýù ÃáÕÝáõÙ ÙdzÛÝ ³ÛÝ Ó»éݳñÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ, áñáýù ³é³í»É ɳí»Ý ϳé³í³ñáõÙ Çñ»Ýó ÁÝóóÇÏ ýçý³ýë³ïýï»ë³ï³ý, ÇÝãå»ë ݳ»Ï³ÙáõïÝ»ñÇ áõ ͳËë»ñÇ Ñ»ï ϳåí³Í áñí³éýáõãûáõýý»ñá: гçáñ¹ áõéáí Ïï½»Ýù ³ÛÝ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ, áñáýó å³ñ³- ³ÛáõÙ ïáïáë³ûçý ͳËë»ñÇ Í³ÍÏÙ³Ý óáõó³ýçßç ³ñÅ»ùÁ ÏÇñ³é»ÉÇ ã : ³ ÉÇÝáõÙ ³ÛÝ ¹»åùáõÙ,»ñ áõëáõùý³ëçñí³í ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÁ ãáõýç ýç- ݳÝë³Ï³Ý (ïáïáë³ûçý) ͳËë»ñ Ñ»ï ³³ñ ³ñÅ»ù ëï³ý³é Ñݳñ³íáñ ã : ì»ñáýßû³éá Çñ³Ï³Ýáõ٠ϳñáÕ»Ýù ѳٳñ»É ¹ñ³Ï³Ý óáõó³ýçß, ë³ï³ûý Ùá¹»ÉÇ Ï³½ÙÙ³Ý Ñ³Ù³ï»ùëïáõÙ, ¹ñ³ ½ñáÛ³Ï³Ý ³ñÅ»ùÇ ÏÇñ³éáõÙ ³Ý- Ñݳñ : ²ñ¹ÛáõÝùáõÙ ÏáõݻݳÝù ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï Û³É ó³ýïá

351 ²ÕÛáõë³Ï 1.üÇݳÝë³Ï³Ý ϳÛáõÝáõÃÛ³ÝÁ ÙÇïí³Í ¹ñ³Ï³Ý ýçý³ýë³ï³ý óáõó³ýçßý»ñ ³ñӳݳ ñ³í ÐÐ ³é ïñ³ûçý ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ó³ýïá γ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝ/òáõó³ÝÇßÀ²- öî/êî ¼Þ/üÌ À²/Àä ¼Þ/Àݹ² êî/àî Àä/êÎ 1 ºñ ³ÝÇ Þ³Ùå³ÛÝ ÇÝÇÝ»ñÇ áñí³ñ³ý À Ðñ³½¹³ÝÇ Ý»ñ»ïÇÏ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝ À êå³ûï³ êäà г۳ëï³ÝÇ Î»Ýïñáݳϳݻåá½Çï³ñdz À , êçëç³ýç»éý³áõõ áñ³ï³ñ ²íïáñïñ³Ýëåáñï³ÛÇÝ êäà ºáõñáÙáÃáñë ö À äéáßû³ýç ÎáÝÛ³ÏÇ áñí³ñ³ý êäà ¾Ý»ñ á ÆÝí»ëï ÐáɹÇÝ ö À Ø»Õñáõ ÖÞÞÒ êäà üçéçå ØáññÇë ²ñÙ»Ýdz êäà äñáýù»ï êäà ÐÇï»ùë äé³ëïçï ö À 컹ç-²éïá ö À ¾ýý»Ïï ñáõå ö À ¾Û Ǿý Þá ë ö À Ø»¹Ç³ ÆÝûñÝ»ßÝÉ ê»ñíçë ö À »íÙÇÏ êäà Èdz γý êäà ²ñó³Ë ÎÎ²Ø ö À æñ³é³ïç Ãéãݳý³ñÇϳ À êåçï³ï îý³ï êäà ²ñÙ»Ýï»É ö À

352 23 ìçí³ ê»éé ö À Øáë ëùá êäà Ø»ÍÝ ¾ñÇÏ êäà Äì Áݹ ² êäà Ç æç üáõ¹ êäà ÆÙå»ñÇáõÙ äé³½³ ö À Øáõñ³¹-ê³ñ êäà гËí»ñ¹Û³Ý ÞÇÝÙáÝï³Å À ÎáÙýáñï è ì êäà ºñù³ÕÉáõÛë ö À ² ³ï»ë êäà Ü»ñϳ۳óÝ»Ýù ѳßí³ñÏ³Í Ïáé»É³óÇáÝ Ù³ïñÇó³Ý N 1 ³ÕÛáõë³ÏÇ ïíû³éý»ñç ÑÇÙ³Ý íñ³: ²ÕÛáõë³Ï 2. Îáé»É³óÇáÝ Ù³ïñÇó³ γÛáõÝáõÃÛ³Ý Ñ³ñ³»ñ³Ï³Ý óáõó³ýçß (Y 1) X 1 X 2 X 3 X 4 X 5 γÛáõÝáõ- ÃÛ³Ý Ñ³ñ³»- ñ³ï³ý óáõó³ýçß (Y 1) X 1 X 2 X 3 X 4 X 5

353 سïñÇó³ÛÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ X1 Çó X5 Ç Ù»ç Y1 Ç Ñ³Ý¹»å ã»ý ÝϳïíáõÙ áë³¹³ñó Ý߳ݳϳÉÇ ë»ñï ϳå áõý»óáõ ½áõÛ»ñ, ³éϳ ã ÙáõÉïÇ ÏáɻݳñáõÃÛáõÝ Ñ»ï ³³ñ Ùá¹»Éáõ٠ϳñáÕ»Ý ÏÇñ³éí»É áéáñ Ýßí³Í áñíáýý»ñá: ²½¹»óáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ݳѳï»Éáõ Ýå³ï³Ïáí, ϳï³ñí»É»Ý é» é»ëçáý í»ñéáõíáõãûáõýý»ñ, áéáñ Ñݳñ³íáñ ï³ñ»ñ³ïý»ñç ÏÇñ³éÙ³Ù: 1-ÇÝ Ùáï»óÙ³Ù ¹Çï³ñÏí»É»Ý ͳÛÇÝ Ùá¹»ÉÝ»ñ, ë³ï³ûý í»ñççýý»ñë ã»ý óáõó³-»ñ»é å³ñ³ýçíáõ Ñáõë³ÉÇáõÃÛáõÝ: öáñó ³ñí»É ѳßí³ñÏ»É óáõóã³ûçý ϳËí³ÍáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ï³ñ»ñ³ ѳٳÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ ëï³óí³í óáõóã³ûçý ýáõýïóç³ý»ñçó (Ãíáí 31) ÁÝïñí»É É³í³ áõûýá, áñï»õ Ý»ñ³éí»É»Ý X1, X2, X3 á áë³ï³ýý»ñá: ²Û¹ Ùá¹»ÉÇ Ñ³Ù³ñ ëï³óí»é»ý Ñ»- ï Û³É óáõó³ýçßý»ñá é» é»ëç³ûç áñí³ïçó 0.65 Ùá¹»ÉáõÙ Ý»ñ³éí³Í áñíáýý»ñç ѳٳñ ÁݹáõÝ»ÉÇ P ³ñÅ»ùÝ»ñ: Æ í»ñçá ëï³óí»é Ñ»ï Û³É óáõóã³ûçý ýáõýïóç³ý Y_1=a*X_1^b*X_2^c*X_3^d: öáë³éáõ ϳåÇï³ÉÇ ë» ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÇ Ñ³ñ³»ñ³ÏóáõÃÛ³Ý, ïáïáë³í ³ñÝ»ñÇ Í³ÍÏÙ³Ý óáõó³ýçßç ÁÝóóÇÏ Çñ³óí»ÉÇáõÃÛ³Ý óáõó³ýçßç ѳٳñ ѳßí³ñÏí»É»Ý Ñ»ï Û³É Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý É³ëïÇÏáõÃÛ³Ý áñí³ïçóý»ñá 1.05, 0.3, 0.6: êï³óí³í ³ñ¹ÛáõÝù»ñÁ ÑÇÙù»Ý ѳݹÇë³Ýáõ٠ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»- ñç ýçý³ýë³ï³ý é³½ù³í³ñáõãûáõýý»ñ Ù߳ϻÉáõ ѳٳñ: ²Û¹ é³½ù³í³ñáõ- ÃÛáõÝÝ»ñÁ Ýå³ï³Ï³áõÕÕí³Í»Ý Ó»éݳñÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³áõ¹ÇïÇÝ Ý»ñùÇÝ í»ñ³ñëïáõáõãû³ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý ³ñÓñ³óÙ³ÝÁ, ѳñϳÛÇÝ ëïáõ- áõùý»ñç éçëï»ñç Ýí³½»óÙ³ÝÁ í³ñï³ïáõý»ñç ÏáÕÙÇó ¹ñ³Ï³Ý í»ñ³-»ñùáõýùç ÙÇç³í³ÛñÇ ëï»õíù³ýá:

354 Գևորգ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ Ֆինանսական կայունության գնահատման մոդելը (ՀՀ առևտրային կազմակերպությունների նյութերով) Բանալի բառեր. ֆինանսական կայունություն, սեփական կապիտալի մանևրայնություն, տոկոսավճարների ծածկման ցուցանիշ, ընթացիկ իրացվելիություն, կոռելացիոն մատրիցա, ռեգռեսիոն վերլուծություն Հոդվածում ներկայացվել է ՀՀ առևտրային կազմակերպության ֆինանսական կայունությունը առավելապես բնութագրող նշանակալի ցուցանիշ, որն այս դեպքում եղել է սեփական կապիտալի մանևրայնության ցուցանիշը: Այնուհետև հիմնվելով ՀՀ առևտրային կազմակերպությունների ֆինանսատընտեսական գործունեության առանձնահատկությունների վրա, բացահայտվել են տարբեր գործոնների ազդեցությունները տվյալ ցուցանիշի վրա: Կիրառելով կոռելացիոն և ռեգռեսիոն վերլուծություններ, բացահայտել ենք այն ցուցանիշները, որոնք առավել սերտորեն են կապված սեփական կապիտալի մանևրայնության ցուցանիշնի փոփոխության հետ: Key words: financial stability, manoeuvrability of own capital, interest coverage indicator, current liquidity, colloquial matrix, regression analysis :,,,,,

355

356 : worldbank.org

357 : :

358

359

360

361 Լիաննա ՍԱՀԱԿՅԱՆ Հայ-չինական առևտրատնտեսական հարաբերությունները Բանալի բառեր. առևտրաշրջանառություն, տնտեսական գոտի, երկկողմանի համագործակցություն, առևտրային գործընկեր, ներմուծում Հայ-չինական հարաբերություններն ունեն վաղեմի պատմություն: Դեռևս մեր թվարկությունից առաջ չինական ապրանքնեն արդեն հայտնի էին հայերին: Արդյո ք ապագա ունի հայ-չինական առևտրատնեսական համագործակցությունը: Այս հոդվածի միջոցով մենք փորձել ենք ցույց տալ, որ Հայաստանի ու Չինաստանի տնտեսական հարաբերություններն ունեն հեռանկար և կխթանեն Հայաստանի տնտեսության զարգացմանը: :,,,, Keywords: turnover, economic belt, bilateral partnership, trade partner, import

362 ՀՀ ԳՈՐԾԱՐԱՐ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆԸ ՆՊԱՍՏՈՂ ՄԵԽԱՆԻԶՄՆԵՐԻ ՆԵՐԴՐՄԱՆ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՍՈՑԻԱԼ- ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՆԵՐԻ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ Արփինե ԿՅՈՒՐԵՂՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ տնտեսագիտության ինստիտուտ հայցորդ Բանալի բառեր. գործարար միջավայր, համախառն ավելացված արժեք, փոխարժեք, հարկային բեռ, գյուղատնտեսություն/ ՀՆԱ, աշխատավարձ, ռեգրեսիոն վերլուծություն, կոռելյացիոն վերլուծություն Հայաստանի Հանրապետության գործարար միջավայրի բարելավման տեսանկյունից պետք է ներդնել այնպիսի մեխանիզմներ, որոնք կապահովեն հարկային համակարգի միջազգայնորեն մրցունակությունը, նորաստեղծ ընկերություններում ներդրումների հոսքերի ավելացումը, կորպորատիվ կառավարման համակարգի ներդրումը տնտեսության իրական հատվածում, կառուցվածքային վերափոխումների և ենթակառուցվածքների արդիականացման խնդիրների լուծումը,ինչպես նաև նոր հարթակ ձևավորել արտադրություն-վերամշակում-շուկա շղթայի լիարժեք գործարկմանը, որն էլ կնպաստի գյուղատնտեսության ոլորտում մեծ համախառն ավելացված արժեքի ստեղծմանը, գյուղատնտեսությամբ զբաղվողների եկամուտների ավելացմանը, hետևաբար կատարելով ՀՀ տնտեսության առանձին ոլորտների համախառն ավելացված արժեքի վրա ազդող գործոնային, տնտեսաչափական գնահատման արդյունքները հիմնավորվել է, որ հատկապես գյուղատնտեսության ոլորտում է ստեղծվել առավել մեծ համախառն ավելացված արժեք, իսկ այս օրինաչափության հավաստիությունը արտացոլվել է ՀՀ առանձին ոլորտների տեսակարար կշիռների համեմատումը ՀՆԱ ում Մշակվել և առաջարկվել է ռեգրեսիոն բանաձևը,որը գործնականում հաշվարկվել է ՀՀ գյուղատնտեսության ոլորտը բնութագրող առանձին ցուցանիշների համար Y=a 0 +a 1 GDP a +a 2 W a +a 3 EX a +a 4 C+a 5 TB+ ε t (1) որտեղ Y համախառն ավելացված արժեքն է (այսուհետև` ՀԱԱ, մլն դրամ) GDP a գյուղատնտեսության տեսակարար կշիռը ՀՆԱ ում (մլն դրամ) W a վարձու աշխատողների վարձատրությունը (մլն դրամ) EX a պարենամթերքի արտահանումն է (մլն դրամ) C դոլարի հաշվարկային փոխարժեքն է դրամ (1 ԱՄՆ դոլար) TB հարկային բեռ (հաշվարկած հարկեր/հնա հարաբերակցությամբ) a 0, a 1, a 2, a 3, a 4, a 5 հաստատուն մեծության և անկախ փոփոխականների էլաստիկության գործակիցներն են

363 ε t պատահական սխալի մեծությունն է Վերլուծության համար դիտարկվել է թթ. համախառն ավելացված արժեքի, գյուղատնտեսություն/ ՀՆԱ-ի, վարձու աշխատողների աշխատանքի վարձատրության, պարենամթերքի արտահանման, փոխարժեքի և հարկային բեռի տարեկան պաշտոնական վիճակագրական տվյալները Ներկայացված տնտեսաչափական մոդելում վիճակագրական շարքերը 20 են, իսկ դա նշանակում է, որ ատացված արժեքները գրեթե մոտ են իրականությանը Նշված մոդելը գնահատվել է փոքրագույն քառակուսիների եղանակով Eviews համակարգչային ծրագրային հնարավորությունից իրականացվել է համապատասխան ռեգրեսիոն և կոռելյացիոն վերլուծություններ, սակայն, մինչ մոդելի գնահատելը, անհրաժեշտ է տվյալները համահարթեցնել, ուստի այդ նպատակով տվյալները լոգարիթմել ենք, որպեսզի խուսափենք կեղծ բազմագործոն գծային ռեգրեսիա ստանալուց:

364 Աղյուսակ 1. Ընտրված գործոնների միջև կոռելյացիոն արժեքները ՀԱԱ Գյուղատընտեսությունխատողների Վարձու աշ- ՀՆԱ վարձատր. ՀԱԱ 1 Գյուղատնտեսություն/ ՀՆԱ Վարձու աշխատողների վար- ձատրություն Արտահանում Արտահանում Փոխարժեք Հարկային բեռ Փոխարժեք Հարկային բեռ Ընտրված գործոնների և ՀԱԱ-ի ցուցանիշի դիպուկության բացահայտման նպատակով իրականացված կորելյացիոն վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ դրանց միջև իրոք գոյություն ունի նշանակալից դրական կոռելյացիա. պարենամթերքի արտահանման հոտ 0.93, վարձու աշխատողների աշխատանքի վարձատրության և գյուղատնտեսություն/ ՀՆԱ-ի հետ 0.88 և 0.54, իսկ փոխարժեքի և հարկային բեռի միջև գոյություն ունի նշանակալից բացասական կոռելյացիա և (Աղյուսակ 1): Սակայն հարկ է նըկատել նաև, որ նշանակալից բացասական կոռելյացիա կա նաև դիտարկվող գործոններից փոխարժեքի և գյուղատնտեսություն/ ՀՆԱ-ի միջև (- 0.52), նաև նշանակալից թե դրական և թե բացասական կոռելյացիա կան մյուս դիտարկվող գործոնների միջև, այսինքն` իրականացված կոռելյացիոն վերլուծության արդյունքները հաստատում են, որ դիտարկվող գործոնների և ՀԱԱ-ի միջև գոյություն ունի նշանակալի փոխկապվածություն: Ռեգրեսիոն մոդելի գնահատման արդյունքում ստացված արդյունքները արտացոլված են Աղյուսակ 2-ում, որտեղ ներկայացված է a 0, a 1, a 2, a 3, a 4, a 5 գնահատման արդյունքում ստացված գործակիցները և նրանց վիճակագրական հատկությունները t-վիճականի, Prob. 404 : Բացի այդ, մոդելի որակական

365 հատկանիշները ըմբռնելու համար տրված են հետևյալ ցուցանիշները R 2, ճշգրտված R 2405 : Աղյուսակ 2. Մոդելի գնահատման արդյունքները 406 Գործակից t-վիճականի Prob. R2 Ճշգրտված R Իրականացված ռեգրեսիոն վերլուծության արդյունքները ևս հաստաժտում են, որ դիտարկվող գործոնների և ՀԱԱ-ի միջև գոյություն ունի նշանակալի փոխկապվածություն, քանի որ դետերմինացվածի գործակիցը (R 2 ) հավասար 0.98, այսինքն` կախյալ փոփոխականի փոփոխության շուրջ 98%-ը բացատրվում է ռեգրեսիայով, իսկ մնացած 2%-ը պատահական սխալներով: Սա նշանակում է, որ 98%-ի դեպքում ՀԱԱ-ի տատանումները կարող են բացատրվել մեր կողմից դիտարկվող գործոնների ազդեցությամբ, իսկ դետերմինացվածի ճշգրտված գործակիցը (ճշգրտված R 2 ) հավասար է 0.97 այսինքն 97%, ինչը ցույց է տալիս, թե դետերմինացիայի ճշգրտման գործակիցը ինչպիսի ազդեցություն է ունեցել դետերմիանցիայի գործակցի վրա, և քանի որ գնահատված մոդելում դետերմինացիայի ճշգրտված գործակիցը մոտ է դետերմինացիայի գործակցին, ուստի այն նշանակում է,որ ունենք «որակյալ» ռեգրեսիոն վերլուծություն: Արդյունքում գնահատված գծային ռեգրեսիայի հավասարման արժեքները արտացոլվել են` Y= GDP a W a EX a C TB (2) Արդյունքում` (2) տնտեսաչափական մոդելի և մաթեմատիկական գործիքակազմի կիրառության միջոցով կարելի է տալ տնտեսագիտական հիմնավորում.

366 1. Գյուղատնտեսություն/ ՀՆԱ (GDP a ) մեկ տոկոսային կետի փոփոխությունը ավելացնում է գյուղատնտեսության համախառն ավելացված արժեքի (Y) 0.02 կետով 2. Վարձու աշխատողների աշխատանքի վարձատրության (W a ) մեկ տոկոսային կետի փոփոխությունը բերում է գյուղատնտեսության համախառն ավելացված արժեքի (Y) 0.38 տոկոսային կետի ավելացման 3. Գրեթե նույն չափով գյուղատնտեսության ոլորտում արտահանման ծավալները (EX a ) ավելացնում են գյուղատնտեսության համախառն ավելացված արժեքի (Y) 0.39 տոկոսային կետի չափով 4. Ներկայացված անկախ փոփոխականներից միայն փոխարժեքը և հարկային բեռն են ունեցել բացասական ազդեցություն, հատկապես փոխարժեքի (C a ) մեկ տոկոս կետի փոփոխությունը նվազեցրել է գյուղատնտեսության համախառն ավելացված արժեքի (Y) 0.36 տոկոսային կետի չափով, դա պայմանավորված է նրանով, որ դրամ/դոլար փոխարժեքային կուրսերը տատանվել են, ինչը առավել շահեկան է դարձրել ոչ թե ապրանքների արտահանումը, այլ դրանց ներմուծումը, այսինքն` «էժանացված դոլարային հոսքերի պայմաններում», երբ համաշխարհային շուկայում տեղի են ունեցել գյուղատնտեսական ապրանքների գների իջեցում` կապված ճգնաժամի և այլ գործոններով, և դրանք նպաստել են նրան, որ ՀՀ-ում գործարարներին առավել շահավետ է եղել նույն գյուղատնտեսական ապրանքները ներմուծեն ՀՀ դրանք առավել բարձր գնով վաճառելու ակնկալիքով 5. Հարկային բեռը (TB) բացասական ազդեցություն է ունեցել գյուղատնտեսության համախառն ավելացված արժեքի (Y) վրա 0.15 տոկոսային կետի չափով, վերջինիս բացասական ազդեցությունը բացատրվում է նրանով, որ գյուղատնտեսության ոլորտը բավականին խնդիրներ ունի կապված պետական աջակցման անբավարար մեխանիզմների զարգացվածության առումով, ուստի անհրաժեշտ է իրականացնել այնպիսի հասցեական միջոցառումներ, որոնք նոր հարթակներ կձևավորեն տնտեսություն բիզնես պետություն արդյունավետ համագործակցության համար

367 Արփինե ԿՅՈՒՐԵՂՅԱՆ ՀՀ գործարար միջավայրի զարգացմանը նպաստող մեխանիզմների ներդրման ուղությունները սոցիալ-տնտեսական գործընթացերի համատեքստում Բանալի բառեր. գործարար միջավայր, համախառն ավելացված արժեք, փոխարժեք, հարկային բեռ, գյուղատնտեսություն/ ՀՆԱ, աշխատավարձ, ռեգրեսիոն վերլուծություն, կոռելյացիոն վերլուծություն Հայաստանի Հանրապետության ենթակառուցվածքների թերզարգացվածությունը, գյուղատնտեսական կոլեկտիվների ոչ մասսայականությունը, ֆինանսավորման մեխանիզմների անհասանելիությունը, բնակլիմայական պայման-ները, ապահովագրական պայմանների բացակայությունը կամ թանկ լինելու գործոնները բերում են գյուղատնտեսական ոլորտի ոչ շահութաբեր լինելու հանգամանքին, ուստի անհրաժեշտ է կիրառել այնպիսի գործիքակազմ (հարկային արտոնությունների տրամադրում, մաքսային ընթացակարգերի պարզեցում, օրենսդրության բարելավում), որոնք կբերեն բիզնես միջավայ-րի բարելավման և տնտեսական ակտիվության մակարդակի բարձրացման : -,,,, /,, Key words: business environment, gross added value, exchange rate, tax burden, agriculture / GDP, salary, regression analysis, correlation analysis

368 ²ð Úàôܲìºî ܺðøÆÜ ²ÞʲîàôÞ²ÎÆ Òºì²ðØ²Ü Ðð²î²î²ä زðî²Ðð²ìºðܺðÀ ²ñÙ»Ý ê²ð êú²ü ºäÐ îýï»ë³ ÇïáõÃÛ³Ý Ï³é³í³ñÙ³Ý ý³ïáõéï»ïç ѳÛóáñ¹ ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. ³ß˳ï³ßáõϳ, ïýï»ë³ï³ý ³, Ùñó³ÏóáõÃÛáõÝ, ³ß˳ïáÕ, ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛáõÝ îýï»ë³ï³ý ³ Ç Ï³ñ áñ³ áõûý óáõó³ýçß Ñ³Ù³ñíáõÙ ³ß˳ï³ÝùÇ ³ñï³¹ñáճϳÝáõÃÛáõÝÁ, áñý ³å³ÑáíáõÙ Çñ³Ï³Ý ³åñ³ÝùÝ»ñǻϳ- ÙÁïÇ ³ : ²ÛÝ ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ³ñï³¹ñ³ÝùÇ ÁݹѳÝáõñ ù³ý³ïç ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ͳËëí³Í ³ß˳ï³ÝùÇ ù³ý³ïç ѳñ³»ñ³Ïóáõ- ÃÛ³Ù: ²Ûë óáõó³ýçßá ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ é»ëáõñëý»ñç û ï³ áñíù³ý ³ñ¹Ûáõ- ݳí»ïáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÁ ϳÙ, áõñçß Ëáëùáí, Ý»ñùÇÝ ³ß˳ï³ßáõϳÛÇ áñí³ñïù³ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛáõÝÁ: ²ñï³¹ñ³Ï³Ý»ñÏáõ áñíáýý»ñá, áñáýù å³ûù³ý³íáñáõù»ý Ý»ñùÇÝ ³ß˳ï³ßáõϳÛÇ ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛáõÝÁ, Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ ÝÛáõÃ³Ï³Ý é»ëáõñëý»ñý»ý: ä³ï³ñ³ï³ý ã, áñ ݳÉáí ³í»- ÉÇ áõ ³í»ÉÇ ³Ùñ³åݹíáõÙ, ³Ûëå»ë Ïáãí³Í, ïýï»ëáõãû³ý ÑáõÙ³Ýǽ³ódzÛÇ ³Õ³ ³ñÁ, áñç ÇÙ³ëïÝ ³ÛÝ, áñ í»ñá Ýßí³Í 2 áñíáýý»ñç áë- ³½¹»óáõÃÛ³Ý Å³Ù³Ý³Ï ß»ßïÁ ï»õ³ áëíáõù Ù³ñ¹áõ Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý ³ñÓñ ÏñÃáõÃÛ³Ù áñ³ï³íáñù³ù, ÇÝï»É»Ïïáõ³É ϳñáÕáõÃÛáõÝÝ»ñáí ÑÙïáõÃÛáõÝÝ»ñáí ûåïí³í Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ é»ëáõñëç íñ³: ³ å³ï ³éÁ, áñ ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏáõÙ ³ÝÁݹѳï ï»õç áõý»ýáõù ³ß˳ïáõÅÇ ÑáëáõÝáõÃÛáõÝ. ÃáõÛÉÁ áë³ñçýíáõù áõå»õáí, ³ÝÙñóáõݳÏÁ ÙñóáõݳÏáí: ê³ï³ûý Ý»ñùÇÝ ³ß˳ï³ßáõÏ³Ý áñù³ý ϳñÇù áõýç Ýáñ, áõå»õ ÙñóáõÝ³Ï Ï³¹ñ»ñÇ Ý»ñ ñ³íù³ý, ÝáõÛÝù³Ý É ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛáõÝ áõýç ÃáõÛÉ ³Ý- ÙÁñóáõÝ³Ï Ï³¹ñ»ñÇó ßáõï³ áõûã ³½³ïÙ³Ý: ºÃ» Ýáñ, ÙñóáõÝ³Ï áõå»õ ϳ¹ñ»ñÁ Ýå³ëïáõÙ»Ý ³ß˳ï³ÝùÇ ³ñï³¹ñáճϳÝáõÃÛ³Ý ³ñÓñ³óÙ³- ÝÁ, ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ïýï»ë³ï³ý ³ Ç ËóÝÙ³ÝÁ, ³å³ ÃáõÛÉ ³ÝÙÁñóáõÝ³Ï Ï³¹ñ»ñÁ, Áݹѳϳé³ÏÁ, ËáãÁݹáïáõÙ»Ý í»ñá Ýßí³Í ¹ñ³Ï³Ý áñíáýã³óý»ñç ½³ñ ³óÙ³ÝÁ: Ð»ï ³³ñ, ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ³ñï³¹ñ³- Ï³Ý áñíáýã³óáõù áã ³ñ¹Ûáõݳí»ï ³ß˳ïáõÅÇ ïýí»éá ϳ٠Ýñ³ÝÇó ¹Åí³ñ ³½³ïí»Éáõ ûñ»ýë¹ñáõãû³ù ë³ñù³ýí³í ϳÝáÝÝ»ñÁ ϳÙ, áõñçß Ëáëùáí, Ó Ó í³í áã ûå»ñ³ïçí ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ Ñ³ñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ã»ý Ýå³ëïáõÙ ³ñ¹Ûáõݳí»ï Ý»ñùÇÝ ³ß˳ï³ßáõϳÛÇ Ó ³íáñÙ³ÝÁ: лÝó ³Ûë í»ñççýçë íñ³ É ³ÝÑñ³Å»ßï»Ýù ѳٳñáõÙ Ï»ÝïñáݳݳÉ, ù³ýç áñ ³ÛÝ»ñ áõûãá, ÇÝãÁ ëáõûý áõëáõùý³ëçñáõãû³ý ÝÛáõà ¹³ñÓ»É ³ÛÝ Çï³Ï³Ý ÑÇÙݳíáñáõÙÝ»ñáí ³ñí³Í ³é³ç³ñÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáýù Ñ»ï ³Ýù»Ý ϳï³ñí³Í ѻﳽáïáõÃÛ³Ý ³½Ù³ÏáÕÙ³ÝÇ í»ñéáõíáõãû³ý, Ýå³ï³Ï áõý»ý ˳ñËÉ»Éáõ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ Ñ³ñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõ٠ϳñÍñ³ó³Í Ùá-

369 ï»óáõùý»ñá, óñÙ³óÝ»Éáõ ³Ñ ³ó³Í ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ Ñ³ñ³»ñáõÃÛáõÝ- Ý»ñÁ, Çñ³Ï³Ý³óÝ»Éáõ ëáóç³é³ï³ý ³ÏïÇí ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý í»ñç³å»ë Ó ³íáñ»Éáõ ³ÏïÇí, ûå»ñ³ïçí ³ñ¹Ûáõݳí»ï ³ß˳ï³ßáõϳ: ³ÕïÁÝÇù ã, áñ ¹³Ý¹³Õ áñíáõ ³ß˳ï³ßáõϳݻñÁ íý³ëáõù»ý ³ß˳ï³- Ýù³ÛÇÝ Ñ³ñ³»ñáõÃÛ³Ý Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÇݪ û áñí³ïáõçýª ³Ý³ñ¹Ûáõݳí»ï ³ß˳ï³ï»Õ ½³Õ»óÝáÕ ³ß˳ïáÕÇÝ ³ß˳ï³í³ñÓ í ³ñ»Éáõ ³ß- ˳ï³ï»ÕÇ å³ñå³ýù³ý ͳËë»ñ ϳï³ñ»Éáõ, û ³ß˳ïáÕÇݪ ³ß˳ï³ßáõϳÛáõÙ å³ëçí ïýí»éáõ û å»ïáõãû³ý᪠ëáóç³é³ï³ý ϳÝ˳ï»ë»ÉÇ ù³õ³ù³ï³ýáõãûáõý Çñ³Ï³Ý³ó³Ý»Éáõ ѳñó»ñáõÙ: ²ÏïÇí, ûå»ñ³ïçí ³ñ¹Ûáõݳí»ï ³ß˳ï³ßáõϳ Ó ³íáñ»Éáõ ѳٳñ ³ÝÑñ³Å»ßï ª ³) áñí³ïáõçý Çñ³í³Ï³Ý Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ï³é ³é³Ýó áñ ËáãÁݹáïÇ, ó³ýï³ó³í Å³Ù³Ý³Ï ó³ýï³ó³í å³ñç ³ß˳ï³ÝùÇó ³½³ï»É ó³ýï³ó³í ³ß˳ïáÕÇ. ) ³ß˳ïáÕÇÝ Çñ³í³Ï³Ý Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ï³é ³é³Ýó áñ ËáãÁÝ- ¹áïÇ Çñ ѳٳñ ѳñÙ³ñ å³ñçý ³½³ïí»É ³ß˳ï³ÝùÇó,»Ã» ݳ Édzϳï³ñ ÝÛáõÃ³Ï³Ý å³ï³ëë³ý³ïáõ ³ÝÓ ã : Üßí³Í»ñÏáõ ѳñó»ñÝ É áõý»ý ïýï»ë³ Çï³Ï³Ý ÑÇÙݳíáñáõÙÝ»ñ: ²é³çÇÝ ¹»åùÇ ïýï»ë³ Çï³Ï³Ý ³ó³ïñáõÃÛáõÝÝ ³ÛÝ, áñ áñí³ïáõý ³ß˳ïáÕÇÝ ó³ýï³ó³í å³ñ³ ³Ûáõ٠ϳ½³ïÇ ³ß˳ï³ÝùÇó,»Ã» ³éϳ ÉÇÝ»Ý Ñ»ï Û³É å³ûù³ýý»ñ᪠1) ïíû³é ³ß˳ï³ï»ÕÁª áã ³ß˳ïáÕÇ Ù»Õùáí, ¹³ñÓ»É ³Ý³ñ¹Ûáõ- ݳí»ï, Ñ»ï ³³ñ, ³ÛÝ å»ïù ³ÝÙÇç³å»ë ÉáõͳñíÇ (Ïñ ³ïíÇ). 2) ïíû³é ³ß˳ï³ï»ÕÁª ³ß˳ïáÕÇ Ù»Õùáí ¹³ñÓ»É ³Ý³ñ¹Ûáõ- ݳí»ï (³ß˳ïáÕÁ ³ñ»ËÕ áñ»ý ãç ϳï³ñáõÙ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ å³ûù³- ݳ ñáí ë³ñù³ýí³í ÝáñٳݻñÁ, ³ß˳ïáÕÇ Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý Çï»ÉÇùÝ»- ñá ã»ý ѳٳå³ï³ë˳ÝáõÙ ïíû³é ³ß˳ï³ï»ÕÇ å³ñ³ýçý»ñçý ³ÛÉÝ) Ñ»ï ³³ñ ïíû³é ³ß˳ïáÕÁ å»ïù ³ÝÙÇç³å»ë ³½³ïíÇ ³ß˳ï³ÝùÇó: ²Ý¹ñ³¹³éݳÝù ¹ñ³Ýó ³é³ÝÓÇÝ-³é³ÝÓÇÝ: ²éѳë³ñ³Ï, Ùñó³Ïó³ÛÇÝ ïýï»ëáõãûáõýá ãç ѳݹáõñÅáõÙ ³Ý³ñ¹Ûáõ- ݳí»ï ³ß˳ï³ï»Õ»ñÇ ³éϳÛáõÃÛáõÝÁ: áñí³ïáõý»ñç Ýå³ï³ÏÝ ³ß- ˳ï³ï»ÕÇ ß³Ñ³ áñíù³ý ÙÇçáóáí»Ï³Ùáõï ëï³ý³éá: àõëïç Ýñ³Ýù ã»ý ϳñáÕ Ñ³Ý¹áõñÅ»É ³Ý³ñ¹Ûáõݳí»ï ³ß˳ï³ï»ÕÇ áûáõãûáõýá ³é³í»É ëª ³Ý³ñ¹Ûáõݳí»ï ³ß˳ïáÕÇÝ: Ð»ï ³³ñ, áñí³ïáõý»ñá Ó ïáõù»ý Ù»Ï Å³Ù ³é³ç ³½³ïí»É ³Ý³ñ¹Ûáõݳí»ï ³ß˳ï³ï»ÕÇó (Éáõͳñ»É ³Ý- ³ñ¹Ûáõݳí»ï ³ß˳ï³ï»ÕÁ, ³ñï³¹ñ³Ï³Ý áñíáýã³óç ßÕóÛÇó Ñ³Ý»É áã ³ñï³¹ñáÕ³Ï³Ý ³ß˳ï³ï»ÕÁ ³ÛÉÝ) ٳݳí³Ý¹ áã ³ñï³¹ñáÕ³- Ï³Ý ³ß˳ïáÕÇó: ²í»ÉÇÝ, ù³ýç áñ ³ß˳ïáÕÇ íñ³ ͳËëíáÕ áñí³ïáõç ÙÇçáóÝ»ñÁ ϳ½ÙáõÙ»Ý Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ÁݹѳÝáõñ ͳ˻ñÇ ÙÇçÇÝ Ñ³ßíáí 2/3-Á, Ñ»ï ³³ñ, ³Ý³ñ¹Ûáõݳí»ï ³ß˳ïáÕÇÝ ³ß˳ï³ÝùÇó ³½³-

370 ï»é᪠áñí³ïáõç ³Ù»Ý³³é³çݳÛÇÝ áñíáõáõãûáõýý (¹³ å³ï ³éÁ, áñ ïýï»ë³ï³ý ³ÝÏÙ³Ý å³ûù³ýý»ñáõù áñí³ïáõý áéáñ ͳËë»ñÇó ³é³çÇÝ Ñ»ñÃÇÝ Ïñ ³ïáõÙ ³ß˳ïáÕÝ»ñÇ íñ³ ϳï³ñíáÕ Í³Ëë»ñÁ): ÐÐ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ ûñ»ýë ñùç 113-ñ¹ Ñá¹í³ÍÁ ë³ñù³ýáõù áñí³ïáõç ݳ˳ӻéÝáõÃÛ³Ù ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ å³ûù³ý³ ñç ÉáõÍÙ³Ý ÑÇÙù»ñÁ: ê³ñù³ýíáõ 11 ÑÇÙù»ñÇó 5-áí ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ å³ûù³ý³ ÇñÁ ÉáõÍ»ÉÇë áñí³ïáõý å³ñï³íáñ ³Û¹ Ù³ëÇÝ Í³Ýáõó»É ³ß˳ïáÕÇÝ ³ß˳ï³ÝùÇó ³½³ï»Éáõ ûñí³ýçó ûñ ³é³ç: ²Ý³ñ¹Ûáõݳí»ï ³ß˳ï³ï»ÕÁ å³ñå³ý»éáõ, ïíû³é ³ß˳ï³ï»ÕÁ ½³Õ»óÝáÕ ³ß˳ïáÕÇÝ ûñ ³ß˳ï³ÝùáõÙ å³ñ»éáõ ѳٳñ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ûñ áñí³ïáõý ³í³Ï³ÝÇÝ Ù»Í íý³ëý»ñ ÏñáõÙ: áñí³ïáõý ͳÝáõóÙ³Ý ³ÙáÕç ųٳݳϳѳïí³ÍáõÙ ß³ñáõݳÏáõÙ í ³ñ»É áã ³ñï³¹ñáÕ³Ï³Ý ³ß˳ï³í³ñÓ: êï³óíáõù, áñ ÐÐ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ ûñ»ýë ñùáí ë³ñù³ýí³í ͳÝáõóÙ³Ý Å³ÙÏ»ïÝ»ñÝ ³Ý³ñ¹Ûáõݳí»ï ³ß˳ï³ï»ÕÇ ÏÛ³ÝùÇ»ñϳñ³Ó Ù³Ý (ÁݹÑáõå ÙÇÝã 60 ûñ) Çñ³í³Ï³Ý Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñ»Ý ëï»õíáõù (ÐÐ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ û- ñ»ýë ñùç 115-ñ¹ Ñá¹í³Í): ²ÛÝÇÝã Ù»ñ ûñ»ýë¹ñáõãû³ý Ù»ç áõý»ýù ѳϳé³- ÏÁ ³ëïáÕ ß³ï ɳí ûñçý³ïý»ñ, Áëï áñçª ïýï»ëáõãû³ý ³é³ÝÓÇÝ áéáñï- Ý»ñáõÙ ³Ý³ñ¹Ûáõݳí»ï ³ß˳ï³ï»Õ ³é³ç³Ý³Éáõ ¹»åùáõÙ ³ÛÝ ³ÝÙÇç³å»ë Ïñ ³ïíáõÙ (ÉáõͳñíáõÙ ), ÇëÏ ³Û¹ ³ß˳ï³ï»ÕÁ ½³Õ»óñ³Í ³ÝÓÝ ³½³ïíáõÙ ³ß˳ï³ÝùÇóª ³é³Ýó ݳ˳å»ë ݳ˳½ áõß³óí»éáõ: ÊáëùÁ í»ñ³»ñáõù å»ï³ï³ý ϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñáõÙ ³ß˳ïáÕ ù³õ³ù³óç³ï³ý ù³õ³ù³óç³ï³ý ѳïáõÏ Í³é³ÛáÕÝ»ñÇÝ: ²Ûë áéáñïç ³ß˳ïáÕ- Ý»ñÇ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ Ñ³ñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳñ ³íáñíáõÙ»Ý ø³õ³ù³óç³ï³ý ͳé³ÛáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ ÐÐ ûñ»ýùáí, áñç 33-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 5-ñ¹ Ù³ëÇ Ñ³Ù³Ó³Ûݪ ѳëïÇùÝ»ñÇ Ïñ ³ïÙ³Ý Ï³Ù Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý Ù³ñÙÝÇ Éáõ- ͳñÙ³Ý å³ï ³éáí ³ß˳ï³ÝùÇó ³½³ïÙ³Ý ¹»åù»ñáõÙ ù³õ³ù³óç³- Ï³Ý Í³é³ÛáÕÝ»ñÇÝ ³Û¹ Ù³ëÇÝ Ý³Ë³½ áõß³óý»éá å³ñï³¹çñ ã : ²ÛëÇÝùݪ í»ñáñçßû³é ¹»åù»ñáõÙ ³ß˳ïáÕÝ ³ß˳ï³ÝùÇó ³½³ïíáõÙ ³é³Ýó ͳ- ÝáõóÙ³Ý å³ñï³¹çñ å³ûù³ýç: ÖÇßï, ÝÙ³Ý ¹»åù»ñáõÙ ù³õ³ù³óç³ï³ý ͳé³ÛáÕÝ»ñÁ ï»õ³ áëíáõù»ý ù³õ³ù³óç³ï³ý ͳé³ÛáõÃÛ³Ý Ï³¹ñ»ñÇ Ï³ñ ³Å³ÙÏ»ï 黽»ñí, áñï»õ ïýí»éáõ ųٳݳϳѳïí³ÍáõÙ Ýñ³Ýó í ³ñíáõÙ ³ß˳ï³í³ñÓ` ½³Õ»óñ³Í í»ñççý å³ßïáýáõù áõý»ó³í å³ßïáý³ûçý ¹ñáõÛù³ã³ áí, ë³ï³ûý ³Ûë ϳñ Á, áùñ-çýã ³ÛÉ Ï³éáõó³- ϳñ áí áñíáõù ݳ áã å»ï³ï³ý ѳïí³ÍáõÙª ÙdzÛÝ Ã» ïíû³é ¹»åùáõÙ ³ß˳ï³ÝùÇó ³½³ïí³Í ù³õ³ù³óçý»ñçý ³ß˳ï³í³ñÓÇ áë³ñ»ý íá- ³ñíáõÙ ³ñÓ³ÏÙ³Ý Ýå³ëïª ÙÇÝã ÙÇçÇÝ ûñ³ï³ý ³ß˳ï³í³ñÓÇ ù³é³ëáõýãáñë³å³ïçïç ã³ áí (ÐÐ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ ûñ»ýë ñùç 129-ñ¹ Ñá¹í³Í): ²ß˳ï³ÝùÇ áéáñïáõù ѳÝñ³ÛÇÝ ÏÛ³ÝùÝ ³ÛÝù³Ý ϳ½Ù³Ï»ñåí³Í ã, áñå»ë½ç áñí³ïáõý 60 ûñ ³é³ç ϳÝ˳ï»ëǪ Çñ Ùáï áñíáõ ³ß˳-

371 ï³ï»õç (ï»õ»ñç) ³Ý³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý å³ï ³éáí ëå³ëí»éçù ѳëïÇùÝ»ñÇ Ï³Ù ³ß˳ï³ï»Õ»ñÇ Ïñ ³ïÙ³Ý Ù³ëÇÝ, ¹³ å³ï ³éÁ, áñ ѳ۳ëï³ÝÛ³Ý áñí³ïáõý ³ÝáõÙ ³Ù»Ý ÇÝã, áñå»ë½ç ßñç³ÝóÇ ÐÐ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ ûñ»ýë ñùáí ë³ñù³ýí³í ͳÝáõóÙ³Ý Å³ÙÏ»ïÝ»ñÁ Ëáõë³»- Éáí ûñ»ýë¹ñáõãû³ù ë³ñù³ýí³í ѳٳå³ï³ëË³Ý ë³ýïóç³ý»ñçó û - ï³ áñí»éáí ï³ñ»ñ ÑݳñùÝ»ñª Ñ»ïÇÝ ³Ùë³Ãíáí ͳÝáõóáõÙ Ý»ñϳ۳ó- Ý»ÉÁ, ϳñ ³å³Ñ³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñ ÏÇñ³é»Éáõ ëå³éý³éçùáí ³ß˳ïáÕÇÝ ³ß˳ï³ÝùÇó ³½³ïÙ³Ý ¹ÇÙáõÙ ñ»éáõ å³ñï³¹ñ³ýùá ³ÛÉÝ, áñí³ïáõý ѳëÝáõÙ Çñ Ýå³ï³ÏÇÝ ³ß˳ïáÕÇÝ ³½³ïáõÙ ³ß˳ï³ÝùÇó ³ÛÝ ûñí³ýçó, áñ ûñí³ýçó ݳ ó³ýï³ýáõù : ê³ ÙÇ ÏáÕÙÇó: ØÛáõë ÏáÕÙÇó, ͳÝáõóáõÙ ëï³ó³í ³ß˳ïáÕÁ, ³ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí ÁÙéÝáõÙáí ãç í»ñ³»- ñáõù Çñ»Ý ³ß˳ï³ÝùÇó ³½³ï»Éáõ í»ñ³»ñû³é áñí³ïáõç áñáßù³ýá (Ù»Í Ù³ëÝ ³é³çÝáñ¹íáõÙ ª ÇÝãáõ±»ë, áã û ݳ, Ñá»³Ý³Ï³Ý Ï³ñ ³- Ëáëáí ¹³ ѳëϳݳÉÇ, ù³ýç áñ ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý Ý»ñùÇÝ ³ß˳ï³ßáõϳÛáõÙ ÙÇ ÝáõÛÝ ÑáñǽáݳϳÝÇ íñ³ ïýíáõ ÙÇ ÝáõÛÝ ³ß˳ï³ÝùÁ ϳï³ñáÕ ³ß˳ïáÕÝ»ñÇ Ù»Í Ù³ëÇ Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý Çï»ÉÇùÝ»ñÇ ³ß- ˳ï³Ýù³ÛÇÝ áõý³ïáõãûáõýý»ñç ÙÇç ï³ñ»ñáõãûáõýý»ñá ¹»é ë ³Ï³Ýáñ»Ý ã»ý ï³ñ»ñíáõù): Ð»ï ³³ñ, ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝáõÙ 60 ûñ ³é³ç ³ß- ˳ï³ÝùÇó ³½³ïÙ³Ý Í³ÝáõóáõÙ ëï³ó³í ³ß˳ïáÕÝ û ï³ áñí»éáí áñí³ïáõç ï»ëýçï³ï³ý ÙÇçáóÝ»ñÁ, ɻϻïñá Ý»ñ dzÝ, ѳٳϳñ ã³ûçý ï»ëýçï³ý, ï»ëýáéá dzݻñÁ, ѳٳó³ÝóÁ ³ÛÉݪ ¹³éÝáõÙ ³ß˳ï³Ýù ÝïñáÕª ÉÇáíÇÝ ãí»ñ³ñï³¹ñí»éáí áñí³ïáõç ѳٳñª Çñ áñíáõáõãû³ù íý³ë»éáí áñí³ïáõçý: ²í»ÉÇÝ, ³ß˳ï³ÝùÇó ³½³ïÙ³Ý Í³ÝáõóáõÙ ëï³ó³í ³ß˳ïáÕÁ ÙÇ ï»ë³ï Ãßݳٳ³ñ ïñ³ù³¹ñíáõù áñí³ïáõç ѳÝ- ¹»å ³Ù»Ý ÇÝã ϳÝÇ, áñå»ë½ç áñí³ïáõç áñí»ñá í³ï ÁÝÃ³Ý³Ý Ï³Ù, áñ ÝáõÛÝÝ, û ³Ù»Ý ÇÝã ãç ³ÝǪ áñí³ïáõç áñí»ñá ɳí ݳÉáõ ѳٳñ: ØÇÝã¹»é ³Û¹ù³ÝÇó Ñ»ïá É áñí³ïáõý å³ñï³íáñ ͳÝáõóÙ³Ý Å³ÙÏ»ïÇ 10 ïáïáëç ã³ áí ³ß˳ïáÕÇÝ ³½³ï Å³Ù³Ý³Ï ïñ³ù³¹ñç (¹ñ³ ѳٳñ í ³ñ»Éáí ë» ³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇó)ª ѳñÙ³ñ ³ß˳ï³Ýù Ýïñ»Éáõ ѳٳñ, ³ÛÝ É ³ß˳ïáÕÇ ÏáÕÙÇó ë³ñù³ýí³í ųٳݳϳóáõÛóáí (ÐÐ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ ûñ»ýë ñùç 115-ñ¹ Ñá¹í³Í), ÇëÏ í»ñçáõù É ³ß˳ïáÕÇÝ í ³ñÇ ³ñÓ³ÏÙ³Ý Ýå³ëïª ÁݹÑáõå ÙÇçÇÝ ûñ³ï³ý ³ß˳ï³í³ñÓÇ ÙÇÝã ù³é³ëáõýãáñë³å³ïçïç ã³ áí: ²í»ÉÇÝ,»Ã» ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ÉáõͳñÙ³Ý, ѳëïÇùÝ»ñÇ ³ß˳ïáÕÝ»ñÇ Ãí³ù³Ý³ÏÇ Ïñ ³ïÙ³Ý ¹»åù»ñáõ٠ûñ ë ϳñ»ÉÇ ÇÝã-áñ Ï»ñå ѳëϳݳÉ, ÙÇ³Ý ³Ù³ÛÝ ³ÝѳëϳݳÉÇ,»ñ áñ- ͳïáõÝ ³ß˳ïáÕÝ»ñÇÝ ½ áõß³óýáõù ݳ ³ÛÝ ¹»åù»ñáõÙ,»ñ ³ß˳ï³ÝùÇó ³½³ïáõÙÁ ï»õç áõý»ýáõù ³ß˳ïáÕÇ` ½³Õ»óñ³Í å³ßïáýçý ϳ٠ϳï³ñ³Í ³ß˳ï³ÝùÇÝ ãñ³ù³å³ï³uë³ý»éáõ ¹»åùáõÙ:

372 êñ³ýù ÐÐ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ ûñ»ýë ñùáí ë³ñù³ýí³í Çñ³í³Ï³ñ ³íáñáõÙÝ»ñ»Ý, áñáýù ïýï»ë³ Çïáñ»Ý ÑÇÙݳíáñí³Í ã»ý: öáë³ý³ï ³ñ- ¹»Ý ³Ý³ñ¹Ûáõݳí»ï ³ß˳ï³ï»ÕÇ áûáõãû³ù íý³ëý»ñ Ïñ³Í áñí³ïáõ- ÇÝ ûñ»ýë¹ñáõãû³ù ë³ñù³ýí³í»õ³ý³ïý»ñáí áñó ³ñíÇ û Ý»É, Áݹѳ- ϳé³ÏÁ, Ýñ³ íñ³, ÏñÏÇÝ ûñ»ýë¹ñáõãû³ù, ¹ñíáõÙ»Ý ïýï»ë³ Çïáñ»Ý ãñçùý³íáñí³í ͳËë»ñ ϳï³ñ»Éáõ Éñ³óáõóÇã å³ñï³íáñáõãûáõýý»ñ: ²Ûë ÑÇåáû½ÇÝ Ñ³Ï³é³Ï ï»ë³ï»ï ϳñáÕ ÉÇÝ»É, Çñ û ³ß˳ï³ÝùÇó ³½³ïíáÕ ³ß˳ïáÕÇÝ»ñϳñ³Å³ÙÏ»ï ѳïí³Íáí ͳÝáõóáõÙ ï³éá ëáóç³é³ï³ý å³ßïå³ýáõãû³ý ÙÇçáó ϳÙ, áñ ÝáõÛÝÝ, û áñ- ͳïáõÇ ëáóç³é³ï³ý å³ï³ëë³ý³ïíáõãûáõýý ³ß˳ï³ÝùÇó ³½³ïíáÕ ³ß˳ïáÕÇ ÝϳïÙ³Ù: ³, ÇѳñÏ», ßÙ³ñï³ÝÙ³Ý, ³Ûó ÙdzÝß³Ý³Ï áã Çßï ï»ë³ï»ï, ù³ýç áñ áñíáõ ûñ»ýë¹ñáõãû³ù ë³ñù³ýí³í Ùáï»óáõÙ- Ý»ñÁ, áã û ëáóç³é³ï³ý å³ßïå³ýáõãû³ý ÙÇçáóÝ»ñ»Ý, ³ÛÉ áã ³½³ï³- Ï³Ý ïýï»ë³ï³ý ѳٳϳñ ÇÝ Ýáñáß Ùáï»óáõÙÝ»ñ, áñáýù áñ ϳå ãáõ- Ý»Ý Ùñó³Ïó³ÛÇÝ ³ß˳ï³ßáõϳÛáõÙ áñíáõ áñí³ïáõç ëáóç³é³ï³ý å³ï³ëë³ý³ïíáõãû³ý Ñ»ï: áñí³ïáõç ÏáÕÙÇó ³ß˳ï³ÝùÇó ³½³ïٳݻÝóϳ ³ß˳ïáÕÇÝ í ³ñíáÕ 60 ûñí³ ³ß˳ï³í³ñÓÁ, ͳÝáõóÙ³Ý Å³Ù- Ï»ïÇ 10 ïáïáë ã³ áí ³½³ï ųٳݳÏÇ ïñ³ù³¹ñáõùá, ÙÇÝã 44 ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ ûñ ϳÙ, áñ ÝáõÛÝÝ, û 61.6 ûñ³óáõó³ûçý ûñ ³ñÓ³ÏÙ³Ý Ýå³ëï í ³ñ»ÉÁ ³ÛÉÝ ÙÇ ï»ë³ï ˳óñáõÙ ëáóç³é³ï³ý áñíáýï»ñý»ñç (å»- ïáõãû³ý áñí³ïáõç) ÙÇç ¹»ñ»ñÇ ³ßËÙ³Ý Ï³éáõó³Ï³ñ»ñÁ: ²ß˳ï³ÝùÇó ³½³ïíáÕÇ ÝϳïÙ³Ù ëáóç³é³ï³ý ù³õ³ù³ï³ýáõãû³ý ÑÇÙݳ- Ï³Ý ëï½áõýùá å»ïù ÉÇÝÇ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ Ñ³ñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëݳ- ÏÇóÝ»ñÇ ÙÇç å³ï³ëë³ý³ïíáõãû³ý ѳí³ë³ñ³Ïßéí³Í ³ßËÙ³Ý ëïá½- áõýùá, Áëï áñçª Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÁ ( áñí³ïáõý, ³ß˳ïáÕÁ å»ïáõãûáõýá) Çñ»Ýó Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ å»ïù ѳí³ë³ñ³å»ë ëï³ýó- Ý»Ý ëáóç³é³ï³ý å³ï³ëë³ý³ïíáõãûáõý: ì»ñçý³ñ³ßí³ñï ϳï³ñ»Éáíª áñí³ïáõý ÉÇáíÇÝ Ï³ï³ñáõÙ Çñ ëáóç³é³ï³ý å³ï³ëë³ý³ïíáõãûáõý᪠³ß˳ï³ÝùÇó ³½³ïíáÕÇ ÝϳïÙ³Ù: êáóç³é³ï³ý å³ï³ëë³ý³ïíáõ- ÃÛ³Ý ÙÛáõë ¹»ñ³³ßËáõÙÝ»ñÁ å»ïù í»ñ³å³ñí³í ÉÇÝ»Ý ³ß˳ïáÕÇÝ å»ïáõãû³ýá. ³é³çÇÝÇ ¹»åùáõÙ Ñ»ï áõãûáõýý»ñ ³Ý»ÉÁ ³ß˳ï³ßáõϳÛÇ å³ñ³ýçý»ñçý ѳٳå³ï³ëË³Ý Çñ Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý Çï»ÉÇùÝ»ñÇ Ï³ï³ñ»É³ áñíáõùá, ÇëÏ»ñÏñáñ¹Ç (å»ïáõãû³ý ¹»åùáõÙ)ª ³ß˳ïáÕÇÝ û Ý»É ïý»éáõ Çñ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ áõý³ïáõãûáõýý»ñçý ѳٳå³ï³ëË³Ý Ñ³ñ- Ù³ñ ³ß˳ï³Ýù: ²ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ Ñ³ñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõ٠ϳñáÕ»Ý Ñ³Ý¹Çå»É ݳ ³ÛÝåÇëÇ ¹»åù»ñ,»ñ, ûñçý³ï, ³ß˳ïáÕÝ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ ûñí³ ÁÝóóùáõÙ ÃáõÛÉ ï³éçë, ³Ûëå»ë Ïáãí³Í, ûñçý³ï³ý ϳñ ³å³Ñ³Ï³Ý ˳Ë-

373 ïáõùý»ñ Ù»ÕÙáñ»Ý ûñ³ÝáõÙ ³ß˳ï³ÝùáõÙ, ÉdzñÅ»ù ãç í»ñ³ñï³- ¹ÁñíáõÙ áñí³ïáõç ѳٳñ, ѳÝÓݳñ³ñí³Í ³ß˳ï³ÝùÁ ϳï³ñáõÙ ³Ý áõûã ³ñ»ËÕ áõãû³ù, ÇÝãÁ ûñ»ýë¹ñáõãû³ý ã³ ³ÝÇßÝ»ñáí ¹³ï³å³ñï»ÉÇ ã, ݳϳݳ³ñ, ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ Ï³ñ ³å³Ñ³Ï³Ý ½³Ýó³ÝùÇ ã»ý í»ñ³ííáõù, ë³ï³ûý Ë³Ý ³ñáõÙ ËáãÁݹáïáõÙ»Ý ÙÛáõë ³ß˳ïáÕÝ»ñÇ ³ß˳ï³ÝùÇ éçãùá, óáõù»ý ³ß˳ï³ÝùÇ ³ñï³¹ñáճϳÝáõ- ÃÛáõÝÁ í»ñççý ѳßíáí ³ß˳ï³ÝùÁ ¹³ñÓÝáõÙ»Ý áã ³ñ¹Ûáõݳí»ï: ºÃ» ³ß˳ïáÕÁ Çï³ÏóÇ, áñ ÝÙ³Ý ³ß˳ï³á Ç ¹»åùáõÙ áñí³ïáõý ó³ýï³ó³í å³ñç Ýñ³Ý ϳñáÕ ³½³ï»É ³ß˳ï³ÝùÇó, ³Ù»Ý ÇÝã ϳÝÇ, áñå»ë½ç Çñ ³ñï³¹ñ³Ï³Ý í³ñù³ Íáí, ³ñï³¹ñáճϳÝáõÃÛ³Ù, Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý Çï»ÉÇùÝ»ñÇ íñ³ ë» ³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñ Ý»ñ¹Ý»Éáõ ³Ý³å³ñÑáí ¹³éݳ ïíû³é ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ËÇëï å³ñ³ýç³ñïí³í: ²Ûë ¹»åùáõÙ, Ç- ѳñÏ», áý» ³ß˳ïáÕÇ Ù³ëáí ÏÝí³½»Ý ïíû³é ³ß˳ï³ï»ÕÁ ³Ý³ñ¹Ûáõ- ݳí»ï ¹³ñÓÝáÕ áñíáýý»ñá: Æëϻû, ³ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí, ³ñí³Í»Ý áéáñ Ñݳñ³íáñ áñíáõáõãûáõýý»ñá, ïíû³é ³ß˳ï³ï»ÕÝ ³ß˳ïáÕÇ ûñç- Ý³Ï³Ý Ï³ñ ³å³Ñ³Ï³Ý ˳ËïáõÙÝ»ñÇ å³ï ³éáí ãç í»ñ³ï³ý ÝáõÙ ³ß˳ï³ÝùÇ ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛáõÝÁ, ³å³ áñí³ïáõçý å»ïù Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ï³é ³ÝÙÇç³å»ë ³½³ïí»É ÝÙ³Ý ³ß˳ïáÕÝ»ñÇó: ²ÝÑñ³Å»ßï Ýß»É, áñ»ã» ûñ»ýë¹ñáñ»ý ³ß˳ï³ÝùáõÙ å³ñ»éáõ ϳ٠³½³ï»Éáõ ÁÝïñáõ- ÃÛáõÝÁ ÃáÕÝíÇ áñí³ïáõçý, ³å³ ݳ ³Ù»Ý ÇÝã ϳÝÇ, áñå»ë½ç ïíû³é ³ß- ˳ïáÕÁ í»ñ³ áëíç, ù³ýç áñ ݳ ß³ï ɳí Çï³ÏóáõÙ, áñ Üáñ ³ß˳ïáÕ ïý»éá Çñ»ÝÇó Ïå³Ñ³ÝçÇ Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ Å³Ù³Ý³ÏÇ ÑëÏ³Û³Ï³Ý é»- ëáõñëý»ñ, ÏÙ»Í³Ý³Ý áñí³ïáõç ïñ³ýë³ïóçáý ͳËë»ñÁª ѳÛï³ñ³ñáõ- ÃÛáõÝÝ»ñÇ ïñù³ý, ÙñóáõÛÃÝ»ñÇ Ï³½Ù³Ï»ñåÙ³Ý /ϳ٠ѳñó³½ñáõÛóÝ»ñÇ í³ñù³ý ѳٳñ ³ÛÉÝ: ²ñ¹ÛáõÝùáõÙ áéáñáíçý É ÙdzÝß³Ý³Ï ã, áñ Ýáñ ³ß- ˳ïáÕÝ Çñ ³ñï³¹ñ³Ï³Ý í³ñù³ Íáí, Ù³ëݳ Çï³Ï³Ý ÑÙïáõÃ۳٠ٳݳí³Ý¹ ÏáÉ»ÏïÇíáõÙ Ó ³íáñí³Í ÙÇç³ÝÓݳÛÇÝ Ñ³ñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ï»ñ³½³ÝóÇ Ý³ËÏÇÝ ³ß˳ïáÕÇÝ: ÜϳïÇ å»ïù áõý»ý³é ݳ ³ÛÝ Çñá- ÕáõÃÛáõÝÁ, áñ áñí³ïáõý ÙÇßï ã, áñ ³ÝÙÇç³å»ë ϳñáÕ³Ýáõ٠ݳËÏÇÝ ³ß˳ïáÕÇÝ áë³ñçýáõ ³ß˳ïáÕ ïý»é, áñù³ý»ñï³ñ³ó íáõù Ýáñ ³ß˳ïáÕ ïý»éáõ ųٳݳϳѳïí³ÍÁ, ³ÛÝù³Ý ٻͳÝáõÙ»Ý áñí³ïáõç Ïñ³Í íý³ëý»ñá, ù³ýç áñ Ýáñ ³ß˳ïáÕ ïý»éáõ ųٳݳϳѳïí³- ÍáõÙ ³ñï³¹ñ³Ï³Ý áñíáýã³óçý ³ÝÑñ³Å»ßï ³ß˳ï³ï»ÕÁ å³ñ½³å»ë ãç áñí³ñïíáõù: Ð»ï ³³ñ, áñí³ïáõç ÝÙ³Ý ³ñï³¹ñ³Ï³Ý í³ñù³ ÇÍÁ ãç ËáõÙ Ñ»Ýó Çñª áñí³ïáõç ïýï»ë³ï³ý ߳ѻñÇó: ê³ï³ûý í»ñá Ýßí³ÍÝ ³½³ï³Ï³Ý ³ß˳ï³ßáõϳÛÇ ÙdzÛÝ ÙÇ ÏáÕÙÝ : ²ÛÝ ÉÇáíÇÝ Ïí»ñ³ÍíÇ ïáýï»ë³ï³ý ýç³ëïáûç,»ã» ÝáõÛÝ ³½³ïáõÃÛ³Ý Çñ³íáõÝùáí ûåïí³í ãéçýç ݳ ³ß˳ïáÕÁ: ²Ûá, ³ß˳ïáÕÁ ÝáõÛÝå»ë Çñ³íáõÝùÇ áõåáí å»ïù ϳñá- ճݳ ó³ýï³ó³í å³ñç ³½³ïíÇ ³ß˳ï³ÝùÇó, ÇëÏ Édzϳï³ñ ÝÛáõó-

374 Ï³Ý å³ï³ëë³ý³ïíáõãû³ù ³ß˳ïáÕÁ ݳ å³ñ³ýçç ³ÝÙÇç³å»ë ϳï³ñ»Éáõ ÉñÇí í»ñçý³ñ³ßí³ñï (ѳÝÓÝáõÙ-ÁݹáõÝáõÙ): ²ÛëåÇëÇ Ñ³Ù³Ï³ñ- Ç Ý»ñ¹ñÙ³Ý ¹»åùáõÙ, ÑÇÙ³ É áñí³ïáõý, ³Ù»Ý ÇÝã ϳÝÇ, áñå»ë½ç ³ß- ˳ïáÕÇ Ñ³Ù³ñ ëï»õíí»ý ÝáñÙ³É ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ å³ûù³ýý»ñ, ³å³ÑáíÇ ³ñųݳå³ïÇí ³ß˳ï³í³ñÓ, Çñ³í³Ï³Ý ëáóç³é³ï³ý ³ñÓñ»ñ³ßËÇùÝ»ñ: ÆÝãå»ë ï»ëýáõù»ýù, ³ß˳ï³ÝùÇó ³½³ïÙ³Ý ¹»åù»ñáõ٠ͳÝáõóٳݻñϳñ ï áõáõãû³ù ųÙÏ»ï ë³ñù³ý»éá ÙdzÛÝ ³ó³ë³Ï³Ý»Éùáí áñíáýã³ó : ²ÛÝ ³ß˳ï³ßáõÏ³Ý Ýñ³ Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÇÝ ¹³ñÓÝáõÙ å³ëçí ³Ý³ñ¹Ûáõݳí»ï ëáõû»ïïý»ñ: àñå»ë½ç Ýßí³Í áéáñ áñíáý- óóÝ»ñÁ ¹³éÝ³Ý ¹ñ³Ï³Ý»Éùáí áñíáýã³ó, ³ÝÑñ³Å»ßï ûñ»ýë¹ñáõ- ÃÛ³Ù ë³ñù³ý»é ³½³ï³Ï³Ý ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ Ñ³ñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ý»ñ- ¹ñÙ³Ý Ù³ëÇÝ: ²ÛëåÇëáí, ϳñ»ÉÇ Ñ³Ý»É Ñ»ï ۳ɻ½ñ³Ï³óáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ. ÐÐ ûñ»ýë¹ñáõãû³ù Ýí³½»óÝ»É å»ïáõãû³ý ¹»ñÁ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ Ñ³ñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ: ²Û¹ ϳå³Ï³óáõÃÛ³Ù ³ÝÑñ³Å»ßï ëáóç³é³ï³ý áñíáýï»ñý»ñç ÙÇç áë½ëåù³ý ٻ˳ÝǽÙÝ»ñÇ Ý»ñ¹ñÙ³Ý, Çñ³íáõÝùÝ»- ñç ѳí³ë³ñ³ÏßéáõÃÛ³Ý ³å³ÑáíÙ³Ý å³ûù³ýý»ñáõù å»ïáõãû³ýá ½ëå»É ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ Ñ³ñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ûñ»ýë¹ñáõãû³ù ³ÝѳñÏÇ ÙÇç³- ÙïáõÃÛáõÝ áõý»ý³éáõ ³ÛóÏÕáõÃÛáõÝÇó: ³ÕïÝÇù ã, áñ å»ïáõãûáõýý ³ß- ˳ï³Ýù³ÛÇÝ Ñ³ñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Çñ ϳñ ³íáñÇã Çß˳ÝáõÃÛ³Ù,»ñ-»ÙÝ Ë³Ý ³ñáõÙ, ÇëÏ ³é³ÝÓÇÝ ¹»åù»ñáõÙ ÝáõÛÝÇëÏ ÏáåÇï Ó áí ÙÇç³- ÙïáõÙ áñí³ïáõ-í³ñóáõ ³ß˳ïáÕ Ñ³ñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ: ²ÝÑñ³Å»ßï áñ¹» ñ»é ³ó ³ß˳ï³ßáõϳݪ å»ïáõãû³ý ÏáÕÙÇó ë³ñù³ýí³í Áݹѳ- Ýáõñ ϳÝáÝÝ»ñáíª ïáõñù ï³éáí áñí³ïáõ-³ßë³ïáõ ³Ý³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÑÇÙ³Ý íñ³ Ó ³íáñíáÕ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ Ñ³ñ³»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ: Æñ³íáõÝùÇ áõåáíª ³) áñí³ïáõçý Çñ³í³Ï³Ý Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ï³é ³é³Ýó áñ ËáãÁݹáïÇ, ó³ýï³ó³í Å³Ù³Ý³Ï ó³ýï³ó³í å³ñç ³ß˳ï³ÝùÇó ³- ½³ï»É ó³ýï³ó³í ³ß˳ïáÕÇ. ) ³ß˳ïáÕÇÝ (»Ã» ³ß˳ïáÕÁ Édzϳï³ñ ÝÛáõÃ³Ï³Ý å³ï³ëë³- ݳïáõ ³ÝÓ ã ) Çñ³í³Ï³Ý Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ï³é ³é³Ýó áñ ËáãÁݹáïÇ Çñ ѳٳñ ѳñÙ³ñ å³ñçý ³½³ïí»É ³ß˳ï³ÝùÇó: ñ³ï³ýáõãûáõý 1. ÐÐ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ ûñ»ýë Çñù, ÁݹáõÝí³Í 2004Ã. ÝáÛ»Ù»ñÇ 9, ºñ ³Ý, 2016: 2. ø³õ³ù³óç³ï³ý ͳé³ÛáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ ÐÐ ûñ»ýù, 2001 ¹»Ïï.4, ºñ ³Ý, 2016: 3. Ýêîíîìèêà òðóäà è ñîöèàëüíî-òðóäîâûõ îòíîøåíèé. Ïîä åäàêöèåé Ã. Ã. Ìåëèêÿíà è Ð. Ï. Êîëîñîâîé, Ì., 1996.

375 ²ñÙ»Ý ê²ð êú²ü ²ñ¹Ûáõݳí»ï Ý»ñùÇÝ ³ß˳ï³ßáõϳÛÇ Ó ³íáñÙ³Ý Ññ³ï³å Ù³ñï³Ññ³í»ñÝ»ñÁ г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ³ß˳ï³ßáõϳÛáõÙ ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. ³ß˳ï³ßáõϳ, ïýï»ë³ï³ý ³, Ùñó³ÏóáõÃÛáõÝ, ³ß˳ïáÕ, ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛáõÝ Øñó³Ïó³ÛÇÝ ïýï»ëáõãûáõýá ãç ѳݹáõñÅáõÙ ³Ý³ñ¹Ûáõݳí»ï ³ß˳ï³ï»Õ»ñÇ ³éϳÛáõÃÛáõÝÁ: áñí³ïáõý»ñç Ýå³ï³ÏÝ ³ß˳ï³ï»ÕÇ ß³Ñ³- áñíù³ý ÙÇçáóáí»Ï³Ùáõï ëï³ý³éá: àõëïç Ýñ³Ýù ã»ý ϳñáÕ Ñ³Ý¹áõñÅ»É ³Ý³ñ¹Ûáõݳí»ï ³ß˳ï³ï»ÕÇ áûáõãûáõýá ³é³í»É ëª ³Ý³ñ¹Ûáõݳí»ï ³ß˳ïáÕÇÝ: Ð»ï ³³ñ, áñí³ïáõý»ñá Ó ïáõù»ý Ù»Ï Å³Ù ³é³ç ³½³ïí»É ³Ý³ñ¹Ûáõݳí»ï ³ß˳ï³ï»ÕÇó (Éáõͳñ»É ³Ý³ñ¹Ûáõݳí»ï ³ß˳ï³ï»ÕÁ, ³ñï³¹ñ³Ï³Ý áñíáýã³óç ßÕóÛÇó Ñ³Ý»É áã ³ñï³¹ñáÕ³Ï³Ý ³ß- ˳ï³ï»ÕÁ ³ÛÉÝ) ٳݳí³Ý¹ áã ³ñï³¹ñáÕ³-Ï³Ý ³ß˳ïáÕÇó: :,,,,,,,, Key words: internal job market, strong staff, competitive human resources, work productivity, efficient job market, employer, legal grounds, economic growth, employee

376 ՎՃԱՐԱՀԱՇՎԱՐԿԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ ԱՌԿԱ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ և ԴՐԱՆՑ ԼՈՒԾՄԱՆ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Լուսինե ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ Գլաձոր համալսարանի Ընդհանուր տնտեսագիտության ամբիոնի հայցորդ Բանալի բառեր. վճարահաշվարկային համակարգ, անկանխիկ հաշվարկներ, էլեկտրոնային առևտուր, ֆինանսական կայունություն Վճարահաշվարկային համակարգերը յուրաքանչյուր երկրի տնտեսության կարևորագույն տարրերից են, որոնք կարևոր նախապայման են հանդիսանում ֆինանսական հոսքերի կառավարման և ֆինանսական ռեսուրսների ճիշտ վերաբաշխման համար: Այդպիսի համակարգերին և առհասարակ ակտիվներին, ֆինանսական հոսքերին ու ռեսուրսներին առընչվող գործընթացները ենթադրում և պահանջում են հաշվարկների մեծագույն հստակություն և հավաստիություն, ինչը հնարավոր է անկանխիկ հաշվարկների իրականացմամբ կիրառելով տեխնիկական ժամանակակից միջոցները: Հուսալի և գործուն վճարահաշվարկային համակարգերն ունեն կարևոր դեր ֆինանսական համակարգի արդյունավետ գործունեության համար, քանի որ անկանխիկ հաշվարկների գործարքների արդյունավետ կազմակերպման արդյունքում էականորեն բարձրանում է թե ակտիվների թե պարտավորությունների, և թե իրացվելիության կառավարման մակարդակը: Ներկայումս վճարահաշվարկային համակարգում գոյություն ունեցող խնդիրների լուծումը պահանջում է տնտեսական քաղաքականության մշակման և իրականացման համալիր մոտեցում, որն, իր հերթին, կարող է նպաստել երկրում վճարահաշվարկային համակարգի գործունեության արդյունավետության բարձրացմանն ու ազգային տնտեսության զարգացմանը: Սակայն կարևոր է հաշվի առնել այն փաստը, որ ցանկացած երկրի սոցիալտնտեսական զարգացման գործընթացում գոյություն ունեցող խնդիրները տարաբնույթ են, և այս պարագայում ցանկալի է որդեգրել տեղական պայմանների համար կիրառելի և բարենպաստ մոտեցումներ ու սկզբունքներ: Յուրաքանչյուր երկրի տնտեսությունում խիստ կարևորվում է վճարահաշվարկային համակարգերի դերը, քանի որ դրանք մեծապես նպաստում են դրամավարկային քաղաքականության իրականացման արդյունավետու-

377 թյան բարձրացմանը, ֆինանսական կայունության ապահովմանը և, ընդհանուր առմամբ, տնտեսության զարգացմանը: Արդյունավետ վճարահաշվարկային համակարգի առկայությունն արագացնում է փողի շրջապտույտը, հանդիսանում է որպես կապող օղակ ֆինանսական միջնորդության ինստիտուտների միջև, բարձրացնում է դրամական փոխանցումների և այլ վճարումների հստակությունն ու օպերատիվությունը և, որ ամենակարևորն է, էականորեն փոքրացնում է ֆինանսական ռիսկերի առաջացման հավանականությունը: Անցումային փուլում գտնվող և հատկապես հետխորհըրդային երկրներում ձևավորված վճարահաշվարկային համակարգերն, հայտորեն, չէին կարող համապատասխանել շուկայական հարաբերություններով պայմանավորված սկզբունքներին: Այդ իսկ պատճառով, որոշ երկըրներում վճարահաշվարկային համակարգերի ձևավորման, դրանցում ժամանակակից ծառայությունների մատուցման, ոլորտին բնորոշ հարաբերությունների կարգավորման, վերահոսկողության իրականացման գործառույթները դրվեցին տվյալ երկրների կենտրոնական բանկերի վրա: Ըստ էության, այն երկրներում որտեղ նշված գործառույթներն իրականացվեցին կենտրոնական բանկերի կողմից, գրանցվեցին լուրջ հաջողություններ (Ուկրաինա, Էստոնիա, Լատվիա, Լեհաստան, Բուլղարիա, Չեխիա և այլն): 407 ՀՀ օրենսդրությամբ ԿԲ-ին վերապահված է վճարահաշվարկային համակարգի գործունեությունը կարգավորելու և վերահսկելու իրավասություն, ըստ որի նա մասնակցում է վճարահաշվարկային հարաբերությունները կանոնակարգող ՀՀ օրենքների և այլ իրավական ակտերի նախագծերի մշակմանը, ընդունում է վճարահաշվարկային հարաբերությունները նորմատիվ ակտեր, սահմանում է այդ բնագավառը բնութագրող վիճակագրական հաշվետվությունների ձևեր և առևտրային բանկերի և այլ կազմակերպությունների կողմից դրանց ներկայացման կարգեր: ՀՀ վճարահաշվարկային բնագավառի զարգացման և կարգավորման հետ կապված Կենտրոնական բանկն իրականացնում է անհրաժեշտ համակարգերի նախագծում, համապատասխան վարչարարության կիրառում, այդ ուղղությամբ գործունեության կանոնների սահմանում, վճարահաշվարկային համակարգի անխափան գործունեության ապահովում և այլն: 407 Տե ս E. G. Johnson Payment Systems, Monetary Policy,and the Rolw of the Centeral Bank 1998 International Monetary Found page 81

378 ՀՀ վճարահաշվարկային համակարգը կարող է առանձնանալ իր արդյունավետությամբ և անխափան գործունեությամբ, եթե դրա ռազմավարության մշակման ընթացքում հետևողականորեն կիրառվի տվյալ ոլորտում գործող միջազգային ստանդարտները, հաշվի առնելով նաև այն փաստը, որ վերջին տարիներին բանկային տեխնոլոգիաների կտրուկ զարգացմանը զուգահեռ, աճ է տեղի ունեցել ֆինանսական ոլորտում, մասնավորապես աճել են իրականացվող վճարումների քանակները և ծավալները, և ավելի արագ են սկսել տեղաշարժվել միջոցները վճարահաշվարկային համակարգերում: Ժամանակակից հարաբերությունների պայմաններում էականորեն մեծացել է անկանխիկ վճարումների դերն ինչպես երկրի, այնպես էլ վճարային համակարգի յուրաքանձյուր մասնակցի համար: Այն դարձել է տնտեսության զարգացման կարևոր խնդիրներից մեկը: Ակնհայտ է, որ վճարային անկանխիկ գործիքների ծավալների մեծացումը հանգեցնում է ոչ միայն կանխիկ դրամի շրջանառության կրճատման, այլ նաև երկրում ընդհանուր գործարար ակտիվության բարձրացման: Այս առումով, հատկապես պետք է կարևորել վճարային պլաստիկ քարտերի բնագավառում միկրոպրոցեսորային տեխնոլոգիաների ներդրման (սմարթ քարտերի թողարկում և սպասարկում, e-commerce տեխնոլոգիայի զարգացում, էլեկտրոնային փողերի կիրառում և այլն) ինչպես նաև վճարահաշվարկային ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունների գործունեության կարգավորման և լիցենզավորման գործընթացները: Վերջիններս առավելապես դրսևորվել են հիմնականում բանկային համակարգում, ինչի արդյունքում էականորեն աճել են էլեկտրոնային վճարումների ծավալն ու քանակը առևտրային բանկերում: Հայաստանում կանխիկ վճարումների ծավալը փոքրացնելու և բանկային գործառնությունների ոլորտ բնկաչության ներգրավվածության աստիճանը բարձրացնելու նպատակով անհրաժեշտ է հետևողականորեն ընդլայնել բանկերի կողմից մատուցվող ծառայությունների դաշտը: Ընդ որում, պետք է հատկապես ընդլայնել այն հնարավորությունները, որոնք կապված են հանրապետությունում ներքին վճարումների իրականացման հետ: Հետեվաբար, անհրաժեշտություն է առաջանում իրականացնել մի շարք միջոցառումներ նաև վճարային համակարգի վերահոսկողության բնագավառում, ինչը ենթադրում է մոնիտորինգի և համապատասխան վերլուծությունների իրականացում, գնահատման հանրային նշանակության վճարային համա-

379 կարգերի չափանիշների վերամշակում և այլն: Նշված գործընթացները, բընականաբար պետք է ուղղված լինեն իրացվելիության, համակարգում ժամանակակից մեխանիզմների կիրառման, ռիսկերի կառավարման արդյունավետության, ինչպես նաև գործառնությունների հուսալիության բարձրացմանն ու անվտանգության ապահովմանը: Ցանկացած երկրում, այդ թվում Հայաստանում, հիմնավորված դրամավարկային քաղաքականութան իրականացման, տնտեսական կապերի ամրապնդման և ֆինանսական միջնորդության ինստիտուտների զարգացման համար նպաստավոր պայմաններ կարող են ստեղծվել միայն արդյունավետ և հուսալի վճարահաշվարկային համակարգի առկայության դեպքում: Համակարգի աշխատանքներում խափանումները կարող են առաջացնել անվստահություն ինչպես տնտեսավարող սուբյեկտների մոտ, այնպես էլ վճարահաշվարկային համակարգի նկատմամբ ընդհանրապես: Արդյունքում կարող է նվազել ֆինանսական հաստատությունների գործունեության արդյունավետությունը, ինչպես նաև վտանգվել շրջանառության մասնակիցների կողմից պարտավորությունների կատարումը 408 : Այդ առումով, իրավական հստակ հիմքեր ունեցող և արդյունավետ վճարահաշվարկային համակարգի պայմաններում, անշուշտ, կբացառվի հնարավոր վտանգները, կըստեղծվի դրամավարկային բարենպաստ պայմաններ, կձևավորվեն վերահըսկողության ժամանակակից մեխանիզմներ ոլորտի կառավարման և վըճարման համակարգում: Հետևաբար դրանում կապահովվի անհրաժեշտ որակական զարգացում, ինչն, իր հերթին կբերի անկանխիկ վճարումների տեսակարար կշռի մեծացմանը 409 : Տնտեսական շրջանառության արդյունավետ ու անխափան ընթացքն ապահովելու համար պետք է կարևորել վճարումների իրականացմամբ պայմանավորված գործառույթների կանոնակարգումը, փոխադարձ պարտավորությունների և դրանց հետ կապված հաշվարկների կատարումը: Իրավական կարգավորման առումով ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով և «Վճարահաշվարկային համակարգերի և վճարահաշվարկային կազմակերպություն- 408 Տե ս The Future of Payments Edited by Andrew G.H., Stephen M., Victoria S. 2008, Routlede Ny & London p Տե ս The Future of Payments Edited by Andrew G.H., Stephen M., Victoria S. 2008, Routlede Ny & London p. 89

380 ների մասին» ՀՀ օրենքով կարգավորում են վճարահաշվարկային կազմակերպությունների անվճարունակության, վերակազմավորման և լուծարման հարաբերություններն, ինչպես նաև սահմանվում են անհրաժեշտ ընթացակարգերը: Համաձայն օրենքի վճարահաշվարկային համակարգի մասնակիցներ կարող են լինել Կենտրոնական բանկը, ՀՀ տարածքում գործող բանկերն ու օտարերկրյա բանկերի մասնաճյուղերը, վճարահաշվարկային կազմակերպությունները և վճարահաշվարկային ծառայություններ մատուցելու իրավասություն ունեցող այլ անձիք, որոնց միջև հարաբերությունների կարգավորվածությունը դեռևս չի համապատասխանում միջազգային ստանդարտներով սահմանված չափորոշիչներին: Կատարված հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացմանը զուգահեռ համաշխարհային մասշըտաբով տեղի են ունենում վճարային և հաշվարկային համակարգերի ի- րավական կարգավորիչ դաշտերի շարունակական կատարելագործում: Այդ ուղղությամբ հետազոտություններ իրականացրած երկրների ավելի քան 70 տոկոսի մոտ ձևավոևված իրավական դաշտով կարգավորվում են այնպիսի առանցքային հարաբերություններ, որոնք առնչվում են կողմերի տարաձայնությունների, ցանցային, կապուղային և էլեկտրրոնային մշակման հետ կապված խնդիրներին: Ընդ որում, զարգացած երկրներում արդեն իսկ ձևավորված է վճարահաշվարկային հարաբերությունների կարգավորման համալիր և ամբողջական իրավական համակարգեր: Զարգացող երկրներում, այդ թվում Հայաստանում, վճարահաշվարկային հարաբերությունների կարգավորման դաշտը դեռևս գտնվում է ձևավորման փուլում, սակայն այդ ոլորտում կայունության ձեռք բերումը հանդիսանում է կարևոր պայման վճարահաշվարկային համակարգի հետագա զարգացման և հաշվարկների ժամանակակից ձևերի ներդրման համար: Այսպիսով, չնայած վճարահաշվարկային համակարգում կենտրոնական բանկերի ունեցած դերի տարբերություններին, դրանց գործունեությունն ուղղված է իրենց երկրների ֆինանսական համակարգերի գործունեության արդյունավետության բարձրացմանը, նվազագույն ռիսկեր պարունակող և հիմնավորված ծախսեր պահանջող վճարահաշվարկային համակարգերի ձևավորմանն ու ներդրմանը: Հարկ է սակայն նշել, որ հանրապետությունում ձևավորված օրենսդրաիրավական դաշտի դեռևս ոչ լիարժեք

381 լինելու հանգամանքը ստեղծում է տարբեր խաչընդոտներ վճարահաշվարկային համակարգում էլեկտրոնային փողերի կիրառումը գործնական հիմքերի վրա դնելու համար: Մասնավորապես, համաձայն գործող օրենսդրության սահմանված է էլեկտրոնային փողերով գործարքների առավելագույն չափի չափազանց ցածր մակարդակ: Մինչդեռ, ինտերնետ առևտուրը, միտված լինելով կազմակերպությունների համար միջազգային շուկաներ դուրս գալուն մի կողմից, և սպառողների համար ինտերնետի միջոցով արտերկրից ապրանքներ ձեռք բերելուն մյուս կողմից, ենթադրում է ավելի մեծ շրջանառության ծավալներ (տե ս գծապատկեր 2): Բացի այդ, հանրապետությունում, էլեկտրոնային փողեր թողարկողների և օգտագործողների, ծառայություններ մատուցողների և գործակալների և այլ շահագրգիռ կողմերի միջև հարաբերությունների կանոնակարգման իրավասությունը վերապահժված է թողարկողներին և ամրագրվում է համապատասխան պայմանագրերով: Սակայն, ակնհայտ է, որ նպատակահարմար կլիներ շուկայի մասնակիցների միջև մրցակցությունն ընթանար նրանց կողմից առաջարկվող ծառայությունների որակի բարձրացման, դրանց բազմազանության ապահովման և սակագների նվազեցման ուղղություններով: Գծապատկեր 2. էլեկտրոնային առևրտրի B2C վաճառքը ասիական երկրներում թթ.(մլրդ դոլար) 410 Վճարահաշվարկային համակարգում անկանխիկ հաշվարկների համալիր զարգացմանը խոչընդոտում է նաև Էլեկտրոնային փողերի շրջանառությունը կարգավորող ակտերի վիճահարույց դրույթները, որոնից է նաև 410 Տե ս առցանց վեբ դիզայնի և ծրագրավորման միջազգային կազմակերպության ինտերնետային կայք GO-GLOBE

382 այն, որ թողարկողների նկատմամբ սահմանված են դժվար հասանելի, երբեմն նաև առանձին կազմակերպությունների համար անհասանելի պահանջներ (օրինակ, դեպոնացման ենթակա գումարի մեծության, կանոնադրական կապիտալի, լիցենզիայի պայմանների, և այլնի նկատմամբ պահանջներ), որոնք առանձին թողարկողների (հատկապես փոքր ու միջին կազմակերպությունների) համար կարող են լինել անհասանելի, և հանգեցնել տնտեսական դաշտի մենաշնորհացման: Վիճահարույց են նաև այն դրույթները, որոնցով միջազգային վճարահաշվարկային կազմակերպություններին միանալու համար հայրենական ընկերությունների առջև դրվում են խիստ պահանջներ, որոնք, անկասկած, չեն կարող բավարարվել հայկական ընկերությունների մեծ մասի կողմից: Հայրենական էլեկտրոնային փող թողարկողների համար լրացուցիչ դժվարություններ կան նաև, կապված արժեթղթերի շուկայի ոչ բավարար զարգացածության հետ: Միջազգային պըրակտիկայում բազմաթիվ ընկերություններ, որոնք ունեն նորարարական գաղափարներ, դուրս են գալիս ֆոնդային շուկաներ և ներգրավում ներդրումներ: Այդ առումով, պետական աջակցող քաղաքականությունն առաջին հերթին պետք է ուղղված լինի ոլորտի զարգացմանն անհրաժեշտ ենթակառուցվածքների համար ներդրումների ներգրավմանը և էլեկտրոնային փողերի կիրառումը խթանող գործուն մեխանիզմների ստեղծմանը: Այսպիսով հանրապետությունում վճարային համակարգերի, էլեկտրոնային առևտրի և էլեկտրոնային փողերի ժամանակակից համակագերի մատչելիությունն ու հասանելիությունը կբերի բնակչության կենսամակարդակի բարելավման, ձեռնարկատիրական գործունեության խթանման, անկանխիկ դրամի շրջանառության մեծացման և, հետևաբար, ֆինանսական հոսքերի կառավարման մակարդակի բարձրացման, որոնք էլ հանդիսանում են յուրաքանչյուր երկրում մակրոտնտեսության զարգացման կարևոր հիմքերից մեկը:

383 Լուսինե ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ Վճարահաշվարկային համակարգում առկա խնդիրները և դրանց լուծման ուղղությունները Բանալի բառեր. վճարահաշվարկային համակարգ, անկանխիկ հաշվարկներ, էլեկտրոնային առևտուր, ֆինանսական կայունություն Հայաստանում ֆինանսական կայունության ապահովման կարևոր ուղղություններից մեկը հանրապետությունում ձևավորված վճարահաշվարկային համակարգի արդիականացումը և անկանխիկ ֆինանսական գործարքների զարգացումն է: Ժամանակակից վճարահաշվարկային համակարգն ենթադրում է անկանխիկ ֆինանսական գործարքների իրականացում, արդյունավետ վճարային գործիքների կիրառում, դրամական հոսքերի ճիշտ կազմակերպում, էլեկտրոնային առևտրի խթանում, համապատասխան հաշվարկների կատարում, ինչպես նաև այդ գործընթացների կառավարում և դրանց բնորոշ հարաբերությունների իրավական կարգավորում: Հոդվածը նվիրված է նշված խնդիրների ուսումնասիրությանն ու վերլուծությանը: Key words: payment and settlement system, non-cash calculations, e-commerce, financial stability :,,,

384 βè²ì²ðàôÂÚ²Ü àðìàôüºàôâú²ü Ìð² ðæ Þàôðæ ØÇù³Û»É ØÆø²ÚºÈÚ²Ü ïýï»ë³ ÇïáõÃÛ³Ý ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. áñíáõý»áõãû³ý Íñ³ Çñ, ïýï»ë³ï³ý ³, ³Õù³ïáõÃÛ³Ý Ïñ ³ïáõÙ, ³ñï³Ñ³ÝÙ³Ý Í³í³ÉÁ Ðܲ-Ç ÝϳïÙ³Ù ²½ ³ÛÇÝ ÅáÕáíáõ٠ϳé³í³ñáõÃÛ³Ý áñíáõý»áõãû³ý Íñ³ ñç (³Ûëáõ- Ñ»ï ª Ìñ³ Çñ) ÁݹáõÝáõÙÁ ù³õ³ù³ï³ý áñíçãý»ñç Ù³ëݳ»ïÝ»ñÇ Ùáï ùýý³ñï»éáõ, í»ñéáõí»éáõ ËáñÑ»Éáõ ï»õçù ïí»é: ܳË, ѳñó ³é³ç³ÝáõÙª ³Ûë Íñ³ ñáí DZÝã ËݹÇñ»Ýù ÉáõÍ»Éáõ: ²ÛÝ Ç±Ýãáí ï³ñ»ñíáõù ݳËáñ¹Ý»ñÇó: ²ñ¹Ûá±ù ¹ñ³Ýáí ÑÇÙù»Ýù ¹ÝáõÙ í³ ñç ÃéÇãùáí Ù»ñ áéáñç»ñ³½³í г۳ëï³ÝÇ Ï»ñïÙ³ÝÁ, û±, ÇÝãå»ë ݳËÏÇÝáõٻջɪ Ñ»ñó- Ï³Ý ³Ý ³Ù ˳ϳÝù»Ýù ³åñ»Éáõ, É³í³ áõûý ¹»åùáõÙ(Çß˳ÝáõÃÛ³Ý Ñ³- Ù³ñ) ³í»É³óÝ»Éáõ ï³ëá ѳ½³ñ³Ï³Ý ¹ñ³ÙÇÝ ëå³ëáõ ÉÛáõÙå»Ý ÁÝïñ³- ½³Ý í³íç ß³ñù»ñÁ: ºë, áñå»ë ù³õ³ù³óç Ù³ëݳ»ï, ϳé³í³ñáõÃÛ³Ý ³é³çÇϳ ÑÇÝ ï³ñí³ áñíáõý»áõãû³ý Íñ³ ñáõù Ïáõ½»Ý³ÛÇ ï»ëý»é ³ÛÝ Ïéí³ÝÝ»ñÁ, áñáýó ßÝáñÑÇí Ϲñí»ÇÝ ³é³ç³ï³ñ ïýï»ëáõãûáõý áõý»ý³éáõ ³ß˳ñÑÇ Ñ½áñÝ»ñÇ ÏáÕùÇÝ ÇÝùÝáõñáõÛÝ áõ ³ñųݳå³ïÇí ˳ճóáÕÇ Ù»ñ ³å³ ³Ý ÇÝùÝ»ñë ïçñ³å»ï»éáõ áõ ïýûñçý»éáõ ÑÇÙù»ñÁ: гϳé³Ï ¹»åùáõÙª ß³ñáõݳϻÉáõ»Ýù áñíçù ÙÝ³É ³ß˳ñÑÇ Ñ½áñÝ»ñÇ Ó»éù»ñáõÙ: ²ÛÉ Ï»ñå ³ë³Í` Ù»Ýù å»ïù áõý»ý³ýù ³å³ ³ÛÇ ÝϳïÙ³Ù Ù»ñ å³ï- Ï»ñ³óáõÙÝ»ñÁ, áñáýù å»ïù ÁÝÏ³Í ÉÇÝ»ÇÝ Ï³é³í³ñáõÃÛ³Ý Íñ³ ñç ÑÇÙùáõÙ: ²éѳë³ñ³Ï, ³ÝÏ³Ë Ýñ³ÝÇó, áíù»ñ»ý Çß˳ÝáõÃÛ³Ý Ý»ñϳ۳óáõóÇãÝ»ñÁª áéß ÇÏÝ»±ñÁ, û Ù»Ýß ÇÏÝ»±ñÁ (ѳÝñ³å»ï³Ï³ÝÝ»ñÁ, ¹³ß- ݳÏÝ»±ñÁ, û± ÏáÙáõÝÇëïÝ»ñÁ), ϳé³í³ñáõÃÛ³Ý áñíáõý»áõãû³ý Íñ³ ñ»- ñá å»ïù ͳé³Û»Ý É˳íáñ Ýå³ï³ÏÇÝ Ñ³ëÝ»Éáõ ËݹÇñÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³ÝÁ, ÇëÏ ÉáõÍáõÙÝ»ñǻճݳÏÝ»ñÁ ϳñáÕ»Ý ï³ñ»ñ ÉÇÝ»É (ÇßËáÕ Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý ³ß³Ïáí å³ûù³ý³íáñí³í): ²Ûë ³éáõÙáí, ó³íáù ëñïç»ñçóë Çñ³í³óÇ ²½ ³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ Ý³ËÏÇÝ å³ï ³Ù³íáñ  ³Ý äáõáëû³ýá, áñ г۳ëï³ÝáõÙ ãï³ Ýå³ï³ÏÇ ï»ëé³ï³ýç Ù³ëÇÝ ÁÝϳÉáõÙ 411 : Ø»Ýù ³é³ÛÅÙ ãáõý»ýù áã ÙdzÛÝ Ñ³Ù³ÛÝ Ñ³ÛáõÃÛ³Ý, ³ÛÉ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ý»ñϳ å»ïáõãûáõýý»ñç»ñï³ñ³å³ùï»ï ½³ñ ³óÙ³Ý Ýå³ï³ÏÝ»ñÁ, ѳÝñ³ÛÇÝ áõ å»ï³ï³ý ÏÛ³ÝùÇ Ï³½Ù³Ï»ñåÙ³Ý áõ ½³ñ ³óÙ³Ý áéáñ áéáñï- Ý»ñÝ Áݹ ñïáõ ³ÙáÕç³Ï³Ý é³½ù³í³ñáõãûáõý: âáõý»ýù å»ï³ï³ý ѳñ- ÃáõÃÛ³Ý íñ³ ¹»é ë ã»ýù É Ý³Ë³Ó»éÝ»É: âáõý»ýù áý» ³é³çÇϳ»ñÏáõ-

385 »ñ»ù ï»ë³ý»éç ï³ëý³ùû³ïý»ñç áõõ»ýçßý»ñ 412 : ì»ñáñçßû³é Ëáëù»ñÇ Çë- ÏáõÃÛ³Ý Ù»ç ϳñ»ÉÇ Ñ³Ùá½í»Éª ¹Çï³ñÏ»Éáí Ìñ³ ñçª Ãí³Ï³Ý- Ý»ñÇ ÁÝóóùáõÙ Çñ³Ï³Ý³óí»ÉÇù, 4 Ýå³ï³Ï³¹ñáõÙÁ: ²é³çÇÝÁª ½³ñ ³ó³Í»ñÏñÝ»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ï ïýï»ë³ï³ý ³ Ç ³é³ç³ÝóÇÏ ï»ùå»ñç ³å³ÑáíáõÙÝ ª ѳٳ˳éÝ Ý»ñùÇÝ ³ñ¹ÛáõÝùÇ ÙÇçÇÝ Ñ³ßíáí ßáõñç 5 ïáïáë ³ Ç (ÝϳïÇ ³éÝíáõÙ ï³ñ»ï³ý ѳí»É³ Ç ï»ùå᪠Ø.Ø.) ³- å³ñáíù³ý ÙÇçáóáí: гñÏ Ýß»É, áñ Ù»Ï ïáïáëá ÑëÏ³Û³Ï³Ý ï³ñ»ñáõ- ÃÛáõÝ áõýç ½³ñ ³ó³Í ½³ñ ³óáÕ, ³é³í»É ëª áùñ,»ñïñý»ñç ѳٳñ: úñçý³ï, гٳß˳ñѳÛÇÝ ³ÝÏÇ ïíû³éý»ñáí 2015 Ã. г۳ëï³ÝÇ Ðܲ-Ý 11.6 ÙÉñ¹ ¹áɳñÇ ë³ñù³ýáõù, Ðáõݳëï³ÝÇÝÁª 235 ÙÉñ¹Ç, ÇëÏ üñ³ýëç³- ÛÇÝÁª 2830 ÙÉñ¹Ç 413 : Ð»ï ³³ñ, Ðܲ-Ç Ù»Ï ïáïáëá г۳ëï³ÝáõÙ 116 ÙÉÝ ¹áɳñ, Ðáõݳëï³ÝáõÙª 2.35 ÙÉñ¹ ¹áɳñ, üñ³ýëç³ûáõùª 28.3 ÙÉñ¹ ¹áɳñ: àñ»ùý, ½³ñ ³ó³Í»ñÏñÝ»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ï ïýï»ë³ï³ý ³ Ç ³é³ç³ÝóÇÏ Ñ³í»É³ Ç ï»ùå»ñç ³å³ÑáíáõÙÁ ¹»é ë ãç ËáëáõÙ»ñÏñÇ áñ³ï³ï³ý ³é³çÁÝóóÇ ½³ñ ³óÙ³Ý Ù³ëÇÝ: Ø»Ï ßÝãÇÝ ÁÝÏÝáÕ Ðܲ-Ý ÙÇçÇÝ»íñáå³Ï³Ý»ñÏñÝ»ñáõÙ Ùáï³íáñ³å»ë 30 ѳ½³ñ ¹áɳñ, г۳ëï³ÝáõÙª Ùáï 4 ѳ- ½³ñ: ²ÛëÇÝùÝ, Ðܲ-Ç 5 ïáïáë ï³ñ»ï³ý ѳí»É³ Ç ï»ùå ³å³Ñáí»Éáõ ¹»åùáõÙ Ù»Ï ßÝãÇÝ ÁÝÏÝáÕ ³Û¹ óáõó³ýçßáí ÙÇçÇÝ»íñáå³Ï³Ý»ñÏñÝ»ñÇ ³Ûëûñí³ Ù³Ï³ñ¹³ÏÇÝ Ï³ñáÕ»Ýù ѳëÝ»É 40 ï³ñáõó áã ßáõï: ²ñ¹Ûá±ù ÙÇçÇÝ ï³ñ»ï³ý 5 ïáïáë³ýáó ѳí»É³ Ç ï»ùåý ³ÛÝ óáõó³ýçßý, áñá Ù»½ ³å³Ñáí»Éáõ ³ñųݳå³ïÇí ³å³ ³: ºÃ» ³é³çÇϳ Ù»Ï-Ù»ÏáõÏ»ë ï³ë- ݳÙÛ³ÏáõÙ Ù»Ï ßÝãÇ Ñ³ßíáí ã»ýù áõý»ý³éáõ ÙÇçÇÝ»íñáå³Ï³Ý»ñÏñÝ»ñÇ ÝáõÛÝÇëÏ ³Ûëûñí³ óáõó³ýçßý»ñçý Ùáï Ðܲ ³å³ÑáíáÕ ÑÇÙݳíáñ Íñ³ - ñ»ñ, ³å³ ³ÝÇÙ³ëï ÝÙ³Ý Íñ³ ñ»ñá ÏÛ³ÝùÇ Ïáã»É: ÆëÏ ³ÛÉ ËݹÇñÁ, û Ñݳñ³íá±ñ ³å³Ñáí»É ÙÇçÇÝ ï³ñ»ï³ý 5 ïáïáë³ýáó ѳí»É³ Ç ï»ùå: ì»ñ³å³ñáõùáí ϳñ»ÉÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝí»É ÝÙ³Ý ïýï»ë³ï³ý ³ ÇÝ,»Ã» ϳé³í³ñáõÃÛáõÝÁ ³ñ¹Ûáõݳí»ï û ï³ áñíç Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ Ï³åÇï³ÉÁª ß»ßïÁ ¹Ý»Éáí áã û Ïáõë³Ïó³Ï³Ý ÝíÇñÛ³É, ³Ûɪ ³ÝÇÙ³ó áõ ³½ÝÇí ϳ¹ñ»ñÇ íñ³: ÆëÏ ³í»ÉÇÝ ³Ý»É, ù³ýç áñ Íñ³ ñáõù ٻ˳ÝǽÙÝ»ñ, áñáýó ßÝáñÑÇí Ñݳñ³íáñ ÏïñáõÏ Ïñ ³ï»É ÏáéáõåóÇ³Ý Ñ³í³ë³ñ Ùñó³Ïó³ÛÇÝ å³ûù³ýý»ñ ëï»õí»é áéáñ ïýï»ëí³ñáõý»ñç ѳٳñ: Ìñ³- ñç ѳçáñ¹ ÃÇñ³Ë³ÛÇÝ Ýå³ï³ÏÁª ³ñï³Ñ³ÝÙ³Ý ³ Ç Ý߳ݳϳÉÇ ³å³- ÑáíáõÙª ³åñ³ÝùÝ»ñÇ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ñï³Ñ³ÝÙ³Ý Ù³ëݳ³ÅÇÝÁ Ðܲ-áõ٠ѳëóÝ»Éáí ïáïáëç (Ù³ëݳ Çïáñ»Ý Çßï ª ³åñ³ÝùÝ»ñÇ 412 Ø»ñáõÅ³Ý ì.øçù³û»éû³ý, г۳ëï³ÝÝ ³ñ¹Ç³Ï³Ý³óÙ³Ý Ù³ñï³Ññ³í»ñÝ»ñÇ ³éç.å»ï³Ï³Ý Ù»ù»Ý³ÛÇ ïýï»ëáõãû³ý ³ñ» áëù³ý ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñÁ, ì¾ø ѳٳѳÛÏ³Ï³Ý Ñ³Ý¹»ë, 2011, ÃÇí 3, (35), ç 184: 413

386 ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ñï³Ñ³ÝÙ³Ý Í³í³ÉÁ Ðܲ-Ç Ýϳïٳ٠ѳëóÝ»É ïáïáëç Ø.Ø.): ²ìÌ-Ç ïíû³éý»ñáí, 2016 Ã. ÑáõÝí³ñ-¹»Ïï»Ù»ñÇÝ ³ñï³- ѳÝáõÙÁ üú Ý»ñáí ϳ½Ù»É ÙÉÝ ¹áɳñ 414, Ðܲ-ݪ ÙÉñ¹ ¹á- ɳñ (Ðܲ-Ç ÝϳïÙ³Ù Ùáï 17 ïáïáë) 415 : ØÇçÇÝ ï³ñ»ï³ý 5 ïáïáë ³ ³å³Ñáí»Éáõ ¹»åùáõÙ 2022Ã. Ðܲ-Ý Ïëï³óíÇ Ùáï 13.5 ÙÉñ¹ ¹áɳñ, áñç 40 ïáïáëá Ùáï 5.4 ÙÉñ¹ ¹áɳñ : ²ÛëÇÝùݪ 3 ³Ý ³Ù ³í»É, ù³ý 2016Ã., ÇëÏ ³ñï³Ñ³ÝáõÙÁ 5 ï³ñáõù 3 ³Ý ³Ù ³í»É³óÝ»Éáõ ѳٳñ ÙÇçÇÝ Ñ³ßíáí ï³ñ»ï³ý å»ïù 21 ïáïáëáí ³í»É³óÝ»Ýù ³ñï³Ñ³ÝÙ³Ý Í³í³ÉÝ»ñÁ, áñá áñíáõ ïýï»ë³ï³ý ٻ˳ÝǽÙÝ»ñÇ å³ûù³ýý»ñáõù, ³ÝÇñ³ áñí»éç : ²ñï³Ñ³ÝÙ³Ý Ï³éáõóí³ÍùáõÙ 2016Ã. ³Ù»Ý³Ù»Í ï»ë³ï³ñ³ñ ÏßÇéÝ»ñ áõý»- ó»é»ý ѳÝù³ÑáõÙù³ÛÇÝ ³ñï³¹ñ³ÝùÁ (26.4 ïáïáë), å³ïñ³ëïç ëýý¹ç ³ñï³¹ñ³ÝùÁ (23.5 ïáïáë), óÝϳñÅ»ù ÏÇë³Ã³ÝϳñÅ»ù ù³ñ»ñá, óÝ- ϳñÅ»ù Ù»ï³ÕÝ»ñÁ ¹ñ³ÝóÇó å³ïñ³ëïí³í Çñ»ñÁ(18.9 ïáïáë) áã óÝϳñÅ»ù Ù»ï³ÕÝ»ñÁ ¹ñ³ÝóÇó å³ïñ³ëïí³í Çñ»ñÁ (12.3 ïáïáë) 416 : гÝù³ÑáõÙù³ÛÇÝ ³ñï³¹ñ³ÝùÝ ³ñï³Ñ³ÝíáõÙ ÑÇÙݳϳÝáõÙ Ëï³ÝÛáõÃÇ ï»ëùáí, áñç íñ³ ³½¹áõÙ»Ý ³ñ¹ÛáõݳѳÝÙ³Ý Í³í³ÉÝ»ñÁ ѳٳß˳ñ- ѳÛÇÝ ßáõϳÛáõÙ ¹ñ³Ýó Ý»ñÇ ï³ï³ýáõùý»ñá: ²ñ¹ÛáõݳѳÝÙ³Ý Í³í³É- Ý»ñÁ, áûáõãûáõý áõý»óáõ ï»ëýáéá dzÛÇ å³ûù³ýý»ñáõù, ë³ñù³ý³ ³Ï»Ý, ÇëÏ áñíáõ ïýï»ë³ï³ý ٻ˳ÝǽÙÝ É (Ù³ëݳíáñ³å»ë, ѳÝù³í³Ûñ»ñÇ ³ÝÝß³Ý Í³Ëë»ñáí ߳ѳ áñíáõùá) ãç Ëñ³ËáõëáõÙ Ëï³ÝÛáõÃÇ áë³ñ»ý å³ïñ³ëïç ³ñï³¹ñ³ÝùÇ ³ñï³Ñ³ÝáõÙÁ: ²é³ÝÓݳå»ë Ù»Í Ñ»é³Ýϳñ- Ý»ñ ãáõý»ý áã óÝϳñÅ»ù Ù»ï³ÕÝ»ñÇ áõ ¹ñ³ÝóÇó å³ïñ³ëïí³í Çñ»ñÇ Ã³ÝϳñÅ»ù áõ ÏÇë³Ã³ÝϳñÅ»ù ù³ñ»ñç, óÝϳñÅ»ù Ù»ï³ÕÝ»ñÇ áõ ¹ñ³ÝóÇó Çñ»ñÇ ³ñï³Ñ³ÝÙ³Ý Í³í³ÉÝ»ñÇ Ù»Í³óáõÙÁ (í»ñççýçë Ù»ç ½ ³ÉÇ Ý»ñÙáõÍíáÕ ÑáõÙùÇó ëï³óí³í ³ñï³¹ñ³ÝùÇ ³ñï³Ñ³ÝáõÙÁ): àñáß³ïç Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñ Ï³Ý å³ïñ³ëïç ëýý¹ç ³ñï³Ñ³ÝÙ³Ý ³í»É³óÙ³Ý ³éáõÙáí, áñý ³Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝ ãáõýç ³ñï³Ñ³ÝÙ³Ý Í³í³ÉÝ»ñÇ íñ³: ºÃ» 5 ï³ñáõù ³ñï³Ñ³ÝÙ³Ý Í³í³ÉÁ ÏñÏݳå³ïÏíÇ (ÙÇçÇÝ ï³ñ»ï³ý 14 ïáïáë, áñá ¹Åí³ñ ), ³å³ ³ñï³Ñ³ÝáõÙ/Ðܲ-Ý Ï³ñáÕ Ï³½Ù»É ïáïáë (ѳßíÇ ³éÝ»Éáí º²îØ ºØ ³½³ï ÙáõïùÁ ÃÇñ³Ë³ÛÇÝ»ñÏñÝ»ñÇ ³ñïáÝÛ³É é»åçùý»ñá): ÊݹÇñÁ ë³ï³ûý ÙñóáõÝ³Ï ³åñ³ÝùÝ»ñÇ ³ñï³Ñ³ÝáõÙÝ, ÇÝãÇ Ï³ñ»ÉÇ Ñ³ëÝ»É ÙdzÛÝ»ñÏñÇ Ý»ñëáõÙ ³éáÕç Ùñó³ÏóáõÃÛ³Ý ßÝáñÑÇí: ºñÏñÇ Ý»ñùÇÝ ßáõϳÛáõ٠ٻݳßÝáñѳóÙ³Ý ³ëïÇ ³ÝÁ ³ñÓñ, ÇëÏ Ï³é³í³ñáõÃÛ³Ý ïýï»ë³ï³ý Ùñó³ÏóáõÃÛ³Ý 416 ²ñï³Ñ³ÝÙ³Ý Ï³éáõóí³ÍùÁ Ù»ñ ÏáÕÙÇó ѳßí³ñÏí»É ²ìÌ-Ç ïíû³éý»ñáí: î» ë

387 å³ßïå³ýáõãû³ý ٻ˳ÝǽÙÝ»ñÇ Ï³ï³ñ»É³ áñíù³ý Ýå³ï³Ïáí ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÁ ã»ý Ýå³ëïÇ Ùñó³ÏóáõÃÛ³Ý å³ßïå³ýáõãû³ý ³ñ»É³íÙ³ÝÁ ÙñóáõÝ³Ï ³åñ³ÝùÝ»ñÇ ³ñï³¹ñáõÃÛ³ÝÁ: ÜáõÛÝÁ ϳñ»ÉÇ ³ë»É öøò-ç ³ç³ÏóáõÃÛ³Ý áõ ½³ñ ³óÙ³Ý ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÇ í»ñ³»ñû³é: Ìñ³ ñç ÙÛáõë ÃÇñ³ËÁª ³Õù³ïáõÃÛáõÝÁ 12 ïáïáë³ûçý Ï»ïáí Ïñ ³ïáõÙÝ, ÇÝãÁ Ðܲ-Ç ï³ñ»ï³ý 5 ïáïáë ѳí»É³ Ç ï»ùåç ¹»åùáõÙ ÏÉÇÝÇ ³ÝÉáõÍ»ÉÇ, ù³ýç áñ, ÝáõÛÝÇëÏ ïý³ûçý ïýï»ëáõãû³ý Ù»Ï ßÝãÇ Ñ³ßíáí»ññáñ¹ ¹»óÇɳÛÇÝ ËÙÇ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ¹ñ³Ù³Ï³Ý»Ï³ÙáõïÝ»ñÁ ½ ³ÉÇáñ»Ý å³ï³ë ÏÉÇÝ»Ý ³Õù³ïáõÃÛ³Ý ÁݹѳÝáõñ ÍÇó: ÆëÏ å³ßïáý³ï³ý íç ³Ï³ ñáõãû³ý ѳٳӳÛÝ, г۳ëï³ÝáõÙ ³Õù³ïáõÃÛáõÝÁ ï³ñ»ëï½ç ¹ñáõÃÛ³Ù 29.8 ïáïáë 417 : ÆÝã í»ñ³»ñáõù ³Ýí³Ý³Ï³Ý Ýí³½³ áõûý ³ß˳ï³í³ñÓÇ 25 ïáïáë ѳí»- ɳ Ç ³å³ÑáíÙ³Ý ÃÇñ³Ë³ÛÇÝ óáõó³ýçßçý, ³å³ ³ÛÝ ³Ï³Ý ãç ³½¹Ç Á- ݳÏãáõÃÛ³Ý Ï»Ýë³Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ íñ³, ù³ý½ç (4+/-1.5) ïáïáë ݳ Ç ¹»åùáõÙ ÇÝýÉj³óÇ³Ý Ï㻽áù³óÝ»ñ ³Ýí³Ý³Ï³Ý Ýí³½³ áõûý ³ß˳ï³í³ñÓÇ ³ñÓñ³óáõÙÁ: Ìñ³ ñç ÑÇÙÝ³Ï³Ý ³óÃáÕáõÙÝ»ñÇó Ù»ÏÝ Éª»ñÏñÇó Ù»Í ³ñï³ÑáëùÇ Ï³ÝËÙ³Ý í»ñ³»ñû³é ٻ˳ÝǽÙÝ»ñÇ ³Ýï»ëáõÙÝ : ØdzÛÝ ³Ûë ï³ñí³ ³é³çÇÝ»é³ÙëÛ³ÏáõÙ ÐÐ Ùßï³Ï³Ý ݳÏãáõÃÛ³Ý ÃÇíÁ Ýí³½»É Ùáï 5 ѳ½³ñ Ù³ñ¹áí 418, ÇëÏ Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇ ÁÝóóùáõÙ (ÑáõÝí³ñÇ 1-Ç ¹ñáõÃÛ³Ù) Ýí³½»É 252 ѳ½³ñáí 419 (3 ÙÉÝ 238 ѳ½³ñÇó ¹³ñÓ»É 2 ÙÉÝ 986 ѳ½³ñ) 420 : Ìñ³ ñç Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý Ñ³çáÕáõÃÛáõÝÁ áù³ýù ϳåáõÙ»Ý áñíáõ í³ñã³å»ïç Ýñ³ ÃÇÙÇ Ñ»ï: âã»ñ³ ݳѳï»Éáí Ýñ³Ýó Çï»ÉÇùÝ»ñÝ áõ áõý³ïáõãûáõýý»ñá, Ù»ñ ϳñÍÇùáí, Íñ³ ÇñÁ ãç ϳñáÕ ³½ ³ÛÇÝ å»ï³ï³ý í»ñ»éù ³å³ÑáíáÕ ÑÇÙݳíáñ ïýï»ë³ï³ý ËݹÇñ- Ý»ñ ÉáõÍáÕ ³ëï³ÃáõÕà ÉÇÝ»É 421 :»é ³í»ÉÇÝ, ³ÛÝ Ç ½áñáõ ã ÉdzñÅ»ù Éáõ- Í»É ¹ñ³ÝáõÙ ³é³ç³¹ñí³Í ËݹÇñÝ»ñÁ: È³í³ áõûý ¹»åùáõÙ ³ÛÝ ÏÝå³ëïÇ ïýï»ëáõãû³ý ³é³ÝÓÇÝ Ñ³ïí³ÍÝ»ñáõÙ áñáß³ïç ³ßËáõÅáõÃÛáõÝ ÙïóÝ»- ÉáõÝ, ë³ï³ûý ³ñÙ³ï³Ï³Ý ¹ñ³Ï³Ý á áëáõãûáõýý»ñç ³ÛÝ ãç ϳñáÕ Ñ³Ý-»óÝ»É: ä³ï ³éÁ Ù»ÏÝ ª ¹ñ³ÝáõÙ Ý»ñϳ۳óí³Í ã»ý ³ÛÝ ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ïéí³ÝÝ»ñÁ, áñáýù ϳñáÕ ÇÝ»ñÏñÇ ïýï»ëáõãûáõýá Ñ³Ý»É Í³ÝͳÕáõïÇó ßñç³¹³ñÓ³ÛÇÝ ³é³çÁÝóó ³å³Ñáí»É: гßí³ñÏí»É ²ìÌ-Ç Ï³Ûù»ñÇ ïíû³éý»ñç ÑÇÙ³Ý íñ³: гßí³ñÏí»É ²ìÌ-Ç Ï³Ûù»ñÇ ïíû³éý»ñç ÑÇÙ³Ý íñ³: гßí³ñÏí»É ²ìÌ-Ç Ï³Ûù»ñÇ ïíû³éý»ñç ÑÇÙ³Ý íñ³: ²ÝÓ³Ù ³Ý³ã»Éáí áñíáõ í³ñã³å»ïçý ݳ˳ñ³ñÝ»ñÇó»ñÏáõëÇÝ, ϳëÏ³Í ãáõý»ù Ýñ³Ýó ÑÙïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Çï»ÉÇùÝ»ñÇ ÝϳïÙ³Ù (ѳÙá½í³Í»Ù, áñ ÝÙ³Ý Ï³ñÍÇù Ïáõݻݳ Ýñ³Ýó ³Ý³ãáÕÝ»ñÇ»ñ³ÏßÇé Ù³ëÁ):

388 ØÇù³Û»É ØÆø²ÚºÈÚ²Ü Î³é³í³ñáõÃÛ³Ý áñíáõý»áõãû³ý Íñ³ ñç ßáõñç ³Ý³ÉÇ ³é»ñ. áñíáõý»áõãû³ý Íñ³ Çñ, ïýï»ë³ï³ý ³, ³Õù³ïáõÃÛ³Ý Ïñ ³ïáõÙ, ³ñï³Ñ³ÝÙ³Ý Í³í³ÉÁ Ðܲ-Ç ÝϳïÙ³Ù Կառավարության թթ. գործունեության ծրագիրը քննարկելու, վերլուծելու և խորհելու տեղիք է տվել: Դրանում առկա են թիրախային 4 կետ: 1/ՀՆԱ-ի 5 տոկոս տարեկան հավելաճի տեմպ ապահովելու դեպքում մեկ շնչին ընկնող այդ ցուցանիշով միջին եվրոպականին կարող ենք հասնել 40 տարուց ոչ շուտ: 2/Տնտեսվարման ներկա պայմաններում մեծ չեն երկրի արտահանման հնարավորությունները: Եթե նույնիսկ կրկնապատկվի, ապա կարող է կազմել տոկոս: 3/ՀՆԱ-ի տարեկան 5 տոկոս հավելաճի տեմպի դեպքում աղքատության կրճատումը 12 տոկոսով կլինի անհնար: 4/Անվանական նվազագույն աշխատավարձի 25 տոկոսով բարձրացումը էական ազդեցություն չի ունենա բնակչության կենսամակարդակի վրա: :,, Key words: program government, VVP economic freedom, minimal wage

389

390

391

392

393

394

395

396

397

398 :,, Շիրազ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ Կազմակերպության ներքին կառավարման և կազմակերպության ներքին ռազմավարության տեսական և մեթոդաբանական հիմքերը Բանալի բառեր. կազմակերպության ներքին կառավարում, կազմակերպության ներքին ռազմավարության, կազմակերպության ներքին միջավայր Կազմակերպության արդյունավետությունը կախված է ներքին եւ արտաքին միջավայրում մշտական փոփոխությունների հարմարվելու ունակությունից: Արդյունքում, ժամանակակից կազմակերպությունները բախվում են իրենց գործառույթային մեխանիզմների և դրանց կառուցվածքային տարրերի փոխգործակցության բարելավման եւ օպտիմալացման անհրաժեշտության մասին: Այս հոդվածում դիտարկվում են կազմակերպության ներքին կառավարման տեսական և մեթոդաբանական հիմքերը, էվոլյուցիան եւ առանձնահատկությունները ժամանակակից ընկերություններում: Key words: intrafirm management, intrafirm strategy, internal environment of organizations

399

400 ,.

401

402 ²ÚÈÀÜîð²Üø Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

403

404