HoÊe li πume usporiti ili ubrzati globalno zagrijavanje 2 Treba li vuka πtititi? 30

Transcript

1 broj 124 Godina XI., Zagreb, travanj 2007.»asopis za popularizaciju πumarstva ISSN HoÊe li πume usporiti ili ubrzati globalno zagrijavanje 2 Treba li vuka πtititi? 30 U Goi, posljednjem hippie uporiπtu 20

2 MjeseËnik flhrvatske πume«izdavaë: flhrvatske πume«d.o.o. Zagreb Predsjednik Uprave: Darko Beuk Glavni urednik: Miroslav Mrkobrad Novinari: Irena DevËiÊ-Buzov, Antun Z. LonËariÊ, Miroslav Mrkobrad, Vesna Pleπe i Ivica TomiÊ UreappleivaËki odbor: predsjednik Branko MeπtriÊ, Ivan HodiÊ, Mladen Slunjski, Herbert Krauthaker,»edomir KriæmaniÊ, Æeljka Bakran Adresa redakcije: Lj. F. VukotinoviÊa 2, Zagreb tel.: 01/ faks: 01/ direkcija@hrsume.hr miroslav.mrkobrad@hrsume.hr Uredniπtvo se ne mora uvijek slagati s miπljenjima autora teksta. Priprema i tisak: AKD, Zagreb, Savska c. 31 Naklada: 6200 CJENIK OGLASNOG PROSTORA Jedna stranica (1/1) 3600 kn; pola stranice (1/2) 1800 kn; treêina stranice (1/3) 1200 kn; Ëetvrtina stranice (1/4) 900 kn; osmina stranice (1/8) 450 kn. Unutarnje stranice omota (1/1) 5400 kn; 1/2 stranice 2700 kn; 1/3 stranice 1800 kn; zadnja stranica 7200 kn (tu stranicu nije moguêe dijeliti). U ovu cijenu nije uraëunat PDV koji plaêa oglaπivaë. Naslovna stranica: U gnijezdu crne rode Æeljko Gubijan Zadnja stranica: Proljetno protezanje Æeljko Gubijan

3 u ovom broju PLANET ZEMLJA HoÊe li πume usporiti ili ubrzati globalno zagrijavanje? to je to trikontinentalno Ëvoriπte, zaπto padaju blatnjave kiπe i æuti snijeg ZA TITA UMA Velika pozornost zaπtiti πuma od bolesti i πtetnika URE IVANJE UMA DelniËki ureappleivaëi u privatnim πumama UMSKA RAZGLEDNICA Ostatci πuma medunca tek podsjeêaju na nekadaπnju πumovitost kamenog otoka 13. GOSPODARSTVO Bolja startna pozicija 14. INFORMATIKA Kako koristiti Polar help desk ZAKONODAVSTVO HoÊe li mirenje smanjiti broj sudskih sporova i troπkove nastale u njima HRVATSKI KRAJOLICI Petehovac, mjesto vjeëne ljubavi 19. EKSKURZIJE Sjemenarstvo SlovaËkih πuma PUTOPIS / INDIJA U Goi, posljednjem hippie uporiπtu MALA ENCIKLOPEDIJA UMARSTVA Mukinje i brekinje (Sorbus) 25. LJEKOVITO BILJE Bosiljak - kraljevska biljka UMSKO DRVEΔE Lipa nas πtiti, lijeëi, ona je simbol ljubavi i mira UME U KNJIÆEVNOSTI Bor teπkim treskom udari o zemlju, sve se umiri, konji ustuknuπe i zarzaπe LOVSTVO Treba li vuka πtititi i koliko, ili ga veê im previπe 33. LOVA»KI PSI Engleski πpringer πpanijel, ustrajan tragaë 34. RIBOLOV Sabljarka 35. UMSKA MEHANIZACIJA Novosti iz tvornice Hittner KULTURNO-POVIJESNA BA TINA Zidine samostana iz 14. stoljeêa svjedoëe o bogatoj povijesti ovoga kraja 38. IZLOÆBE Korak do novog stoljeêa 39. ZDRAVI ÆIVOT Hobiji su zdravi za duπu i tijelo DOGA AJI Hrvatski πumari Ëetvrti 40. TURISTI»KA RAZGLEDNICA Ureappleen lovaëki dom Leπtat Ëeka goste u loviπtu ZveËevo 1

4 planet zemlja Piπe: Ivica TomiÊ Foto: Arhiv U ME I ÆI VOT NA ZEML JI Znan stve ni ci pro cje nju ju da Êe pri bliæ no 25 po sto ispuπ te nih sta kle nië kih pli no va u at mo sfe ru do la zi ti iz πu ma ko je su po sjeëe ne ili iz go rje le od no sno u sta di ju su pro pa da nja te u at mo sfe ru ispuπ ta ju ug ljië ni diok sid HoÊe li πu me Stal no za gaapplei va nje oko liπa iz tvor nië kih dim nja ka uspo ri ti ili ubr za ti Po sljed njih smo go di na svje do ci ek strem nih kli mat skih pro mje na, od ne sno snih vruêi na do razor nih uëi na ka po pla va i or kan skih vje tro va, a one bi do kraja 21. sto ljeêa mo gle bi ti Ëe sta po ja va. OpÊe poz na to je da se s raz vo jem in du strije uniπ ta va pri rod na rav no teæa na Zemlji ko ja se od osta lih pla neta SunËe va su sta va razli ku je po obil no sti vo de i at mo sferskom omo taëu bo ga tom duπikom, ki si kom te po raz no li koj i bo ga toj flo ri i fau ni. Zad njih sto ti njak go di na do gaapplea ju se br ze i ne pri rod ne pro mjene, ko je ne ga tiv no utjeëu na povrπi nu, pod zem ni svi jet i at mo sfe ru naπe ga pla ne ta u ko ju se sve viπe ispuπ ta ju ve like ko liëi ne razliëi tih otrov nih tva ri. Po sljed njih smo go di na svje do ci ek strem nih kli matskih pro mje na, od ne sno snih vruêi na do razor nih uëi na ka po pla va i or kan skih vje trova, a one bi do kraja 21. stoljeêa mo gle bi ti Ëe sta po ja va. Zbog za top lje nja kli me mi jenja se i ve ge ta ci ja, a pre ma nekim znan stve nim stu di ja ma, li sto pad ne Êe πu me po stup no ustu pi ti mje sto bilj ka ma pri lagoapplee nim vruêoj i su hoj kli mi, πto Êe ima ti utje ca ja na razmje nu iz meappleu vlaæ nog zra ka i at mo sfe re. Kao naj veêi problem na glaπa va se br zi na kojom se glo bal no za gri ja va nje do gaapplea. Za gaapplee na at mo sfe ra - Po je di ni struë nja ci sma tra ju da je glo bal no za top lje nje re zul tat pro mje ne SunËe ve ak tiv no sti, a ne ki to objaπnja va ju iz mje na ma hlad nih i to plih raz dob lja, ka kva su bila u dav noj po vi je sti Zem lje. VeÊina znan stve ni ka ne po dije lje na je u miπ lje nju da su nave de ne kli mat ske pro mje ne po slje di ca emi si je ug lji ko va diok si da i me ta na, zbog Ëe ga na sta je ta koz va ni efekt stakle ni ka. Nai me, ovi su pli no vi æi vot no vaæ ni, jer ima ju funkci ju Zem lji na omo taëa, bez ko je ga bi povrπi na naπe ga pla ne ta bi la oko 30 stup njeva Cel zi je vih hlad ni ja ne go πto je da nas. Po seb no je vaæno na gla si ti i upo zo ri ti da je, na sta vi li se po jaëa no ispuπ tanje πtet nih tva ri u at mo sfe ru, mo guêe da Êe se razi na stakle nië kih pli no va do go di ne tro stru ko po veêa ti. Da nas je u at mo sfe ri pri sutno i do 5000 razliëi tih Ëe sti ca, ko je ne pri pa da ju di je lu njezina pri rod nog sa sta va. Ri jeë je, pri mje ri ce, o pli no vi ma i ae ro so li ma, ne pri rod nim Ëesti ca ma Ëi ji pro mjer ni je veêi od sto to ga di je la mi li me tra. Stva ra se ta ko nji ho va ve lika kon cen tra ci ja u pri rod no obli ko va nome Zem lji nu omotaëu, πto ne ga tiv no utjeëe na pri rod ne eko loπ ke su sta ve na naπem pla ne tu: na flo ru, faunu, li va de, mo ra, ri je ke, jeze ra i dr. UopÊe, otrov nost na ve de nih Ëe sti ca ne ga tiv no dje lu je na æi vi i neæi vi svi jet, s po gub nim i ne ri jet ko nesa gle di vim po slje di ca ma. Nekon tro li ra no ispuπ ta nje plino va pre tvo ri lo je Zem lju u ne ku vr stu to plin ske zam ke pa je pro sjeë na tem pe ra tu ra na naπem pla ne tu u zad njih 100 go di na porasla za je dan Cel zi jev stu panj. Glo bal no zatop lje nje iza zi va top lje nje lede nja ka od no sno po veêa nje razi ne mo ra, koja bi do mo gla porasti za 140 cm. U slje deêih 50 do 100 go di na tem pe ra tu ra bi tre ba la porasti od 3 do 5 Cel zi je vih stupnje va. Pro mje ne kli me ne mogu se zau sta vi ti, ali se mo gu uspo ri ti. Ugroæe nost bilj nog i æivo tinj skog svi je ta - Ono πto po seb no za bri nja va jest ne sta ja nje po je di nih eko loπkih su sta va, oso bi to πum skih eko loπ kih su sta va i moë vara, od no sno znat no ga broja bilj nih i æi vo tinj skih vr sta. 2

5 Pro pa da nje πu ma po naj viπe je po- ve za no s ke mij skom kli mom Po pla ve su po slje di ca kli mat skih pro mje na glo bal no za gri ja va nje? Sva ke go di ne ne sta ne 40 tisuêa poz na tih bilj nih i æi votinj skih vr sta, a pre ma pro cjena ma bio lo ga, u slje deêih 30 go di na ne stat Êe ih joπ 20 posto, πto je po slje di ca ne ga tivno ga Ëo vje ko va dje lo va nja i sve agre siv ni je in du stri ja - l iza ci je. Pre dviapplea se da Êe do kra ja go di ne izu mri je ti mno ge vr ste, a na ju groæe nija su sje ver na po druë ja, gdje bi, pre ma znan stve nim procje na ma, mo glo ne sta ti 70 po sto æi vo ta.oso bi to je oz biljan pro blem, na ko je ga struënja ci upo zo ra va ju, top lje nje le da na An tark ti ku, naj veêe od kra ja zad nje ga le de nog do ba, pri je pri bliæ no go di na. Nai me, An tar tik je u zad njih pe de se tak go di na postao to pli ji za 25 Cel zi je vih stup nje va, a ukup na ko liëina le da sma nje na je Ëak 40 po sto. Po slje di ca je to ozonske ru pe na sta le zbog dje lova nja sta kle nië kih pli no va. Rast tem pe ra tu re od jed noga Cel zi je va stup nja, vje ro jatno do go di ne, mo gao bi ugro zi ti ko ralj ne gre be ne u In dij skom ocea nu, u opasno sti su i trop ske πu me u au stral skome Queen slan du, a pri je ti i po veêan broj poæara na Sredozemlju. Po je di ni znan stve ni ci tvr de ka ko Êe se do naj veêi eu rop ski gra do vi naêi pod vo dom, a u sje ver noj po lut ki za vla dat Êe si bir ska zi ma. Utje caj Golfske stru je, vaæ ne za kli matske pri li ke na eu rop skome kon ti nen tu te uz sje ver noa me rië ku atlant sku oba lu, bit Êe sma njen, πto bi mo glo dove sti do ka ta kliz mië nog le deno ga do ba. Pro pa da nje πu ma i kemij ska kli ma - StruË nja ci tvr de da je da naπ nje pro pa danje πu ma po naj viπe po ve za no s ke mij skom kli mom, pretpo stav lja juêi da oneëiπêe nje sum por nim i duπië nim spo je vima te teπ kim ko vi na ma znatno op te reêu ju naπe πum ske eko su sta ve, sma nju juêi nji hovu vi tal nost. Oso bi to je ne gativ no dje lo va nje oneëiπêe ne at mo sfe re na raz voj πu ma i πum skih eko su sta va - ve li kih pluêa naπe ga pla ne ta. Poz nato je ka ko bi se ne sta nak πuma ne ga tiv no od razio na ri jeke, ko je bi ta koappleer ne sta le ili pro mi je ni le svoj tok. Vaæna ulo ga πu ma u zaπ ti ti oko liπa ogle da se u Ëi nje ni ci da one ublaæa va ju kli mat ske ek streme u su sjed nim na se lji ma i na po ljo pri vred nim povrπi nama, a na veêim po druë ji ma omo guêu ju iz mje nu zra ka, sp rjeëa va juêi po ja vu hlad nih zraë nih stru ja nja. u me u ljetnom di je lu go di ne po veêa vaju vlaæ nost zra ka, ali i njego vo stru ja nje u viπe slo je ve at mo sfe re. Imi sij ska funk cija πu me je ne pro cje nji va, jer se u kroπ nja ma dr veêa na kuplja ju leb deêe Ëe sti ce, meappleu ko ji ma je mno go razliëi tih otro va. Poz na to je da su πu me svo jim po zi tiv nim utje cajem na uëi nak sta kle ni ka znaëaj no ukljuëe ne u sveopêu zaπ ti tu bio sfe re i je dan su od vaæ nih Ëi ni te lja u borbi za spas Zem lje. Meappleu tim, una toë toj Ëi nje ni ci, znan stveni ci u po sljed nje vri je me postav lja ju pi ta nje hoêe li πu me uspo ri ti ili ubr za ti glo bal no za gri ja va nje? Pi ta nje se u prvi mah Ëi ni besmi sle nim i para dok sal nim, jer je i osmoπkol ci ma poz na to da bilj ke ap sor bi ra ju ug ljië ni diok sid ko ji je glav ni uzroë nik global no ga za gri ja va nja, a akci je poπum lja va nja iz gle da ju kao naj bo lji naëin ublaæava nja kli mat skih pro mje na. Zbog za top lje nja kli me mi je nja se i ve ge ta ci ja, a pre ma ne kim znan stve nim stu di ja ma, li sto pad ne Êe πu me po stup no ustu pa ti mje sto bilj ka ma pri la goapplee nim vruêoj i su hoj kli mi, πto Êe ima ti utje ca ja na raz mje nu iz meappleu vlaæ nog zra ka i at mo sfe re. 3

6 Pro cje nju je se da oko 50 po sto svih vr sta na Zem lji æi vi u πum sko me po kro vu, no pre teæit dio njih nam je ne poz nat. Pla net Zem lja Struk tu ra Zem lji nog omo taëa No ta kvo tu maëe nje ipak ni je ko naë no i po sta je dvoj be no. Nai me, pro cje nju je se da oko 50 po sto svih vr sta na Zem lji æi vi u πum sko me po kro vu, a pre teæit dio vr sta nam je ne poz nat. Ljud sko nez na nje o bio loπ koj raz noli ko sti do la zi do izraæa ja po se bi ce u Ëi nje ni ci da ne zna mo ni ko je su najëeπêe vr ste staba la u ama zon skoj praπu mi. Znan stveni ci se pri bo ja vaju mo guê no sti da se ve li ka sta bla, gu taëi ug ljië nog diok si da, pre tvo re u nje go va rasprπi vaëa. Ta se mo guê nost te me lji na to me da Êe zbog glo bal no ga za grija va nja u mno gim πu ma ma po sta ti to pli je, a sta bla Êe doæi vje ti stres. No vo na sta la si tua ci ja po go do vat Êe razmnoæa va nju ku ka ca ko ji Êe jesti liπêe te ogo lja va ti i, konaë no, ubi ja ti mno ga sta bla ko ja Êe u at mo sfe ru ispuπ tati ug ljië ni diok sid. Pro cje njuje se da Êe pri bliæ no 25 po sto ispuπ te nih sta kle nië kih pli nova u Zem ljin omo taë do la zi ti iz πu ma ko je su po sjeëe ne ili iz go rje le. Eko lo zi, zaπ tit ni ci i ljubi te lji pri ro de πi rom svi je ta tra di cio nal no Êe i pri go dom ovo go diπ njega 38. obi ljeæa va nja Dana pla ne ta Zemlje upo zo ri ti svjet sku jav nost i po li tiëa re na opa snost od sve veêeg oneëiπêenja oko liπa. Ujedi nje ni na ro di taj su dan pr vi put obi ljeæi li na meappleu na rod noj razi ni go dine, sa ci ljem da se istak ne nuænost oëu va nja prirod nih re sur sa, a to mu je pret hodio Pro gram o oëu va nju Zem lje, po kre nut mje sec da na prije. Mnogo broj ne or ga n i- za ci je di ljem svi jeta na taj dan æe le upozoriti sve koli ku jav no st na za gaapplee nost zraka, vo de i tla, radioak tiv no zraëenje, iscrp lji va nje ne na dok na di vih ener ge na ta, propa da nje i uniπte nje sta niπ ta, krëe nje i pa ljenje πu ma te nesta nak bilj nih i æivo tinj skih vr sta. I ovo go diπ njom ma ni fe sta ci jom æe li se svi je tu skre nu ti po zornost na opa snost ko ja pri je ti æi vo tu na naπe mu pla ne tu te po moêi Ëo vje ku da po nov no uspo sta vi ve zu s pri ro dom. 4

7 KLIMA, VEGETACIJA, PROMJENE Piπe: prof. Zdenko MarkoviÊ Foto: prof. Z. MarkoviÊ to je to trikontinentalno Ëvoriπte, zaπto padaju blatnjave kiπe i æuti snijeg... Kamere raketoplana Space Shuttle snimile su ovaj zanimljiv detalj Zemljine povrπine i njezine atmosfere. Snimka je vrlo precizna i pouëna. Vidimo veêi dio Europe, cijelo Sredozemlje, Crno more, Malu Aziju, Bliski istok i sjevernu Afriku. Ovdje je tzv. trikontinentalno Ëvoriπte, jedinstvena pojava na Zemljinoj kugli gdje se dodiruju tri kontinenta: Europa, Azija i Afrika. VeÊ na prvi pogled moæemo uoëiti kako Europa zapravo ima malo πume. U ovom sluëaju i malo zelenila, jer je snimka naëinjena potkraj ljeta kad su polja uglavnom æuto-smeapplee boje. Pogledajmo, iduêi od juga prema sjeveru, sliku malo detaljnije. U sjevernoj Africi nazire se gorje Atlas na zapadu te slabo razvedena obala prema istoku. U Sahari se izmjenjuju tamnija podruëja - kamenite pustinje hamade i svjetlije pjeπëane pustinje ergovi koje se pruæaju preko Nila i poluotoka Sinaja i Sirijske pustinje na sjeveroistoku. Saharsku finu praπinu vjetrovi katkad diæu i do desetak kilometara visine (pijesak tek do pribliæno dva metra), te je raznose na sjever i sjeveroistok. Perjanice praπine vidimo iznad obale Alæira, koje privlaëi ciklona koja se upravo stvara iznad Biskajskoga zaljeva. Te vruêe pustinjske vjetrove u ovim krajevima zovu gibli odnosno hamsin. VeÊi dio atmosfere iznad Sredozemlja, kako vidimo, ispunjava æuta praπina. Tada u nas mogu padati tzv. blatnjave kiπe, katkad i æuti snijeg. Cik- Vegetacijska slika Europe ogledalo je klime i ljudske djelatnosti. Klima se mijenjala tijekom dugih eona i danas se polagano mijenja. Na sjevernoj Zemljinoj polutki oëito zatopljava. VeÊa su kontinuirana πumska podruëja (tamno i svijetlozeleno) u Pirenejima, susjednom Akvitanskom bazenu, Centralnom francuskom masivu, Juri, Ardenima, Vogezima, Alpama,»eπkoj, Tatrama. Zatim vidimo πumski Karpatsko-balkanski luk koji postupno nastaje u stepama uz Crno more. 5

8 PovlaËenje ledenjaka u istoënim Alpama ume na juænom Velebitu Predjel JovanoviÊa padeæ na srednjem Velebitu lona iznad sjeveroistoëne Europe tipiëan je primjer ciklone na sjevernoj polutki, odnosno vrtloænog gibanja zraka obrnuto od kazaljke na satu. U svome prednjem dijelu donosi nam topli zrak (jugozapadnjak), a u straænjem (hladna fronta) svjeæi zrak, kada u nas na Jadranu puπe bura, a po kopnu sjeveroistoënjak. Slikovite su obale Azovskoga, Crnoga, Mramornoga i Egejskoga mora. Otrantska vrata odjeljuju Jonsko od Jadranskoga mora koje se najdublje uvlaëi u europsko kopno. Zapadno su joπ Tirensko i Ligursko more. Maπtoviti æitelji istoëne obale Jadrana imaju joπ i Novigradsko, Karinsko, Virsko i Murtersko more, valjda najmanja mora na svijetu! Ti hidronimi upuêuju ne samo na razvedenost obale nego i na oëito burnu i zanimljivu povijest ovih krajeva. Vegetacijska slika Europe ogledalo je klime i ljudske djelatnosti. Klima se mijenjala tijekom dugih eona i danas se polagano mijenja. Na sjevernoj Zemljinoj polutki oëito zatopljava. Danas se vrlo vjerojatno nalazimo u jednom interglacijalu, meappleuledenom dobu. Posljednja oledba odvijala se u diluviju (pleistocenu) kojoj je vrhunac bio prije otprilike godina. Imala je Ëetiri glacijala i tri interglacijala. Tada je ledeni pokrov prekrivao Britanske otoke, sjevernu Europu, sjeverni dio srednje i istoëne Europe, zatim Pireneje, Alpe, Karpate, Orjen, Durmitor, Prokletije i dr. Stalni hladni vjetrovi od ledenih pustoπi nanosili su sitne Ëestice tla i praπinu stvarajuêi lesne (praporne) naslage. Na toj podlozi stvorilo se plodno tlo, stepska crnica ili Ëernozem juæne Rusije, Ukrajine, Rumunjske, Bugarske, Panonske zavale. U nas je ovo tlo zastupljeno u Baranji i istoënoj Slavoniji. U srediπtu slike, sjeveroistoëno od Jadranskoga mora, izmeappleu oblaka, otkriva nam se veêi dio Panonske zavale. Spominjemo joπ jednu zanimljivost - u Maapplearskoj je i Hortogaby puszta, jedina iskonska oëuvana stepa u srednjoj Europi, danas nacionalni park. VeÊa su kontinuirana πum ska podruëja (tamno i svijetlozeleno) u Pirenejima, susjednom Akvitanskom bazenu, Centralnom francuskom masivu, Juri, Ardenima, Vogezima, Alpama,»eπkoj, Tatrama. Zatim vidimo πumski Karpatsko-balkanski luk koji postupno nastaje u stepama uz Crno more. Oblaci na sjeveroistoku djelomice skrivaju borealne πume sjeverne Rusije te Polesje, najveêi neprekinuti pojas πume istoëne Europe u porjeëju rijeke Pripjata u Bjelorusiji. Zelene povrπine sjeverne Engleske i kotske gdje je gornja granica πume niska zbog svjeæe i vlaæne oceanske klime, uglavnom prekriva vrijesak i klekovina. VeÊa neprekinuta πumska podruëja u Hrvatskoj su UËka, Gorski kotar, Velebit, Lika, Velika i Mala Kapela te Pljeπevica u gorskoj Hrvatskoj. U panonskoj i peripanonskoj Hrvatskoj spomenimo Æum berak i Samoborsko gorje, Crnu Mlaku, Petrovu i Zrinsku goru, MoslavaËku goru, planinski niz IvanπËice i Kalnika. Duæ Bilogore πuma se pruæa prema jugoistoku prekrivajuêi i Slavonsko gorje koje okruæuje Poæeπku kotlinu. Slavonska hrastova πuma koja je svoje dostojno mjesto naπla u hrvatskoj knjiæevnosti, pa i svjetskoj literaturi, moæe se potpuno doæivjeti joπ samo u SpaËvanskom bazenu. Valja spomenuti i tzv. galerijske πume koje se proteæu duæ rijeka. Joπ jedna geografska zanimljivost vezana je uz prostor na naπoj slici. To su pojmovi koji su i danas u uporabi - geografska πirina i duæina. Tadaπnji poznati svijet - ekumena, bio je, kako vidimo, izduæen smjerom istok-zapad, a πirok u smjeru sjever-jug. I na kraju, nije sluëajno da su u πirem podruëju ovoga trikontinentalnog Ëvoriπta niknule stare sjajne civilizacije - egipatska, babilonska, hetitska, u Maloj Aziji, i naravno one sredozemne. 6

9 zaπtita πuma UP RA VA U MA KAR LO VAC Uz pro ble ma ti ku zaπ ti te πu ma u ko joj se uz ana l izu bo le sti i πtet ni ka pro vo de mje re nji ho va suz bi ja nja te pre ven ci ja, Odjel za eko lo gi ju kar lo vaë ke Upra ve bri ne se i o zbri nja va nju opa sno ga ot pa da, pro tu poæar noj pre ven ti vi i zaπ ti ti i dru gim po slo vi ma iz svo ga dje lo kru ga U proπ loj go di ni u kar lovaë koj je Upra vi izvrπeno tre ti ra nje pe pel ni ce na 330 ha, mrazov ca na 1200 ha, a hrasto ve ose li sta rice na 880 ha, dok je u svr hu zaπti te sta ba la od div ljaëi po dig nuto 13 km ogra da. Evi den ti ran je i jak in ten zi tet uπi na ko ri amerië koga bo rov ca, te po ja ve ra ka hrasto ve ko re. - Osim praêe nja sta nja ni je bi lo po treb no po du zi ma ti jaëe mje re zaπ ti te. Za bi ljeæe na je i poja va pot kor nja ka na smre ko vim sta bli ma, a taj pro blem rjeπa vao se sjeëom za raæe nih sta ba la - pod sjeêa na osnov ne po ka za telje i smjerove dje lo va nja proπ le go di ne mr. sc. Ivan Gr ginëiê, ruko vo di telj Odje la. Prog no za za ovu go di nu pre dviapplea jaëi na pad mrazov ca, a ako bu de po trebno po du zet Êe se mje re zaπ ti te avio-za praπi va njem. Istodob no, ne oëe ku je se veêi na pad gu bara ti je kom go di ne. Šu me na po druë ju kar lo vaë ke po druæ ni ce Ve li ka po zor nost zaπ ti ti πu ma od bo le sti i πtet ni ka mr. sc. Ivan Gr ginëiê Zbri nja va nje opa snoga i neo pa snog ot pa da ta koappleer je jed na od ak tiv no sti Upra ve na Ëi jem se po druë ju veê pu nih sedam go di na vo di bri ga o razvrsta va nju ot pa da ko ji na sta je u proiz vod nji, u s klad u s vrijedeêim za kon skim pro pi si ma. Kar lovëa ni su meappleu pr vi ma iz gra di li skla diπ te za po hra njiva nje pe sti ci da. Uz pe sti ci de u nje mu se po hra nju je i sva praz na am ba laæa na sta la upora bom pe sti ci da. Skla diπ te je na prav lje no ta ko da u pot puno sti za do vo lja va sve za kon ske nor ma ti ve iz po druë ja go spoda re nja ot pa dom i zaπ ti te okoliπa. Za po tre be ra da s pe sti ci dima ime no va ni su i osposobljeni odreapplee ni rad ni ci, ali i od go vorne oso be po πu ma ri ja ma. Da bi Piπe: Vesna Pleπe Foto: V. Pleπe se ta vr sta po sla mo gla od govor no i kva li tet no obav lja ti, po treb no je ima ti cer ti fi kat. Pro tu poæar na zaπ ti ta i izra dba ope ra tiv nih pla nova zaπ ti te od poæa ra je dan je od po slo va u Odje lu koji izi sku je do sta tru da i vreme na. Kar lo vaë ka je jed na od kon ti nen tal nih upra va s najveêim bro jem poæa ra. Goto vo 90 po sto svih poæa ra izbi ja u pro ljeêe kad su u ti je ku po ljo pri vred ni ra do vi i ËiπÊenje po ljo pri vred nih povrπi na. No za razli ku od pri jaπ njih go di na, u evi den ti rana su tri poæa ra na 1,75 ha, πto je da le ko ispod pro sje ka 7

10 U oëiπêe no je oko 23 ha pro tu poæar nih pro sje ka. Ove go di ne do dat no Êe se oëi sti ti joπ 8 ha pro sje ka ko je su ob rasle dr veêem. Odjel za eko lo gi ju kar lo vaë ke po druæ ni ce osno van je go di ne. Uz ru ko vo di te lja, u nje mu ra di dvo je struë nih su rad ni ka, za zaπ ti tu πu ma i eko lo gi ju. Od go diπ njeg eta ta kar lo vaë ke po druæ ni ce ko ji je u iz no sio m 3, po sjeëe no je m 3 sa ni ta ra. (2005., uspo red be ra di, evi denti ra no je 11 poæa ra s ma te ri jalnom πte tom od mi li jun i pol ku na). Ne ko li ko go di na prije, 1998., bi lo je 30 poæa ra, s pro ci je nje nom ma te ri jal nom πte tom od dva i pol mi li ju na ku na, a joπ dvi je go di ne pri je, 1996., πte te od poæa ra iz no si le su Ëe ti ri mi li ju na ku na. U prosje ku πte ta po jed nom poæa ru pro cje nju je se na pribliæno sto ti suêa ku na. - Po du zi ma ju se sve mje re kako bismo bi li πto uëin ko vi ti ji u nji ho vu suz bi ja nju - kaæe mr. Gr ginëiê. - Donijeli smo ope ra tivne pla no ve zaπ ti te od poæa ra, razraappleen je i naëin oba vjeπ ta vanja va tro ga snih po stroj ba i po lici je u sluëa ju iz bi ja nja poæa ra. Upra va πu ma ima dvje sto tinjak oso ba ospo sob lje nih za poslo ve na zaπ ti ti πu ma od poæara. Dio po slo va od no si se i na pre ven ci ju, gdje se pro midæ benim ma te ri ja lima (pla ka tima i le tcima) jav nost upo zo ra va na rad nje ko je mo gu po go do va ti nji ho vu iz bi ja nju, ali i naëi ni ma nji ho va sp rjeëa va nja. U oëiπêe no je oko 23 ha pro tu poæar nih pro sje ka. Ove go di ne do dat no Êe se oëi sti ti joπ 8 ha pro sje ka ko je su ob rasle drveêem, a sve to zbog lakπe dostup no sti te re na va tro ga snim vo zi li ma u sluëa ju poæa ra. Pra ti se i sta nje oπ teêeno sti πu ma od pu tem vizual ne pro cje ne oπ teêe no sti kroπa nja, pre ma Pro gra mu IPC Fo re stes, u ko ji su ukljuëe ne po eu rop skom mo de lu i ci je le Hrvat ske πu me. Na po druë ju Po druæ ni ce opaæa nja se obavljaju na Ëe tiri bioin di ka cij ske plo he (16x16 km) i na je da naest osnov nih plo ha (mreæa 4x4 km). Na ukupno je da naest plo ha pro cje nom je obu hvaêe no ukup no 360 staba la razliëi tih vr sta, od Ëe ga su tek dva sta bla cr no go ri ce. Re zul ta ti pro cje na po hranju ju se i obraappleu ju u ba zi poda ta ka u mar skoga in sti tu ta Ja stre bar sko za ci je lu Hr vat sku. Tre ba na po me nu ti da je na podruë ju Po druæ ni ce u omje ru smje sa bje lo go ri ca za stup lje na s 95 po sto, a cr no go ri ca s pet po sto. Proπ le je go di ne po dva dese ti put pro ve de na go diπ nja pro cje na oπ teêe no sti πu ma, a iz do bi ve nih re zul ta ta vid lji vo je po veêa nje znatne oπ teêe nosti kod hrasta luæ nja ka i kit njaka, ko ja u pro sje ku iz no si 21 po sto. Naj za stup lje ni ja vr sta u drv noj za li hi, obië na bu kva, ima ma li udio znat ne oπ teêeno sti sta ba la ko ja iz no si tek jedan po sto. - Se dam de se tih go di na proπloga sto ljeêa grad njom au toceste i pro ko pa va njem ka na la Ku pa-ku pa do dat no je na ruπen vod ni reæim, a sve se to ne gativ no od razi lo na sa sto ji ne u Po kup skom ba ze nu. Naj viπe su stra da le sa sto ji ne hrasta luæ njaka, i to na po druë ji ma πu ma ri ja Ja stre bar sko i Dra ga niê - kaæe Gr ginëiê. Mje re su zaπ ti te i sa ni tarne sjeëe, ko ji ma se iz sa sto jina ukla nja ju za raæe na i oπ teêena sta bla. Od go diπ njeg eta ta kar lo vaë ke po druæ ni ce ko ji je u iz no sio m 3, posjeëe no je m 3 sa ni ta ra. Pre ma vr sta ma dr veêa po sjeëeno je kroz sa ni tar ne sjeëe: 4200 m 3 je le, 3600 m 3 smre ke, 4300 m 3 hrasta kit nja ka, m 3 hrasta luæ nja ka i 1300 m 3 amerië koga bo rov ca. U su rad nji sa u mar skim insti tu tom iz Ja stre bar skoga provo di se i zdrav stve ni nad zor sjemen skih sa sto ji na, te kva li te te sje me na. Na po druë ju Po druæni ce na la zi se ne ko li ko sje menskih sa sto ji na hrasta kit nja ka i hrasta luæ nja ka, polj skoga ja sena, jo he, te obië ne bu kve. Ti jekom proπ le go di ne s kup lje no je kg æi ra hrasta luæ nja ka, a u trav nju proπ le go di ne u svrhu zaπ ti te æi ra izvrπe no je tro vanje glo da va ca. Kar lo vaë ka Upra va gospo da ri di je lom i Par kom pri rode Æum be rak ko ji se pro sti re na te re ni ma πu ma ri ja Ozalj, KraπiÊ i Ja stre bar sko, i te πu me zau zi maju ha. u me po seb ne namje ne zau zi ma ju 858 ha. Tu su zaπ tit ne πu me ko je u ukup noj povrπi ni zau zi ma ju sedam po sto povrπi ne. U go spo da re nju ovim πu ma ma po sveêu je se, u s klad u sa za kon skim pro pi si ma, po sebna bri ga i vr sta zaπ ti te. u ma u GJ Br gud Ogr jev iz pri vat ne πu me VeÊ go di na ma za po sle ni ci Odje la za ureapplei va nje πu ma del nië ke po druæ ni ce uz dræav ne ureappleuju i pri vat ne πu me na po druë ju Gor skoga ko ta ra. Za hva lju juêi isku stvu u to me po slu, ureappleivali su pri vat ne πu me i u ne kim dru gim kra je vi ma, po sljed nje u opêi ni Ma tu lji, gdje se izra dbom pro gra ma go spo da re nja htje lo uvesti re da u go spo da re nje pri vat nim πu ma ma 8

11 ureappleivanje πuma Vla ka u pri vat noj πu mi ce odu vi jek su bi le u pri vatnom vla sniπ tvu, ali su im se Ëe sto mi je nja li i go spo da ri. Do bi le su u sklo pu go spoπti je Raπ por i pri pa da le su pazin skim gro fo vi ma. Po sli je toga doπ le su pod vlast Ve ne ci je i osta le su pod tom vlaπêu do Ka da je grof Kr sto Fran ko pan Brinj ski do bio u posjed feud Po stoj nu i Kras, donio je od lu ku da et nië ki ojaëa svo je no ve po sje de na se lja vanjem Ëa kav skoga puëan stva u Ve le i Ma le Mu ne, Br gud i Æeja ne. Obra di vo zem ljiπ te bi lo je po di je lje no meappleu opêi na rima na utvrapplee ni broj par ce la, tzv. Se liπ te, ta ko da se ob ve za da va la na osno vi bro ja par cela. Sta nov niπ tvo je obraapplei va lo zem ljiπ te, te ga je do bi lo u trajni i na sljed ni za kup. U meappleu vre me nu mi je njaju se vla sni ci na tom po druëju, Fran cu zi i Au stri jan ci. Go dine 1848., uki da njem kmet stva, kme to vi ko ji su ima li pra vo sluæ no sti u vla ste lin skim πu mama i paπ nja ci ma do bi li su u posjed dio vla ste lin skih πu ma i paπ nja ka. Dio ovih πu ma za jed nië ko je vla sniπ tvo (tzv. ko mu na le) i ko ri sti ih sta nov niπ tvo pro porcio nal no za stup lje no sti u se lu. SliË ne ta kve za jed ni ce po sto ja- Piπe: Vesna Pleπe Foto: B. Pleπe Zbog bl izi ne mor ske oba le, πu me u sve tri go spo dar ske je di ni ce odu vi jek su se isko riπ ta va le. Pret po stav lja se da se u nji ma uglav nom obavljala pre bor na sjeëa. Sje kla su se naj ljepπa bu ko va, hrasto va i gra bo va sta bla. Od njih su se izraapplei va la ve sla, duæi ce, di je lo vi za ko la, a od sit ni jeg ma te ri ja la pa lio dr ve ni ug ljen. URE I VAN JE PRI VAT NIH U MA / OPΔI NA MA TUL JI Del nië ki ureapplei vaëi u pri vat nim πu ma ma Pr vi Pro gram go spo da renja pri vat nim πu ma ma na po druë ju opêi ne Matu lji na prav ljen je za Gospo dar sku je di ni cu Mu ne joπ go di ne i vri je di do Dru ga dva pro gra ma izraapplee na su za GJ Æe ja ne ( ) i po sljed nji, proπ le go di ne, za GJ Br gud za raz dob lje Pro gram go spo da re nja πuma ma i πum skim zem ljiπ tem za GJ Mu ne izra di li su u ci jelo sti del nië ki ureapplei vaëi, dok je osta la dva pro gra ma na pra vila pri vat na tvrtka Pan pro jekt iz Ri je ke, uz po moê ureapplei vaëa iz Del ni ca. Po vi je sno gle da no, πume sve tri go spo dar ske je di nile su i u osta lim kra je vi ma Hrvat ske pod na zi vom zem ljiπ ne za jed ni ce (npr. u Gor skome ko ta ru). Zem ljiπ ne za jed ni ce i ko mu na le uki nu te su No zbog si ro maπ tva ko mu na le su vraêe ne sta nov niπ tvu ovoga kra ja (je di no na tom podruë ju Hr vat ske). Tre ba istaknu ti da su πu me ko mu na la detalj no po di je lje ne povrπin ski i Povrπi nom je naj veêa GJ Br gud s 1997 ha, GJ Æe ja ne ima 1498 ha, a GJ Mu ne 1815 ha. 9

12 πumska razglednica sva ki sta nov nik zna ko ji je nje gov dio i gdje se na la zi. Po je di ne ko mu na le na podruë ju ΔiÊa ri je bi le su i geodet ski snim lje ne (ispar ce lira ne), ali zbog si ro maπ tva lo kal noga sta nov niπ tva ta par ce la ci ja ni ka da ni je prove de na u grun tov ni ci. Zbog bl izi ne mor ske oba le, πu me u sve tri go spodar ske je di ni ce odu vi jek su se isko riπ ta va le. Pret po stavlja se da se u nji ma uglavnom obavljala pre bor na sjeëa. Sje kla su se naj ljepπa bu ko va, hrasto va i gra bo va sta bla. Od njih su se izraappleiva la ve sla, duæi ce, di je lo vi za ko la, a od sit ni jeg ma teri ja la pa lio dr ve ni ug ljen. Drve ni ug ljen na taj se naëin pri pre mao po seb no iz meappleu dva svjet ska ra ta, pa sve do U vreêa ma se sa mari com ili vo lov skom za pregom vo zio u Ita li ju i pro davao na ta moπ njem træiπ tu. Zbog tr go vi ne ug lje nom razvi la se do bro i mreæa kolskih pu to va, ko je je odræava lo lo kal no sta nov niπ tvo. Bi li su izraapplee ni vr lo kva li tetno (s ka me nim pod zi di ma), πto se i da nas vi di na te re nu. VeÊi na drv nih sor ti me na ta pro da va la se u Ri je ci ili iz vozi la u zem lje oko Sre do zemnoga mo ra. Sve tri go spo dar ske je dini ce na la ze se na po druë ju opêi ne Ma tu lji. Povrπi nom je naj veêa GJ Br gud s 1997 ha, GJ Æe ja ne ima 1498 ha, a GJ Mu ne 1815 ha. U svim se tim go spo darskim je di ni ca ma do izra dbe pro gra ma ra di lo sti hij ski. Go spo da ri lo se od Ëe sti ce do Ëe sti ce, razliëi to pre ma po tre ba ma i mo guê no stima πu mo vla sni ka. In ten zivni je se go spo da ri lo πu mama uz pro met ni ce, dok je osta tak po druë ja pod πumom bio za ne ma ri van, zbog veêih troπ ko va sjeëa i iz vlaëe nja drv nih sor ti mena ta. Go spo da ri lo se ta ko da se obav ljala sa mo nuæna doz na ka, od no sno sje klo og rjev no drvo. Go spo da re nje su oteæa va li i ne sreapplee ni imovin skoprav ni od no si, usit njene Ëe sti ce, ne sreappleen ka ta star i grun tov ni ca, te viπe vla sni ka na jed noj Ëe sti ci. U æe lji da se si tua ci ja promi je ni, u opêi ni Ma tu lji kre nuli su uz po moê πu ma ra u sreappleiva nje sta nja na te re nu. Pr vo je ureapplee na GJ Mu ne, za ko ju su te ren ski ra do vi obav lje ni ti jekom 2000.,a za Br gud i Æe ja ne neπ to poslije. Da bi se na pra vili kva li tet ni pro gra mi go spoda re nja za sve tri go spo dar ske je di ni ce, tre ba lo je aæu ri ra ti po dat ke. Pri te ren skim ra dovima opi sa sa sto ji na i pri kuplja nja tak sa cij skih ele me na ta, te uredske obra dbe po da ta ka, for mi ra ni su i ureappleaj ni razre di u s klad u s Pra vil ni kom o ureappleiva nju πu ma. U tim pro gra mi ma go spoda re nja posebno su istak nu ti ci lje vi go spo da re nja ovim πuma ma, na naëin da se po tenci ra ju eko loπ ke funk ci je uz pod iza nje nji ho vih proiz vod nih mo guê no sti. Iznimno su vaæ ni struë no voapplee ni πum skouz goj ni za hva ti ko ji Êe ima ti za cilj: - proiz vod nju kva li tet ni jih drv nih sor ti me na ta, - pri voapplee nje sa sto ji na u njiho vo op ti mal no sta nje, - omo guêa va nje pri rod ne ob no ve sa sto ji na, - pot po ma ga nje raz vo ja poæelj nih i go spo dar ski vrjedni jih vr sta dr veêa, - πum skouz goj nim za hva tima u ma nje vri jed nim sa sto jina ma tre ba ubr za ti pri je laz u vrjed ni je sa sto ji ne, - u mlaappleim sa sto ji na ma omo guêi ti in ten ziv ni ji i kva litet ni ji pri rast drv ne ma se, - sve to uz oëu va nje i poboljπa nje eko loπ ke rav no teæe. U pro gra mi ma go spo da renja de fi ni ra na je opêa osno va sjeëa i pro pi sa ni πum skouz gojni ra do vi u sve tri go spo darske je di ni ce, πto je no vost u usporedbi s prijaπnjim go spoda re njem. Svi pro gra mi usklaapplee ni su sa um skogo spodar skom osno vom po druë ja i pro stor nim pla nom Pri morsko-go ran ske æu pa ni je. U MA RI JA PAG (UP RA VA U MA SENJ) Ostat ci πu ma m ne ka daπ nju πu Otok Pag zvao se u rim sko do ba, zbog svoga buj nog ze le ni la, zlat ni otok (In su la au rea). Da nas je od svih ja dran skih oto ka naj go li ji. No taj ka me ni ti otok svo jevr sna je po seb nost. U mo ru ka me na i lju toga krπa, ma lo tko bi po vje ro vao da Pag skri va po sljed nja otoë na bla ta, ka ko se na oto ci ma na zi va ju moë va re. Usred svo je ka me ne pu sti nje skri va i jed nu od naj bo lje oëu va nih sa sto ji na hrasta me dun ca, πu mu Du bra va Ve lo i Ma lo bla to te Kolan sko bla to pra ve su ma le oa ze usred ove ka me ne pu sti nje te su ujed no i sta niπ te iznim no ri jetkih moë var nih pti ca. Ova su bla ta i zaπ tiêe ni or ni to loπ ki re zer va ti zbog svo je iz nim ne vri jed no sti. No taj po ve liëi ni pe ti otok na Ja dra nu skri va joπ mno go to ga. Kre ne mo li od kraj njeg sje ve ra i mje sta Luna, naiêi Êe mo na ma sli ne, ka ko kaæu do maêi lju di, sta re oko tisuêu go di na. Ne znam ko li ko su za pra vo sta re, no ti di vo vi ulije va ju stra ho poπ to va nje svi ma ko ji pro la ze ce stom od Lu na pre ma No va lji. Du go go diπ nju tra di ci ju ma sli nar stva do ka zuje i Lunj ska ma sli na da ko ja se odræa va u trav nju ove go di ne. Joπ jed na je po seb nost ovoga sred njo dal ma tin skog oto ka i nje go va po di je lje nost na dvije æu pa ni je, pa ta ko sje ver ni 10

13 Ma lo je ze le nih povrπi na na Pa gu - alep ski bor ukljuëu je se u do me nu mje snih za jed ni ca, a godine for miran je OOUR u ma ri ja Pag. Da nas πu ma ri ja go spo da ri s dvi je go spo dar ske je di ni ce, GJ No va lja i GJ Pag, ukup ne povrπine ha. VeÊi dio tih povrπina, 4324 ha, ne plod no je πumsko zem ljiπ te, ob raslo je 758 ha (od to ga 347 ha ma ki je i pa njaëe hrasta cr ni ke, 21 ha pa njaëa hrasta me dun ca i 389 ha alepskog bo ra). Upra vo su u izra dbi no ve osno ve za te dvi je go spodar ske je di ni ce. u ma ri ja Pag zapoπ lja va de set rad ni ka; uz upravi te lji cu Lji lja nu LonËar (ko ju tre nu taë no za mje nju je Saπa Petro viê iz U P-a Senj), tu je re virnik An te DevËiÊ, tri Ëu va ra πu me te pet rad ni ka. U sklo pu u mari je u No va lji se na la zi rasad nik Piπe: Irena DevËiÊ Buzov Foto: M. Babajko Osnov ni su ci lje vi go spo da re nja πum skim po kro vom osi gu ra nje sta bil no sti eko su sta va, odræa va nje i po boljπa nje opêe ko ri snih funk ci ja, pro gre siv no po traj no go spo da re nje, uprav lja nje i isko riπ ta va nje πu ma i πum skih ta la na naëin i u ta kvoj mje ri da se odræa va nji ho va bio loπ ka raz no li kost. e dun ca tek pod sjeêa ju na mo vi tost ka me nog oto ka dio oto ka i grad No va lja pripada ju pod LiË ko-senj sku æu pa niju, a juæ ni dio oto ka s gra dom Pa gom na la zi se u Za dar skoj æu pa ni ji. u ma ma i πum skim zemljiπ tem oto ka go spo da ri u mari ja Pag, jed na od naj mlaappleih πu ma ri ja senj ske Upra ve. Ut e- me lje na je go di ne, na sli jedivπi nekadaπnji OOUR iz go di ne. Po dat ci o πu mar stvu Du bra va - Han zi na oto ka Pa ga i inaëe su vr lo oskudni. Do go di ne ne po sto je ni ka kvi za pi si. Te je go di ne Pag pot pao pod sa stav ri jeë ke re gije pa su tim sli je dom πu me otoka Pa ga bi le pri po je ne u ma ri ji Rab u sa stav um skoga go spodar stva Senj. u ma ri ja Rab s paπkim je πu ma ma go spo da ri la do g., ka da je OpÊin ska skupπti na Pag od bi la pre ni je ti πumska zem ljiπ ta na u ma ri ju Rab. Na kon to ga πu mar stvo na Pa gu hor ti kul tur nog bi lja. Ukup na drvna za li ha iz no si m³, dok je go diπ nji teëaj ni pri rast 723 m³. Osnov ni su ci lje vi go spo da renja πum skim po kro vom osi gu ranje sta bil no sti eko su sta va, odræava nje i po boljπa nje opêe ko ri snih funk ci ja, pro gre siv no po traj no go spo da re nje, uprav lja nje i iskoriπ ta va nje πu ma i πum skih ta la na naëin i u ta kvoj mje ri da se odræa va nji ho va bio loπ ka raz no likost, pro duk tiv nost, spo sob nost Ko lan sko bla to Na oto ku da nas ima oko ova ca, a go diπ nja je proiz vod nja paπ koga si ra oko 80 to na. Na Pa gu se go diπ nje proiz ve de to na so li, πto iz no si dvi je treêi ne od ci je le proiz vod nje u Hr vat skoj. Sol se na zi va la bi je lim zla tom i bi la je stra teπ ki proiz vod. 11

14 U πu mi me dun ca vi na - mli je ko paπ ke ov ce. Ono je oso bi ta oku sa, ima sa stoj ke ko je ovë je mli je ko s dru gih podruë ja ne ma. Ka ko je otok Pag iz razi to krπo vit, πkrt je tra vom te po kri ven slo je vi ma po so li ce ko je bu ra raz ba cu je ti je kom zi me. Upra vo zbog te mjeπa vine tra va raz nih oku sa s pri mjesom mor ske so li, mli je ko paπke ov ce iznim no je, spe ci fië no i ne moæe se do bi ti ni ka kvim umjet nim naëi nom. U to me je bit ono ga πto paπ ki sir Ëi ni poseb nim u sva kom smi slu. Paπ ki sir pripa da u ka te gori ju tvr dih si re va. Kr hak je, topi se u usti ma, ali ne moæe se, kao dru gi si re vi, ko ri sti ti za pripra vu je la ko ja zah ti je va ju toplje nje si ra na vi so kim tem pera tu ra ma. Nai me, paπ ki se sir, stav ljen na vi so ku tem pe ra tu ru (na ta vu, na pri mjer), neêe otojal ugraappleen u te me lje Ve neci je, ne ka daπ nje kra lji ce Jadra na. PeËat pot pu noj go le ti uda rio je pa stir sko-ovëar ski naëin æi vo ta naπih pre da ka, uvelike pri su tan i da nas. To nas do vo di do iduêe po sebno sti ovo ga kra ja, a to je paπka ja nje ti na i paπ ki sir. Na oto ku da nas ima oko ova ca, a go diπ nja je proizvod nja paπ koga si ra oko 80 to na. U po stup ku proiz vodnje paπ koga si ra do da nas su se zadræa le drev ne li burn ske teh no lo gi je. Po seb nost paπ - kome si ru da je osnov na si ro- pi ti ne go Êe se pot pu no stvrdnu ti. Paπ ka sol i paπ ka Ëip ka ta koappleer su zna me ni to sti otoka.»ip kar ska πko la osno va na je u gra du Pa gu go di ne. Pr vot na Ëip ka na iglu ve za na je uz pod lo gu na stan ka i sto ga je uvi jek stro go geo me trij skih uzo ra ka. Je dan je od osnov nih obli ka pr vot ne paπ ke Ëip ke koju na la zi mo na fol klor nome ruhu re tiëe la. To je kva drat ni prostor ure zan u plat nu i ispu njen ni ti ma po put pau ko ve mreæe po ko joj se bo dom oba me ta πiva ju æe lje ni mo ti vi uk rasa. Rad u pr vot noj re tiëe li Paæanke nazi va ju paπ ki teg, πto znaëi æen ski ruë ni rad. To je mu kotr- ob nav lja nja, vi tal nost i po ten cijal ka ko bi se ispu nja va le bit ne eko loπ ke, go spo dar ske i so ci jalne funk ci je bez πte te za dru ge eko su sta ve. Naj viπi vrh oto ka Pa ga je Sv. Vid s 348 m n. v., dok su osta li vr ho vi u raspo nu od 20 m do 245 m. Ia ko je danas naj go li ji od svih ja dranskih oto ka, usred svo je kame ne pu sti nje skri va jed nu od naj bo lje oëu va nih sa stoji na hrasta me dun ca, πu mu Du bra va-han zi ne. Da nas je to, do duπe, sa mo ma li ostatak vri jed nih πu ma ko je su u dav na vre me na pre kri va le otok Pag. Ta ko u istraæ nim ra do vi ma ar heo lo ga don Frane Bu liêa sto ji da su ne ka daπnje vri jed ne πu me hrasta medun ca ne sta le pod sje ki rom MleËa na Ëi ji je drv ni ma te ripan, du go tra jan i pre c izan posao ko ji zah ti je va pu no strp ljenja, do bro oko i uvi jek mir ne i Ëi ste ru ke. Pag je od 16. sto ljeêa najsje ver ni ja so la na u Hr vat skoj. U sa mome mje stu na la ze se gole ma ka me na skla diπ ta so li - Prosi ka. Proiz vod nja so li do no si la je Pa gu i u proπ lo sti bo gat stvo, ali i pro ble me. Zbog so li su Paæani Ëe sto ra to va li, ali su jed na ko ta ko zbog nje i uglav nom dobro æi vje li. Sol se na zi va la bije lim zla tom i bi la je stra teπ ki proiz vod bez ko jeg je sto ljeêima æi vot bio ne za mi sliv. Upravo je proiz vod nja so li Pa gu dava la ve li ko znaëenje ti je kom nje go ve du ge po vi je sti. Tra di cija proiz vod nje so li naj vje ro jatni je po tjeëe iz do ba pr vog nase lja va nja na ovim po druë ji ma. Na Pa gu se go diπ nje proiz ve de to na so li, πto iz no si dvije treêi ne od ci je le proiz vod nje u Hr vat skoj. Ba ze ni so li pro stiru se na tri Ëe tvor na ki lo me tra. Raz vo ju so lar stva u Pa gu pri doni je li su, pri je sve ga, geo morfo loπ ki i kli mat ski uvje ti. Naime, ba ze ni so li smjeπ te ni su u pri rod nom pliêa ku u ko jem je stru ja nje mo ra vr lo sla bo. Dno je po kri ve no pri rod no ne pro pusnim mu ljem (po pla ti), pa su tako, uz stal ni vje tar ko ji puπe ti jekom pro ljet nih i ljet nih mje se ci, stvo re ni uvje ti za br zo ispa ra vanje mo ra i la ko pri kup lja nje soli. Uz to, so lar stvu po go du je i Ëi nje ni ca da u Pa gu ne ma veli kih i obil ni jih oborina. Ne kada se sol proiz vo di la is kljuëi vo u ba ze ni ma so li, i to priprav ljanjem sa la mu re (mo re vi so ke sla no sti). Ka da bi se na dnu baze na pri ku pi la sol, ona se zgriba njem (pri kup lja nje lo pa tom) stav lja la na hr pe te po tom ubaci va la na va go ne te. Va go ne ti su bi li di je lo vi kom po zi ci je malog te ret nog vla ka ko ji je sol do vo zio u skla diπ ta. Pri je va gone ta, sol se s ba ze na pre vo zi la pe ni ca ma (ma lim te ret nim brodo vi ma) i je dre nja ci ma. Da nas se sol proiz vo di za gri ja va njem mor ske vo de, a ba ze ni so li izgu bi li su go to vo sva ko go spodar sko znaëe nje te su zadræa ni is kljuëi vo u spo me nië ko-tu ri stiëke svr he. Elek tra ne na vje tar Bur na je i du ga po vi jest gra da Pa ga. Na mje stu na kojem se da nas na la zi, po dignut je u raz dob lju od do go di ne. U an tië ko doba grad se dva pu ta se lio. Do kra ja 4. sto ljeêa po sto jao je na mje stu ko je se zva lo Ca ska (lat. Ki ssa ili Ci ssa). Ca ska je po tonu la zbog po tre sa (pre ma legen di, Ca sku je po to pio sam Bog zbog raz vrat no sti i bo gohu lje nja u tom bo ga tom gradu). U 10. sto ljeêu grad Pag u pot pu no sti je ur ba ni zi ran; ima grad ske zi di ne, ku le, for ti ce, trgo ve, cr kve, sa mo sta ne, puë ke na seo bi ne i pa laëe. Sta nov ni ci su se ba vi li tr go vi nom, ri bo lovom, stoëar stvom, bi li su morna ri i proiz voappleaëi so li. Go di ne 976. kralj Stje pan Dræi slav oslobaapplea Pag od bizant ske vla sti i za upra vi te lja gra da po stav lja hr vat skog æu pa na. Po put veêine sre do zem nih gra do va i Pag je, ovi sno o po vi je snim pri li kama, doæiv lja vao svo je uspo ne i pa do ve. Je dan je od najvaænijih do gaapplea ja u po vi je sti gra da Pa ga do bi va nje Bu le kra lja Bele IV. ko jom se Pa gu do dje lju je sta tus slo bod noga kra ljev skoga gra da go di ne. Na kon toga ubr za no se go spo dar ski razvio. U Pa gu se sto ljeêi ma æi vot te me ljio na ko dek su obiëaj nog pra va. Paæa ni su æe lje li au to nomi ju za ko ju su se bo ri li svim prav nim sred stvi ma. Hr vat ski kralj Lu do vik I. go di ne

15 gospodarstvo Piπe: Jadranka Roπa HR VATS KOJ ODOB RE NE DO DAT NE EMI SI JE UGL JI KO VA DIOK SI DA Bo lja start na po zi ci ja So la na Proπ lo go diπ nja UN-ova kon fe ren ci ja o kli mat skim pro mje na ma, odræa na od 6. do 17. stu de no ga u Nai ro bi ju, za Hr vat sku je bi la iznim no vaæ na. U zad njim da ni ma kon fe ren ci je Hr vat skoj su odo bre ne do dat ne emi si je ug lji ko va diok si da za polaznu, go di nu od 3,5 mi li ju na to na potvr dio je Pa gu pra vo slo bodnoga kra ljev skoga gra da i dao mu, uz po sto jeêe, i ne ke no ve pri vi le gi je. Kralj La di slav, go di ne, pro da je Ve ne ci ji svoj dio Dal ma ci je ukljuëu juêi i grad Pag. Na taj je naëin, za viπe stoljeêa, Pag pri pa dao Mle taë koj Re pu bli ci. Go di ne Pag dobi va svoj Grad ski sta tut, je dan od pr vih do ku me na ta ta kve vrste u Hr vat skoj. Zbog so la na, grad Pag Ëe sto je bio me ta napa da, a upra vo se na ovom podruë ju, od 11. do 15. sto ljeêa, vo di la bor ba iz meappleu dva ja ka crkve na, go spo dar ska i voj na sre- diπ ta, Za dra i Ra ba. Uz to, Pag je stal no vo dio bor bu za vla sti tu au to no mi ju, pa se upra vo u Starome gra du do go dio niz bi ta ka. Sre di nom 15. sto ljeêa opa snost od Tu ra ka bi la je sve veêa, pa su Paæa ni 18. svib nja godi ne za poëe li grad nju no voga gra da, na mje stu na ko jem se on i da nas na la zi. Ur ba ni stië ka rjeπe nja no vo ga gra da poπ to vala su naëela on daπ nje ar hi tek ture i ur ba niz ma, a pla no vi su se izraapplei va li u Ve ne ci ji. U izra dbi ur ba ni stië kih pla no va su dje lovao je ve li ki gra di telj i ki par Juraj Ma te jev Dal ma ti nac. Ia ko Hr vat ska ne utjeëe znatni je na kli mat ske promje ne, naπ la se u po seb no de li kat nom po loæa ju zbog na met nu tog ogra niëe nja emisi ja CO 2. Polazna go di na za Hr vat sku uze ta je 1990., ka da su naπe emi si je bi le iz razi to niske i ni su odraæa va le stvar no sta nje. Od ta da pa sve do danas Hr vat ska je na sto ja la kroz razliëi te raz voj ne pro jek ci je do bi ti po veêa nje emi si ja u polaznoj go di ni za 4,46 mi lju na to na CO 2 -eq. Na kon fe ren ci ji Hr vat skoj ni su odo bre ne traæene ko liëi ne emi si ja, ipak odobre ne ko liëi ne od 3,5 mi li ju na to na CO 2 omo guêit Êe nor malan go spo dar ski raz vi tak. Bez priz na nja tih no vih kvo ta Hrvat ska bi ima la velike troπ kove ko ji se pro cje nju ju na 200 do 300 mi li ju na eu ra na go dinu. Ta Êe od lu ka Hr vat skoj osigu ra ti i znat no bo lju start nu po zi ci ju pri odreapplei va nju ob veza na kon go di ne ka da Êe se sma nje nju emi si ja sta klenië kih pli no va pri stu pi ti mnogo drastië ni je. Ko li ka se vaæ nost daje kli mat skim pro mje nama po ka zu je i iza bra no mjesto odræa va nja kon fe ren ci je u sup sa har skoj Afri ci, kao poseb no osjet lji voj na kli mat ske pro mje ne. Da nas se kli mat ske pro mje ne sma tra ju na joz bilj nijom pri jet njom Ëo vjeëan stvu, a po veêa nje ug lji ko va diok si da glav nim razlo gom. Ako se emisi je sta kle nië kih pli no va na stave ovim tem pom, pret po stav lja se da Êe nji ho va ko liëi na u at mosfe ri porasti 50 posto. U tom poveêa nju naj viπe Êe su dje lo va ti Kina i In di ja, sa 70 posto. Da naπ nji je naj veêi oneëiπêi vaë SAD ko ji nije ra ti fi ci rao Kyo to pro to kol. Na UN-ovoj kon fe ren ci ji poseb no je istak nu ta vaæ nost podu zi ma nja drastië nih mje ra zaπ tite ra di sp rjeëa va nja za gri ja va nja ocea na, po d iza nja razi ne mo ra i ugroæe no sti mor skih eko su stava. Glo bal no za gri ja va nje pla neta viπe od dva stup nja ti je kom de set ljeêa bi razi nu mo ra po diglo oko pet cen ti me ta ra. Bu duêi da su po mor ski su sta vi osjet lji viji ne go kop ne ni, u Nai ro bi ju je pred loæe no da se 20 do 30 posto mor skih eko su sta va pro gla si zaπtiêe nim zo na ma. U skla du s tim pri jed lo gom u bu duê no sti Êe se da ti i no ve pre po ru ke za dræave Ëla ni ce. Kako Hr vat ska æe li bi ti Ëla ni ca Eu rop ske uni je, duæna je pro vo di ti sve mje re zaπ ti te u sprje Ëa va nju glo bal nih kli matskih pro mje na. 13

16 informatika Ka ko ko ri sti ti Po lar help desk Piπe: Marija VekiÊ Foto: M. VekiÊ Ba za zna nja sadræi od go vo re na pi ta nja ko ja su veê pri je po sta vi li ne ki dru gi ko ri sni ci, pa je sto ga uput no pri je po stav lja nja upi ta pro vje ri ti po sto ji li veê u ba zi zna nja rjeπe nje pro ble ma za ko ji se traæi in ter ven ci ja in for ma tiëa ra. In ci dent je na ziv za ko ri snië ki upit ili zah tjev ko ji se po stav lja Help de sku. Svr ha Help de ska je pru - æa nje πto kvali tet ni jeg i bræeg rjeπe nja izravnim rjeπa va njem pro ble ma ili nje go vim preus mje ra va njem struë nja ku za odreapplee no po druëje, ali isto ta ko i ospo sob lja va nje ko ri sni ka da ubu duêe sa mi ri jeπe iste ili slië ne pro ble me pri kup ljanjem i objav lji va njem od go vo ra na najëeπêe po stav lja na pi ta nja. Sto ga je lo gië no da se sve πto kori sni ci in for ma cij skog su sta va Hrvat skih πu ma traæe od in for matië ke podrπ ke pri kup lja, rjeπa va i kon tro li ra na jed nome mje stu. Kao podrπ ku ova kvom naëi nu rada, In for ma tië ka sluæ ba ne dav no je uve la u funk ci ju sof tver za eviden ti ra nje ko ri snië kih upi ta i zahtje va - Po lar help desk. Pri stup Po la ru vr lo je jed no sta van: Ëim ko ri snik u adre snu li ni ju In ter net ex plo re ra upiπe hrsume.hr/helpdesk, po ja vit Êe se poëet na stra ni ca Po lar help de ska na ko joj su upi ti ko je je even tualno do sa da upuêi vao i od go vo ri na njih. Smi sao re gi sti ra nja svih in ci de na ta (pro ble mi, kva ro vi) na jed nome mje stu pri je sve ga je nasto ja nje da se sva ki pro blem ri jeπi na najbræi i naj bo lji naëin, te lo cira nje i ot kla nja nje najëeπêih proble ma i za sto ja u funk cio ni ra nju in for ma cij skog su sta va. Ve li ka vri jed nost Po la ra je ba za zna nja u ko ju Êe in for matiëa ri upi si va ti od go vo re na ko risnië ke upi te ka ko bi te iste za pi se bi lo mo guêe poslije pre traæi va ti i ko ri sti ti. Ba za zna nja sadræi od govo re na pi ta nja ko ja su veê pri je Ka ko bi se omo guêi lo ko riπ te nje apli ka ci ja, in f rastruk tu re, ser vi sa i uslu ga πto ih je po stav ila In for ma tië ka sluæ ba, i pro ble ma ko ji se po jav lju ju, pri je tri go di ne u okvi ru in for ma tië ke podrπ ke for mi ran je Help desk. po sta vi li ne ki dru gi ko ri sni ci, pa je sto ga uput no pri je po stav ljanja upi ta pro vje ri ti po sto ji li veê u ba zi zna nja rjeπe nje pro ble ma za ko ji se traæi in ter ven ci ja in forma tiëa ra. Tre nutaë no se u ba zi zna nja ne na la zi mno go po da taka jer je su stav u fa zi uvoapplee nja, no ba za Êe se po stup no pu ni ti i bit no je da ko ri sni ci stek nu na viku pre traæi va nja ba ze. U po lje za pre traæi va nje upi su je se jed na ili viπe kljuë nih ri jeëi, a na kon klika na op ci ju pre traæi va nje kori snik Êe u re zul ta tu pre traæi vanja - nizu Ëla na ka iz ba ze zna nja - moêi pro vje ri ti moæe li ko ji od po nuapplee nih od go vo ra ri jeπi ti njegov pro blem. Ako u Ba zi zna nja ipak ne ma rjeπe nja za na sta li problem, ko ri snik po stav lja upit kreira juêi in ci dent. In ci dent je na ziv za ko ri snië ki upit ili zah tjev ko ji se po stav lja Help de sku. Na slov in ci den ta tre ba na pi sa ti ta ko da upuêuje na pro blem (npr. HsP- RO, greπ ka u knj izi pri ma nja) jer Êe ta ko ope ra ter od mah zna ti kome Êe iz Help de ska do di je li ti in cident. U po lju opis tre ba πto toë nije i de talj ni je opi sa ti pro blem, a ako je po treb no pri loæi ti uz opis i sli ku ekra na ili neis prav nu li stu. Ta ko krei ran in ci dent u Po la ru ini ci jal no do bi va sta tus no vi, a ko ri snik ko ji ga je krei rao od mah do bi va oba vi je sni . Ka ko bi mo gao pra ti ti πto se do gaapplea s nje go vim upi tom, sa sva kom promje nom sta tu sa in ci den ta (u ti jeku, na Ëe ka nju, zavrπen) ko ri snik Êe bi ti oba vi jeπ ten po rukom da u Po la ru moæe po gle dati de ta lje: tko rjeπa va nje gov upit i ti jek rjeπa va nja. Pre ko una pri jed krei ranih ob raza ca ko ri sni kov in cident upuêu je se in for ma tiëa rima nje go ve U P. Pre ma na put ku Upra ve Druπ tva, tek ako oni ne mo gu ri jeπi ti pro blem, us mje ra vaju ga Help de sku ka ko bi ga rjeπava li spe ci ja li sti za po je di no problem sko po druë je. A ko je ri jeë o pogreπ ci u ne koj H apli ka ci ji, pro gra mer Êe za pro blem doz nati tek ako bu de po treb na in terven ci ja u pro gram skome ko du. U tom Êe sluëa ju od Help de ska do bi ti potanku ana l izu pro blema i toë no spe ci fi ci ran zah tjev za iz mje nu. Radi kva li tet ni je i uëin ko vi ti je pro gram ske podrπ ke i raz vo ja no vih apli ka ci ja, na ovaj naëin In for ma tië ka sluæ ba na sto ji odvo ji ti raz voj ne od ope ra tiv nih po slo va. Ia ko je bi lo pla ni ra no da ko ri sni ci sa mi krei ra ju ko ri sniëke pro fi le za Po lar (re gi stra ci ja), veê na kon dva tjed na po ka zalo se da to ni je do bro rjeπe nje. Dio ko ri sni ka ni je poπ to vao proce du ru pri ja ve, pa su ubr zo sustav poëe li ome ta ti neis prav no krei ra ni ko ri snië ki pro fi li. Sto ga Êe se svi ko ri sni ci ko ji ni su re gistri ra ni u su sta vu mo ra ti obra ti ti svom in for ma tië kom odje lu kako bi im in for ma tiëar krei rao kori snië ki pro fil. In for ma tiëa ri su ob vez ni redov ito pro vje ra va ti ima li njiho va skupina no vih i ne ri jeπenih in ci de na ta, te preu zi ma ti i rjeπa va ti in ci den te ko ji su u nji ho voj do me ni. Kon tro lu rada Help de ska i in ci de na ta na Po la ru obav lja ju ru ko vo di telj In for ma tië ke sluæ be Ivi ca Ni koliê i vo di telj Help de ska Ma ri ja Ve kiê, a ad mi ni stra ci ju po data ka za Po lar vo de Ma ri ja VekiÊ i glav ni si stem inæe njer Ratko Pa ca di. Sve in for ma ci je o Help de sku i Po la ru na la ze se na adre si hr/itr/help/. 14

17 zakonodavstvo MI REN JE U IN DI VI DUAL NIM RAD NIM SPO RO VI MA Piπe: Kreπimir StojakoviÊ, dipl. iur. Ia ko mi re nje kao al ter na tiv ni naëin rjeπa va nja spo ro va meappleu stran ka ma ima u zem lja ma raz vi je ne de mo kra ci je i træiπ noga go spo dar stva du gu tra di ci ju, u Re pu bli ci Hr vat skoj po sto ji uspo stav ljen tek mo del mi re nja u in di vi dual nim rad nim spo ro vima, ko jem je cilj sma nji va nje veli kog bro ja rad nih spo ro va pri redovitim su do vi ma, te pri mje na mi re nja kao al ter na tivng naëi na rjeπa va nja spo ro va iz meappleu rad nika i po slo dav ca. U pro ved bi na ve de nog projek ta Hr vat ske πu me su pre pozna te kao vr lo znaëa jan su bjekt, s ob zi rom na go to vo zapo sle nih, dje lo va nje na po druë ju ci je le RH, te opre dije lje nost so ci- zadræa va i da lje ko rekt ne odno se meappleu stran ka ma, bez osjeêa ja po bjed ni ka i po bijeappleenog, ko ji na sta je okonëa njem sud skog spo ra, ali uz to vr lo Ëe sto i ne mo guê noπêu dalj nje po slov ne su rad nje. Ta koappleer tre ba na po me nu ti da je postu pak mi re nja po vjer ljiv i sve πto se iz no si u po stup ku mi renja stran ke i mi ri telj duæ ni su Ëu va ti kao taj nu, te se na taj HoÊe li mi re nje sma nji ti broj sud skih spo ro va i troπ ko ve na sta le u nji ma ko lek tiv nim rad nim spo ro vi ma. S dru ge stra ne, mo del mi renja u in di vi dual nim spo ro vi ma ia ko razraappleen u po sljed nje dvi je go di ne i uz osi gu ra no or ga n iza cij sko, ka drov sko i lo gi stië ko funk cio ni ra nje u sklopu ra da Ure da Vla de RH za so ci jal no part ner stvo, joπ ni je saæi vio u prak si Ko lek tiv nim ugo vo rom za rad ni ke Hr vat skih πu ma ko ji se pri mje nju je od 1. pro sin ca go di ne u su stav Hr vat skih πu ma ugraappleen je in sti tut mi re nja u in di vi dualnim rad nim spo ro vi ma. Ti me Êe Hr vat ske πu me posta ti je dan od pr vih su bje ka ta u Re pu bli ci Hr vat skoj u ko jem Êe se prak tië no pri mijeniti na ve deni in sti tu t. Nai me, Ured Vla de RH za soci jal no part ner stvo u su rad nji sa nizo zem skom vla dom pro vo di tzv. MAT RA pro jekt mi re nja u jal nih part ne ra od no sno Upra ve Druπ tva i Hr vat skog sin di ka ta πumar stva za ak tiv no su dje lo va nje u ovom pro jek tu, te su za jed no s Hr vat skim poπ ta ma d.d, KonËar Gru pom i Mi ni star stvom unutar njih po slo va iza bra ne meappleu pr va Ëe ti ri su bjek ta u ko ji ma Êe se pro vo di ti taj pi lot-pro jekt ka ko bi se u iduêem raz dob lju stvo ri li svi po treb ni uvje ti za primje nu ovog in sti tu ta u prak si na po druë ju ci je le Re pu bli ke Hrvat ske. to je mi re nje - U smi slu Ëlanka 2. Za ko na o mi re nju ( Na rodne no vi ne, br. 163/03) mi re nje (po sre do va nje, me di ja ci ja, kon ci lija ci ja) sva ki je po stu pak, bez ob zira na nje gov na ziv, u ko jem stranke na sto je sporazum no ri jeπi ti svoj spor uz po moê jed nog ili viπe mi ri te lja ko ji stran ka ma po maæu po stiêi na god bu, bez ovla sti da im na met nu ob ve zu juêe rjeπe nje. Glav ne su znaëajke mi re nja ne for mal nost i flek si bil nost, dobro volj nost i neob ve zat nost, πiro ki krug mo guêih rjeπe nja, te veêa br zi na po stu pa nja uz manje troπ ko ve. Bit ne pred no sti po stup ka mi re nja kao al ter na tiv nog naëina rjeπa va nja spo ro va u uspored- bi s drugim naëi nima rjeπa va nja spo ro va (par nië ni po stu pak, ar bitraæa) ogle da ju se u Ëi nje ni ci da je mi re nje mnogo bræi i jef ti ni ji naëin rjeπa va nja spor nog od no sa meappleu stran ka ma od sud skog postup ka, u ko jem mi ri telj, za razliku od su ca, sa mo po sre du je da stran ke, s ob zi rom na svo je in te rese, doappleu do od go va ra juêeg rjeπenja, i to bez ob zi ra na vaæeêe propi se ko ji ma se ru ko vo di su dac. Svr ha mi re nja ni je utvr diti tko je od stra na ka u pra vu, veê pro naêi pri hvat lji vo rjeπe nje od za jed nië kog in te re sa za obje stran ke. U po stup ku mi re nja ne do nosi se pra vo ri jek, πto je bit na razlika u usporedbi sa suapplee njem i ar bi traæom gdje se stro go pri mjenju ju odred be za ko na i dru gih pro pi sa te po sto ji jed no mo guêe rjeπe nje, dok po stu pak mi re nja pruæa mnogo πi re mo guê no sti i rjeπe nja ko ja mo gu za do vo lji ti obje stra ne u spo ru. Ov dje da kle, umje sto du go traj nih sud skih postu pa ka, stran ke u spo ru su raappleuju s mi ri te ljem ka ko bi πto bræe doπ le do za jed nië kog rjeπe nja, pri hvat lji vog za obje stra ne. Po stig nu ta na god ba u mire nju uz kom pro mi sno rjeπe nje naëin zaπ tiêu je po slov na re puta ci ja stra na ka, od no sno onemo guêu je izla ga nje stra na ka u spo ru loπem utje ca ju u javno sti. Osim to ga, sve πto je ti jekom po stup ka mi re nja reëeno ili na pi sa no ne moæe se kori sti ti u ka sni jem even tual nom sud skom po stup ku, πto omoguêu je stran ka ma u spo ru da ne po sred no i slo bod no iz mjenju ju svo je sta vo ve i po gle de o pred me tu spo ra. Ta ko se izbje ga va i emo cio nal na fru straci ja stra na ka, ko ja ih uo biëa jeno pra ti ti je kom spo re nja pred su dom. Bit no je ta koappleer na gla si ti da mi re njem ni ti jed na stra na u spo ru ne ma πto iz gu bi ti, jer isto kao πto su stran ke slo bodne sva ko dob no za poëe ti (prije ili ti je kom sud skog po stupka) s po stup kom mi re nja, ta ko su slo bod ne i sva ko dob no ga okonëa ti zbog ne mo guê no sti po st iza nja za do vo lja va juêeg rjeπe nja od no sno na god be, bez gu bit ka bi lo ko jeg pra va od no sno bez po slje di ca za njihov prav ni po loæaj u na stavku even tual nog sud skog postup ka. 15

18 Za ko no dav ni okvir - Zakon o mi re nju do ne sen je u listo pa du go di ne i ti me je Re pu bli ka Hr vat ska po sta la jed na od ma lo broj nih ze ma lja ko je su za kon ski ko di fi ci ra le po stu pak mi re nja. Pri mje na Za ko na o mi renju ogra niëe na je na spo ro ve imo vin sko prav ne na ra vi, a poseb no na graapplean sko prav ne, trgo vaë ke i rad ne spo ro ve, te se moæe reêi da na ve de ni Za kon sadræi odred be ko je se mo gu sma tra ti uni ver zal nim naëe lima za sva ko mi re nje. Za kon o ra du ureappleu je moguê nost do bro volj nog i ob veznog mi re nja u ko lek tiv nim rad nim spo ro vi ma, ali sadræi i odred bu o mo guê no sti mirnog rjeπa va nja in di vi dual nih rad nih spo ro va a ko je ta kva mo guê nost pre dviapplee na za konom, dru gim pro pi som, ko lektiv nim ugo vo rom ili pra vil nikom o ra du. Upra vo na ve de na odred ba Za ko na o ra du osnova je za primje nu ovog in sti tu ta u Hr vatskim πu ma ma, jer je, kao πto je to reëeno na poëet ku ovog tek sta, u Ko lek tiv ni ugo vor za rad ni ke H -a, na pri jed log Hrvat skog sin di ka ta πu mar stva, ugraapplee na mo guê nost mi re nja u in di vi dual nim rad nim sporo vi ma, dok Êe se sam po stupak mi re nja pro vo di ti na teme lju Pra vil ni ka o mi re nju u in di vi dual nim rad nim spo ro vima u H -u. Na ve de nim Pra vil ni kom potanko se ureappleu je po stu pak mi re nja, ob ve ze mi ri te lja, pravi la i voapplee nje po stup ka, naëi ni okonëa nja mi re nja, na god ba u po stup ku mi re nja, taj nost i po vjer lji vost iz ne se nih do kaza i Ëi nje ni ca, kao i obav lja nje ad mi ni stra tiv nih po slo va za potre be po stup ka mi re nja. Ka ko bi se obje stra ne even tual nog rad nog spo ra, a prije svega rad ni ci H -a upu tili na pri mje nu na ved nog in stitu ta, do no si mo kra tak pri kaz naëi na po kre ta nja po stup ka mi re nja u in di vi dual nim radnim spo ro vi ma u H -u. Po stu pak mi re nja pokreêe se pi sa nim pri jed logom jed ne ili viπe sta na ka koje Po stig nu ta na god ba u mi re nju uz kom pro mi sno rjeπe nje zadræa va i da lje ko rekt ne od no se meappleu stran ka ma, bez osjeêa ja po bjed ni ka i po bijeapplee nog. sma tra ju da im je po vri jeapplee no neko pra vo iz rad nog od no sa. Prijed log za po kre ta nje po stup ka mi re nja pod no si se taj ni ku za mire nje u ro ku 8 da na od iste ka roka od 15 da na za rjeπa va nje zahtje va za zaπ ti tu pra va od stra ne po slo dav ca, od no sno u ro ku 8 da na od da na do sta ve od lu ke o od bi ja nju zah tje va za zaπ ti tu prava rad ni ka, osim u sluëa ju novëanog po traæi va nja te ka da je veê po kre nut sud ski po stu pak, ka da se po stu pak mi re nja moæe po krenu ti neo vi sno o go re na ved enim ro ko vi ma. Taj ni kom za mi re nje u in divi dual nim rad nim spo ro vi ma u H -u ime no van je, uz pret hod no sa vje to va nje s Glav nim rad nië kim vi jeêem i Hr vat skim sin di ka tom πu mar stva, Kreπi mir Sto ja ko viê, dipl.iur, struë ni su rad nik za pravne po slo ve u Di rek ci ji H -a. U pri jed lo gu za mi re nje stranka je duæ na od mah pred loæi ti oso bu mi ri te lja. Ov dje na po minje mo da se opis mi ri te lja u in divi du la nim rad nim spo ro vi ma vodi pri Go spo dar skom so ci jal nom vi jeêu, a sadræi imena oso ba ko je su zavrπi le ob razo va nje za mi ri telje u in di vi dual nim rad nim spo rovi ma i ste kle potvr du o ovlaπ tenju za mi re nje. S ob zi rom na Ëi nje ni cu da dvo je rad ni ka H -a ima ju ovlaπte nje za mi re nje i na la ze se na popisu mi ri te lja za in di vi dual ne radne spo ro ve pri Go spo dar skome so ci jal nom vi jeêu, u vrijeme pi lotpro jek ta u H -u, za mi ri te lje Êe se moêi pred loæi ti is kljuëi vo rad ni ci H -a, i to: mr. sc. Blaæen ka Ro gan, di pi. ing., vo di te lji ca pro jek ta za uprav lja nje ljud skim re sur si ma u Di rek ci ji H -a i Mir ko Ke la va, dipl. ing. πum., struë ni su rad nik u Proizvod nom odje lu U P-a Vin kov ci. Na kon πto za pri mi pri jed log za mi re nje s pre doæe nim mi ri teljem, taj nik ga je duæan do stavi ti na iz jaπ nje nje dru goj stra ni, te ako dru ga sta na pi smeno prihva ti pri jed log, mi re nje moæe za poëe ti. Ti je kom po stup ka mi renja mi ri telj je duæan, u okvi ru svo jih ovla sti, po du ze ti sve da se spor meappleu stran ka ma ri jeπi sklapa njem na god be, uzi ma juêi u ob zir okol no sti sluëa ja, izraæe ne æe lje i oëe ki va nja stra na ka te inte res da se spor meappleu stran ka ma br zo i traj no okonëa. Po stu pak mi re nja sma tra se okonëa nim ako su stran ke sklapa njem na god be u ci je lo sti rijeπi le sva spor na pi ta nja ko ja Bit ne pred no sti po stup ka mi re nja ogle da ju se u Ëi nje ni ci da je ono mnogo bræi i jef ti ni ji naëin rjeπa va nja spor nog od no sa. lo kup nim pra vo sud nim su stavom, te su jednostavno nuæna no va rjeπe nja. Mi re nje kao spe ci fië an oblik po sre do va nja u spo ru iz meappleu stra na ka zbog svo jih velikih pred no sti u usporedbi s dru gim obli cima rjeπa va nja spo ro va izvan red no je rjeπe nje. Ne sum nji vo je da Êe Re publi ka Hr vat ska u skladu s donesenom Stra te gi jom re for me pravo suapplea po sve ti ti osobitu paæ nju raz vo ju mi re nja i dru gih alter nativ nih naëi na rjeπa va nja spo ro va ra di raste reêe nja su do va i stva ranja po zi tiv nog go spo dar sko-soci jal nog okruæe nja. Prito m se kao jed na od glav nih odred ni ca raz vo ja mi re nja na meêe πi ro ka eduka ci ja i in for mi ra nje rad ni ka, ali i sve ko li ke jav no sti o to me da spo re nje pred su dom u parnië nom po stup ku viπe ni je jedi na so lu ci ja, veê da ima ju na raspo la ga nju i po stu pak mi renja, sa svim nje go vim po godno sti ma. Na da mo se da Êe uvoappleenje in sti tu ta mi re nja u in di vi dualnim rad nim spo ro vi ma u Ko lektiv ni ugo vor za rad ni ke H -a, kao i nje go va prak tië na pri mjena u H -u, na kra ju kra je va i Pri jed log za po kre ta nje po stup ka mi re nja pod no si se taj ni ku za mi re nje u ro ku 8 da na od iste ka ro ka od 15 da na za rjeπa va nje zah tje va za zaπ ti tu pra va od stra ne po slo dav ca, od no sno u ro ku 8 da na od da na do sta ve od lu ke o od bi ja nju zah tje va za zaπ ti tu pra va rad ni ka. su bi la pred me tom mi re nja, a mo guêe je i skla pa nje dje lo miëne na god be a ko su se stran ke sloæile sa mo oko di je la spor nih pi ta nja. U skla du s Ëlan kom 10. stav kom 2. Za ko na o mi re nju, na god ba ko ja se sklo pi u po stupku mi re nja ima t Êe obiljeæje ovrπne is pra ve ako pot pi se stra na ka na njoj ovje ri jav ni bi ljeæ nik. Ako pro ve de ni po stu pak mire nja ne re zul ti ra skla pa njem na god be, okonëa t Êe se ili odlu kom mi ri te lja - ako mi ri telj u tijeku po stup ka utvr di kako njego va na sto ja nja da se po stig ne mir no rjeπe nje spo ra ne ma ju izgle da za us pjeh, ili jed no stranim odu stan kom bi lo ko je stranke ili pak pro te kom ro ka od 60 da na od da na pri hva ta pri jedlo ga za po kre ta nje po stup ka mi re nja a da na god ba ni je postig nu ta. Umje sto za kljuë ka - Preopte reêe nost hr vat skih su do va broj nim pred me ti ma i sa mim tim nji ho va neuëin ko vi tost i spo rost u pruæa nju prav ne zaπti te, te vi so ki troπ ko vi sud skih po stu pa ka, re zul ti ra ju snaænim ne za do volj stvom stra na ka u po stup ku ra dom su do va i cjeovaj i slië ni in for ma tiv ni Ëlanci, bi ti ba rem ma len ko taëiê u raz vo ju su sta va al ter na tiv nih naëi na rjeπa va nja spo ro va u Re pu bli ci Hr vat skoj, jed nom od pre du vje ta za us pjeπ no provoapplee nje re for me naπeg pra vosuapplea. 16

19 ZA TIΔE NI KRA JO LI CI - PE TE HO VAC Pe te ho vac, mje sto vjeë ne hrvatski krajolici lju ba vi Po gled na Po la ne, De din ski vrh i Ri snjak Pe te ho vac, izle tiπ te po nad Del ni ca, u po vi je sti i da nas naj poz na ti je je meappleu Go ra ni ma, ali i πi re kao jed na od naj poæelj ni jih ski jaπ kih de sti na ci ja u Hr vat skoj. Za Del ni ce ovaj lo ka li tet ima i iznimno turistiëko te po vi je snoet no loπ ko znaëenje. Osobito je poz nat po bo gat stvu flo re i fau ne Smjeπ ten u ju go za padnome di je lu Del ni ca, odu vi jek je svo jom netak nu tom pri ro dom privlaëio broj ne po sje ti te lje, plani na re, ali i one ko ji su æelj ni uæi va nja u pri ro di tu na la zi li svoj mir. Lje po tu kra jo li ku da ju lije pe i oëu va ne mjeπo vi te πume bje lo go ri ce i cr no go ri ce. Po druë je Pe te hov ca pri pa da u gor ski (mon ta ni) po jas koji obu hvaêa viπi pot po jas podruë ja bu ko vo-je lo vih πu ma. Zbog ve li ke raz ve de no sti relje fa i razliëi to sti ti po loπ kog sa sta va, gra ni ca iz meappleu po jedi nih ve ge ta cij skih zo na vr lo je di fuz na. Uz pret pla nin sku πu mu bu kve, na la zi mo πu me bu kve i je le, πu me bu kve s ku ku ri je kom i brd sku πu mu bu kve. Uz dr veêe jav lja ju se i grmo li ke vr ste mu ki nje, brada viëa ste ku ri ke, dri je na i mli jeëi (u πu ma ma bu kve s ku ku ri je kom), te zaπ tiêe ne bilj ne vr ste po put zvonëiêa, re su lje, ja gorëe vi ne, ku kaviëi ce, πu ma ri ce, pa vi ti i sl. U brd skoj πu mi bu kve, uz domi nant nu bu kvu rastu gorski ja vor i gor ski bri jest, a od grm lja li kov ci, li je ska, ku pine, glo go vi i sl. Od bi lja ka na pla nin skim li va da ma na la zimo πu ma ri cu, la zar ki nju, pluênjak, ci kla mu, πi ro ko li snu vepri nu i sl. Krπ ki je kraj bo gat brojnim vr taëa ma, πkra pa ma, jama ma, ali i uz vi si na ma, s brojnim vr ho vima i vi di kov cima. Uz Pe te ho vac, tu su Je zer ski ili timëev vrh,»r maæov vrh, svi viπi od 1000 me ta ra, s ko jih se pruæa pre - k rasan po gled ne sa mo na Delni ce i obliæ nja go ran ska na selja veê i na vrh Ri snja ka, Drgom lja, Skradski vrh te na slo ven ske Ka ravan ke. Do dat nu ljepo tu ovom krπkom kra jo li ku daju iz vo ri poput SoËov ke, Jezer ke i Maπu na. u me su uglav nom u pri vatnome vla sniπ tvu. Zbog bl izi ne mor ske oba le ko ri sti le su se i u dav noj proπ lo sti. VeÊ ta da obavljala se pre bor na sjeëa. Sjekla su se naj ljepπa bu ko va i je lova sta bla i od njih se izraapplei va la ve sla, vra ti la i duæi ce. Od sit nijeg ma te ri ja la pa lio se dr ve ni ug ljen. VeÊi na sor ti me na ta izvo zi la se i pro da va la u zem ljama Sre do zem lja. Do bio je ime po pe te hu (lo kal ni na ziv za pi je tla). Pretpo stav lja mo kako je rijeë o tetri je bu ko ji je ne kad æivio u tim πu ma ma. Sta ra go spo dar ska zgra da na Po la na ma Piπe: V. Pleπe Foto: B. Pleπe i arhiva DoÊi do Pe te hov ca da nas je vr lo jed no stav no. Od Za gre ba do Del ni ca samo je sat vre me na voæ nje au to mo bi lom, a od Ri je ke tek po la. Od Del ni ca do pla ni nar skog do ma asfal ti ra nom ce stom de se tak je mi nu ta voæ nje. 17

20 Krπ ki je kraj bo gat broj nim vr taëa ma, πkra pa ma, ja ma ma, ali i uz vi si na ma s brojnim vr ho vima i vi di kov cima. Uz Pe te ho vac, tu su Je zer ski ili timëev vrh,»r maæov vrh, svi viπi od 1000 me ta ra, s ko jih se pruæa pre k rasan po gled ne sa mo na Del ni ce i obliæ nja go ran ska na se lja. Smre ka na Pe te hov cu Jed na od naj ljepπih je kul tur na ma ni fe sta ci ja Po la ne na tra gu go ran ske sta ri ne, 24. lip nja uz Dan gra da, ka da se ob nav lja ju sta ri obiëa ji po put koπe nja tra ve, pi lje nja dr va pi la ma ame ri kan ka ma, izra di do maêeg si ra i sl. Lju di se oblaëe u sta re na rod ne noπ nje. Ku ku ri jek Na Po la na ma, vi so rav ni koja se na la zi na 950 me tra nad mo rem, da nas je vi kend-na selje. U proπ lo sti tu su sta ri DelniËa ni ima li svo je ko li be u koji ma su bo ra vi li ljeti, ba veêi se po ljo pri vre dom i stoëarstvom. Vi ken di ca na Po la na ma Po stao je poz nat kao ski ja liπ te i tu ri stië ka de sti naci ja grad njom pla ni narskog do ma i πez de se tih godi na iz grad njom æiëa re. Za ski jaπe su kroz πu mu bi le naprav lje ne dvi je zah tjev ni je staze za sla lom i jed na lakπa, tu ri stië ka. Mno gi ski jaπi iz Gor skoga ko ta ra, ali i gra dova po put Ri je ke i Za gre ba, nauëi li su ov dje svo ja pr va skijaπ ka umi jeêa. Poslije je uz pla ni nar ski dom iz graapplee no i pre noêiπ te, ko je je za jed no s pla ni nar skim do mom i æiëarom pro pa lo zbog za puπ te nosti. PoËet kom ovog sto ljeêa pla ni nar ski cen tar u pot pu nosti se ob nav lja. Na te me lji ma sta roga gra di se no vi pla ni narski dom. U njegovoj ne po srednoj bl izi ni ureapplee na je ski jaπka sta za duæi ne 350 me ta ra s mo guê noπêu noê nog ski janja. Re kli bismo, æi vot se pono vno vra tio u ovaj pre li je pi dio Gor skoga ko ta ra. Broj ni izlet ni ci, ski jaπi, pla ni na ri vra ti li su se ne za bo ravnom Pe te hu. PriËe iz po vije sti ovog kra joli ka po seb no su zanim lji ve. Jed na od njih go vo ri o rjeëi ci Je zir ki, Ëi ji se iz vor na la zio na de set mi nu ta ho da od pla ni narskog do ma. Iz vira la je iz ma log kraπ kog do la zvanog Je ze ro, ispod se dam de set meta ra vi so kih sti jena. RuπeÊi se preko njih niz str me pla nin ske obronke i pro bi ja juêi se ko ri tom kroz delnië ko po lje, uli jeva la se u del nië ki po tok. Pi sa ne tra gove o po sto ja nju Jeze ra osta vio nam je gla so vi ti pla ninar i pri rod njak Bal ta zar Hacquet u 18. sto ljeêu. Jeze rom je bio zadiv ljen i poz na ti pu to pi sac Dra gutin Hirc. Svo ja zapaæa nja obja vio je u beë kome bo ta nië kom Ëa so pi su. Je ze ra i vo de u nje mu viπe ne ma. Ka ko je iz vor pre suπio, ne zna se. Si gur no je sa mo jedno, da je u proπ lo sti bio dra gocjen iz vor vo de za sta nov niπtvo Del ni ca. Po seb na le gen da ve zu je se uz Ja go di nu sti je nu. Zbog ne sret ne lju ba vi, mla da djevoj ka skoëi la je sa sti je ne i okonëa la svoj æi vot. Po njoj je sti je na do bi la ime, a ci je lu tu priëu o ne sret noj lju ba vi obja vio je u svo joj knj i - zi Ja go di na lju bav Mi li voj Mag diê, uëi telj. Ja go di na stije na uda lje na je od pla ni narskog do ma pet nae stak mi nuta ho da. Ispod Ja go di ne sti je ne nala zi se krπ ka ja ma (po nor) nazvana Gri ja li ca, ne ve li kog otvora i ne poz na te du bi ne. Ime je do bi la po to plom zra ku koji stru jeêi iz njezi ne unu traπnjo sti to pi sni jeg oko otvo ra. Mno gi spe leo lo zi spuπ ta li su se u nju da bi je istraæi li, ali naæa lost, re zul ta ti tih istraæiva nja za sa da ni su poz na ti πiroj jav no sti. DoÊi do Pe te hov ca danas je vr lo jed no stav no. Od Za gre ba do Del ni ca samo je sat voæ nje au to mo bi lom, a od Ri je ke tek po la. Od Delni ca do pla ni nar skog do ma asfal ti ra nom ce stom de se tak je mi nu ta voæ nje. Za one ko ji vo le pla ni na ri ti po sto ji ne koli ko mar ki ra nih sta za, ko je iz Del ni ca vo de pre ma Pe tehov cu. Na Pe te hov cu, od no sno Po la na ma ti je kom go di ne odræa va ju se broj ne ma ni festa ci je. Jed na od naj ljepπih je kultur na ma ni fe sta ci ja Po la ne na tra gu go ran ske sta ri ne. Odræa va se 24. lip nja uz Dan gra da, ka da se ob nav lja ju stari obiëa ji po put koπe nja trave, pi lje nja dr va pi la ma ameri kan ka ma, izra de do maêeg si ra i sl. Lju di se oblaëe u sta re na rod ne noπ nje, a na stu pa ju i mno ga kul tur no-umjet nië ka druπ tva iz Gor skoga ko ta ra, ali i ci je le Hr vat ske. Za nim lji ve su i ti je kom zime, obië no u ve ljaëi, zim skobrd ske utr ke bi ci kli sta. Ta da na snjeæ nim sta za ma po ka zuju svo ja umi jeêa po naj bo lji hrvat ski bi ci kli sti. Or ga n izi ra ju se i na tje canja naj bo ljih svi raëa na he ligon ka ma (har mo ni ka ma), te raz na dru ga sport ska i lo vaëka na tje ca nja. 18

21 U Ban skoj Bi stri ci ekskurzije SLO VA» KA pri bliæ no 15 to na sjeme na, a ci je na mu se kreêe od 350 kru na za bu kvu do kru na za ariπe vo sje me sto postot ne Ëi stoêe. Piπe: Ivica TomiÊ Foto: Poæeπki ogranak H D-a Bu ko vo sje me u pla stië nim vreêa ma Sje me nar stvo Slo vaë kih πu ma Poæeπ ki su πu ma ri po sje ti li Za vod za sje me nar stvo u Lip tov skom Hra do ku, tra di ci je du ge 86 go di na, Ëi ja je osnov na dje lat nost skup lja nje i pre ra da πum sko ga sje me na te op sluæi va nje rasad ni ka Poæeπ ki ogra nak Hr vat skoga πu mar skog druπ tva orga n izi rao je od 19. do 25. ve ljaëe struë no-tu ristië ku ek skur zi ju u Slo vaë ku.»la no vi ogran ka pre dvoapplee ni pred sjed ni kom dipl. ing. Stje panom BlaæiËe viêem bi li su go sti rad ne or ga n iza ci je Se me no les u Lip tov skom Hra do ku (Odπtepny za vod Se me no les), na sje ve ru ove eu rop ske dræa ve. Za vod za sje me nar stvo jed na je od 10 rad nih or ga n iza ci ja SlovaË kih πu ma (Lesy Slo ven skej Re pu bliky, π.p.), Ëi ja je osnov na dje lat nost skup lja nje i pre ra da sje me na te op sluæi va nje rasadni ka. Za vod je osno van go di ne, do po slu je sa mostal no, poslije u sklo pu Slo vaëkih πu ma, a u oëu va nju πumskoga ge no fon da iza se be ima tra di ci ju du gu 86 go di na. Proiz vod nja pre teæi to crno go rië no ga sje me na - Vodi telj Za vo da go spo din Jan Sohor, ko ji ima de set za po sle ni ka, poæeπ kim je πu ma ri ma ukrat ko obja snio cje lo kup ni po stu pak do bi va nja kva li tet no ga sje mena, istak nuvπi da se ba ve proizvod njom pre teæi to cr no go riëno ga (97 posto) te nez nat no bje lo go rië nog sje me na (3 posto).»eπe ri se skup lja ju na za to pre dviapplee nim plo ha ma te tran s por ti ra ju u truπ ni ce, gdje se mlje ve njem i truπe njem dobi va ne pre raapplee no sje me. Po slije pro la ska kroz gra vi ta cij ski se pa ra tor, ispu hi va nje i tri jaæu (odva ja nje praz nih od pu nih sje men ki), na raspo la ga nju je Ëi sto sje me, a od ukup ne se mase, na kon truπe nja, do bi va tek 3 posto sje me na, ko je se dosuπu je na odreapplee nu stal nu vlaænost (10 posto, kod bje lo go ri ce posto). Go sti iz Poæe ge bili su u skla diπ ti ma u ko ji ma se sje me Ëu va na tem pe ra tu ra ma od -7 do -3 stup nja Cel zi je vih. Za Ëe ti njaëe je vri je me us kladiπ te nja naj viπe 3, a za li staëe 5 go di na. Go diπ nje 15 to na sje mena - U istom objek tu go sti su upoz na ti i s pri pre mom sjeme na za kli ja nje. Sje me nu se po vi su je vlaæ nost do 30 po sto, a ovaj pro ces tra je 12 do 16 tje da na. U ban ci sje me na nala zi se sje me svih znaëaj nih vrsta dr veêa u Slo vaë koj, sje me li staëa naj viπe se moæe dræati 5, a sje me Ëe ti njaëa 20 godi na. Go diπ nje se proiz ve de Za vod se ba vi proiz vodnjom pre teæi to cr no gorië nog (97 posto) te neznat no bje lo go rië no ga sjeme na (3 posto), a godiπ nje se proiz ve de pribliæ no 15 to na Poæeπ ki su πu ma ri nakon obi la ska po go na nasta vi li druæe nje sa svo jim lju baz nim do maêi ni ma u re sto ra nu ho te la Bo ro va Si hot. Za tim su pro duæi li u Pod ban ske u ho tel Permon, gdje su bi li smjeπ teni. U tu ri stië ko me di je lu ek skur zi je pro vo di li su vrije me u ski ja nju u Vi so kim Ta tra ma, na sta za ma Strpske Ple so i Lom nië ki tit te u bl izi ni ho te la. Uz pomoê slo vaë kih in struk to ra us pjeπ no su zavrπi li πko lu ski ja nja. U po go nu za truπe nje sje me na Us pjeπ no s vla da na πko la ski ja nja Ti je kom se pa ra ci- je kit nja ko va æi ra 19

22 putopis / indija OD OSI JE KA DO DEL HIA ZA 160 EURA (3) Piπe: Goran Vincenc Foto: Dejan PinteroviÊ Smje πten na oba li Arap skoga mo ra, za gu πen gu stim pro me tom u uskim uli ca ma, pre pun si ro ti nje i be skuê ni ka s jed ne i su lu dih bo ga ta πa s dru ge stra ne, s enor mnom fil mskom in du s tri jom, po zna tim Bol lywo o dom, Bom bay je pra vi ljud ski mra vi njak. Ja mes Bond spa πa vao je Oc to pu s sy u ovoj pa la Ëi Na kon svih pe ri pe ti ja Ëe zne mo za pra vim od mo rom. Do go vor je pao da to bu de Goa, naj ma nja in dij ska dræa va smje πte na na oba la ma Arap sko ga mo ra. Da bismo do πli do Goe tre ba li smo pro Êi Uda i pur i Bom bay, pa bi bi la pra va πte ta ne vi dje ti ta dva po zna ta gra da Uda i pur, smje πten na oba la ma je ze ra Picho la, po znat je kao omi lje no mje sto za æe nid bu in dij ske eli te, ko ja svo je do mjen ke pri re appleu je na oto ku Jag ni wasu, na ko jem se na la zi gla so vi ta pa la Ëa ko ja je slu æi la kao ku li sa za film Oc topu s sy iz se ri ja la o Ja me su Bondu. Iznim no su πna go di na goto vo je isu πi la je ze ro ta ko da se do oto Ëi Êa mo æe pje πi ce, πto sva ka ko sma nju je do æivljaj ovo ga mje sta. No Bom bay ili Mum bay ka ko ga zo vu In dij ci, ni je ni bli zu ugod no mje sto kao Uda i pur. Kao prvo, Bom bay je golem, za pra vo pre golem! Smje πten na isto i me nom otoku na oba li Arap skoga mo ra, za gu πen gu stim pro me tom u uskim uli ca ma, pre pun si ro tinje i be skuê ni ka s jed ne i sulu dih bo ga ta πa s dru ge strane, s enor mnom fil mskom in du s tri jom, po zna tim Bollywo o dom, Bom bay je pravi ljud ski mra vi njak. Po lo vica sta nov ni π tva pre æiv lja va pro se Êi, za ga applee no st je odavno pre πla alar man tne okvire, a at mo sfe ra u gra du vjeëno je ispu nje na ner vo zom. Polije sam u ra zgo vo ru s drugim stran ci ma shva tio da u Bom bay tre ba do Êi najmanje Ëe ti ri pu ta da bi ga Ëov jek po Ëeo vo lje ti. Na kon kra Êeg za dræa va nja uhva ti li smo auto bus za Gou. Goa je naj ma nja in dijska dræa va, du gaë ka 100-tinjak ki lo me ta ra, a πi ro ka 80. a re ni sa jam u Anj u ni Ti je kom πe zde se tih go di na po sta la je sv jet ski po pu lar na kao odre di πte pri pad ni ka hippie kul tu re, od ko jih su mnogi osta li u Goi i za sno va li obite lji te ih se joπ mo æe su sres ti na uli ca ma. Kao biv πoj por tugal skoj ko lo ni ji, u Goi prevla da va krπêan s tvo, πto se najbo lje mo æe vi dje ti u ve li kom bro ju crkvi, po ko ji ma je najpo zna ti ja Goa Vel ha ili Sta ra Goa. Ne koê glav ni grad ove biv πe por tu gal ske ko lo ni je koji je po svo joj ve li Ëan s tve no sti nad ma πi vao i sa mi Li sa bon, da nas je tek se o ce s ve li kim bro jem ka te dra la, joπ uvi jek me appleu naj ve Êi ma u Azi ji. Najpo zna ti ja me appleu nji ma sva kako je ka te dra la Bom Je sus koja sa dræi po s mrtne ostat ke sve tog Fra nje Ksa ver skog, misi o na ra ko ji je πi rio krπêan s- tvo u ovim kra je vi ma, a Ëi je se tijelo nakon smrti uop Êe nije ra spa lo veê se mu mi fi ci ra lo pri rod nim pu tem. Goa ta ko appleer obi lu je ve likim bro jem trop skih pla æa, ko je u kom bi na ci ji s ko ko sovim pal ma ma i va lo vi tim Arapskim mo rem te ve li kim bro- 20

23 jem ca fe-ba ro va na prav lje nih od bam bu so ve trske, oda je sliku pra vo ga ra ja na Zem lji. A Goa to vje ro jat no i je st, jer te πko Êe tko odo lje ti, a da ne uæi va u pre kra snoj priro di, izv r snoj hra ni, fe no menal nom pi vu (Kin gfi sher), te nev je ro jat no opu πte nom lokal nom sta nov ni π tvu. Upra vo je taj spoj bio pre su dan da broj ni hi pi ji osta nu za uvi jek na ovome mje stu i tre nutaëno Goa je nji ho vo po sl jed nje upo ri πte u svi je tu. to ra di ti mje sec da na na ova kvome mje stu ne go se od ma ra ti i uæi va ti! Uæi va ti u vrlo ra zno li koj po nu di, a s ob zi rom na ni ske ci je ne, apso lut no sve Ëi ni se pri hvat ljivim. Na ma se naj vi πe svi dje la ide ja da iznaj mi mo mo to re za dva eura po da nu te obila zi mo lo kal ne zna me ni to sti. Gou Ve hlu sam veê spomenuo, a me appleu osta lim, tu su joπ Pa na ji, glav ni grad Goe s vrlo za nim lji vom por tu galskom ko lo ni jal nom ar hi tektu rom, te broj nim te ra sa ma ka fi Êi ma s po gle dom na ri jeku Man do vi, za tim πa re ni sajam ko ji se odræava sva ke srije de u mje stu Anj u na, gdje se mo gu ku pi ti pro i zvo di lo kalnih obrtni ka, a to je ta ko appleer i mje sto gdje se mo gu Ëu ti pri Ëe sta rih hipi ja ka ko je nekad bi lo u Goi. Ne za o bi la zan je i po sjet jed noj od broj nih far mi u go an skim brdi ma, na ko ji ma se uzga ja ju po zna ti indij ski za Ëi ni kao πto su kar damum, kur ku ma, Ëi li i sl. Od pla æa sva ka ko je broj je dan sje ver na plaæa u Aram bo lu gdje su mo re i slat ko vod no je ze ro odije ljeni s 50-ak me ta ra pije ska, dok se od ju ænih ni ka ko ne bi smjelo za o bi Êi idi lië nu pla æu u Palo le mu. Pri sut ni su i broj ni vode ni spor to vi, od jet-ski do sur fa nja na va lo vi ma. Ovo poto nje pre po ru Ëu jem kao izv r- snu za ba vu. U Goi Êe lju bi te lji pri rode do Êi na svo je. Dæun gla u ovo me di je lu In di je spu πta se s pla ni na Za pad noga Ghata sve do mo ra, a prev la da va vrsta ko ju lo kal no sta nov ni π- tvo zo ve ban yan i pripa da u po ro di cu smo kava. Goa ima je dan na ci o nal ni park i tri prirod na re zer va ta, a u jed nom od njih po sto ji i zo o lo πki vrt (da bi se uo Ëi le æi vo ti nje u pri ro di, po treb no je mno go vre me na pro ve sti na Ëe ki) u ko jem su nas odu πe vi le kraljev ska ko bra te naj ve Êe gove do na svi je tu, ga ur. U naci o nal nome par ku Mo lemu na la zi se im pre siv ni vo do pad Dud hsa gar ko ji je s vi si nom od 603 m dru gi naj ve Êi vo dopad u In di ji. Sve ta pla ni na - Mje sec dana Goe pro le tje lo je a da nismo ni pri mije ti li. BuduÊi da smo uπli u tra vanj, vru Êi ne su po sta ja le ne pod no πlji ve te smo po Ëe li ra zmi πlja ti o odla sku. Neka ko naj lo gië ni ji izbor bi le su Hi ma la je, s ob zi rom na to da je ta mo zbog ve Êih nad mor skih vi si na kli ma ugod ni ja. I ta ko smo na kon nekoliko da na pu ta osva nu li u male nom hi ma laj skom se lu Vashi sh tu, iznimno sim pa tië nom mje sta πcu, sa sta rim hin du i stiëkim hra mo vi ma te otvo re nim ter mal nim izvo ri ma. Zbog vrhun ske at mo sfe re u se lu i Ëi nje ni ce da se Ëov jek mo æe ku pa ti u vre loj vo di gle da ju Êi pla nin ske vrhun ce od 6000 m, ovo se lo priv la Ëi ve lik broj πto in dij skih, πto stra nih tu ri sta. Ta ko smo ima li pri li ke upozna ti mnogo za nim lji vih lju di, zbog Ëe ga nam se bo ra vak u ovom mje stu pro du ljio na dva tjed na. Osim to ga, trek king po Hi ma la ja ma izniman je doga appleaj jer oko li ca obi lu je bo gatim πu ma ma hi ma laj skoga cedra, a sva kih po la ki lo me tra na i applee se na je dan slap. Me appleu tim, na kon pet i pol mje se ci pu to va nja bli æio se pov ra tak ku Êi, a nas je joπ zani mao McLe od Gunj i nje gov naj po zna ti ji sta nov nik Da laj La ma. Ovaj do bit nik No be love na gra de za mir i vo applea ti be tan skoga na ro da te budi stië ke re li gi je æi vi u iz bjegli π tvu, u tom ma le nom mjestu u Hi ma la ja ma za jed no s ti be tan skom ko mu nom, na- Goa je naj ma nja in dij ska dræa va, du gaë ka 100-ti njak ki lo me ta ra, a πi ro ka 80. Ti je kom πe zde se tih go di na po sta la je sv jet ski po pu lar na kao odre di πte pri pad ni ka hip pie kul tu re, od ko jih su mno gi osta li u Goi i za sno va li obi te lji te ih se joπ mo æe su sre s ti na uli ca ma. Dæun gla u ovo me di je lu In di je spu πta se s pla ni na Za pad noga Gha ta sve do mo ra, a prev la da va vrsta ko ju lo kal no sta nov ni π tvo zo ve ban yan i pripa da u po ro di cu smo kava Ma ha ra ji na tvrapplea va u Uda i pu ru 21

24 Na pla æi su broj ni ka fi Êi Hima la ja obi lu je broj nim vo do pa di ma Na Hi ma la ji - sni jeg da ju Êi se sko rom povrat ku u svo ju oku pi ranu zem lju. Me appleu tim, pro πlo go di πnji voj ni pakt izme appleu In di je i Ki ne ne da je pu no nade, πto vi πe, vrlo je vjero jat no da vi πe ni kad ne Êe bi ti sta nov nik pala Ëe u Lha si. Na æa lo st, ni smo ga ima li pri li ke osobno upo zna ti, no to nas ni je spri je Ëi lo da uæiva mo u go sto lju bivo sti sim pa tië nih Tibe ta na ca, zbog Ëe ga smo odlu Ëi li po sl jednja dva tjed na pro vesti upra vo ov dje. Vrije me je pro la zi lo u dru æe nju s lo kal nim sta nov ni π tvom, uæi vanju u ga s tro nom skim spe ci ja li te ti ma, te u pre pri Ëa va nju doj mova s na πe azij ske turne je. Na kon dva tjed na, vra ti li smo se u Del hi i tu joπ osta li tri dana. Te go di ne monsu ni su ura ni li, ta ko da su plju sko vi po Ëe li veê po Ëet kom lip nja, a u nas se uvu kla tuga πto na pu πta mo ovu pre div nu zem lju. Jedna ve li ka avan tu ra je zav rπi la. Li sto pad no dr veêe i grm lje iz ro da Sor bus voê ka ri ce su naπih πu ma, ko je se kao pri mi jeπa ne sa sto jin ske vr ste jav lja ju po je di naë no ili u ma njim skupinama. Kul ti vi ra ne su zbog de ko ra tiv nih svoj sta va, je sti vo sti svo jih plo do va te nji ho ve upo ra be u pre hram be noj in du stri ji i puë koj me di ci ni Mu ki nja obië na (Sorbus aria) do 6 je metara vi so ki grm ili sred nje dr vo do 15 m vi si ne, Ëe sto s viπe za kriv lje nih i ælje ba stih de ba la. Ra ste u πuma ma i πi ka ra ma breæulj ka stih i br do vi tih te re na, na juæ nim i to pli jim pa di na ma go to vo cije lo ga eu rop sko ga kon ti nenta, oko Kav ka za i u za pad noj Azi ji. Ne ri jet ko se po jav lju je u πu ma ma vi so ko ga krπa. Gu ste je, πi ro ke kroπ nje, ko ra de bla je cr no si va, oko 1 cm de be la, du go vre me na glat ka, a poslije ispu ca la. Ko ri je nov su stav du bok je i vr lo raz vi jen. Iz bojci su rav ni, ispod pu po va kratko re b rasti, inaëe okru gli, znatno de be li, ne jed na ko obo je ni, cr ven ka sto smeapplei do ma sli nasto smeapplei, s mnoπ tvom len ti cela. Pu po vi su oko 8-10 mm dugi i oko 5 mm πi ro ki, spi ral no raz mjeπ te ni, krup ni, du gu ljasti i tu po ga vr ha. Lju ske su im Bre ki nja (Sor bus tor mi na lis) uπi lje ne, ze len ka ste do svije tlosmeapplee, pri vr hu bjel ka stod la kave. Li sto vi su oval ni, tu po uπi ljeni, nazubljenoga ru ba, odoz go tam no ze le ni i sjaj ni, odoz do srebr na sto si vi, s izraæe nom nerva tu rom, gu sto dla ka vi. Du gi su do 14 cm i do 9 cm πi ro ki, vrlo va ri ja bil ni, s 1-3 cm du gom pe telj kom. Oæi ljak je ot pa lo ga li sta po lu mje seë no raz vuëen. Cvje to vi su bi je li, dvo spol ni, u pro mje ru oko 1 cm, na dla kavoj drπ ci, skup lje ni u raπi re ne groz da ste cva to ve, za jed no s li sto vi ma na vrπ ci ma krat kih izbo ja ka. Cvat nja je ti je kom svibnja i lip nja. Plo do vi su ku gla sto ja ja sti, svi je tlocr ve ni ili na ranëasti, vi se na dr ve tu u li je pim, uk rasnim na ku pi na ma, du gi su oko 1,5 cm i oko 1 cm πi roki. Na nji ho vu je tje me nu ostatak Ëaπ ke, sadræe 1-3 iz duæe ne tam no smeapplee sje men ke. Do zrije va ju od ko lo vo za, me so im je æu to i braπ na sto. Tek na kon 22

25 mala enciklopedija πumarstva Mu ki nje i bre ki nje (Sor bus) Mu ki nji ca (Sor bus cha mae me spi lus) pr vih mraze va okus im po sta je ugo dan i sla dak, a ku ha njem se od njih pri pre ma slat ka sta kaπa. Mi jeπa njem s dru gim voêem pripravljaju se kom po ti, æe lei, marme la de, si ru pi, moπt, voê na vina i ra ki je, a plo do vi se mo gu je sti i osuπe ni. U re likt nim cr no bo ro vim za jed ni ca ma - Sta niπ te obiëne mu ki nje stje no vi ta su podruë ja u po ja su bu ko vo-je lovih πu ma, ali ne ri jet ko i niæe. Jav lja se po sunëa nim obronci ma, na vap ne naë kom tlu, u ter mo fil nim πum skim za jed nica ma, meappleu grm ljem i na otvore nim ka me nja ri ma, i to od 400 do oko 1700 m nad morske vi si ne. U nizin skim po druëji ma do la zi sa mo po je di naë no. U Hr vat skoj je ima u re likt nim cr no bo ro vim πum skim za jed nica ma na do lo mi tu: u slo ju grmlja do la zi u πu mi cr no ga bo ra s kre stuπ cem, a u slo ju dr veêa, uz cr ni grab i cr ni ja sen, u πumi cr no ga gra ba s ri sjem. Kao di fe ren ci jal na vr sta raste u panon skoj bu ko vo-je lo voj πu mi (IvanËi ca, Me dved ni ca, Pa puk i dr.), u su b a soci ja ci ji tro li sne reæu he. Mu kinja raste vr lo spo ro te postig ne sta rost i do 200 go dina. He lio fil na je i po li morfna vr sta. GrË ka mu ki nja (Sorbus grae ca) je grm ili stabal ce, ima vrlo πi rok areal (pre teæi to subme di te ran sko, ju goi stoë no europ sko po druë je), va ri ja bil ne li sto ve, po naj viπe okru gle. Balkan ska mu ki nja (S.um bel la ta) grm je ili ni sko dr vo ju goi stoëne Eu ro pe, je drog, koæa stog, re la tiv no sit nog, uglav nom okru gla sto ga liπêa. Au strij ska mu ki nja (S. au stria ca; S.mougeo tii) je grm ili do 20 m viso ko dr vo, pre teæi to gor skih po druë ja sred nje i istoë ne Euro pe, s tan kim li sto vi ma, pravil no la po vi tih ru bo va, tu pim ili zaob lje nim vr hom te πi ro ko kli no li kom osno vom. Cvje to vi su slië ni oni ma kod obië ne muki nje, plo do vi cr ve ni. Mu ki nji ca (Sor bus chamae me spi lus) vi so ko pla ninski je grm juæ ne i sred nje Euro pe, ko ji iz raste u vi si nu do pri bliæ no 1-3 m, ras pro stranjen u alp sko-ape nin sko-balkan skome po druë ju. Iz boj ci su mu ma sli na sto smeapplei ili cr venka sto smeapplei i na ri jet ko dla ka vi, a pu po vi spi ral no raz mjeπ te ni, s lju ska ma tre pa viëa sta ru ba. Li sto vi su du gu lja sto ja ja sti, dugi 4-8 cm i 2-4 cm πi ro ki, ne jedna ko nazubljenog ru ba, s 5-8 pa ri po stra nih pro vod nih æi la. Na li cu su tam no ze le ni i sjaj ni, na na lië ju bli je do ze le ni i go li, na krat kim pe telj ka ma. Cvje tovi su s pet la ti ca, ruæiëa sti, na lik na cvje to ve ja bu ke te sloæe ni u us prav ne gro nja ste cva to ve. Cvat nja je ti je kom lip nja, a na viπim po loæa ji ma i u srp nju. Plodo vi su ja buëa sti, slië ni bo bama mu ki nje, s 2-4 sje men ke, u poëet ku ze le ni, a u zre lom sta nju na ranëa stocr ve ni, u promje ru mm. Do zri je va ju u nas od poëet ka ruj na, a mo gu se bra ti sve do pr vih mraze va. Uku sni su i je sti vi u si ro vom stanju, pripravljaju se i pre raappleu ju na razliëi te naëi ne, po se bi ce u mi jeπa ne mar me la de, a ra do ih je du pti ce. Na gra ni ci πum ske ve geta ci je - Mu ki nji ca raste uglavnom na vap ne na stom tlu, u bl izi ni gra ni ce πum ske ve ge taci je, najëeπêe kao pra ti lac kleko vi ne bo ra i pret pla nin ske bu kve. Ta ko u slo ven skim Alpa ma pra ti re gi ju cr no go ri ce, uspi je va juêi i iz nad 1800 m nad mor ske vi si ne. Na la zi mo je i na pla ni na ma Hr vat ske, Bo sne i Her ce go vi ne, Cr ne Gore i Ma ke do ni je, ali nig dje u veêem bro ju. U Hr vat skoj do lazi u kli mat sko zo nal noj za jedni ci kle ko vi ne bo ra s ko zokr vinom, na di nar skim pla ni na ma, iz nad 1350 m. Ta je za jed ni ca oso bi to saëu va na na ma si vu Ri snja ka i u oko liπu Za viæa na u sje ver nom Ve le bi tu, a muki nji ca do la zi uz bor kri vulj, Piπe: Ivica TomiÊ Foto: Arhiv Mu ki nja u nas raste u re likt nim cr no bo ro vim πum skim za jed ni ca ma na do lo mi tu. Ugod ni i slat ki plo do vi mi jeπa ju se s dru gim voêem te sluæe za pri pre mu kom po ta, æe lea, si ru pa, moπ ta te voê nih vi na i ra ki ja. 23

26 po ko ju kræ lja vu smre ku, kleka stu bu kvu, po je di ne vr be, kleëi cu i dr. Bre ki nja (Sor bus tor mina lis) je m vi so ko li stopad no dr vo, pre teæi to brd skih πu ma sred nje i juæ ne Eu ro pe, Ma le Azi je, Kri ma, Kav ka za i sje ver ne Afri ke. Kroπ nja joj je okru gla sta, vr lo raz gra njena i gu sta, gra ne us mje re ne pre ma go re, a pro mjer de bla i do 70 cm. Ko ra je tam nosmeapplea, plit ko ispu ca la i ljuska va, oko 2 cm de be la. Ko ri- ke, gor nji pa ro vi po sta ju sve ma nji te zavrπa va ju s krat ko uπi lje nim vr hom li sta. Cvje tovi su dvo spol ni, bi je li, pe te rola tië ni, skup lje ni u us prav ne gro nja ste cva to ve. Cvat nja je ti je kom svib nja i lip nja. Plo dovi (bre ki nje) su ku gla sti, kruπko li ki ili πi ro ko ja jo li ki, du gi 1-1,5 cm, u poëet ku cr ven kastoæu ti, a poslije, od ko lo voza, po sta ju smeapplei te po su ti bi je lim toë ki ca ma. Ima ju po dvi je du gu lja ste tam no smeapplee sje men ke. SliË ni su muπ mu la- va nje braπ na, a po neg dje se od njih i da nas peëe ra ki ja. U brd skim hrasto vim πu ma ma - Bre ki nja je jed nodom na vr sta ko ja je ot por na na ni ske tem pe ra tu re, raste spo ro, tje ra iz dan ke iz pa nja i ko ri je nja (u iz da naë kim πu mama), a doæi vi sta rost veêu od 120 go di na. Ka rak te ri stië na je vr sta to plih i su hih πu ma hrasta me dun ca ili hrasta kit njaka. Ra ste na vap ne na stim i si likat nim tli ma, kao pri mi jeπa na vr sta u brd skim hrasto vim πu- Bre ki nja je ka rak te ri stië na vr sta to plih i su hih πu ma hrasta me dun ca ili hrasta kit nja ka. Kao pri mi jeπa na vr sta do la zi u brd skim hrasto vim πu ma ma (sla du na i ce ra, kit nja ka i gra ba). U mjeπo vi tim πu ma ma ne ri jet ko raste s ja re bi kom i mu ki njom, a u naπe mu su se Pri mo rju, ti je kom Dru go ga svjet skog ra ta, plo do vi ove voê ka ri ce, slië ni muπ mu la ma, upo treb lja va li za do bi va nje braπ na. Bal kan ska mu ki nja (Sor bus um bel la ta) je nov su stav je vr lo raz vi jen. Iz boj ci su ze len ka sto smeapplei do cr ven ka sto smeapplei, sjaj ni, po suti sit nim bjel ka stim len ti ce lama. Pu po vi su spi ral no rasporeapplee ni, ve li ki, ja ja sti, tu po ga vr ha, svije tlo ze le ni i sjaj ni. Listo vi su li je pog iz gle da, cm du gi, vr lo va ri ja bil ni, jedno stav ni, πi ro ko ja jo li ki, dubo ko la po vi ti, sa 6 ili 8 ure za, uπi lje nih la po va, ne jed no li ko na zub lje no ga ru ba. Na li cu su go li i sjaj ni, na na lië ju ne rijet ko dla ka vi, pri dnu obië no sr ca sti i slië ni li sto vi ma glo gova, na 2-4 cm du goj plo sna toj pe telj ci. Do nji par la po va redo vi to je naj veêi i go to vo uspra van na glav nu æi li cu ploj- GrË ka mu ki nja (Sor bus grae ca) ma, a na kon mrazo va sag njiju te po sta ju kaπa sti, slat ki i uku sni. Je du se u si ro vom stanju ili pre raappleu ju kao kom pot ili pek mez. Za nim lji vo je da su se ti je kom Dru go ga svjet skog ra ta na naπe mu Pri mo rju breki nje upo treb lja va le za do bi- ObiË na mu ki nja (Sor bus aria) ma ma (sla du na i ce ra, kit njaka i gra ba i dr.), a rjeapplee u ni zinskim po druë ji ma. Po javlju je se najëeπêe po je di naë no, kat ka da u ma njim skupinama, do pi ruêi do 1500 m nad morske vi si ne. Od go va ra ju joj dubo ka, sunëa na i su ha tla, boga ta hra nji vim sa stoj ci ma. U mla do sti pod no si za sje nu u sklop lje nim hrasto vim sa sto jina ma, ali poslije traæi do sta svje tla. U mjeπo vi tim πu ma ma Ëe sto do la zi s ja re bi kom i muki njom. Ta ko se, pri mje ri ce, kao di fe ren ci jal na vr sta u nas jav lja s mu ki njom i dr. u panon skoj bu ko vo-je lo voj πu mi, u su ba so ci ja ci ji tro li sne reæuhe. Do sta je po li morf na vrsta, a meappleu for ma ma ko je se razli ku ju po obli ku li sta na vodi mo f.mol lis, f.pin na ti fi da i f.pe rin ci sa. 24

27 ljekovito bilje Bo si ljak (Oci mum ba si li cum L.) bilj ka je iz po ro di ce usna ti ca (Fa mi liae La mia ceae). Poz nat je i pod ime ni ma ba zi li ko, bo si lje, ma ri ja nec i mur ti la Pra do mo vi na bo silj ka je In di ja, a sam na ziv ba sili cum iz ve den je iz grëke ri jeëi ba si li kon, πto znaëi kra ljev ski. Kao zaëin i uk rasna bilj ka po seb no se ci je nio u sta rom Ribro raste na pro zo ri ma i balkon skim po li ca ma, sa mo se tre ba zaπ ti titi od pre ve li kog vje tra. Lje ko vi ti sadræaj: ete riëno ulje do je dan po sto, ci neol, ci nol, pi neol, ta nin, ru tin, gliko zi di i gor ke tva ri, sa po nin, kam for. U lje ko vi te svr he ko ri sti se ci je la bilj ka. Li sto vi i ci jela bilj ka suπe se u ve zi ca ma na tam nom i pro zraë nome mjestu. Suπe ni bo si ljak spre ma se u do bro za tvo re nu am ba laæu, jer je osjet ljiv na svje tlost i hlaplje nje. U na rod noj me di ci ni kori ste se i sje men ke. Za zaëin je- Sje men ke bo silj ka ima ju mno go slu zi pa ih ko ri sti mo kod bo le sti bu bre ga, mje hura i mo kraê nih pu tova, bi jelog pra nja, in fek ci ja izaz va nih bak te ri ja ma, kro nië nog pro ljeva i sl. U koz me tië ke svr he ko ri sti se pri li jeëe nju bra da vi ca, i to tako da se na njih ne ko li ko da na stav lja svjeæe zg njeëe ni list bo silj ka. Kup ke s li sto vi ma ili ek strak tom bo silj ka pri mjenju ju se u koz me ti ci za nje gu koæe ko ja je osla bi la, de hi drira la i iz gu bi la vlaæ no st i elas - ti ci tet. Pri mje nju je se i kod raz nih neëi stoêa koæe (osi pa i liπa je va). Piπe: V. Pleπe Foto: Arhiv Bo si ljak - kra ljev ska bilj ka mu za vla da vi ne Ce za ra. U Euro pu ga do no se mo na si poëetkom dva nae stog sto ljeêa. U na rod noj me di ci ni znaëa jan je kao bilj ka ko ja je ima la pro tude mon sku zaπ ti tu pa se upotreb lja vao Ëe sto kod vjer skih i dru gih obre da. Jed no go diπ nja je bilj ka, gr mo li ko raz gra nje na, sa stablji kom vi so kom do po la me tra. Li sto vi su mu unakr sno na suprot ni, na du gim pe telj ka ma, ja ja sti, cje lo vi ti ili nez nat no na zub lje ni. Cvje to vi su bi je li, ruæiëa sti ili cr ve ni. Raz vi ja ju se u gor njem di je lu stab lji ke ili na iz dan ci ma. Plo do vi su mu cr ven ka sti ili smeapplei, ja jo li kog obli ka, ve liëi ne od 1,5 do 2 mm. Cva te od lip nja do ko lo voza. Uz ga ja se kao kul ti vi ra na bilj ka, a u kuêanstvima kao lonëa ni ca. Osjet ljiv je na ni ske tem pe ra tu re, pa ri jet ko uspije va kao div lja bilj ka. U vr tovi ma se si je sre di nom svib nja, u re do ve u raz ma ci ma od 20 do 30 cm. Za uz goj u lonëa nica ma naj bo lja je pje sko vi toilo va sta zem lja, uz do da tak mi ne ral noga gno ji va. Vr lo do- li ma naj bo lje je ko ri sti ti svjeæi bo si ljak, ra di jaëe aro me. Ko ri sti se za li jeëe nje bo lesti æe lu ca i cri je va: ka ta ra æelu ca, otro va nja æe lu ca i cri jeva, pri po manj ka nju ape ti ta. Do bar je i pro tiv na di ma nja, te sla bog æe lu ca ko jem je potreb na po moê u pro bav lja nju hra ne. Po tiëe sla bu pe ri stal tiku cri je va (olakπava praæ njenje cri je va), pomaæe u li jeëenju grëe va, uniπ ta va parazi te u cri je vi ma te utjeëe na rav noteæu cri jev ne flo re. Po maæe u li jeëe nju de presi ja i neu ro za (tu je po seb no uëin ko vit Ëaj od bo silj ka), te u li jeëe nju pluê nih bo le sti (em fize ma, tu ber ku lo ze i ja kog nadraæu juêeg kaπ lja). Nji me se rjeπa va ju i teπ koêe s mo kre njem (olakπa va mo krenje), sniæa va tlak, a uëin ko vit je i kod ja kih gla vo bo lja i vi soke tem pe ra tu re. Ko ri sti se za ispi ra nje i grglja nje usne πup lji ne i gr la (anti sep tik je pro tiv af ti i promu klo sti). UËin ko vit je i kao oblog po sli je ubo da kukaca i ugriz nih ra na otrov nih æivo ti nja.»aj od bo silj ka: uzi ma se Ëaj na æliëi ca bo silj ka ko ja se pre li je sa 2 dl ki puêe vo de. Po klo pi se i pu sti od sta ja ti od po la do jed nog sa ta. Pro ci jedi se i pi je dvi je do tri πa li ce Ëa ja dnev no po sli je je la. Kod bolesti cri je va i æe lu ca, Ëaj se ne sla di.»aj (za æivëa ne i duπev ne bo le sti): Uzi ma se 25 g bo siljka, 25g do briëi ce, 25 g me tvice, 25 g ma tië nja ka i 2 dl vo de. Juπ na æli ca ove Ëaj ne mjeπa vi ne pre li je se s ki puêom vo dom. Pusti se da od sto ji je dan sat i onda se pro ci je di. Pi ju se do dvi je πa li ce Ëa ja dnev no, a po po trebi i viπe. Praπak (zaëin di je tal nim je li ma): Su hi li sto vi fi no se same lju, a po æe lji do da je se morska mlje ve na sol. MAST za li jeëe nje raz nih bo le sti: uzi ma se de vet di je lova svjeæeg so ka od bo silj ka, tri di je la vo ska, tri di je la ka le fo nija, tri di je la ovë jeg lo ja, dva dije la ter pen ti na. Svi ti sa stoj ci la ga no se gri ju, do bro se iz mijeπa ju, te se ta ko pri prav lje na mast po hra nju je u tam nu sta klen ku, ko ju tre ba her metië ki za tvo ri ti. Ko ri sti se kod raz nih ra na, a mast se na nosi na obo lje lo mje sto. Naj poz na ti ji je kao za- Ëin ska bilj ka, jer je ugodna mi ri sa, a sti mu la tiv no dje lu je na pro ba vu. U starom vi je ku poz na ti je doda tak ma snim je li ma, da bi ih se lakπe pro ba vi lo. Svjeæi li sto vi mo gu se do da va ti razliëi tim ju ha ma, ali i u di jet nu hra nu, jer sp rjeëava ju luëe nje so li. Bo si ljak u kom bi na ci ji s ka du ljom i ruæ ma ri nom da je peëe nim i ku ha nim ri ba ma po se ban okus. Sla do ku sci ga re do vito ko ri ste kao do da tak raznim sa la ta ma, sir nim na mazi ma, va ri vi ma i sl. U svim pri go da ma naj bo lje ga je u je la do da va ti svjeæeg, nepo sred no pri je po sluæi vanja je la. Su hi li sto vi mo gu se sam lje ti u prah i ta ko ko ri sti ti. Uporabom ove lje ko vi te bilj ke ne jav lja ju se ni ka kve πtet ne po slje di ce za or ga n i - zam. 25

28 πumsko drveêe Li pa nas πti ti, li jeëi, on lju ba vi i mi ra Li pa u cva tu U ne kim hr vat skim kra je vi ma, kao u Za go rju, odu vi jek je ima la po seb no znaëe nje. U proπ lo sti Ëe sto je saapplee na uz za gor ske kuêe kao kuê no sta blo ko je sim bo l izi ra pri ja telj stvo, lju bav i njeæ nost. U sta rih na ro da raz vi la su se u dav noj proπ lo sti vje ro va nja da se u kroπ nja ma sta ba la na la ze sje diπ ta moê nih bo go va. Raz vio se kult dr veêa, pa su Ger ma ni πto va li sta bla hrasta, Ga li ime lu, a sta ri Sla ve ni li pu, hrast i bre zu. Ovo je priëa o li pi, jed nom od sim bo la Sla ve na Sta ri Sla ve ni æi vje li su u li po vim πu ma ma, a li pa se spo mi nje kao sve to sla ven sko dr vo. Pri je prije la za na krπêan stvo poπ tovali su boæan stvo πu me, pa su svo jim duπa ma bi li po ve za ni i sa sta blom li pe. Kroz vjer ske obre de pri no si li su joj ær tve kao pra vom boæan stvu. ObiËaj πto va nja li pe zadræa li su i on da kad su, napu stivπi sta ru do mo vi nu, u novim kra je vi ma ko je su na se li li granëi ce li pe stav lja li na kro vove svo jih kuêa kako bi ih zaπti ti li od gro mo va i poæa ra. Iz tih dav nih vre me na poz na ta je na rod na uzreëi ca: Cvjetno kit na li po, te be u svoj sr di ni ti Pe run æar kom stri je lom ne nagr di. Vje ro va li su da li pa πti ti Ëovje ka od zla i uro ka. U li povim πu ma ma Sla ve ni su s kuplja li med i vo sak, a omi lje no piêe bi la im je me do vi na ili me di ca. U Bo sni bi lo je raz vi je no vje ro va nje da onaj tko po sijeëe li pu ili hrast moæe umri jeti ili teπ ko obo lje ti. A ako bi to net ko i na pra vio, mo rao je na pa nju od sjeëe noga sta bla prinije ti ær tvu - do maêoj æi vo tinji, ko koπi ili ja nje tu, od sjeêi gla vu, istom sje ki rom ko jom je po sje kao sta blo. Tek ta da ni je mu pri je ti la ni ka kva opasnost po æi vot i zdrav lje. Sta blo li pe naraste do tri de se tak me ta ra, a doæi vi sta rost i od ne ko li ko sto ti na go di na. Ima gu stu kroπ nju, li sto vi su joj za ga si toze le ni, sr co li ki, zaπi lje ni i dla ka vi. Cvje to vi su na du gaë koj stap ci, sloæe ni u cva to ve. Pric vjet ni su li sto vi du gu lja sti, bli je do ze le ne boje, du gaë ki oko 8 cm i mreæasto is pre ple te ni æi li ca ma. Cvijet ima pre k rasan mi ris. Cva te od lip nja do kra ja srp nja. U nas raste ne ko li ko vr sta toga pre k rasnog sta bla: ve le lisna (bi je la ili ra na li pa), srebrna sta li pa, sit no li sna (tam na ili ka sna li pa). Ras pro stra nje na je po cije loj Eu ro pi. U Na cio nal nom par ku Fruπ ka go ra u Sr bi ji kurio zi tet je da viπe od 30 posto povrπi na ci je log eko su stava zau zi ma ju li po ve πu me, πto je je din stven sluëaj ta kve kon cen tra ci je li pa u ci je loj Euro pi. Ra ste i na nad mor skim vi si na ma od 1000 do 1800 meta ra. Ima lje ko vi ta svoj stva. Od nje zina cvi je ta pri pre ma se po seb no uku san Ëaj. Joπ je pozna ti ji i osobito ci je njen pri pravak li pov med. Pri no si me da u li po vi ma πu ma ma po veêa va ju se sa sta roπêu sta ba la. Naj veêe luëe nje nek ta ra pri mjeêi va lo se u na sa di ma li pa sta rim viπe od sto ti njak go di na. U nji ma je uku pan broj cvje to va bio 50 po sto veêi ne goli kod na sada li pa sta rih Ëetr de se tak godi na. Po me do no sno sti naj bolje su li po ve πu me sta ro sti od 70 do 100 go di na, tvr di pozna ti ru ski struë njak A. M. Moha nov. 26

29 a je sim bol U naπoj zem lji raste na Me dved ni ci, Kal ni ku, IvanËici, Ma ce lju, di je lu Bi lo go re, Sa mo bor skome go rju i sjever nim di je lo vi ma Gor skoga ko ta ra. ObiË no je na la zi mo u πum skim za jed ni ca ma s tisom. U ne kim hr vat skim kra je vima, kao u Za go rju, odu vi jek je ima la po seb no znaëe nje. U proπ lo sti Ëe sto je saapplee na uz zagor ske kuêe kao kuê no sta blo ko je sim bo l izi ra pri ja telj stvo, lju bav i njeæ nost. Saapplee na je i uz sta re dvor ce i ku ri je, te crkve gdje je bi la mje sto jav nog okup lja nja i druæe nja. Ta ko i da nas is pred æupnog dvo ra u Bed nji rastu dvije sta re li pe. Pret po stav lja se da su po saapplee ne ka da je iz graappleen æup ni dvor, a da nas su obje zaπ tiêe ne kao spo meni ci pri ro de. Li pe su se sa di le i u pe ri vo ji ma dvo ra ca, pa je tako u pe ri vo ju dvor ca Beæa nec dr vo red ve le li snih li pa iz I u Istri, u mje staπ cu Slu mu na ΔiÊa ri ji, na la zi se sto ljet na lipa, jed no od naj sta ri jih sta bala na po luo to ku. Naj poz na ti ja hr vat ska li pa je GupËe va li pa u Donjoj Stu bi ci sta ra oko 400 godi na, zaπ tiêe na Kako bi spa si li to viπesto ljet no sta blo od pro pa da nja, Tu ri stië ka zajed ni ca Do nje Stu bi ce ini ci jator je pro jek ta OËu va nje ge nofon da GupËe ve li pe. Podræa lo ga je i Mi ni star stvo kul tu re. U Pro jekt su joπ ukljuëe ni Javna usta no va za uprav lja nje zaπ tiêe nim di je lo vi ma pri ro de Kra pin sko-za gor ske æu pa ni je, u mar ski in sti tut Ja stre bar sko i Park pri ro de Me dved ni ca. Sje me li pe po hra nje no je u Ja stre bar skome. Sli je di za sniva nje æi vog ar hi va GupËe ve lipe u Hiæa kov cu, rod nome selu Ma ti je Gup ca. Bit Êe to æi vi su ve nir s cer ti fi ka tom. GupËevom li pom sa dit Êe se i dr vore di i okuê ni ce πi rom Za go rja. I ove go di ne u tome za gorskome mje stu ti je kom lje ta od 9. do 24. lip nja odræa vat Êe se Da ni li pa, ka da Êe se bra ti lipin cvi jet, sa di ti li pe, te pi ti GupËev Ëaj. Na glav nome grad skom trgu u Pe tri nji rastu Ëe ti ri sta ra sta bla li pa za saapplee na za francu ske vla da vi ne, do U mje stu Vi so kome pokraj Va raæ di na na la zi se sta ra Be lina li pa, spo me nik par kov ne arhi tek tu re. Zaπ tiêe na je ka da je bi la vi so ka 20 me ta ra, op se ga 8,9 m i pr snog pro mjera 2,82 me tra. Pret po stav lja se da ju je za sa dio kralj Be la IV. Ar pa do viê bjeæeêi pred na le tima Ta ta ra. Ne ma veêega hr vat skoga gra da u Ëijim par ko vi ma ne ma dr vo re da s li pa ma. Sto ljet ne lipe u par ko vi ma Za gre ba, Karlov ca, Ri je ke, Osi je ka, Gor nje Stu bi ce, ali i dru gih gra do va, do kaz su ko li ko lju di i da nas Sta ra li pa u LiË koj Ja se ni ci vo le, ali i πtu ju to pre k rasno sta blo opoj nog mi ri sa. Po li pi je do bio na ziv i mjesec li panj, ali i hr vat ska novëana mo ne ta li pa. Po njoj su do bi li ime i gra do vi Li pik i Lipov lja ni, ali i mno gi πum ski pre dje li i uli ce. O li pi su is pjeva ne mno ge pje sme, a i mnoge kul tur no-po vi je sne ma nife sta ci je odræa va ju se u Ëast ovoga sta bla. U Po drav skim Se sve ta ma u Eko loπ kom vr tu mi ra smjeπten je Pan teon Ëo vjeëan stva ljud skih vri jed no sti, okruæen sa 27 sta ba la sto ljet nih li pa. Cije lo pak mje sto ima oko 90 staba la sto ljet nih li pa i 78 sta bala pla ta na, i nig dje u Hr vat skoj na broj sta nov ni ka ne ma to li ko sto ljet nih sta ba la mi ra. Re kli bismo da se kult li pe i da nas πtu je. Li pa viπe ne ma smi sao sve tog dr va, ali no si ne ke dru ge po ru ke kao πto su mir, do bro i zaπ ti ta Ëo vjeko va oko liπa. Sa deêi li pu, Ëovjek ukraπa va i svoj oko liπ, svo ju uli cu i okuê ni cu, a kori steêi njezina lje ko vi ta svojstva po maæe si da bu de zdra viji i ko ri sni ji u sva kod nev nom æi vo tu. GupËe va li pa Piπe: V. Pleπe Foto: B. Pleπe i arhiv Naj poz na ti ja hr vat ska li pa je GupËe va li pa u Do njoj Stu bi ci sta ra oko 400 go di na, zaπ tiêe na U Po drav skim Se sve ta ma u Eko loπ kom vr tu mi ra smjeπ ten je Pan teon Ëo vjeëan stva ljud skih vri jed no sti, okruæen sa 27 sta ba la sto ljet nih li pa. Ci je lo pak mje sto ima oko 90 sta ba la sto ljet nih li pa. 27

30 πume u knjiæevnosti Piπe: Josip VukoviÊ Foto: Arhiv UMS KO BLA GO U RUS KOM KRA JO LI KU I PROST RANST VU Kad je slav ni»e hov go vo rio da Êe mo vi dje ti ne bo po su to di ja man ti ma, moæ da je mi slio na neo biëan sjaj zvi jez da u Ëi stom zra ku πu mo vi te zem lje. Bor teπ kim tre skom uda ri o ko nji ustuk nuπe i zar zaπe.. Naπe knjiæa re u Za gre bu pa i u Hr vat skoj kr ca te su mo der nom i tvz. po stmo der nom li te ra tu rom, dok su knjiæev ni kla si ci, po put ru skih pi sa ca, ostav lje ni i za baëe ni na po li ca ma naπih knjiæ ni ca, mje sti mi ce i πkol skih. To istiëem jer sam kre nuo u po tra gu za onim pi sci ma ko ji su u svo jim ro ma ni ma bi li ve za ni pa i na dah nu ti kra jo li ci ma na vla sti ta za viëa ja te lje po ta ma pri ro de u πi rem pro sto ru i dub ljem smi slu. Ru ski kla si ci po put Puπki na, Ljer mon to va, Tur ge nje va, Tol sto ja i dru gih go to vo su se me appleu sob no na tje ca li ko ji Êe od njih u svo je ro ma ne i no vele ut ka ti viπe lje po te ne pa tvore ne pri ro de, na po se sa gu o ru skim πu ma ma. Istak nu ti je i kla si ke naπe hr vat ske knjiæevno sti, po put An te Ko vaëiêa, Din ka i mu no viêa, A. G. Matoπa, ali me appleu svim pr va ci ma bri ljant nog i knjiæev ni ka i πumar skog struë nja ka Jo si pa Ko zar ca, au to ra Ëu ve nog roma na Sla von ska πu ma. Spome nu ti je Tryg ve Gul bran ssena, nor veπ kog knjiæev ni ka, ko ji je svjet sku po pu lar nost ste kao ro ma nom tri lo gi jom I vjeë no pje va ju πu me o æivo tu nor veπ kih se lja ka i πumskih rad ni ka. Ka da uspo re appleu je mo dje la su vre me ne svjet ske knjiæev no sti i nji ho ve li te rarne od li ke, na po se so ci jal no i so ci o loπ ko tki vo, vi dje ti je da im se rad nja odvi ja ma hom u grado vi ma, na kljuë nim po priπ ti ma raz ma ha ne ur ba n iza ci je, uza vrele in du stri ja liza ci je i in for ma t izaci je te usko vi tla ne tzv. glo ba l izaci je. Sa ma kra jo braz na pri ro da i u nju ure za no se lo u dru gom je pla nu, a ri tam je æi vo ta to li ko akce le ri ran da se pri rod ne i na po se πum ske lje po te ne uspi je va ju zamije ti ti ni iz ju reêih auto mo bi la, æeljez ni ca i zra ko plo va. Me appleu ri jet ki ma, su vre me ni ru ski pi sci na stav lja ju tra di ci ju na vla sti tih kla si ka te na stav ljaju i opi si va nje ve li ke i ljub lje ne do mo vi ne. U ple ja di poz na tih i ma nje poz na tih, ali u sa moj Rusi ji vr lo ci je nje nih, za si gur no je Kon stan tin Pau stov ski. Kao πto piπu kri tiëa ri, nje mu je pri ro da bli ska i dra ga po svo joj ne taknu toj ve liëan stve noj lje po ti koja ople me nju je Ëo vje ka, a i po svo jim bo gat stvi ma ko ja sluæe Ëo vje ku. Pri je pe de set go di na, ne po sred no na kon Dru goga svjet skog ra ta, na pi sao je Nove lu o πu ma ma ko ja ima svo jebit nu sna gu ma log udæ be ni ka o ve li kim πu ma ma, te je i danas bestse ler u Ru si ji. Kod nas je pre ve de na osam de se tih go dina 20. sto ljeêa, ali je u knjiæa rama ne ma, a u knjiæ ni ca ma teπko ju je pro naêi i do bi ti. Pau stov ski je πu mu doæivlja vao i opi sao kao æi vu ve zu me appleu ge ne ra ci ja ma, onim πto su one proπ le i onim πto na laze. u ma je za nje ga vjeë na, kano je vjeë na i sa ma pri ro da, kano πto je vjeëan i Ëo vjek. u ma ni je sa mo ukras zem lje. Ona je zdra va kli ma, rod ni ja go di na, i za to, on po zi va, ne ka sva ki Ëo vjek u svo me æi vo tu za sa di ba rem jed no dr vo. Sli ku ru ske πu me sli kao je ima gi na ci jom slika ra i ta nah nim emo ci ja ma suptil na pje sni ka, a ipak pro zai ka. Iz dna duπe proæiv lja va, na primjer pa da nje obo re nog bo ra svje tio ni ka kao da je posri jedi smrt æi voga biêa: Na jed nom cio bor, od ko ri jena do vr ha zadrh ta i za jeëi. Ja sno se Ëu je caj. Vrh bo ra se za nji ha i dr vo se poëe la ga no na gi nja ti k pu tu i odjed nom se str o poπ ta, krπeêi su sjed ne bo ro ve i lo meêi bre ze. Bor sa teπ kim tre skom uda ri o zem lju, igli ce na nje mu za trep taπe i sve se umi ri. Ko nji ustuk nuπe i zar zaπe.. U poet skoj pro zi Kon stan tina Pau stov skog svi je tli svo je ruëno i svo je bit no zr no bo ga te niske ru ske kla si ke. Sa mo ta kav pi sac mo gao je ri sa ti pri ro du i πu mu uk rasnim, ali i stvar nim bo ja ma: Ve li ka sna ga æi vo ta vidi se u sve mu; u nji ha nju vrho va dr veêa, u cvr ku tu pti ca πto se me appleu sob no do zi va ju, u bla gom os vjet lje nju. A u su ton neg dje kraj iz vo ra u πu mi sje da Ëo vjek kraj va tre, a kraj nje ga po le gla tiπi na. Zvi jez de, ne broje no pu ta svi je tli je ne go li pod praπ nja vim za sto rom gra da, pa le se na ne bu. Gle da juêi ih, 28

31 u ma je naj pouz da ni ji po moê nik u bor bi za lje ti nu. Ona Ëu va vla gu zem ljiπ ta, ublaæa va kli mu, zadræa va su he i to ple vje tro ve i svo jim ze le nim bra na ma pre gra appleu je put æi vo me pi je sku - toj pu stinj skoj uho di. u ma je kon de za tor vla ge, ro se, ma gle, inja. I ri je ke iz vi ru iz πum skih moë va ra. zem lju, sve se umi ri, ne πu me ko je je Ëo vjek svo jim ma rom stvo rio, Ëu ve ne rasadni ke li sto pad nih πu ma u SmolenπËi ni i du bra ve u Ukra ji ni. U Orel skoj po kra ji ni po sje kli su go to vo sve i baπ one πu me ko je je pre div no opi sao Tur ge njev. Na mje sti ma gdje su πume uniπ te ne, zem lja po sta je ne plod na i jav lja ju se æi ve rane - ja ru ge. Ne ma æa lo sni jeg pr izo ra ne go πto su iz dah nu le oneëiπêe ne ri je ke, po sjeëe ne πume, πum ska zga riπ ta, sva ta pura do sti i sna ge ko ja nas proæima Ëim do applee mo u πu mu iz zaguπ lji vih grad skih do mo va. - Ali ni je u to me ono glav no. u ma je naj pouz da ni ji po moênik u bor bi za lje ti nu. Ona Ëu va vla gu zem ljiπ ta, ublaæa va kli mu, zadræa va kli mu, zadræa va su he i to ple vje tro ve i svo jim ze le nim bra na ma pre gra appleu je put æi vome pi je sku - toj pu stinj skoj uhodi. u ma je kon de za tor vla ge rose, ma gle, inja. I ri je ke iz vi ru iz πum skih moë va ra. I pod zem ne vo de u πu ma ma i u bl izi ni πu ma U πu ma ma udiπe mo zrak ko ji je dvje sta pu ta Ëi sti ji i zdra vi ji od zra ka u gra do vi ma. On je lje ko vit, pro du lju je æi vot, po diæe naπu æi vot nu sna gu i po se bi ce, on pre tva ra me ha nië ki, ka di kad nam oteæa ni, pro ces di sa nja u za do volj stvo i po let.. (No ve la o πu ma ma) Ëo vjek poëi nje shvaêa ti svu veliëi nu sve mi ra, poëi nje razu mi jeva ti πto znaëi za sluæe ni od mor i duπev ni mir. NoÊ se spuπ ta nad svi jet, pu na svjeæih mi ri sa, neja sne svje tlo sti, ro se, kri ka noênih pti ca... u me su se na ho r i- zon tu gu bi le u su hoj ko pre ni le lu ja ve iz ma gli ce. Ona ni je uzmo gla pri kri ti osjeêa je pro stranstva ko je se je i kroz zvjez da nu noê πi ri lo na sve kra je ve zem lje; bi lo je neëeg i sveëa nog ka no u krat kom po vrat ku dje tin stva. U svo joj No ve li o πu mama Pau stov ski iz no si po dat ke ko je i da nas ga ji po vi jest ru skoga πu mar stva, da se ne za bora vi: za vri je me Dru goga svjetskog ra ta nje maë ka je voj ska ne mi li ce ha ra la, de va sti ra la i pljaë ka la πum sko bla go. Na strada le su πu me na pro sto ru od goto vo dva de set mi li ju na hek tara. Sa mo u Bje lo ru si ji agre so ri su spali li, sa sje kli i pre tvo ri li u pu stoπ 500 ti suêa hek ta ra iskonskih πu ma. Uniπ ti li su iz van redstoπe nja na sta la zbog ra ta, nezna nja, πu mo kra di ca i Ëo vje ko ve po hle pe, a sve ga je to ga bi lo i ima u ru skim πu ma ma. Za nim lji vo je ali i pouë no kako Pau stov ski opi su je krat ko znan stve no izla ga nje skupine πu ma ra, oda juêi priz na nje slavnim ime ni ma Do kuëa je va, Ti mirja ze va, Vi li jem sa, ime ni ma talen ti ra nih πum skih struë nja ka, kao πto je bio le gen dar ni Vi socki, kao πto je æe na πu mar Ko loso va, ko ja je pre va li la ti suêe kilo me ta ra kroz πu me, πum ska zga riπ ta i pre ko vje tro vi ma opalje na dr veêa, istraæu juêi sje verne ru ske πum ske ma si ve. U svo ju No ve lu o πu ma ma Pau stov ski je pre nio isku stva pa i fi lo zo fi ju le gen dar nih ruskih πu ma ra pre drat ne i po ratne ge ne ra ci je, do slov ce kroz rijeëi Pe tra Mak si mo viêa: - Ne znam da li ste sluπa li da u ve li kim gra do vi ma na kub ni me tar zra ka do la zi svo jih Ëetrde set ti suêa raz nih bak te ri ja, a da ih u πu mi na sva ki kub ni metar ima samo dvje sta-tri sta, pa i ma nje. U πu ma ma udiπe mo zrak ko ji je dvje sta pu ta Ëi sti ji i zdra vi ji od zra ka u gra do vi ma. On je lje ko vit, pro du lju je æi vot, po diæe naπu æi vot nu sna gu i pose bi ce, on pre tva ra me ha nië ki, ka di kad nam oteæa ni, pro ces di sa nja u za do volj stvo i po let. Onaj tko je to osob no osje tio, tko zna ka ko se diπe u bo ro vim πu ma ma za gri ja nim sun cem,taj Êe se, na rav no, sje ti ti onog divnog sta nja Ëu de sne nes vje sne mno go viπe vri je de ne go u neπumo vi tim kra je vi ma. Br zo dr vo - Tre ba nje go vati i πi ri ti tra di ci ju sa applee nja πu ma ra di ob nav lja nja pri rod nih snaga zem lje i ra di sa me pri vre de. U ru skom je na ro du poz na to viπe od pet ti suêa naëi na primje ne dr ve ta. Sto ga pre vla dava od ga ja nje πu ma ko je br zo rastu, uz po boljπa nje kva li te te najëeπêeg ru skog dr ve ta, ja si ke i to po le. Joπ od dav ni na bi le su Ëu ve ne Brjan ske πu me, naj bolje u zem lji, oso bi to bo ro vi za bro do ve, od lië ne kakvoêe, najviπeg bo ni te ta. Na eu rop skom træiπ tu bio je svo je dob no skuplji od sva ke dru ge vr ste bo ra. Cio neπu mo vi ti jug Ru si je æi vio je na raëun Brjan skih πu ma, dok u ra tu ni su uæa sno stra dale. Kad se pri stu pi lo ob no vi prije viπe od 50 go di na, ve li ki plan se do no sio u Mos kvi, svi raz govo ri vr tje li su se oko sje me na kli ja vo sti i svoj sta va dr ve ta koje br zo raste. u ma ri su naz vali to dr veêe br zim dr ve tom. Pom no su se prouëa va le sad nice ru skog bo ra i eg zo tië nog, br zoga pre ko mor skog dr veêa: Da gla so va bo ra, ka nad ske topo le i tzv. Mu re je va bo ra. Proz va li su ga poæar ni bor zbog nje go ve sposobnosti da se iz van red no πi ri na zga riπti ma. No, ka nad ska to po la za prepa sti la je br zi nom rasta, vi si nom i deb lji nom sta bla. U sred njoj Rusi ji ta to po la za πest go di na do stigla je de vet me ta ra vi si ne, dok je od br zo hod nog dr veêa naj div ni ja bi la, na rav no, Dagla so va je la. U svo joj po stojbi ni, Ka na di, ona do stiæe i 75 m vi si ne uz pro sjeë nu sta rost i ti suêu go di na! Na tim su iskustvi ma ru ski πu mar ski struë njaci i znan stve ni ci ostva ri li navla sti te re zul ta te; Ja blo kov je od go jio sor tu di vov ske ja si ke ko ja je za 40 go di na do st izala vi si nu od 45 me ta ra. Na scenu su stu pi li br zorastuêi - je la, div lji ke sten, srebr na je la, iva, Vaj mu tov bor,jed na vr sta bi jelog ba gre ma, tzv. Jar bol skog. I eu ka lip tus, dra gulj πu ma koji za dva deset go di na naraste do πez de set me ta ra. Bo ru je za to li ku vi si nu po treb no i 200 go di na. Tu se sta ri Ga li lej preva rio. Pi sao je da u pri ro di ne moæe po sto ja ti dr veêe od 100 me ta ra, jer ne sa mo da Êe se nji ho ve gra ne lo mi ti od vla stite teæi ne ne go ni de bla ne Êe izdræa ti Ëu do tvor nu teæi nu cije lo ga dr ve ta. Iz ma le knjiæi ce dæepnog for ma ta No ve le o πu mama Kon stan ti na Pau stov skog moæe se crp sti o ru skim i inim πu ma ma mno go zna nja, uz to πto s njezi nih stra ni ca zraëi veli ka lju bav za to ne pro cje nji vo bi se rje u sve ko li koj dra gu ljarni ci za div ne pri ro de. Kad je slav ni»e hov go vo rio da Êe mo vi dje ti ne bo po su to di ja man tima, moæ da je mi slio na neobiëan sjaj zvi jez da u Ëi stom zraku πu mo vi te zem lje. 29

32 lovstvo VUK U SVI JE TU I HR VATS KOJ Tre ba li ili ga ve Vuk Piπe: V. Pleπe Foto: Arhiv Si vi vuk (Ca nis lu pus) si sa vac je iz ro da zvi je ri (Car ni vo ra) po ro di ce pa sa (Can diae). Osim nje ga poz na te su joπ dvi je slo bod ne vr ste, cr ve ni vuk (C. ru fus) i a besin ski vuk (C. si men sis). Cr ve ni vuk æivio je na po druë ju ju goi sto ka SAD-a, ali je istri jeb ljen osam de se tih go di na proπ loga sto ljeêa. A besin ski vuk, do ne dav no sma tran Ëag ljem, ko jega tre nutaë no ima 550 je din ki, na sta nju je po druë je Na cio nal nog par ka Ba le u pre dje li ma ju goi stoë ne Etio pi je. VjeË no je pi ta nje ka ko go spo da ri ti s ovom zvi je ri; treba li je πti ti ti i koliko, pri je ti li nje zino mnoæe nje oko li ni, ka kvo je sta nje u Hr vat skoj... Iz po da ta ka ko je su pri ku pi li Rou te i Aylsworth (1999.) sazna je mo da se broj nost si vog vu ka u svi je tu pro cje nju je na pribliæno je din ki. Æi vi u po pu la ci ja ma u 41 zem lji svi je ta, pre ma do stup nim po da t ci ma dobi ve nim iz tren da po pu la ci je i zakon skom sta tu su. Naj broj ni ji je u Ka na di ( ), SAD-u ( ), Bje lo ru si ji ( ), Polj skoj ( ), Rusi ji (30.000). U su sjed noj Bo sni i Her ce go vi ni æivi je dinki, a u Slo ve ni ji je din ki. U veêi ni tih ze ma lja zaπ tiêen je i za ko nom. Pre ma pro cje na ma struënja ka, u Hr vat skoj æivi je din ki. U pro sje ku 210 jedin ki raspo reapplee no je u neπ to viπe od 40 Ëo po ra. Naj veêi dio jedin ki pro ci je njen je na po druë ju Split sko-dal ma tin ske æu pa ni je, u pro sje ku njih 60, a naj ma nji na po druë ju Istar ske i Du bro vaë kone re tvan ske æu pa ni je, ma nje od 10 je din ki. Po pu la ci ja im je sta bilna. Pre ma kri te ri ji ma Svjet ske zakla de za zaπ ti tu pri ro de (IUCN), vu ko vi se na la ze na cr ve nom popi su si sa va ca u Hr vat skoj i pripada ju u zaπ tiêe nu vr stu æi vo ti nja. Pre ma Za ko nu o zaπ ti ti pri ro de i Pra vil ni ku o pro glaπe nju div ljih svoj ti zaπ tiêe nim i stro go zaπ tiêenim, vuk je stro go zaπ tiêe na vrsta ko jom se uprav lja na te melju Pla na uprav lja nja vu kom u Hr vat skoj iz Zaπ tiêen je 9. svib nja U Hr vat skoj vu ko vi se stalno zadræa va ju na po druë ju Gorskoga ko ta ra, Li ke i Dal ma ci je, na povrπi ni od km 2, πto iz no si 32,4 po sto kop ne noga dije la naπe zem lje. Po vre me no se po jav lju je i na pro sto ri ma ko ji se na sla nja ju na Di na ri de sa sjever ne stra ne (pe ri pa non ski prostor) i juæ nih pa di na Ve le bi ta bl i- zu Rav nih ko ta ra, Kaπ te la sve do Bi oko va. To je povrπi na od prib- 30

33 vu ka πti ti ti i ko liko, Ê ima pre viπe liæno 9543 km 2 ili 17,7 po sto kopne noga di je la Hr vat ske. Ne ma ga na po druë ju Istre (osim UË ke i ΔiÊa ri je) te u nizin skim i kon tinen tal nim di je lo vi ma zem lje. Na po druë ju Gor skoga kota ra gdje je stoëar stvo sla bo za stup lje no, glav ni je pli jen vuku div ljaë. Na po druë ju Li ke i Dal ma tin ske za go re glav ni mu je pli jen do maêa sto ka (ov ce i ko ze), jer u tim pre dje li ma krup ne divljaëi kao pri rod nog plije na ne ma. U raz dob lju od do za biljeæe no je smrt no strada nje 115 vu ko va. Kao glav ni uzrok na vo di se Ëo vjek u 84 po sto sluëa je va. Od to ga u 54 po sto sluëa je va razlog je ods trjel, stra danje u pro me tu iz no si lo je 28 po sto, a dru gi su uzro ci stra da nja spored ni. Smrt nost izaz va na prirod nim uzro ci ma za stup lje na je s 9 po sto, od Ëe ga na bo lesti ot pa da 7 po sto sluëa je va, a smrt nost od dru gih uzro ka je 2 po sto. U raz dob lju od 13. rujna do 13. ruj na za biljeæe no je stra da nje 15 je din ki vu ka. Od to ga de vet u pro metu, jed na je od stri je lje na, a za njih pet uzrok smr ti ni je se mogao utvr di ti. Na osno vi nji ho ve smrt no sti moæe se za kljuëi va ti i o tren du po pu la ci je (kre ta nju nji ho ve broj no sti). Naj ma nje ih je stra da lo potkra j osam dese tih i poëet kom de ve de se tih go di na proπ loga sto ljeêa, kada se pret po stav lja da ih je bio i ma nji broj. U tre nut ku zaπ tite broj vu ko va bio je u porastu. Ak tiv nim pri stu pom u zaπti ti ugroæe ne vr ste moæe se dugo roë no osi gu ra ti nje zin op stanak, pa ta ko i vu ka. Jed na je od ta kvih me to da zaπ ti te i izradba Pla na uprav lja nja vu kom u Hr vat skoj. Za izra dbu pla na bilo je po treb no utvr di ti glav ne Ëim be ni ke: kre ta nje broj no sti ugroæe ne po pu la ci je, upoz nava nje osnov nih Ëi nje ni ca o biolo gi ji po pu la ci je vu ko va, te njihov utje caj na æi vot lju di na odreapplee nom pro sto ri ma. Tor njak Cilj pla na uprav lja nja vukom jest du go roë no osi gu ra ti op sta nak po pu la ci je ove ve like zvi je ri uz πto sklad ni ji æi vot s Ëo vje kom. O nje go vu kre ta nju, ko riπ tenju sta niπ ta i ak tiv no sti naj viπe se moæe saz na ti te le me trij skim praêe njem. Ta kvom vr stom pra- Êe nja moæe se naj bo lje saz na ti ka ko se kreêe, ko li ku povrπi nu po kri va je dan Ëo por (ve liëi na te ri to ri ja), di na mi ka dnev ne i se zon ske ak tiv no sti vu ka, naëin ko riπ te nja sta niπ ta, okol no sti i uvje ti u ko ji ma se do gaapplea ju napa di na do maêe æi vo ti nje i poslje di ce πte ta. Istraæi va nja vu ko va u naπoj zem lji za poëe la su u sklopu istraæi vaë kog pro jek ta Ve li ke zvi je ri Hr vat ske ko ji je vo dio prof. dr. u ro Hu ber.»la no vi Po vje ren stva za praêenje po pu la ci je ve li kih zvi je ri kao struë na sku pi na Mi ni star stva zaπti te oko liπa i pro stor nog ureappleenja izra di li su Pri vre me ni plan go spo da re nja vu kom u Hr vatskoj ko ji je vrijedio od 1. si jeë nja do 31. lip nja Dio projek ta ko ji se od no si na vu ko ve vo dio je dr. sc. Jo sip Ku sak iz Zavo da za bio lo gi ju Ve te ri nar skog fa kul te ta u Za gre bu. O smrt nosti vu ko va u Gor skome ko ta ru mno go po da taka s ku pio je i poz na ti lov ni struë njak Aloj zi je Fr ko viê, dipl. ing. Dræav ni za vod za zaπ ti tu pri ro de u surad nji s Ve te ri nar skim fa kul te tom, uz pot poru Eu rop ske ko mi si je, po kre nuo je i pro jekt Li fe Zaπ ti te i uprav ljanje vu ko vi ma u Hr vatskoj. Pro jekt je po krenut u pro sin cu i tra jao je tri go di ne, do pro sin ca Ri jeë je o pro jek tu ko jim bi se usposta vio me ha n izam za du go roëno oëu va nje vu ko va uz nji hov sklad ni ji æi vot s lju di ma. Zaπ ti ta i uprav lja nje vu ko vi ma u naπoj zem lji istak nu ti su i kao prio rite ti u Na cio nal noj stra te gi ji i ak cij skom pla nu zaπ ti te bio loπke i kra jo braz ne raz no li ko sti, kao te melj nom do ku men tu zaπti te pri ro de. U sklopu Pro jek ta po duze te su ak ci je: a) in sti tu cio nal nog jaëa nja - uspo stav lje na su dva re gional na ure da u Go spiêu za podruë je Li ke i Gor skoga ko ta ra, te u i be ni ku za po druë je Dalma ci je. Ure de vo de re gio nal ni koor di na to ri; - po veêan je broj vjeπ ta ka, s ti me da su u Na cio nal nom parku Ri snjak, Baπ kim Oπ ta ri ja ma i Za gre bu odræa ni se mi na ri struënog ospo sob lja va nja vjeπ ta ka; Broj nost si vog vu ka u svi je tu pro cje nju je se na pribliæno je din ki. Æi vi u po pu la ci ja ma u 41 zem lji svi je ta, pre ma do stup nim po da tci ma do bi ve nim iz tren da po pu la ci je i za kon skom sta tu su. Naj broj ni ji je u Ka na di ( ), SAD-u ( ), Bje lo ru si ji ( ), Polj skoj ( ), Ru si ji (30.000). Pre ma pro cje na ma struë nja ka, u Hr vat skoj æivi je din ki. Naj viπe, pro cje nju je se, na po druë ju Split skodal ma tin ske æu pa ni je, u pro sje ku njih

34 Una toë to mu πto su po du ze te sve mje re u nje go vu oëu va nju i zaπ ti ti, jav nost je, po seb no u Dal ma ci ji, ogorëe na jer su πte te na sto ci iz da na u dan sve veêe. Naj veêe su πte te na sto ci u i ben sko-knin skoj æu pa ni ji. te ta od vu ka na div ljaëi Kako bi se sma njio ne za ko ni ti ods trje l kao jed an od uzro ka ugroæe no sti ove vr ste, a radi sma nje nja ani mo zi te ta jav no sti, Mi ni star stvo kul tu re 14. ruj na do pu sti lo je ogra niëe ne za hva te u po pu la ci ju vu ka, dva u Gor skome ko ta ru, dva u Li ci i tri u Dal ma ci ji. b) or ga n izi ra no je praêe nje po pu la ci je vu ka i ak tiv no sti uprav lja nja - obi ljeæe no je pet vu ko va, u Gor skome ko ta ru vuëi ce Mi la i Ta nja i vuëiê Fe lix, u Li ci vuëica Je li ca; - or ga n izi ra no je sa te lit sko praêe nje æi vo ti nja; - u Gor skome ko ta ru pro vede na su ge ne tië ka istraæi va nja; - na prav lje na je ana l iza smrtno sti vu ko va od stu de noga te ba za po da ta ka πte ta od div ljaëi i πte te od vu ko va; c) radi sma nje nja πte ta na sto ci do ni ra ni su stoëa ri ma psi tor nja ci i elek trië ne ogra de - joπ Dræav na upra va za zaπ ti tu pri ro de za poëe la je s do na ci jom pa sa tor nja ka kao au toh to ne hr vat ske pa smi ne zain te re si ra nim stoëa ri ma. Od ta da pa sve pro voapplee nja pro grama Li fe do ni ra na su 203 tor njaka. PoËet kom pro ve de ne su an ke te ko je su po ka za le ve liku ko rist od ko riπ te nja tih pa sa, a u ko naë ni ci πte te od vu ko va na sto ci bi le su ma nje; d) pro ve de ne su ak ci je eduka ci je i in for mi ra nja - odræa na su pre da va nja o vu ku u osnov nim πko la ma Gor skoga ko ta ra, Li ke, Dal maci je, Va raæ di na te na prav lje ne pro vje re zna nja o vu ku meappleu osnov noπ kol ci ma; e) radi jaëeg su dje lo va nja i ukljuëi va nja jav no sti i in te resnih sku pi na u ovu pro ble ma tiku po du ze te su ak tiv no sti - pro ve de ne su an ke te na te mu zaπ ti te vu ko va, meappleu stanov niπ tvom Li ke, Gor skoga kota ra, Dal ma ci je i Za gre ba. Stavo vi iz an ke ta po zi tiv ni su, a sta nov niπ tvo misli da vu ka treba oëu va ti i zaπ ti titi; - odræa ni su sa stan ci s lovci ma i stoëa ri ma spomenutih po druë ja; - odræa no je πest ra dio ni ca na te mu izra dbe Pla na upravlja nja vu kom u Hr vat skoj. Sudio ni ci ra dio ni ca bi li su lov ci, ne vla di ne udru ge, pred stav nici nad leæ nih mi ni star sta va, te pred stav ni ci Slo ve ni je i BIH. Hr vat ska je i pot pi sni ca svih meappleu na rod nih pro pi sa s po druë ja zaπ ti te pri ro de na global noj razi ni. Bern skom kon venci jom (Kon ven ci jom o zaπ ti ti europ skih div ljih vr sta i pri rod nih sta niπ ta iz 2000.) utvrapplee ne su mje re ko je eu rop ske zem lje mora ju po du ze ti u zaπ ti ti div ljih vrsta pa ta ko i vu ka kao stro go zaπtiêe ne vr ste. Uz to pot pi sa ni su i dru gi do ku men ti, ko jima se naπa zem lja kao pot pi sni ca ob ve za la po du ze ti sve mje re da zaπ ti ti vuko ve i nji ho va pri rod na sta niπ ta, te osi gu ra nji ho vu sta bil nu popu la ci ju, ko ja je ujed no ge netski sprem nik i po ten ci jal ni iz vor na se lja va nja vu ko va u dru ge europ ske zem lje iz ko jih su ne stali. Na po mi nje mo da je Eu rop ska ini ci ja ti va za ve li ke zvi je ri osnova na sa svrhom rjeπa va nja nji ho ve zaπ ti te, od no sno oëu vanja nji ho ve po pu la ci je. Ak cij ske pla no ve te udru ge pri hvatilo je Vi jeêe Eu ro pe na sa stan ku od bora Bern ske kon ven ci je u stu denome Una toë to mu πto su po duze te sve mje re u nje go vu oëuva nju i zaπ ti ti, jav nost je, po sebno u Dal ma ci ji, ogorëe na jer su πte te na sto ci iz da na u dan sve veêe. Naj veêe su πte te na sto ci u i ben sko-knin skoj æu pa ni ji. Pre ma po da tci ma za 2005., od 1. si jeë nja do 1. ruj na Dubro vaë ko-ne re tvan ska æu pa ni ja pri ja vi la je 53 odπ tet na zah tjeva za πte te od vu ka, Za dar ska 98, Split sko-dal ma tin ska 282, a i ben sko-knin ska 480 πte ta. Od si jeë nja do 1. ruj na Mi ni star stvo kul tu re za pri mi lo je 2393 zah tje va za nak na du πte ta ko je je poëi nio vuk. NekoÊ tra di cio nal na sta niπ ta vu kova po put LiË ko-senj ske i Pri morsko-go ran ske æupanije pri ja vi la su sa mo 14 od no sno πest vuëjih na pa da na sto ku u istome tom raz dob lju. U tim æu pa ni jama veêa je πte ta od vu ko va na krup noj div ljaëi ko je u Dal ma ci ji ne ma. U s klad u sa spomenutim po dat ci ma, jav nost, po seb no stoëa ri iz Dal ma ci je, traæi po duzi ma nje mje ra za rjeπa va nje ove pro ble ma ti ke i od nad leæ nih insti tu ci ja dræa ve. Kako bi se sma njio ne zako ni ti ods trje l kao jed an od uzro ka ugroæe no sti ove vr ste, a radi sma nje nja ani mo zi te ta javno sti, Mi ni star stvo kul tu re 14. ruj na do pu sti lo je ograniëe ne za hva te u po pu la ci ju vu ka, dva u Gor skome ko ta ru, dva u Li ci i tri u Dal ma ci ji. Tim za hva ti ma ne na ruπa va se stabil nost po pu la ci je, a pro vo di se na se lek tiv nom prin ci pu (proble ma tië ne je din ke i Ëo po ri te hit ne in ter ven ci je). Ods trjel je dopuπten u razdob lju 1. li sto pa da do 31. prosin ca Na po druë ju Gor skoga kota ra pr vi vuk od stri je ljen je u lo viπ tu Bje lo la si ca del nië ke podruæ ni ce 4. stu de noga 2006., a dru gi u lo viπ tu Cr na Go ra na po druë ju Gra da»a bra u noêi 12. na 13. stu de noga A πto o sve mu to me mi sle πu ma ri, na pi sao je u svome napi su Ka ko go spo da ri ti vu kom, objav lje nome u Ëa so pi su Hr vatske πu me broj 79/80, poz na ti lov ni struë njak Draæen Ser tiê: u ma ri ne dvoj be no je su za zaπ ti tu vu ka i nje gov op sta nak u naπim kra je vi ma. No isto ta ko πu ma ri se ne æe le do ve sti u poloæaj da pot pu no πti teêi jed nu vr stu toj (po vlaπ te noj) vr sti dopu ste da uniπ ti dru ge i do ve de u pi ta nje op sta nak osta le krupne div ljaëi. Ta da lov ci u lo viπ tu neêe ima ti πto ni uz ga ja ti ni lovi ti. A zaπ ti ta ri Êe ta da πti titi ljude jer se moæe do go di ti da preko broj ni vu ko vi hra nu po traæe Ëak i na grad skim uli ca ma.»i ni se da su zaπ ti ta ri po sta li sa mi sebi svr ha. Vaæ no je πti titi, ma nje vaæ no ko ga i πto, ka da i gdje, Ëime i ka ko. 32

35 lovaëki psi PSI S KO JI MA (NE) LO VI MO Piπe: Zoran Timarac Foto: Arhiv En gle ski πprin ger πpa ni jel si me triëan je, kom pak tan i snaæan pas, naj viπi na no ga ma od svih bri tan skih πpa ni je la. Vi si na je oko 51 cm, teæi na od 22 do 24 kg. Gla va je re la tiv no ve li ka i okru gla sta, Ëe lju sti snaæ ne. En gle ski πprin ger πpa ni jel, ustra jan tra gaë VeÊ iz gled oda je privræe noga, veo ma ak tiv nog, mi ro lju bi vog i pa met nog psa Pas te pa smi ne ne moæe se ne za pa zi ti zbog ele gantnog iz gle da i ra da u lo viπtu. U ne kim ga zem lja ma zo vu pas sa sun cem u oëi ma. Ni je ta ko raπi ren po svi je tu kao ne ke dru ge pa smi ne lo vaë kih pasa, ali se moæe sre sti na ki no loπkim pri red ba ma i u lo viπ ti ma u mno gim zem lja ma svi je ta. Ka da se istraæu je po dri je tlo te pa smi ne, ne zao bi la zan je Johan nes Caius, osob ni li jeë nik en gle skoga kra lja Edwar da VI., poslije i kra lji ce Ma rije El iza bethe. Oko go di ne na pi sao je svo ju slav nu knji gu En gle ski psi, nji ho ve pa smi ne, razliëi to sti, narav i oso bi ne. U njoj se mo gu naêi veo ma vaæ ni po dat ci o ta daπ njim pa smi na ma lo vaë kih pa sa, po najpri je o πpa ni je li ma. U XVI. stoljeêu na mno gim su se mje sti ma u Bri ta ni ji na la zi li razliëi to oboje ni πpa ni je li, pri mje ri ce, smeappleebi je li, cr ve no bi je li, æu to smeapplei, cr no bi je li. Jo han nes Caius ih je naz vao landπ pa ni je li ma. U XVII. i XVIII. sto ljeêu poëe lo je po stup no di je lje nje landπ pa ni je la na raz ne va ri jan te pre ma teæi ni, vi si ni, a u pr vom re du pre ma naëi nu lo va. Oko go di ne doπ lo je do ko naëne po dje le sprin ging πpa ni jela na po seb ne pa smi ne. Godine bio je en gle ski πprin ger πpa ni jel priz nat kao sa mo stal na pa smi na te je iz dan nje gov pr vi stan dard. Po sli je Dru goga svjetskog ra ta bio je jed na od naj popu lar ni jih pa smi na lo vaë kih pa sa u En gle skoj. U sred nju Eu ro pu sti gao je pot kraj XIX. sto ljeêa, ali je bio ri je dak. ezdesetih godi na proπ loga sto ljeêa zbila se ve li ka pro mje na, ka da se proπirio za jed no s velπ kim πprin ger πpa ni je lom. En gle ski πprin ger πpa nijel si me triëan je, kom pak tan i snaæan pas, naj viπi na no ga ma od svih bri tan skih πpa ni je la. Visi na je oko 51 cm, teæi na od 22 do 24 kg. Gla va je re la tiv no ve lika i okru gla sta, Ëe lju sti snaæ ne. Uπi su ti je sno objeπe ne uz gla vu i ni su pre ve li ke. Dla ka je sred nje du ga, rav na i gu sta, s re sa ma na gr lu i pr snom koπu, do bra za loπe vre men ske pri li ke.»e sta je cr no bi je la ili smeapplee bi je la bo ja, ali i sa mo jed na bo ja s razliëi tim oz na ka ma. VeÊ iz gled oda je privræe noga, spo koj nog, veo ma ak tiv nog, miro lju bi vog i pa met nog psa. Ve li ki je in di vi dua list s do slov no en gleskim ka rak te rom. Svoga go spoda ra na da sve oboæa va i pri pra vilnom us mje ra va nju spo so ban je uëi ni ti bi lo πto za nje ga. Ra do se igra s dje com, pri Ëe mu se po naπa paæ lji vo pre ma nji ma. Izvr stan je druæ be nik i do bro pod no si bo ravak va ni ili u kuêi i sta nu. Kao i za dru ge pse, i za nje ga je vaæna mo guê nost kre tanja, a ako mu to ne osi gu ra mo, sam Êe traæi ti naëi ne da po troπi svo ju pre ko mjer nu ener gi ju, i to nam se moæ da neêe svi dje ti. Una toë svo joj umi lja to sti, hrabar je pas i ka da se u neπ to upusti, tje rat Êe to do kra ja. Pri je se ko ri stio za pro na laæe nje i istje riva nje div ljaëi kod lo va haj kom, lov nim pti ca ma ili hr to vi ma. Danas pripa da u uni ver zal ne lovaë ke pa smi ne s ve li kom moguê noπêu ko riπ te nja u lo vaë koj prak si. U veêi ni eu rop skih ze malja ko ri sti se u lo vu na sit nu divljaë - zeëe ve, fa za ne, div lje patke... Nje go va je ulo ga da sli je di div ljaë na krat ku uda lje nost - 20 do 30 m, ta ko da je po plaπe na div ljaë uvi jek u gra ni ca ma uëinko vi tog do me ta saë me. Zna traæi ti u po preë nome smje ru, ba rem ta ko su stav no kao ptiëa ri, πto tre ba uze ti u obzir veê pri obu ci. Nje go vu uroappleenu oso bi nu za apor ti ra nje ocjenju ju lov ci iz nizinskih pre dje la pri do noπe nju od raslog ze ca. Dobro obuëen moæe svla da ti i manju li si cu. Izvr stan je po moê nik u lo vu fa za na i div ljih pa ta ka. Za hva lju juêi svome uzrastu, do bro traæi div ljaë u tr sci. St rastve no vo li vo du, πto do kazu je i u zim skim mje se ci ma. U po sljed nje vri je me en gle ski πprin ger πpa ni jel moæe se sre sti i u skup nim lo vo vi ma na div lje svi nje, gdje po ka zu je πto nit ko od nje ga ne bi oëe ki vao. Veo ma je do bar i ustra jan tra gaë i una toë svome tem pera men tu si gur no ra di na krva vom tra gu, razu mi je se, sa mo on da ako mu da mo moguê nost da se u to me su stavno usavrπa va. Ta da ga moæemo ko ri sti ti za pro na laæe nje nas trije lje ne sr neêe div ljaëi, div ljih svi nja i dru ge. Ni nje go va hra brost ni je za ne ma ri va. Ako u po lju ili πu mi naiapplee na maë ku lu ta licu ili li si cu, na sto ji ih zadræati do do la ska lov ca. Pri iz boru uz goj nih pri mje ra ka tre ba raëu na ti i na tu oso bi nu. En gle ski πprin ger πpa ni jel pripa da u pa smi ne ko je ka snije sa zri je va ju, iz meappleu dru ge i treêe go di ne æi vo ta. Za to ga u pr voj go di ni ne tre ba pre viπe op te reêi va ti, ne go ra di je po dupi ra ti i raz vi ja ti nje go ve uroappleene oso bi ne. Naappleu se pri mjer ci ko ji, oso bi to za hva lju juêi svojim uroapplee nim oso bi na ma, uspiju s vla da ti pro pi sa ne ispi te lovne upo treb lji vo sti veê do dobi od jed ne go di ne. Pri obu ci sa psom te pa smi ne tre ba bi ti doslje dan, ali ne prak ti ci ra ti previπe tvr du obu ku. 33

36 ribolov Piπe: Siniπa SlaviniÊ Foto: S. SlaviniÊ SLAT KO VOD NE RI BE Pri spo me nu sab ljar ke, svi, ili go to vo svi, po mi sle na mor skog pred stav ni ka i na da le ka i de be la mo ra. No po sto ji i slat ko vod na sab ljar ka (Pe le cus cul tra tus), ko ja je od svoga mor skog ime nja ka pri je sve ga mnogo ma nja ri ba. Ia ko moæe narasti i do 2 kg teæi ne, pro sjeë ni pri mjer ci ni su teæi od 200 gra ma. - Ulo vio sam sab ljar ku! Ka da je to u go stio ni ci Kod i me, u Bje lo va ru, svo je dob no vra tivπi se s Dra ve, ona ko s vrata ka zao poz na ti bje lo var ski ribië, u bir cu je pr vo za vla dao ta jac, a po tom su Zvon ko vi pajdaπi uz vra ti li ra fa lom smi je ha. No Zlat ko je te godine doista ulo vio sab ljar ku. Ma nje upuêe ni u ci je lu priëu uvi jek, pri spo me nu ove ri be, po mi sle na mor skog pred stav ni ka i na da le ka i de be la mo ra. Naπa slatko vod na sab ljar ka mnogo je ma nja ri ba. Ia ko moæe narasti i do 2 kg teæi ne, pro sjeë ni primjer ci ni su teæi od 200 gra ma. Sab ljar ka Pe le cus cul tra tus, kako se ova ri ba zo ve na la tinskome, ka rak te ri stië ne je graapplee ti je la s oπ trim, pre poz nat lji vim, bri da stim tr bu hom. Dru ga su spe ci fië nost ove ri be njezi na usta, zavr nu ta i ure za na na gore. K rase je i πi lja te i sab lja ste pr sne pe ra je (po ko ji ma je u nas do bi la ime). Bo ko vi su joj srebr na sti. Æi vi u slat kim, ali i boëa tim vo da ma, pa je tu ne ka ma la ve za s njezinom poz na ti jom mor skom ime nja ki njom. U nas na sta nju je ri je ke du nav skoga sli va. NajËeπÊe se moæe pronaêi (i ulo vi ti) u Dra vi, Du navu, Sa vi, ali i Mreæ ni ci, gdje su po sljed njih 15 go di na lov lje ni naj veêi pri mjer ci na sport ski naëin, πta pom i udi com. Meappleu one naj, tako ulov lje ne, pripa da sabljar ka teπ ka 325 gra ma, ko ju je u Mreæ ni ci upe cao Zlat ko KuËi na. Ova na fo to gra fi ji bi la je teπ ka 260 gra ma, a u Dra vi ju je (kod Re paπa) ulo vio Da niel Stan ko viê. Sab ljar ka je do sta rijet ka ri ba, pa je ulo vi ti je neπ to πto se pam ti. Tre ba je traæi ti u po druë ji ma niz vod- ni je od tzv. mren skoga po druëja ri je ke. Hra ni se sit nim æi vo ti njama i plank to nom. Zadræa va se da lje od oba le. Ulo vi su ËeπÊe tre fe ri ne go li re zul tat smiπ ljenoga i ci lja nog ri bo lo va na ovu ri bu. NajËeπÊe se ulo vi na cr ve i gu ja vi ce, pri ri bo lo vu lakim pri bo rom s plov kom na bi je lu ri bu, npr. pri ri bo lo vu du gim di rek taπi ma ili bo logne se teh ni kom (naj lon pro mjera do 0,15 mm, udi ce br ). Za bi ljeæe ni su i ulo vi na sit ne umjet ne mu he, a ve li ki pri mjer ci za le tje t Êe se i na sitne va ra li ce, pri je sve ga one tipa lep tir u ve liëi na ma 0 i 1, pri blin ka nju gr geëa, kle na i sl. Kao op ti mal na teh ni ka poka za la se ona s vo de nom kuglom sa sve za nom umjet nom mu hom ili ko ma diêem ri bi ce na udi ci. Ia ko je sab ljar ka po svojim lov nim znaëajkama (bor benost, Ëe sti b je go vi) za nim lji va za sport ski ri bo lov, ri biëi je ne ci je ne. Na vod no je loπa za konzu ma ci ju (pu na je ko sti ju), a meappleu ri biëi ma vla da i miπ lje nje da ondje gdje se po ja vi sab ljarka, dru ge ri be viπe ne ma pa treba pa kirati pri bor i traæi ti drugu po zi ci ju. 34

37 πumska mehanizacija 10. POL JOP RIV RED NI SA JAM U GU DOV CU, OÆUJ KA No vo sti iz tvor ni ce Hitt ner Na 10. pro ljet nom poljo pri vred nom saj mu u Bje lo va ru, πto je od 23. do 25. oæuj ka odræan na sa jam skom pro sto ru u Gudov cu, bje lo var ska tvrt ka Hittner na svom je izloæ be nom prosto ru po bu di la ve liko zanima nje jer je uz stan dard ni pro gram komu nal ne i πum ske me ha n iza ci je po nu di la i ne ke no vo sti. - Izloæi li smo ma le trak tore Eco trac 32, upo treb lji ve za sve te re ne zbog vuëe na Ëe tiri ko taëa. RijeË je o zglob nim trak to ri ma s mo to ri ma Deutz, po go dni ma za kre ta nje i rad na teπ kim te re ni ma gdje je potreb no pu no ma ne vri ra nja na ma lom pro sto ru - istiëe vla snik tvrt ke Stje pan Hit ner. Za πu ma re je sva ka ko za nimlji va pri ko li ca s kra nom za izvlaëe nje drv ne ma se. Ko mer ci jal ni di rek tor Din ko Turk istiëe da je pr vi pu t izloæen pri kljuëak za skup lja nje tra ve i liπêa ko ji se moæe ko ri sti ti i u πum skim rasad ni ci ma. Pred stavi li smo i sa mo hod nu ko si li cu s ben zin skim i dizelskim mo to rom ko ja je zbog kva li te te i uëin ko vito sti vr lo traæe na, ve li Turk. Tvrt ka Hitt ner stal no ulaæe u una preapplee nje pro iz vod nje. Tako su po sje ti te lji nji ho va πtanda mo gli vi dje ti i Ëe ti ri stro ja za obra du me ta la iz naj no vi je ge ne ra ci je. (m) 35

38 kulturno-povijesna baπtina Piπe: Miroslav Mrkobrad Foto: M. Mrkobrad PAV LINS KI SA MOS TAN NA PET RO VOJ GO RI Sa mo stan su na naj viπem vr hu Pe tro ve go re u 14. sto ljeêu po di gli pu sti nja cire dov ni ci re da sv. Pa vla. Poslije, iz meappleu 16. i 18. sto ljeêa, za tur skih pro va la na ovo po druë je, sta nov ni ci su iz bje gli, a osta le sa mo straæe u utvrapplee nim Ëar da ci ma od ko jih je je dan bio iz graappleen i na mje stu ne ka daπnje ga sa mo sta na. Po sje ti te lji Pe tro ve go re da nas mo gu na mje stu ne ka daπ njega sa mo sta na vi dje ti isko pa ne ar heo loπ ke ostat ke zi di na i ol tar ne ploëe sa mo sta na te pro ko pe oko njih. Ostat ci sa mo sta na»ar dak Ve li ki Pe tro vac (cr teæ M. Wei ssa oko 1729.) Zi di ne sa mo sta na iz bo gatoj po vi je sti ov U sklo pu Tu ri stië kog cen tra Pe tro va go ra, gdje se uz ob nov lje ni lo vaë ki dom Mu lja va pla ni ra iz gra di ti viπe sadræa ja ko ji bi upot pu ni li jed nod nev ni ili viπed nev ni bo ra vak u ovome po vi je snom kut ku Hr vat ske, po seb no mje sto zau zi ma ju ostat ci pa vlin skoga sa mo sta na Iz gub lje ni u vre me nu i πumskome pro stran stvu, na vrhu Pe tro ve go re u pre dje lu Ma li Pe tro vac, ka me ni ostatci sred njo vje kov nih graapplee vi na du go su bi li ne do stup ni (i nepoz na ti) jav no sti, sve dok πuma ri iz kar lo vaë ke Upra ve nisu to mje sto uëi ni li do stup nim i na vi je sti li po sje ti te lji ma pravu kul tur no-po vi je snu atrak ciju. u ma ri su, spo me ni mo i to, za jed no s Tu ri stië kom za jed nicom, po kre taëi i ne kih dru gih ak tiv no sti ko je su upot pu ni le tu ri stië ku kar tu Pe tro ve go re (grob kra lja Petra SvaËiÊa, rudnik ba ri ta), ili Êe je usko ro oboga ti ti (pla ni nar ska sta za, pouëne sta ze Mu lja va i»r ni kal, πpi lja Gvoz de ni ca, au to kamp uz lo vaë ku kuêu Mu lja va). Sa mo stan su na naj viπem vr hu Pe tro ve go re u 14. stoljeêu po di gli pu sti nja ci - re dovni ci re da sv. Pa vla. Zaπ to baπ na vr hu? Zbog to ga πto su ov dje veê po sto ja li ostat ci ljud ske civi l iza ci je iz rim sko ga do ba, kada su na ovom po druë ju rim ski straæa ri ima li svo ju straæar ni cu, a poslije, u sred njem vi je ku, tim je po druë jem pro la zio put prema kriæa ri ma, srednjo vje kovnome vi teπ kom re du tem pla ra ko ji su taj po loæaj dræa li pod nad zo rom. Dok pr vi pi sa ni trag spo minje da na Pe trov cu po sto ji samo stan Sv. Pe tra i da u nje mu veê or ga n izi ra nim i ureapplee nim sa mo stan skim æi vo tom æi ve redov ni ci pa vli ni, a to je ku po prodaj na is pra va iz go di ne, kro niëa ri pa vlin sko ga re da govo re da je sa mo stan osno van ili go di ne. Poslije, tijekom sto ljeêa, viπe do ku me na ta spo mi nje pavlin ski sa mo stan na Pe trov cu, utvrappleu juêi vla sniπ tvo nje go vih po sje da. Meappleu nji ma naj vaæ nijom se Ëi ni is pra va kra lja Lu dovi ka I., pi sa na 25. ve ljaëe 1364., ko jom kralj potvrappleu je po sje de cr kvi sa mo sta na Sv. Pe tra na Szla tu. I za gre baë ki Kap tol go di ne pa vli ni ma potvrappleu je nji ho ve sa mo stan ske po sje de, 36

39 Ostat ci sa mo sta na 14. sto ljeêa svje doëe o o ga kra ja a neπ to poslije, 1397., je dan do ku ment pi san gla go lji com svje doëi da se sa mo stan mo rao bo ri ti za svo je po sje de pro tiv gra beæ lji vih su sjed nih svje tovnih go spo da ra. PoËet kom 15. sto ljeêa slatski sa mo stan Sv. Pe tra uzeo je u na jam po sjed Str mac i ojaëao svo ju go spo dar sku po zi ci ju. Pisa ni tra go vi iz to ga do ba, kojih i ne ma mno go, svje doëe da na kon to ga, po seb no na kon osni va nja no vo ga sa mo sta na u Ka men skom go di ne, pa vlin ski sa mo stan na Pe tro voj go ri poëinje gu biti na vaæ no sti. To potvrappleu je i is pra va iz go di ne ko ja potvrappleu je da po sjedi ma sta ro ga sa mo sta na sa da uprav lja mlaapplei sa mo stan Sv. Mari je u Ka men skome, πto znaëi da su re dov ni ci pa vli ni veê sre dinom 15. sto ljeêa na pu sti li sa mostan na vr hu Pe tro ve go re. Ne tre ba za bo ra vi ti da je raz dob lje iz meappleu 16. i 18. sto ljeêa bi lo vri je me ve li kih turskih osva ja nja i pro va la na ovo po druë je s ko jeg su sta nov ni ci iz bje gli, a osta le sa mo straæe u utvrapplee nim Ëar da ci ma od ko jih je je dan bio iz graappleen i na mjestu ne ka daπnje ga sa mo sta na. Tur ske pro va le bi le su je dan od glav nih razlo ga spa ja nja tih dvaju pa vlin skih sa mo sta na koje je u jed nu re dov nië ku kuêu, odo bre njem pa pe Ni ko le V., pro veo kr bav ski bi skup Vid ispra vom pi sa nom na Mo druπu 8. lip nja U is pra vi sto ji da je spa ja nje obav lje no zbog toga πto je sa mo stan na Pe trov cu prije veê viπe go di na za puπ ten i pro pao zbog tur skih pro va la, ka ko ga je na pa la i po pa li la neka tur ska Ëe ta te u nje mu ne ke re dov ni ke i po bi la, pa da po sjede sa da ta ko za puπ te no ga samo sta na za po sje da ju i gra beælji vi su sje di. Po sje ti te lji Pe tro ve go re mogu da nas na mje stu ne ka daπnjega sa mo sta na vi dje ti isko pane ar heo loπ ke ostat ke zi di na i ol tar ne ploëe sa mo sta na te pro ko pe oko njih, vri je dan spome nik bo ga te proπ lo sti ovo ga kra ja. 37

40 izloæbe Ko rak do no vog sto ljeêa Pa vi ljon πu mar skih proiz vo da, Za greb, Piπe: Jadranka Roπa Foto: Monografija Korak do novog stoljeêa Glav ni or ga n iza to ri Ju bi lar ne izloæ be: Lju de vit VukotinoviÊ, Andri ja Ja këin, Fra njo Gaπ pa riê, Gjuro Je laëiê (u sre di ni), Ivo Ma llin, Mir o slav Kul mer i Fran Ku ralt To je na ziv iz nim ne izloæ be otvo re ne 15. oæuj ka go di ne u Mu ze ju gra da Za gre ba, s pod te mom Go spo dar ska izloæ ba u Za gre bu Pre ma ri jeëi ma njezina au to ra, go spo di na Go ra na ArËa biêa, ona je na sta la kao re zul tat viπe go diπ njeg prouëa va nja eko nom ske po vi je sti gra da Za gre ba Vaænost πto ju je ima la Ju bi lar na go spo dar sko-πu mar ska izloæ ba 1891., pri reapplee na u Ëast 50. go diπ njice dje lo va nja Hr vat sko ga go spo darsko ga druπ tva i 40. go diπ nji ce u mar skoga druπ tva, na diπ la je pri god niëar ske okvi re, a svo jim pri vred nim, po li tië kim i ur ba ni stië kim znaëenjem prerasla je u pr vorazred ni druπ tveni do gaappleaj u Za gre bu i Hr vat skoj na kra ju XIX. sto ljeêa. Do ta da su hr vat ski go spo dar stve nici izla ga li u»eπ koj, Ita li ji i Maapplear skoj i re do vito do bi va li na gra de za svo je proiz vo de. Tom izloæ bom tre ba lo je pri vuêi u Za greb sve vaæne go spo dar stve ni ke, pri je sve ga iz hr vat skih ze ma lja a po tom i osta lih. Glav ni or ga n iza to ri Ju bi lar ne go spo darsko-πu mar ske izloæ be u Za gre bu bi li su Lju de vit Vu ko ti no viê, An dri ja JakËin, Fra njo Gaπ pa riê, Gju ro Je laëiê, Ivo Mal lin, Mi ro slav Kul mer i Fran Ku ralt. Glav nim or ga n iza cij skim od bo rom pred sje dao je grof Gju ro Je laëiê, pred sjed nik Go spo dar skoga druπtva. Na Ëe lu uæeg izvrπ nog od bora bio je Lju de vit Vu ko ti no viê, a u od bo ru su bi li istak nu ti go spo darstve ni ci, ve le po sjed ni ci, obrt ni ci i in du stri jal ci, Ëi je je po slo va nje bilo po ve za no s po ljo djel stvom i πu mar stvom, te struë nja ci razliëitih pro fi la. Izloæ ba je or ga n izi rana na SveuËi liπ nom tr gu gdje su preu reapplee ni po sto jeêi objek ti i djelo mië no su iz graapplee ni no vi pa vi ljoni. Izloæ ba je tra ja la tri mje se ca i po sje ti lo ju je oko lju di, πto je 11 pu ta pre maπi va lo po pula ci ju glav noga gra da ta da Hr vatske i Sla vo ni je. Osim go spo darskog obiljeæja ima la je i politiëko znaëenje. S izloæ be je oda sla na vaæ na i ne dvo smi sle na po ru ka sa æe lja ma za uje di nje nje hr vat skih ze ma lja. Ju bi lar na go spo dar sko -πu mar ska izloæ ba utje ca la je na vaæ ne bu duêe go spo dar ske pro cese i po li tië ka zbi va nja u druπ tvu, tako da se da nas moæe reêi kako je bi la ko rak u no vo sto ljeêe. Izloæ ba po ka zu je ko li ku je vaænost ta da ima lo πu mar stvo i drv na in du stri ja za uku pan go spodar ski raz vi tak Za gre ba i ci je le Hrvat ske. Za greb je ta da, kao i danas, bio in du strij sko sre diπ te s viπe od 20 posto udje la u ukup noj in du stri ji zem lje. Na naπu sreêu, Hr vat ska je i da lje osta la bo gata πu mom i πu mar stvo je i da nas vaæ na go spo dar ska gra na. Meappleutim, da nas opêe ko ri sne funk ci je πu ma de se te ro stru ko nad maπu ju vri jed nost drv ne ma se i tu ri stië ka funk ci ja πu ma po sta je dio ukupne tu ri stië ke po nu de Hr vat ske. Kao na sta vak go spo dar skoπu mar ske tra di ci je Za gre ba sva kako je hva le vri jed na ini ci ja ti va za osni va nje Mu ze ja za dr vo. Taj bi mu zej bio na sta vak πu mar ske tradi ci je i dio kul tur nog iden ti te ta gra da i ujed no bi tre bao po novno oku pi ti in te lek tual nu eli tu Zagre ba i ci je le Hr vat ske i uje di ni ti go spo dar stve ni ke, znan stve ni ke i struë nja ke ko ji su na bi lo ko ji naëin svo jom dje lat noπêu po ve za- Izloæ ba je tra ja la tri mje se ca i po sje ti lo ju je oko lju di, πto je 11 pu ta pre maπi va lo po pu la ci ju glav nog gra da ta da Hr vat ske i Sla vo ni je ni sa πu mom, kao i umjet ni ke ko ji su svo je umjet nië ke in spi ra ci je za rad na la zi li u dr vu. U tu svr hu kao pri mjer moæe nam po sluæi ti fo togra fi ja Pa vi ljo na πu mar skih proizvo da u Za gre bu Mno ge zem lje ko je ni iz da leka ne ma ju go spo dar sko-πu marski ka pa ci tet kao Hr vat ska, imaju ta kav mu zej i kroz nje ga traj no pro miëu vri jed no sti πu me i drv nih proiz vo da. 38

41 zdravi æivot Ho bi ji su zdra vi za duπu i ti je lo Me di cin ski se struënjaci slaæu: bi ti oduπev ljen ho bi st do bro je i zdra vo za Ëo vje ka. Oni kaæu da ho bi ji sma nju ju stres Ho bi ji od vlaëe pozornost od sva kod nev nih bri ga. Ako uæi va te u obraapplei vanju svoga vr ta, ne mo gu vas istodobno iz je da ti pro ble mi pri sut ni na rad nome mje stu. Ili reci mo ple te nje, ili bi lo πto dru go πto zah tije va po nav lja nje po kreta, re zul ti ra re lak sa ci jom, ukupnom mir noêom i spo koj em, πto se poslije odraæava i sniæe njem krv noga tla ka. Ho bi ji pruæa ju umi ru juêi osjeêaj kon tro le, a istraæi va nja pokazuju da jaëa ju i obram be ni, imu no loπ ki su stav or ga niz ma. Moæ da Ëo vjek ima ma lo to ga za go vo ri ti na rad nome mje stu, iz nije ti svo je miπ lje nje itd., ali ka da, primjerice, kod kuêe obraappleu je drvo, rez ba ri, on da on sve dræi pod kon tro lom. On osob no do bi va kre dit, za slu ge - i za do volj stvo - na kon do bro obav lje na po sla. Znan stve no je potvrapplee no da fizië ka ak tiv nost pro dulju je æi votni vi jek, meappleu tim i ona ma nja aktiv na za ni ma nja zdra va su. Jedna je πved ska stu di ja po ka za la kako je u lju di ko ji su re dovito ukljuëe ni u ho bi je kao πto su, na pri mjer, πi va nje, obraapplei va nje vrta, izraappleivanje go ble na, itd., manja vje ro jat nost da Êe pa ti ti od men tal nih smet nji. SliË no istraæiva nje, objav lje no u The New England Jour nal of Me di ci ne, naπ lo je da oso be ko je su se ba vi le ak tivno sti ma ko je sti mu li ra ju um, razmiπ lja nje - kao πto je igra nje πa ha ili rjeπa va nje kriæalj ki - ima ju smanjen rizik od Alz hei me ro ve bo lesti ili dru gih vr sta de men ci ja. Neu ro lo zi kaæu da sva ki hobi ko ji je iza zov za mo zak ima po zi ti van uëi nak, to je st smanju je rizik od na stan ka de menci je. Mno gi ho bi ji ima ju i druπ tveni ka rak ter. Od igra nja ka ra ta, primjerice bridæa, igra nja πa ha, do raz mje na raz nih pred me ta s dru gim ko lek cio na ri ma (na primjer, poπ tan ske mar ke itd.), takvi kon tak ti sa slië nim duπa ma sti mu li raju i po jaëa vaju imu ni tet or ga niz ma. Jed na ja pan ska stu di ja, prove de na na go to vo oso ba, pokazala je da muπ kar ci, ko ji imaju raz ne ho bi je ili su ukljuëe ni u razliëi te ak tiv no sti svo je lo kal ne za jed ni ce, ima ju ma nju vje ro jatnost da Êe umri je ti od moæ danog uda ra ili dru gih cir ku la tornih bolesti, ne go oni bez ijed nog ho bi ja ili oni ko ji su druπ tve no pot pu no pa siv ni. Pre ma to me, kaæu struënjaci, na sta vi te sa svo jom ri biëi jom, skup lja njem lu ta ka ili pa pir na tih sal ve ta iz ugo sti telj skih obje ka ta. Moæ da Êe dru gi mi sli ti da ste opsjed nu ti, meappleu tim vi zna te bo lje od njih ka ko stva ri sto je. Piπe: dr. Ivo Belan Znan stve no je potvrapplee no da fizië ka ak tiv nost pro dulju je æi vot ni vi jek, meappleu tim i ona ma nje ak tiv na za ni ma nja zdra va su. Ho bi ji pruæa ju umi ru juêi osjeêaj kon tro le, a istraæi va nja pokazuju da jaëa ju i obram be ni, imu no loπ ki su stav or ga niz ma. dogaappleaji ZIMS KO-SPORTS KI SUS RE TI AL PE-AD RIA Hrvatska ekipa πumara skijaπa u Italiji Hr vat ski πu ma ri Ëetvr ti Hr vat ski πu ma ri ski jaπi na 12. su sport skim su sre ti ma Al pe-adria, odræa nim od 8. do 10. oæuj ka u Ita liji, u kon ku ren ci ji dvi ju eki pa do maêi na Ta li ja na te Slo ve ni je i Au stri je, u ukup nom pla sma nu zau ze li 4. mje sto Eki pu Hr vat ske pred stavlja li su πu ma ri iz del nië ke po druæ ni ce i je dan na tjeca telj iz kar lo vaë ke po druæni ce, a ski jaπi su se na tje ca li u tri di sci pli ne, bia tlo nu, ve le sla lo mu i alp skoj πta fe ti. U ve le sla lo mu kod æe na (u sta ro snoj ka te go ri ji do 1962.) Viπ nji Ci vi di ni-osmak pri pa lo je treêe mje sto. U trëa nju slo bodnim sti lom pr vo mje sto osvo ji la je Ma ri ja Gu biê, dru go Sil va na Sken der, a treêe Ti ja na Gr gu riê. U na tje ca nju u kom bi na ci ji za æene (slo bod no trëa nje plus ve lesla lom) dru ga je bi la Ti ja na Grgu riê. U kom bi na ci ji kla sië nog trëa nja s ve le sla lo mom kod muπkih, treêi je bio Neven Vu ko niê. Na na tje canje u Ita li ju ekipa Hr vat skih πu ma otiπ la je u or ga n i - za ci ji u mar skoga druπ tva Del ni ce i uz pot po ru srediπ nji ce H D-a iz Za gre ba. Slje deêi su sre ti Al pe-adria odræat Êe se u Slo ve ni ji. Ova su na tje ca nja pri goda ne sa mo za druæe nje πu ma ra iz po je di nih eu rop skih ze malja veê odraæavaju i na sto ja nja da se hr vat sko me πu mar stvu i stru ci da πto veêe znaëenje i uloga, ne sa mo u nas veê i u inozem stvu. Za to su ta na sto ja nja Piπe: Vesna Pleπe Foto: Damir DelaË i trud vri jed ni po zor no sti i po hva le za sve ono πto je do sa da na tom pla nu uëinjeno, ali i za sve ono πto Êe ostvariti ubu duêe, jer ti me se uz πu mar stvo promiëe i naπa zem lja, nje zina lje po ta i moguê no sti, a pri je sve ga tu ri stiëka po nu da. 39

42 turistiëka razglednica PutniËka agencija Hrvatske πume LO VI TE ZVE»E VO / UP RA VA U MA POÆE GA ID COD: HR-AB Lj. F. VukotinoviÊa 2, Zagreb Tel. 01/ , faks tours@hrsume.hr Ureappleen lo vaë ki dom Leπ tat Lo viπ te ZveËe vo, ukup ne povrπi ne 5481 ha, ko jim go spo da ri Upra va πu ma Poæe ga, u ma ri ja Ka men ska, pro teæe se na ju goza pad nim obroncima Pa pu ka. Ve li ka vi- sin ska razli ka na ko joj se lo viπ te na la zi, od 300 m n.m. kod VuË ja ka Ka men skoga do 953 m na naj viπem vr hu Pa pu ka, po go du je vi so koj div ljaëi ko jom se ov dje go spo da ri. Od krup ne div ljaëi za stup lje ni su je len, sr na i div lja svi nja, ali i osta le spo red ne vr ste sit ne div ljaëi. Lo viπ te je opremlje no po treb nim lov notehnië kim objek ti ma, pa ta- ko ima 12 vi so kih Ëe ka i za sje da, hra ni liπ ta za vi soku div ljaë, so liπ ta, spre miπ- ta hra ne. Pred sko rim je dovrπe- njem i ureapplee nje lo vaë kog do ma Leπ tat u ko jem Êe moêi od sje sti i naj zah tjev- ni ji go sti. U jed noj od zgra da li je po je ureapplee na dvorana u ko joj lov ci mo- gu bo ra vi ti. Ëe ka go ste u lo viπ tu UP RA VA U MA ZveËe vo POÆEGA umarija Kamenska Milke Trnine POÆEGA Tel. 034/ /

43 u πumskom miljeu um ski pu to vi Ne e pri mjeêu je mo ih jer su odu vi jek tu, neπ to πto πu mi jed no stav no pripa da, neπ to πto sva kod nev no ko ri sti mo - πum ski pu to- vi. Asfal ti ra ni, πljunëa ni, zem lja ni (i za vri je me kiπa blat nja vi), svi jed na ko sluæe svr si... Ne ke od njih ipak je za pa zio naπ po vre me ni su rad nik, sada u mi ro vi ni, Jo sip va co, usli kao i po slao. Svi su u u ma- ri ji Re paπ, ko ja se, eto, moæe po hva li ti do brim sta njem svo jih πum skih ce sta.

44