PUNIM I DOKTORATURËS EPIRUS NOVA NË PERIUDHËN PALEOKRISTIANE DHE BIZANTINE (SHEK. IV XI)

Transcript

1 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I ARKEOLOGJISË DHE I TRASHËGIMISË KULTURORE PUNIM I DOKTORATURËS EPIRUS NOVA NË PERIUDHËN PALEOKRISTIANE DHE BIZANTINE (SHEK. IV XI) KANDIDATI: MA. Evis POLIMERI UDHËHEQËS SHKENCOR: Prof. Dr. Lorenc BEJKO Tiranë, 2017 i

2 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I ARKEOLOGJISË DHE I TRASHËGIMISË KULTURORE PUNIM I DOKTORATURËS EPIRUS NOVA NË PERIUDHËN PALEOKRISTIANE DHE BIZANTINE (SHEK.IV XI) KANDIDATI: MA. Evis POLIMERI UDHËHEQËS SHKENCOR: Prof. Dr. Lorenc BEJKO Tiranë, 2017 ii

3 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I ARKEOLOGJISË DHE TRASHËGIMISË KULTURORE Disertacion Përgatitur nga: MA. Evi Polimeri për marrjen e gradës shkencore D O K TO R TEMA: EPIRUS NOVA NË PERIUDHËN PALEOKRISTIANE DHE BIZANTINE (SHEK. IV XI) Udhëheqësshkencor: Prof. Dr. LORENC BEJKO Mbrohet më datën...para jurisë (Kryetari) (Anëtar) (Anëtar) (Anëtar) (Anëtar) iii

4 PASQYRA E LËNDËS Hyrje... ix PARATHËNIE... xi KREU I... 1 VËSHTRIM GJEOGRAFIKO-FIZIK I EPARKISË EPIRUS NOVA (SHEK. IV VI)... 1 I.1. Tabula Peuntiger dhe hulumtim i të dhënave burimore antike e hartografike Topografia e Epirus Nova në hartat historike antike vendosur brenda kufijve gjeografikë bashkëkohorë të Shipërisë I.3. Bashkëkohorë të Shqipërisë ografia e Epirus Nova në hartat historike antike vendosur brenda kufijve gjeografikë bashkëkohorë të Shipërisë KREU II VËSHTRIM HISTORIK I EPARKISË SË EPIRIT TË RI (SHEK.IV- VI) II. 1. Eparkia e Epirit të Ri dhe ndarja administrative brenda kufijve të shtetit bizantin. Reformat administrative II. 2. Masat e perandorëve Julian dhe Flavius Valentinianus I ndaj Epirit të Ri II. 3 Inkursionet barbare të ostrogotëve në bregdetin e Epirit dhe vendosja e sllavëve II.4. Fenomenet natyrore shkatërruese në territoret e Epirus Nova (shek. IV-VI). Personalitetet e shquara te krahines II. 5. Arkitektura kishtare në Epirin e Ri, monumentet kishtare paleokristianederi në periudhën e Perandorit Justinian II. 6. Bazilikat, karakteristikat e tyre dhe hulumtim krahasues me monumentet e Epirus Vetus KREU III: ORGANIZIMI KISHTAR NË TREVAT E SHQIPËRISË NË PERIUDHËN E MESME E TË HERSHME BIZANTINE. SKIZMAT E MËDHA DHE KALIMI I EPIRUS NOVA NËN JURIDIKSIONIN E KONSTANDINOPOLIT III. 1.Struktura e sistemit të organizimit të Kishës dhe kalimi i eparkisë së Epirus Nova, së bashku me eparkitë e tjera të Illyrikumit Lindor, nën juridiksionin e Patriarkanës së Konstandinopolit III. 3. Kisha dhe pesë Patriarkanat e saj III. 2. Struktura e sistemit të organizimit të Kishës në trevat e Shqipërisë në periudhën e hershme dhe të mesme bizantine. Mitropolitë, Peshkopatat dhe Kleri i ulët iv

5 III.5. Institucioni i Pendarkisë së patriarkëve. Sinodet Ekumenike, mënyra e funksionimit të tyre III.6. Kisha e Lindjes dhe e Perëndimit, konkurrenca, përplasjet dhe skizmat e mëdha, pasojat e skizmës dhe ndryshimet në rendin hierarkik të Kishës III. 7. Gjeografia kishtare e trevave të Shqipërisë hartuar sipas burimeve antike dhe dokumenteve kishtare, Taktikon, Ekthesis, Neares, Epistula. Analizeë e informacioneve të sjella nga burimet arkivore Synekdemos e Heroklis, kodikeve «Notitia Episcopatuum Ecclesiae Constandinopolitanae» dhe Taktikon III.8. Thema e Durrësit, hulumtim i të dhënave burimore antike Taktikon KREU IV: TË DHËNA TË PËRGJITHSHME MBI ARKITEKTURËN KISHTARE, RIPËRTËRITJA BIZANTINE NË MITROPOLINË E DURRËSIT. KARAKTERISTIKAT E TYRE VENDORE. HULUMTIM KRAHASUES ME TIPET E KISHAVE NË EPIR (SHEK. IX-XI) IV. 1. Nga Justiniani tek Leoni III ( ) dhe kalimi në periudhën e mesme bizantine, vështrimi historik IV. 2. Arkitektura bizantine pas perandorit Justin (shek.viii - mesi i shekullit IX) IV. 3. Kishat e tipit bazilikal në periudhën kalimtare dhe ndryshimet liturgjike në brendësi të kishave IV. 4. Të dhëna të përgjithshme mbi arkitekturën në periudhën e Mesme Bizantine IV.5. Çështje Tipologjike IV.6. Kisha të tipit Bazilikal, bazilikat e periudhës së mesme bizantine IV.7 KISHAT NJËNEFSHE IV.8. Kishat njënefshe të tipit bazilikal me planimetri qendrore IV.9. Ndërtimi strukturor i kishave IV.10. Kishat me kupolë dhe nëndarjet e saj IV.10.a. Kishat e tipit në formë kryqi të lirë IV.10.c. Kishat e tipit katërkonkesh IV.10.d. Kisha në forme kryqi gjysme të brendashkruar IV.10.d. Kishat e tipit me trul dhe përistoa (ambjent përreth) IV.10.e. Kisha në formë kryqi të brendashkruar IV.10.f. Kisha në forme kryqi të brendashkruar me kupole BIBLIOGRAFIA DHE SHKURTIMET v

6 122. J.-P. Sodini, The Transformation of Cities in Late Antiquity within the Provinces of Macedonia and Epirus vi

7 Abstrakt Disertacioni me temë Epirus Nova në periudhën paleokristiane dhe bizantine (shek.iv-xi) është një kontribut në arkeologjinë e periudhës bizantine të eparkisë se Epirit të Ri dhe synon të përcaktojë shtrirjen gjeografiko-fizike të saj në territorin e sotëm gjeografik të Shqipërisë, bazuar në metodën krahasuese burimore dhe hartografike antike, duke marrë në analizë dokumentet si: Notitia Dignitatum (v.450 pas Kr.), Synekdemos e Hieroklis (shek. VI) që është një vade mecum i punonjësve civilë të Perandorisë Bizantine, Tabula Peuntigerianën, Kosmografinë e Anonymus te Ravenës, Itineraria Romana etj., arrin në përfundime të rëndësishme për arkeologjinë historike në krahinën e Epirus Nova. Qëllim i këtij punimi është vënia në dukje, përshkrimi, paraqitja e funksionalitetit dhe pasqyrimi i monumenteve të kultit të Krishterë në Mitropolin e Dyrrakium it dhe episkopatat nën juridiksionin e tij, në rend hierarkik, në trevat e Shqiperisë, duke u bazuar në paraqitjen e gjetjeve arkeologjike nën një këndvështrim të ri përsa i takon natyrës së tyre me karakter kishtar. Bëhet analiza e tipologjise arkitekturale të bazilikave dhe kishave në krahinën e Epirus Nova përmes hulumtimit krahasues me monumentet e Epirus Vetus, duke spikatur tiparet e përbashkëta dhe të vecanta të tyre. Evoluimi arkitektural i bazilikës në periudhën e Justinianit do të sjelle ndryshime në arkitekturën bizantine duke na shpalosur një shumëllojshmeri tipologjike dhe polimorfi ne materialet e ndërtimit dhe pjesët dekorative arkitektonike. Në këtë punim del në pah shkalla e lartë artistike e punishteve dhe mjeshtërve vendas me krijimet e përkryera të artit monumental bizantin me vlera jo vetëm në vend, por në tërë rajonin e Ballkanit si shembull i vyer i trashëgimisë kulturore në Shqipëri. vii

8 Abstract The dissertation on Epirus Nova in the Paleochristian and Byzantine Period (IV-XI) is a contribution to the archeology of the Byzantine Epirus province and aims to determine its geographic-physical extension in today's geographical territory of Albania, based on the comparative source and antique mapping method, by analyzing documents such as Notitia Dignitatum (v.450 A.C.), Synekdemos of Hieroklis (VI A.C.),which is a vade mecum of civil servants of the Byzantine Empire, Tabula Peuntigeriana, the Anonymus of Ravenna, Itineraria Romana etc. aims to reach to important conclusions for historical archeology in the Epirus Nova region. The purpose of this paper is the identification, description, functional presentation and reflection of monuments of Christian religion in the area of the Mitropilis of Dyrrakium and the episcopates under its jurisdiction in the hierarchical order in Albaniaunder a new perspective as far as their religious nature is concerned. At the same time, paper will be an analysis of construction typology, with other areas in the region and beyond, while using comperative methods. An analysis of the architectural typology of the basilicas and churches is carried out through comparative research with the monuments of Epirus Vetus, highlighting their common and special features. The architectural evolution of the basilica in the period of Justinian will bring about changes in Byzantine architecture by expounding a typological variety and the polymorphic building materials and architectural decorative parts. This paper highlights the high artistic level of domestic workshops and masters with the creation of the Byzantine monumental art not only in the country, but throughout the Balkans as an invaluable example of the cultural heritage in Albania. viii

9 Hyrje Në këtë studim do të bëjmë një përpjekje për të paraqitur pozicionin dhe shtrirjen gjeografikofizike, historinë dhe arkitekturën kishtare të eparkisë së Epirit të Ri (Epirus Nova) në Perandorinë Bizantine (shek.iv-xi). Ndoshta kjo është një përpjekje e parë për të identifikuar kufijtë e kësaj njësie administrative të periudhës së hershme bizantine në territorin e sotëm të Shqipërisë. Natyrisht, në të ardhmen do të pasojnë gjetje të reja të studiuesve të ndryshëm dhe këto të dhëna do të mund të pasurohen. Për të arritur në identifikimin gjeografiko-fizik kemi shfrytëzuar kryesisht, burimet antike arkivore e hartografike, si: Notitia Dignitatum (v.450 pas Kr.), Tabula Peuntigeriana (shek.iv-v pas Kr.), Synekdemos e Heroklis Grammatikos (shek. VI), De Thematibus e Konstandin Porphyrogenit. Këto burime na informojnë lidhur me organizimin dhe ndarjen administrative të Pereandorisë, ofiqet zyrtare dhe pak mbi organizimin fetar. Ndoshta, për herë të parë arrijmë në identifikimin e gjeografisë kishtare të Epirus Nova, të vendosur në hartën bashkëkohore të Shqipërisë, së bashku me evoluimin dhe ndryshimet që pësojnë mitropolitë e sufraxhentet në periudhat historike bizantine (paleokristiane, ikonoklaste dhe atë bizantine). Strukturat administrative kishtare ndjekin modelin e organizimit administrativ të shtetit bizantin. Burim kryesor i lëvruar në këtë tezë, për hartimin e gjeografisë kishtare kanë qenë Notitia Episcopatuum Ecclesiae Constandinopolitanae, Taktikon, katalogë këta të Mitropolive, të Autoqefaleve, të Kryepeshkopatave dhe të Peshkopatave të Patriarkanës së Konstandinopolit, të cilat konsiderohen me interes të veçantë, si dokumente me një vlerë të shumëfishtë për studimin e thellë të juridiksioneve të Patriarkanës Ekumenike, por edhe për organizimin administrativ e drejtues të saj në Perandorinë Bizantine. Gjetjet arkeologjike, mbishkrimet, monedhat, sigilet dhe në përgjithësi, gjetjet e dëshmitë e trashëgimisë kulturore materiale në Shqipëri ndihmojnë për t i dhënë formë dhe përmbajtje më të saktë historisë së Shqipërisë dhe në veçanti, të Epirit të Ri (Epirus Nova) në periudhën bizantine, që kemi marrë në studim. Dhjetëvjeçarin e fundit janë gërmuar mjaft monumente kishtare, kryesisht bazilika paleokristiane, si në Byllis, Scampa (Elbasan), Amantia, Lin (Pogradec), Tiranë, duke na dhënë mjaft elemente të rinj mbi arkitekturën bizantine. Nuk duhen lënë pa përmendur gjetjet e reja arkeologjike, të cilat na japin gjurmë të kulturës bizantine në vende të tjera si: në Suç të Burrelit, ku është zbuluar narteksi i një bazilike, në Bixëllenjë të Elbasanit, me gjetjet e artit monumental, si dyshemeja e bazilikës, e shtruar me tulla me delfin, sikurse në kalanë e Elbasanit (shek. VI), Prush (Tiranë), në Zgërdhesh të Krujës. Mozaikë në pjesë të dyshemeve të shtruara në Tushemisht (Pogradec), Polenë (Korçë), Karbunarë (Vlorë), ose pjesë arkitekturale të gjetura në Risili (Vlorë), Pluk (Fier), e gjetkë, përbëjnë gjithashtu të dhëna me rëndësi të artit e të kulturës bizantine. Pasuri me vlerë artistike përbëjnë elementet e skulpturës arkitekturale të mitropolisë së Durrësit, si kapitele, kolona, pllaka ikonostase, që tërthorazi flasin për numrin e madh të monumenteve dhe madhësinë e tyre. Kjo pasuri e vyer materiale e trashëgimisë kulturore të Durrësit merr një rëndësi të veçantë, duke pasur parasysh se Durrësi ishte selia e mitropolisë së Epirit të Ri dhe më pas, në fund të shek. IX, kryeqytet i Themës me të njëjtin emër, me rol të rëndësishëm ekonomik, fetar e kulturor në bregdetin e Adriatikut. Durrësi ishte burimi më i madh dhe vendi i lindjes së tipave dhe mjeshtërive të reja në ndërtimin e bazilikave, të kishave dhe artit në përgjithësi në periudhën Bizantine. ix

10 Metodë e studimit është hulumtimi eksperimental i hartave antike, mesjetare dhe bashkëkohore, e ndërthurur me analizën e kodikëve dhe katalogëve kishtarë të marra në shqyrtim. Hulumtimi eksperimental u realizua nëpërmjet: 1. Zbërthimit të të dhënave hartografike dhe të gjeografisë fizike. 2. Zbërthimit të përmbajtjes së katalogëve kishtarë Notitia Episcopatuum Ecclesiae Constandinopolitanae dhe Taktikon. 3. Zbërthimi i të dhënave burimore e arkivore mbi organizimin administrativ të Epirus Nova. 4. Zbërthimi dhe klasifikimi i të dhënave arkitekturale të bazilikave dhe kishave bizantine në territorin e Shqipërisë. Në këtë punim arrijmë të zbulojmë me saktësi relative organizimin administrativ të eparkisë së Epirit të Ri, në kuadrin e Provincës së Illirikut, organizimin kishtar në mitropoli dhe peshkopata, nën juridiksionin e Patriarkatit të Konstandinopolit, gjeografinë e monumenteve bizantine të kohës, nga bazilikat paleokristiane e deri tek kishat e mesme bizantine. Hulumtimi eksperimental u arrit në sajë të studimit të varieteteve të planimetrive, të materialeve e mënyrave të ndërtimit të artit bizantin, duke na shpalosur influencat sa të kryeqytetit, aq edhe karakteristikat e punishteve e mjeshtërive vendase e rajonale. x

11 PARATHËNIE Disertacioni me temë Epirus Nova në periudhën paleokristiane dhe bizantine (shek.iv-xi) është një kontribut në arkeologjinë e periudhës bizantine të eparkisë se Epirit të Ri dhe synon të përcaktojë shtrirjen gjeografiko-fizike të saj në territorin e sotëm gjeografik të Shqipërisë, organizimin administrativ dhe kishtar, duke e parë si faktor të rëndësishëm në veprimtarinë arkitekturale dhe artistike në vijim. Ky studim, i bazuar në metodën krahasuese burimore dhe hartografike antike, duke marrë në analizë dokumentet si: Notitia Dignitatum (v.450 pas Kr.), Synekdemos e Hieroklis (shek. VI) që është një vade mecum i punonjësve civilë të Perandorisë Bizantine, Tabula Peuntigerianën hartën gjeografike e Perandorisë Romake (shek.iv-v pas Kr.), Kosmografinë e Anonymus te Ravenës, Itineraria Romana etj., arrin në përfundime të rëndësishme për arkeologjinë historike në krahinën e Epirus Nova. Qëllim i këtij punimi është vënia në dukje, përshkrimi, paraqitja e funksionalitetit dhe pasqyrimi i monumenteve të kultit të Krishterënë Mitropolin e Dyrrakium it dhe episkopatat nën juridiksionin e tij, në rend hierarkik, si një nga shfaqjet me të rëndësishme për pasqyrimin konkret te mënyrës së jetesës, zhvillimit ekonomik te zonës dhe krijimtarisë artistike në shekuj në trevat e Shqiperisë. Qëllimi është të jepet një trajtim i origjinalitetit krijues duke u bazuar në paraqitjen e gjetjeve arkeologjike dhe dokumentacionin burimor nën një këndvështrim të ri përsa i takon natyrës së tyre me karakter kishtar. Bëhet analiza e tipologjise arkitekturale të bazilikave dhe kishave në krahinën e Epirus Nova përmes hulumtimit krahasues me monumentet e Epirus Vetus me qendër Nikopolisin, duke spikatur tiparet e përbashkëta dhe të vecanta të tyre. Ndërtimet madhështore të Justinianit siҫ janë bazilikat kanë arritur deri në ditët tona dhe kryesisht ne rajonet në periferi të Perandorisë dhe të Ilirikut Lindor ku bën pjesë krahina e këtij studimi. Evoluimi arkitektural i bazilikës në periudhën e Justinianit do të sjelle ndryshime në arkitekturën bizantine duke na shpalosur një shumëllojshmeri tipologjike dhe polimorfi ne materialet e ndërtimit dhe pjesët dekorative arkitektonike. Në këtë punim del në pah shkalla e lartë artistike e punishteve dhe mjeshtërve vendas me krijimet e përkryera të artit monumental bizantin me vlera jo vetëm në vend, por në tërë rajonin e Ballkanit si shembull i vyer i trashëgimisë kulturore në Shqipëri Në këtë studim do të bëjmë një përpjekje për të paraqitur pozicionin dhe shtrirjen gjeografikofizike, historinë dhe arkitekturën kishtare të eparkisë së Epirit të Ri (Epirus Nova) në Perandorinë Bizantine (shek.iv-xi). Ndoshta kjo është një përpjekje e parë për të identifikuar kufijtë e kësaj njësie administrative të periudhës së hershme bizantine në territorin gjeografik të Shqipërisë. Natyrisht, në të ardhmen do të pasojnë gjetje të reja të studiuesve të ndryshëm dhe këto të dhëna do të mund të pasurohen. Për të arritur në identifikimin gjeografiko-fizik kemi shfrytëzuar kryesisht, burimet antike arkivore e hartografike, si: Notitia Dignitatum (v.450 pas Kr.), Tabula Peuntigeriana (shek.iv-v pas Kr.), Synekdemos e Heroklis Grammatikos (shek. VI), De Thematibus e Konstandin Porphyrogenit etj. Këto burime na informojnë lidhur me organizimin dhe ndarjen administrative të Pereandorisë, ofiqet zyrtare dhe pak mbi organizimin fetar. xi

12 Ndoshta, për herë të parë arrijmë në identifikimin e gjeografisë kishtare të Epirus Nova, të vendosur në hartën gjeografike bashkëkohore të Shqipërisë, së bashku me evoluimin dhe ndryshimet që pësojnë mitropolitë e sufraxhentet në periudhat historike bizantine (paleokristiane, ikonoklaste dhe atë bizantine). Strukturat administrative kishtare ndjekin modelin e organizimit administrativ të shtetit bizantin. Burim kryesor i lëvruar në këtë tezë, për hartimin e gjeografisë kishtare kanë qenë Parisunus Codex 1555A me titull Notitia Episcopatuum Ecclesiae Constandinopolitanae, Taktikon, katalogë këta të Mitropolive, të Autoqefaleve, të Kryepeshkopatave dhe të Peshkopatave të Patriarkanës së Konstandinopolit, të cilat konsiderohen me interes të veçantë, si dokumente me një vlerë të shumëfishtë për studimin e thellë të juridiksioneve të Patriarkanës Ekumenike, por edhe për organizimin administrativ e drejtues të saj në Perandorinë Bizantine. Gjetjet arkeologjike, mbishkrimet, monedhat, sigilet dhe në përgjithësi, gjetjet e dëshmitë e trashëgimisë kulturore materiale në Shqipëri ndihmojnë për t i dhënë formë dhe përmbajtje më të saktë historisë së Shqipërisë dhe në veçanti, të Epirit të Ri (Epirus Nova) në periudhën bizantine, që kemi marrë në studim. Dhjetëvjeçarin e fundit janë gërmuar mjaft monumente kishtare, kryesisht bazilika paleokristiane, si në Byllis, Scampa (Elbasan), Amantia, Lin (Pogradec), Tiranë, duke na dhënë mjaft elemente të rinj mbi arkitekturën bizantine. Nuk duhen lënë pa përmendur gjetjet e reja arkeologjike, të cilat na japin gjurmë të kulturës bizantine në vende të tjera si: në Suç të Burrelit, ku është zbuluar narteksi i një bazilike, në Bixëllenjë të Elbasanit, me gjetjet e artit monumental, si dyshemeja e bazilikës, e shtruar me tulla me delfin, sikurse në kalanë e Elbasanit (shek. VI), Prush (Tiranë), në Zgërdhesh të Krujës. Mozaikë në pjesë të dyshemeve të shtruara në Tushemisht (Pogradec), Polenë (Korçë), Karbunarë (Vlorë), ose pjesë arkitekturale të gjetura në Risili (Vlorë), Pluk (Fier), e gjetkë, përbëjnë gjithashtu të dhëna me rëndësi të artit e të kulturës bizantine. Pasuri me vlerë artistike përbëjnë elementet e skulpturës arkitekturale të mitropolisë së Durrësit, si kapitele, kolona, pllaka ikonostase, që tërthorazi flasin për numrin e madh të monumenteve dhe madhësinë e tyre. Kjo pasuri e vyer materiale e trashëgimisë kulturore të Durrësit merr një rëndësi të veçantë, duke pasur parasysh se Durrësi ishte selia e mitropolisë së Epirit të Ri dhe më pas, në fund të shek. IX, kryeqytet i Themës me të njëjtin emër, me rol të rëndësishëm ekonomik, fetar e kulturor në bregdetin e Adriatikut. Durrësi ishte burimi më i madh dhe vendi i lindjes së tipeve arkitektonike dhe mjeshtërive të reja në ndërtimin e bazilikave, të kishave dhe artit në përgjithësi në periudhën Bizantine. Në këtë punim arrijmë të zbulojmë me saktësi relative organizimin administrativ të eparkisë së Epirit të Ri, në kuadrin e Provincës së Illirikut, organizimin kishtar në mitropoli dhe peshkopata, nën juridiksionin e Patriarkatit të Konstandinopolit, gjeografinë e monumenteve bizantine të kohës, nga bazilikat paleokristiane e deri tek kishat e mesme bizantine. Hulumtimi eksperimental u arrit në sajë të studimit të varieteteve të planimetrive, të materialeve e mënyrave të ndërtimit të artit bizantin, duke na shpalosur influencat sa të kryeqytetit, aq edhe karakteristikat e punishteve e mjeshtërive vendase e rajonale. xii

13 KREU I VËSHTRIM GJEOGRAFIKO-FIZIK I EPARKISË EPIRUS NOVA(SHEK. IV VI) I.1. Tabula Peuntiger dhe hulumtim i të dhënave burimore antike e hartografike Përsa i takon shtrirjes gjeografike fizike, kufijtë e Epirit të Ri (Epirus Novae) nuk mund të përcaktohen me saktësi absolute. Në jug kufizohej me Epirin e Vjetër me malet Akrokeraune 1 dhe me qytet skajor, në jug të tij, Aulonën 2 (Vlorën), në Lindje kufizohej me Maqedoninë, prej së cilës do të shkëputet më vonë, në veri kufizohej me eparkinë e Prevalit, e cila arrinte deri në Lissos (Lesh). Në këtë studim, për periudhën historike në fjalë, kemi marrë në analizë një burim me karakter gjeografik, Tabelën Pentiger 3, një hartë gjeografike e të gjithë Perandorisë Romake, e cila datohet në shek. IV ose V. Në këtë hartë pasqyrohen qartë provinca e Epirus Nova, e Epirus Vetus, qytetet e tyre, si dhe distancat e matura. Kjo hartë, megjithë problemet që paraqet, është një burim i rëndësishëm për situatën e qyteteve, rrugëve dhe historinë e krahinave ku ajo kalonte 4. Në të shënohen qytetet e eparkisë së Epirus Nova: Dyrrachion 5, Scampa, Apollonia, Bulis, Amantia, Clodiana 6, etj. Pozita gjeografike e eparkisë së Epirit të Ri kishte bërë që në territorin e tij të kalonin dy degët fillestare të Via Egnatia 7, e cila më pas drejtohej për në brendësi dhe në jug të kontinentit Ballkanik. Kjo rrugë lidhte perëndimin me lindjen, duke favorizuar një zhvillim ekonomik, kulturor dhe ushtarak. 1. K. Miller, Itineraria Romana, Hammond, Epirus, Oxford Press 1967, fq K. Miller, Itineraria Romana, Tabula Peuntigeriana. 4. Hammond, Epirus, Oxford Press 1967, fq Meletiou, Geography, Veneciis, 1807, Vol. B, fq Hammond, Epirus, Oxford Press 1967, fq Ajo pasqyron rrjetin romak të rrugëve në kohën e vonë romake, nga ishujt britanikë përmes Mesdheut, për në lindje drejt Indisë me lumin Gang, e deri në ishujt Sri Lanka (Insula Taprobane) në Oqeanin Indian dhe në Kinë. Ajo është quajtur me emrin e Konrad Peutinger ( ) dhe nga UNESCO konsiderohet si trashëgimi botërore. Kjo hartë për herë të parë është gjetur nga humanisti vjenez Conrad Celtes në manastirin benediktin Tergernse, në jug-perëndim të Salzburgut në Worms-Bavari. Në bazë të vrojtimit paleografik dhe piktural konsiderohet se kjo hartë është punuar sipas një hartë të gjysmës së dytë të shekullit XI ose shekullit XII. Mirëpo, sot gjithnjë e më tepër po mbizotëron teza se origjinalin e kësaj hartë e ka punuar, rreth vitit 340 të erës sonë, një hartograf i panjohur romak, me gjasë Castoriusi. Hartën e gjetur, Conrad Celtes ia dhuroi shkencëtarit gjerman Conrad Peuntiger, i cili kishte për qëllim ta botonte, mirëpo vdekja e pengoi realizimin e këtij qëllimi. Të parët që e botuan këtë hartë ishin F. D. Sdcheyb në vitin 1753, F. Desjardins në vitet dhe C. Miller në vitin Në hartëntabula Peuntigerianapërmenden edhe një varg vendesh në territorin e Shqipërisë, si p. sh., në rrugën Lissus - Naisso përmenden këto qytete: Lissus, Ad Picaria, Creueni, Gabuleo, Theranda, Viciano, Vindenis, Ad 1

14 Fines, Hammeo, Ad Herculem, Naisso. Sipas këtij itinerari, distanca ndërmjet Vicianës dhe Therandës ishte 37 km, kurse distanca ndërmjet Vicianës dhe Vindenisit ishte 29, 6 km. Fig. 1 Pjesë nga harta Tabula Peuntigeriana 8 Fig.2 Fragment i hartës antike me qytetet bregdetare si: Apollonia, Amantia, Aulona, Akrokeraunia dhe në brendësi të vendit si: Clodiana (Peqin), Scampis (Elbasan). Tabula Peuntigeriana (OMNES VIAE: ITINERARIUM ROMANUM), 8. BIBLIOTHECA AUGUSTANA(Österreichische Nationalbibliothek Wien) Manuscriptumoriginale, Cod ca

15 Fig. 3 Qytetet dhe një nga rrugët e mëdha në Epirus Nova, Dyrrakium (Durrës) Apollonia Avlona (Vlorë) Tabula Peuntigeriana (OMNES VIAE: ITINERARIUM ROMANUM), Fig.4 Rruga që kalonte nga Scampis për në Candavia, Tabula Peuntigeriana (OMNES VIAE: ITINERARIUM ROMANUM) vendosur në hartën në reliev të Shqipërisë. 3

16 Fig.5 Itinerari nga Dyrrakio në Lyknide(më pas shkon drejt Herakleas), përshkon territorineepirus Nova, Tabula Peuntigeriana (OMNES VIAE: ITINERARIUM ROMANUM), 4

17 1.2 Topografia e Epirus Nova në hartat historike antike vendosur brenda kufijve gjeografikë bashkëkohorë të Shipërisë. Lidhur me paraqitjen hartografike te prefekturave te Perandorise Romake kemi studiuar dhe botimet si me poshte:a)batlas, R.J.A. Talbert (ed.), Barrington Atlas of the Greek and Roman World (Princeton and Oxford, 2000), b)itmiller, K. Miller, Itineraria Romana: Römische Reisewege an der Hand der Tabula Peutingeriana (Stuttgart, 1916) dhe c). ItAnt, Imperatoris Antonini Augusti Itineraria Provinciarum in O. Cuntz (ed.), Itineraria Romana vol. 1 (Teubner, Leipzig, 1929). Fig. 6 Provincat e Ballkanit dhe Italisë, kufijtë në periudhën e Dioklecianit, shek. IV, sipas autorit A. H. M. Jonnes, nga W. Bowden 9 9. W. Bowden Town and country in late-antique Epirus Vetus, University of East Anglia, 2000, fq

18 Fig. 7.Harta sipas Synekdemos e Heroklis.Dallohet njësia XIII me kryeqytet Dyrrakion dhe qytetet nën juridiksionin e tij: Skampa, Apollonia, Byllis, Poulheroupolis, Amantia, Aulona. Kufijtë gjeografikë të Epirit të Ri, sipas autorëve, si N.G.L. Hammond 10 vendosen përafërsisht si me poshtë: kufijtë e pjesës veriore të Epirit antik nga malet Akrokeraune dhe lumi i Aoou (Vjosa) 11, të cilat përshkruhen nga autori. Gjithashtu, një ndihmesë të rëndësishme në përpjekjen për të përcaktuar kufijtë gjeografikë të eparkisë në fjalë, janë përshkrimet e studiuesit Johannes Koder 12. Përsa i takon burimeve antike, mjaft i rëndësishëm është Synekdemos i Heroklis. Kjo vepër, e cila shënon ndarjen administrative në Perandorinë Bizantine gjithashtu, duket të jetë përdorur edhe në përshkrimin e administratës kishtare 13. Një ndihmesë në procesin e gjetjes së kufijve të njësisë administrative, të eparkisë së Epirit të Ri dhe evoluimin e tyre, janë dhe tekstet kishtare Taktikon, Notitiat 14 etj. Në to radhiten mitropolitë e peshkopatat duke plotësuar deri diku, të dhënat e shtrirjes administrative kishtare dhe si rrjedhojë, shtrirjen gjeografike të njësisë administrative të Epirus Nova. 10. Hammond, Epirus, Oxford Press 1967, fq K. H. Hammond, Epirus, K. H. Hammond, Physical features and historical geography. 12. Koder Johannes, Bizanti si vend. Hyrje në gjeografinë historike të Mesdheut Lindor në periudhën bizantine (Το Βυζάντιο ως χώρος. Εισαγωγή στην ιστορική γεωγραφία της Ανατολικής Μεσογείου στη βυζαντινή εποχή), Thessalonik, Vepra më e rëndësishme e Heraklis Grammatikosu botua nga G. Parthey (Hieroclis Synecdemus, Berlin, 1866) dhe nga A. Burckhardt (Hieroclis Synecdemus, Leipzig, 1893). Botimi i fundit konsiderohet dhe më i saktë dhe ky version ishte redaktuar nga E. Honigmann (Le Synekdèmos d Hiéroklès et l opuscule géographique de Georges de Chypre, Brussels, 1939). 14. J. Darrouzes Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae, Paris

19 I.3. Epirus Nova në hartat historike antike vendosur ne harten e gjeografikë bashkëkohore të Shipërisë. Me përdorimin e metodës së hulumtimit krahasues të hartave antike me ato bashkëkohore dhe studimin e specifikuar të materialit arkivor dhe bibliografik, mund të mbështesim se kemi gjetur, ndoshta për herë të parë, shtrirjen gjeografiko-fizike të eparkisë së Epirit të Ri në kufijtë e sotëm gjeografikë të Shqipërisë. Epirus Nova përfshinte trevat e si më poshtë: Ultësirën Perëndimore, pjesën jugore të saj, Krahinën Malore Qendrore dhe pjesë të Krahinës Malore Jugore, duke zënë rreth dy të tretat e sipërfaqes së përgjithshme të Shqipërisë. Sipas të dhënave hartografike, në sistem krahasues,duke përdorur hartën e njohur si Synekdemos i Heroklisllogaritet që sipërfaqja e Epirit të Ri mund të arrinte rreth km 2, me dalje në detin Adriatik rreth 204 km (gjatësia e vijës bregdetare). Gjithashtu, vërejmë se Liqeni i Ohrit ishte i përfshirë brenda njësisë së Epirit të ri, me qendër qytetarë Lyknidën (Ohrin). Fig. 5 Harta me kufijtë e Epirus Nova, vendosur në hartën e sotme gjeografike tëshqipërisë (Harta IMK) 7

20 Pjesa Jugore e Ultësirës Perëndimore nëveri fillon ndoshta në afërsi të derdhjes së lumit të Matit në Detin Adriatik e zbret deri nëvlorë. Në të dallohen një sërë njësish fiziko-gjeografike, si fusha në jug të lumit Mat e deri në Shkumbinin e Mesëm dhe rajonet kodrinore të saj. Kjo fushë arrin deri tek Fusha e Myzeqesë dhe Lugina e Shkumbinit të Mesëm, duke u ndalur nëpërmjet kurrizeve dhe grumbujve të Krrabës dhe Erzenit. Në lindje ajo kufizohet nga shpatet e vargjeve të Skënderbeut, ndërsa nëperëndim ka dalje në Detin Adriatik.Është e gjatë (veri-jug) rreth 80 km dhe e gjerë (lindje-perëndim) nga rreth 7 km në veri, deri 65 km në jug. Në përbërjen e kësajpjesë të Ultësirës Perëndimore ndodhen fushat (fusha midis Lezhës e Tiranës dhe ajo e Durrësit), vargjet ose kurrizet dhe grumbujt kodrinore. Fushat e saj përbëhen nga depozitimet e kuaternarit dheformojnë struktura sinklinale. Kurrizet dhe vargjet kodrinore përbëhen nga depozitimet terrigjene të miocenit dhe pliocenit. Ato formojnë struktura antiklinale. Vërehet përputhja e strukturës me morfologjinë e relievit. Rrjeti hidrografik ndërpret tërthor si strukturat antiklinale, ashtu edhe ato sinklinale. Përgjatë boshtit të sinklinalit të Tiranës dhe të Durrësit nuk është zhvilluar asnjë luginë. Kështu, të gjitha luginat e lumenjve Erzen dhe të degëve të Ishmit e ndërpresin tërthor sinklinalin e Tiranës. Fusha midis Lezhës dhe Tiranës rrethohet nga të tre anët me kodra dhe male, vetëm në veriperëndim të saj ajo është e hapur me dalje në det. Pjesa veriperëndimore e saj deri në Ishëmështëpërfshirë në kuaternar në lëvizjet ulëse neotektonike, ndërsa ajo jugore nga ato ngritëse, është e sheshtë dhe me lartësi të vogël mbi nivelin e detit. Lartësia e saj rritet në drejtim të juglindjes, duke arritur 120m. Si rrjedhim i lëvizjeve ulëse në pjesën veriore,ujërat nëntokësore ndodhen pranësipërfaqes. Në shtretërit e lumenjvembizotëron akumulimi, prandaj ata janë të cekët, të degëzuar, shumë të gjerë dhe të meandruar.të gjitha këtokanë kushtëzuar në kaluarën vërshimin e shpeshtë të lumenjve, përmbytjen dhe kënetëzimin e saj (këneta e Thumanës, Laçit, bregut të Matit etj. Lëvizjet ulëse në pjesën veriperëndimore të fushës bënë që të rritet mëtepërpjerrësia në këtë drejtim, prandaj dhe lumenjtë ndërruan drejtimin e rrjedhjes së tyre.në këtëfushë lugina më e madhe është ajo e Erzenit të Mesëm. Ky lumë pasi del nga Gryka antecedente e Skoranës e formuar në vargun Krujë-Dajt, zgjeron shtratin dhe luginën e vet. Dukuria më karakteristike e luginës është zhvillimi i tarracave, vetëm në zonën e Mulletit numërohen rreth tre nivele tarracash. Klima e kësajfushe dallohet nga tipare të theksuara mesdhetare. Hidrografia e saj përbëhet nga rrjedhja e poshtme e Matit, degët e Ishmit (lumi i Tiranës, Tërkuzës e Zezës) dhe nga Erzeni i Mesëm. Bimësia natyrore e fushave në fjalë, duke ndjekur pakësimin e lagështirës nga veriperëndimi në juglindje ndryshon në këtë drejtim karakterin e saj.në veriperëndimmbizotërojnëbimët higrofile të përfaqësuara nga bimësia barishtore dhe ajo drunore (vidhi, frashëri, plepi, shelgjet), në pjesën juglindore bimësia natyrore përbëhet nga shkurret mesdhetare të tipit të makjeve. Fusha e Durrësit shtrihet në perëndim të kurrizit kodrinor Rodon-Krrabë, në drejtim të jugut ajo arrin deri tek Shkëmbi i Kavajës.Në përgjithësiështë e sheshtë. Vetëm në lindje të saj ngrihen disa kodra të vogla dhe të ulëta.në drejtim të detit lartësia e saj zvogëlohet deri sa arrin në një nivel me të. Fushën e Durrësit e përshkon lumi i Erzenit, i cilinëpërfushë formon shumëmeandre 8

21 me rrëzë mjaft të mëdha. Shtrati i Erzenit në pjesën Lindore të fushës është mjaft i thellë, ndërsa në perëndim të saj është i cekët. Dhe kjo fushë ka qenë mjaft e kënetëzuar. Ndër kënetat dallohej këneta e kripur e Durrësit, që shtrihej në lindje të malit të Durrësit.Në këtënjësibëjnëpjesë edhe kodrat, të cilat sipas mënyrës së shtrirjes ndahen në kurrizin (vargun) kodrinor Rodon-Krrabë dhe në grumbullin kodrinor të Krrabës dhe të Erzenit të Mesëm. Kodrat zënë fill në kepin e Rodonit (78 m), qëkëtej ato ngrihen në drejtim të juglindjes në formën e një vargu kodrinor, i përbërë nga kodrat e Gurit me Brirë (277m), Ishmit, Gropës së Ranës (324 m), Prezëes, Vorës, Pezës, Petrelës etj. Ky varg, në juglindje mbyllet nga kodrat e Krrabës, të cilat së bashku me ato të Erzenit formojnë grumbuj kodrinorë. Si kurrizi kodrinor Rodon-Krrabë (më i madh), ashtu edhe kurrizi tjetër kodrinor (më i vogël) Shënvlash-Rrushkull-Shkallnur në drejtim të juglindjes bashkohen me grumbullin e madh kodrinor të Krrabës dhe të Erzenit të Mesëm, me reliev tepër të çrregullt. Këto kodra shtrihen midis Shkumbinit në jug, fushës sëkavajës në perëndim, Lumit të Erzenit në veri dhe vargut Dajt-Letan (luginës së Zaranikës në lindje). Ky grumbull kodrinor është i gjatë, lindje-perëndim 40 km dhe i gjerë (veri-jug), rreth 20 km. Ai shtrihet nga disa dhjetra metra në perëndim, deri në 1000 m mbi nivelin e detit në verilindje. Lartësitë e tij ulen nga lindja në perëndim. Rrjeti hidrografik drejtohet për në Shkumbin dhe Erzen. Në këtë pjesë ishte kryeqyteti i eparkisë, Durrësi, që zinte një pozitë të rëndësishme strategjike me portin më të madh në rajon, fortifikatat e fuqishme, flotën e tij dhe ekonominë agrare me fushat e shumta. Për më tepër, nga Durrësi fillonte njëra nga dy degët e rrugës më të rëndësishme të Perandorisë Romake, që lidhte perëndimin me lindjen, Via Egnatia 15. Shtrirja Gjeografike e Durrësit kryeqytet dhe selia e kryepeshkopatës në Epirus Nova Rrethi i Durrësit ndodhet ndërmjet 41 e 36 deri 41 e 15 gjerësi gjeografike veriore dhe 19 e 15 deri 19 e 38 gjerësi gjeografike lindore. Ai shtrihet nga kepi i Rodonit në veriperëndim, deri tek Përroi i Agait pas Shkëmbit të Kavajës në jugperëndim, me një sipërfaqe 430km 2 dhe me një lartësi mesatare mbi nivelin e detit 2-6 metra.vetë qyteti idurrësit zëpjesën perëndimore të rrethit të Durrësit, midis koordinatave 41 e 18 e 40 gjerësi gjeografike veriore, deri në 19 e 26 e 21 gjatësi gjeografike lindore, me sipërfaqe ha. 15.Michele Fasolo, La Via Egnatia I, Da Apollonia e Dyrrachium ad Herakleia Lynkestidos, Istituto Grafico Editoriale Romano, Roma, 2003/2005;Alain Ducellier, La façade maritime de l'albanie au Moyen Age. Durazzo et Valona du ΧIe au Xve,Thessaloniki: Institute for Balkan Studies,

22 Fig.6. Via Egnatia, dy deget e saj (burimi, Google books) Gjatësia e përgjithshme e vijës kufitare është km. Nga këta, 52.4 janë kufij tokësorë, 61.8 kufij detarë, 7.1 janë kufij lumorë. Në pjesën perëndimore Durrësi laget nga Deti Adriatik, duke pasur njëvijë bregdetare të thyer. Kufijtë tokësorëjanë me rrethin e Tiranës dhe Krujës në lindje dhe verilindje dhe me rrethin e Kavajës në jug dhe juglindje. Durrësi ka pozicion të favorshëm gjeografik. Durrësi ndodhet në kryqëzimin e rrugëve të mëdha tregtare dhe qe ne periudhen Romake me portin e tij te madh dhe rrugen Via Egnatia, qe perbente nje faktor te rendesishme zhvillimi ekonomik tregetar dhe kulturor. Per sa i takon ndërtimit gjeologjik Durrësi bën pjesë në Ultësirën pranadriatike, që shtrihet nga Lezha deri në Vlorë.Zhvillimi gjeologjik i territorit të Durrësit i përket Pliocenit dhe 10

23 Kuaternarit,kur ultësira pranadriatike nisi të dalë mbi ujë si pjesë e kontinentit. Deti u tërhoq përfundimisht.gjatëkësajperiudhë në Kuaternar kanë ndodhur shumë procese, që kanëçuar në formimin e strukturave antiklinale dhe sinklinale.territori i Durrësit përbëhet gjithashtu, nga depozitime terrigjene(ranore,konglomerate,argjile,gëlqerore etj.) Në territorin e Durrësit ka edhe prurje aluvionale.nëndërtimin e relievit të Durrësit kanë ndikuar edhe tërmetet.pasojë e këtijndërtimi gjeologjik janë edhe pasuritë nëntokësore, si qymyrguri etj. Në formimin e klimës ndikojnë një sërëfaktorësh,siçjanëfaktorët planetarë(kozmikë) dhe ato lokale. Durrësi ka një klimë mesdhetare.faktorët lokalëjanë të lidhur me relievin.faktori më aktiv në klimën e Durrësit është ndikimi i detit,nëpërmjet të cilit bëhet i mundur qarkullimi i masave ajrore të Atlantikut dhe të Mesdheut. Ne pershkrimin e krahinave qe bejne pjese ne eparkinë e Eprit te Ri do te përmendim Fushën e Elbasanite cila shtrihet në rrjedhën e mesme të Lumit Shkumbin (nga Labinoti në Papër).Në veri ajo kufizohet nga kodrat e Krrabës, në jug nga lugina e Devollit të Mesëm dhe kodrat e Sulovës, në lindje nga gryka e Shkumbinit dhe mali i Shpatit, në perëndim nga pllaja e Dumre-Darsisë. Kjo është rreth 17 km e gjatë dhe 6-7 km e gjerë. Ndodhet m mbi nivelin e detit. Fusha e Elbasanit dhe lugina e Devollit të Mesëmjanëpërmbytur herë pas here nga vërshimet e Shkumbinit. Pllaja e Dumre-Darsisë ndodhet midis fushës së Elbasanit në verilindje dhe asaj të Myzeqesë në jugperëndim.në veri kufizohet nga lugina e Shkumbinit, ndërsa në juglindje nga lugina e Devollit të poshtëm. Brenda këtyre kufijve kjo pllajëështë e gjatë veriperëndim-juglindje deri në 30 km dhe e gjerë veri-jug deri në 25 km. Dumreja shtrihet në pjesën juglindore të kësajpllajë dhe përbëhet nga gipse, dolomite, gëlqerorë etj., ndërsa në thellësi gjendet kripë e gurit. Lartësia mesatare e saj është m. Darsia përfshinpjesën veriore dhe Perëndimore të pllajës Dumre-Darsi.Në ndryshim nga Dumreja, ajo ka kodra me lartësi më të madhe, si kodra e Malit (451 m), e Karthnekut (331 m). Lartësia e tyre ulët gradualisht në drejtim të perëndimit, deri sa zëvendësohet nga Fusha e Myzeqesë. Kjo fushë, si zonë gjeografike shtrihet nga Shkëmbi i Kavajës, deri nëafërsi të Vlorës në jug. Kufiri i saj lindor kalon në rrëzën e kodrave të Mallakastrës, të Beratit, pllajës Dumre-Darsi dhe kodrave të Erzenit të Mesëm. Kjo është fusha më e madhe e vendit, me gjatësi veri-jug 70 km dhe gjerësi mesatare lindje-perëndim km.gjatësia e saj më madhe është në drejtim të Beratit, rreth 50 km. Myzeqeja përmbledh fushat e Myzeqesë së Madhe dhe Myzeqesë sëvogël, të cilat përfshijnë fushat në të djathtë dhenëtë majtë të rrjedhjes së poshtme të Semanit, Fushën e Frakullës (midis Vjosës së Poshtme dhe kodrave të Mallakastrës), Myzeqenë e Vlorës (në veri të Vlorës) dhe fushën e Kavajës në veri të Shkumbinit të poshtëm. Fushat e saj kanëlartësi të vogël mbi nivelin e detit, deri në 35 m. Janë të përbëra nga depozitimet aluvionale kuaternare të Lumit të Vjosës, të Semanit dhe të Shkumbinit. Vargu kodrinor është vazhdim i Bishtit të Pallës dhe i Malit të Durrësit, që është në perëndim të fushës sëmyzeqesë. Nga ky varg, në fushën e Myzeqesë lartësohen kodrat e Kavajës (224m), të Divjakës (192 m) dhe të Arenicës (226m). Këto kodra ndahen midis tyre nga rrjedhja e poshtme 11

24 e Shkumbinit dhe rrjedhja e dikurshmeelumit të Semanit. Këto kodra përbëhen nga molasat e policenit (konglomerate, argjila, ranore etj.). Pjerrësia e vogël dhe sasia e madhe e materialeve të ngurta të lumenjvekanë shkaktuar në këtëfushë një akumulim të madh. Shtretërit e lumenjvejanë të cekët, shpesh më të lartë se fusha përreth dhe me shumë meandrime, prandaj në të kaluarën ata vërshonin duke përmbytur, kënetizuar dhe moçalizuar tokat përreth. Mund të përmendim ish kënetat e Tërbufit, Mbrostarit, Murrizit, Roskovecit etj.të shumta ishin kënetat e brezit bregdetar, si këneta e Hoxharës, Nartës, Divjakës etj. Rrjeti i saj hidrografik ka ndryshuar disa herë grykëderdhjen dhe rrjedhjen e tyre në fushë. Kështu, Semani dikur ka rrjedhur në veri të kodrës së Ardenicës, ndërsa tani rrjedh në jug të saj.ka mendime se lumi i Shkumbinit mëpërpara ka rrjedhur në fushën e Kavajës, e për këtë flasin jo vetëm disa mbeturina të disa tarracave në fushën e Kavajës, por njëkohësishtedhe mungesa e plotë e tyre në rrjedhën aktuale. Mesa duket ka ndodhur një derdhje në sektorin në fjalë. Edhe për Lumin e Vjosës ka mendime se dikur rridhte në afërsi të kodrës ku ndodhej qyteti i Apollonisë Antike. Mendohet se ky qytet ishte një skelë lumore mbi Vjosë 16. Klima e Myzeqesë, për shkak të pozitës gjeografike dhe mbrojtjes nga erërat e ftohta lindore është më engrohtë se në të gjithëultësirën Perëndimore. Kodrat e Mallakastrës shtrihen në juglindje të fushës sëmyzeqesë dhe janë grumbullimi më i madh kodrinor i vendit.në drejtim të lindjes ato arrijnë deri në luginën e Vjosës. Gjatësia e tyre veriperëndim-juglindje është 60 km, ndërsagjerësia lindje përëndim, deri në 50 km. Ka shumë lugina, të cilat ndryshojnë nga njëra-tjetra.si të tilla përmendim luginat e Povlës, të Përroit të Thatë në Kremend etj. Fushat janë pakta dhe të vogla,dhe shtrihen të gjitha në krahun e djathtë të Vjosës. Më të mëdhatëjanë fushat e Cakran-Gorishovës dhe e Kute-Cerushit.Në lindje të këtyre kodrave shtrihet kurrizi më i lartë Shpirag (1198 m), Plashnik (972 m). Tek ky kurriz janë më të theksuara kontrastet e relievit, për arsye se është kryesisht i përbërë nga gëlqerorët.në juglindje të këtij kurrizi shtrihen kodrat e Rabies etj.në perëndim shtrihen kodrat e Hekalit, Patosit etj. Aty mbizotërojnë kodrat e ulëta, të cilat ulen gradualisht në drejtim të veriut, deri sa përfundojnë në fushën e Myzeqesë. 16. H.Ceka, Apollonia, Tiranë

25 Luginat kryesore janë lugina e Gjanicës, Lutfinjës, Velabishtit, Vokopolës etj. Lugina e Gjanicës është më e madhja në kodrat e Mallakastrës dhe përshkohet nga lumi me të njëjtin emër, degë e Semanit. Lugina e Luftinjës, ashtu si dhe lugina e Gjanicës, herë ngushtohet e herë zgjerohet. Klima e kodrave të Mallakastrës, për shkak të mbizotërimit të lartësive të vogla është përgjithësisht e ngrohtë. Për shkak të kushteve të relievit e të klimës bimësia përbëhet nga shkurret mesdhetare. Krahina Malore Qendrorepërbëhet nga pjesa veriore dhe ajo juglindore. Kufiri midis tyre shënohet nga lugina e Shkumbinit të Mesëm, e Rrapunit dhe e Qarrishtës. Pjesa veriore përbëhet nga vargu i Korabit, Lugina e Drinit të Zi dhe Drinit, Malësia e Pukës, e Mirditës, Malet e Lurës, Malësia e Martaneshit, Çermenikës-Gollobordës, Lugina e Matit, Malet e Skënderbeut.Në pjesën juglindore dallohen fushëgropat (e Korçës, Domosdovës, gropat e Pogradecit, Kolonjës, Prespës), luginat (e Devollit, Shkumbinit të Sipërm), vargjet malore (Polis-Vali i Vashës dhe mali Shebenik-Gramoz). Malësia e Martaneshit, e Çermenikës dhe e Gollobordës shtrihen midis luginës së Bulqizës dhe Planit të Bardhë në veri dhe asaj të Shkumbinit dhe të Qarrishtës (degë e tij në jug). KëtoMalësi shërbejnë si ujëndarëse midis lumenjve Mat, Drin i Zi dhe Shkumbin. Malësia e Martaneshit zëpjesën veriore të njësisë në fjalë. Kjo Malësi në perëndim kufizohet nga Mali me Gropa. Ky kufi kalon pak a shumëgjatërrjedhës së lumit të Matit në këtë sektor dhe ndan gëlqerorët e Malit me Gropa dhe ultrabazikët e saj.në jug dhe juglindje kufizohet me Malësinë e Çermenikës dhe të Gollobordës. Kufiri në fjalëpërputhet me krahun e majtë të luginës së Zallit të Okshtunit. 13

26 Fig.7.Harta e gjeografike e Shqipërisë 14

27 Në pjesën qëndrore të Malësisë së Martaneshit (nga Maja e Lopës në veri dhe atë të Kaptinës në jug) ruhen fragmente të një sipërfaqeje sheshimi neogjenik, e cila ka ardhur duke u zvogëluar, për shkak të erozionit regresiv të rrjedhjeve.në Malësinë e Martaneshit të bie në sy, në mënyrë të veçantë, kontrasti i madh midis luginave me reliev të ashpër dhe kurrizeve ndarëse midis tyre. Këto lugina, si dhe kurrizet ndarësejanë të vendosura në formë radiale dhe kushtëzojnëshpërndarjen e rrjedhjeve ujore, të cilat përfundojnë në Mat, Drin të Zi dhe Shkumbin. Përgjatë luginave kalojnë shkëputje tektonike, duke kushtëzuar formimin e tetë liqeneve akullnajore. Midis tyre shquhet Liqeni i Zi (60 m i thellë), Liqeni i Bardhë, Liqeni i Dhoksit etj.në shpatin lindor ndodhet Liqeni i Sopotit dhe i Luleve. Dikur ka pasur shumë liqene, por një pjesë e tyre janë tharë nga erozioni regresiv i përrenjve. Si të tillëpërmendim: Fushën e Rrafshit, Lugun e Gjatë, Lugun e Sopotit etj. Hidrografia e saj dallohet për vlerat e konsiderueshme të rrjedhjeve gjatë stinës së pranverës dhe verës, gjë që lidhet me furnizimin nga shkrirja e dëborës dhe nga liqenet akullnajore. Mbulesa bimore e kësajmalësie është mjaft e pasur, sidomos në lindje dhe verilindje të saj. Dallohet brezi bimor i dushkut dhe i ahut, i përzier me arnin e bardhë (Pinus Pence). Rëndësi të madhe në këtë rajon zënë pyjet e mëdha. Së fundi, duhet përmendur se Malësia e Martaneshit ështëshumë e pasur në mineralin e kromit, që nxirret në Bulqizë, Batër, Thekën. Malësia e Çermenikëspërfshinpjesën jugore të kësajnjësie. Kufiri i saj perëndimor kalon përgjatërrjedhës së lumit të Zaranikës dhe rrjedhjeve të sipërme të Zallit të Korrës, Vakumanit, (degë të lumit Erzen) dhe të vetë lumit Erzen.Në jug kufizohet me grykën e Shkumbinit të Sipërm.Në lindje ajo arrin deri në luginën e Zallit të Pervallit dhe ujëndarësen e tij me ujëndarësen e Okshtunit.Në veri kufizohet nga Mali me Gropa dhe Malësia e Martaneshit (përgjatë ujëndarëses midis Shkumbinit dhe Matit). Malësia e Çermenikës bënpjesë në pellgun ujëmbledhës të Shkumbinit, prandaj rrjedhjet e saj ujore drejtohen drejt tij. Relievi i Malësisë sëçermenikës ështëtepër i ndërlikuar me copëtim e kontraste të mëdha hipsometrike. Rrjeti hidrografik i saj drejtohet për në Shkumbin, drejtimi i rrjedhjeve ujore dhe i luginave të tyre është i ndryshëm.ato janë të gjarpëruara dhe përbërje nga gëlqerorët e kretës. Ndër luginat më të mëdha të Malësisë theksojmë: Lugina e Zallit të Shmilit, shtrihet në perëndim në të dy anët e zallit të Shmilit, që është një nga degët mëtërëndësishme të Rrapunit. Lugina e Zallit të Qafës nga Dafeti në Lekëështë asimetrike. Lugina e Zallit të Prevallës shtrihet në lindje të Malësisë me drejtim veri-jug dhe pjesa e sipërme e saj është e formuar në flishin e paleogjenit, ndaj është mjaft e gjerë. Në trevat e Epirit të Ri ndoshta përfshihet edhe pjesë e Malësisë së Gollobordës, që shtrihet në lindje të Malësive të Martaneshit dhe të Çermenikës. Ajo i përket kryesisht pellgut ujëmbledhës të Drinit të Zi dhe vetëm një pjesë e vogël në jug i përket pellgut të Shkumbinit. Në pjesën malore qendrore të Shqipërisëpërfshihet një pjesë e Vargmaleve të Skënderbeut dhe pikërisht në juglindje ato shkrihen me MalësitëeMartaneshit dhe të Çermenikës. Këtu futet vargu malor Krujë-Dajt, i cili në pjesën veriperëndimore kufizohet nga lugina e Matit, deri në fushën e Elbasanit në juglindje. 15

28 Fushëgropa e Korçës, pjesa juglindore e Krahinës Malore Qendrore, përfshingjithëpjesën e sheshtë dhe pak të pjerrët midis maleve të Moravës në lindje, Malit të Thatë në verilindje, pragut të Cërraves në veri, Malësisë së Gorrës, Voskopojës e Vithkuqit në perëndim dhe pragut të Qarrit në jug. Kjo fushëgropë ka një gjatësi veri-jug rreth 35 km dhe gjerësi lindje-perëndim 16 km, me një sipërfaqe rreth 300 km 2. Ka një amplitudë hipsometrike të vogël, rreth 137 m. Pjesën veriore të kësajfushëgropë e përshkon lumi i Devollit. Nga jugu në veri e përshkon lumi i Dunavecit. Fushëgropa e Përrenjasitshtrihet midis masivit malor të Shebenikut në veri dhe Malësisë së Mokrrës në jug.në lindje shkon deri në rrëzën e Qafës së Thanës dhe kurrizit të vargut malor lindor të Mokrrës, ndërsa në perëndim, kurrizi i ulët kodrinor i Rrashtanit e ndan nga lugina e Shkumbinit të sipërm. Ajo përbëhet nga tre fusha kryesore: fusha e Domosdovës, fusha e Rajcës dhe ajo e Katjelit. Dy të parat ndodhen në të njëjtin nivel dhe janë krejt të rrafshta,ndërsa e treta ndodhet 20 m më lart. Kjo fushëgropëpërshkohet nga një rrjet i rrallë hidrografik, me toka të kafenjta të tipit magnezial.në këtë rajon gjeografik është hedhur hipoteza se ndodhej një peshkopatë e rëndësishme, ajo e Kandavisë, apo Kunavia. Gropa e Pogradecit zëpjesën jugore dhe jugperëndimore të gropës së Ohrit. Ajo përfshin në gjirine vet fushën e Buçimasit dhe një rrip të ngushtëgjatë bregut perëndimor të Liqenit të Ohrit, kalon në kufijtë shtetërorë të Shqipërisë, deri në rrëzë të pragut të Cërravës dhe të Malësisë së Mokrrës e të Qafë Thanës. Pjesën më të madhe të territorit në fjalë e zënë fushat e sheshta ose me pjerrësi të vogël në drejtim të liqenit. Rrjeti hidrografik në këto fusha rrjedh gati në sipërfaqe. Përsa i takon morfologjisë sëkësajgrope, mbizotëron tipi i relievit strukturor i lidhur me shkëputjet tektonike dhe është i karakterit limnogjen, i ndikuar nga liqeni i Ohrit si dhe denudues. Thepisja më e shprehur është në konglomeratet e kalasë së Pogradecit dhe gëlqerorët (Guri i Kuq). Tërheqja e liqenit, mesa duket është bërë gradualisht, si rrjedhojëjanë formuar disa nivele tarracash dhe fusha limnogjene (e Buçimasit, e Linit) brenda kufirit dhe Strugës. Janë kthyer ishujt në gadishuj (Lini, Ohri). Fusha e Buçimasit shtrihet në jug të Liqenit të Ohrit dhe fusha e Linit shtrihet midis gadishullit të Linit dhe kurrizit të Qafë Thanës. Lugina e Devollit të Sipërm ndodhet në lindje të maleve të Moravës. Ato rrethojnëluginën edhe nga jugu, ndërsa në veri ajo mbyllet nga Malësia e Rakickës dhe e Llapishtit, në lindje të saj ngrihen disa kodra të ulëta të Ponçarës, Brashanit, Kurilës Trestenikut, Kapshticës. Lugina e Shkumbinit të Sipërm shtrihet midis dy vargjeve të larta malore, masivit të Shebenikut dhe në vazhdim të Malësisë së Mokrrës në lindje dhe të malit të Ulokut, Polisit, Gurit të Topit dhe të Valamarës në perëndim. Lugina përfshin një pjesë të Ultësirës së madhe molasike Librazhd-Devoll. Në grupin e ngritjeve të mesme malore futen: Malësia e Mokrrës, Malësia e Gorës dhe Malet e Moravës. 16

29 Malësia e Mokrrës shtrihet në jug të fushëgropës së Prrenjasit dhe Qafës së Thanës. Kufizohet në jug me kurrizin Shkëmbi i Llengës, Maja e Kultit Gështenjas, që e ndan nga Malësia e Gorës, në perëndim me luginën e rrjedhjes më të sipërme të Shkumbinit dhe në lindje me gropën e Pogradecit.Malësia e Gorës shtrihet midis Malësisë së Mokrrës në veri dhe fushëgropës sëkorçës në juglindje.në lindje kufizohet nga pragu i Cërraves,ndërsa në perëndim nga mali i Lenjës.Malet e Moravës shtrihen midis fushëgropës sëkorçës,luginës së Devollit të Sipërm dhe Gropës së Kolonjës. Në grupin e ngritjeve të larta malore futen: vargu Polis Mali i Vashës (perëndimor), Masivi i Ulokut.Vargu Polis Mali i Vashës shtrihet në perëndim të gropave juglindore. Masivi i Ulokut përfshinpjesën më veriperëndimore të vargut. Vargmali Polis Devoll shtrihet nga gryka e Shkumbinit në veri, deri në luginën tërthore të Devollit të Mesëm në jug. Dallohet për larminë litologjike (magnetike, gëlqerore, terrigjene). Ndaj dallojmë malin e Polisit, Gurin e Zi, Gurin e Topit, Valmarën dhe Lenjën. Mali i Polisit shtrihet nga gryka e Shkumbinit në veri, deri në Sopot dhe Shpellë në jug. Guri i Zi ndodhet në jug të malit të Polisit dhe është i përbërë nga ultrabazikë dhe arrin lartesinë më të madhe në majën e Gurit të Zi (2072 m). Guri i Topit shtrihet në jug të Gurit të Zi. Nga mali i Valmarës ndahet prej fushës së Varrit të Plakës. Ky mal ka shtrirje veri-jug (rreth 9 km) dhe lindjeperëndim (deri në rreth 5 km). Mali i Valamarës,nga i cili rrjedh Lumi Shkumbin, ndodhet në Jug të Gurit të Topit. Qafa litologjike e Mushkës e ndan nga mali i Lenies, ka një shtrirje veri-jug deri në 13 km dhe gjerësi lindje-perëndim deri në 10 km. Mali i Lenies shtrihet në jug të Malit të Valamarës.Si kufij jugorë të tij shërbejnë lugina e Devollit, në lindje ai shkon deri në Malësinë e Gorës. Duhet shënuar se sipas të dhënave të burimeve antike ka hipoteza, të cilat mbështesin se në zonën ndërmjet Malësisë së Skampës (Elbasan) edhe Lychnidus (Ohër), që sot njihet Mali i Polisit 17 ndodhej Candavia. 17.CANDAVIA (Κανδαο ία, Hierosol. Itin.; Peut. Tab.: Elbassán), a mountain of Illyria. The Egnatian Way, commencing at Dyrrhachium, crossed this mountain, which lies between the sources of the river Genusus and the lake Lychnitis, and was called from this Via Candavia. (Strab. vii. p.323.) Its distance from Dyrrhachium was 87 M. P. (Plin. Nat. 3.33; comp. Cic. Att. 3.7; Caes. B.C. 3.79; Sen. Ep. xxxi.) Colonel Leake (Northern Greece, vol. i. p. 343, iii. p. 280) found its bearing N. 23 W. by compass. (K. Prashniker, A. Shober: Kërkime arkeologjike në Shqipëri dhe Mal të Zi, Tiranë 2003, faqe 2-3). Shih gjithashtu Michele Fasolo (La via Egnatia I. Da Apollonia et Durachium ad Herakleia e Lynkestidos), dukeiu referuar Strabonit (libri VII, 7, 4 C ) etj., thote se mbetet e paqarte në se rruga Kandavia vazhdonte më vehte deri në Thessalonik, apo ishte e bashkuar me rrugën Egnatia. 17

30 KREU II VËSHTRIM HISTORIK I EPARKISË SË EPIRITTËRI (SHEK.IV- VI) II.1. Eparkia e Epirit të Ri dhe ndarja administrative brenda kufijve të shtetit bizantin. Reformat administrative Në historinë e Epirit, data e fillimit të periudhës bizantine mund të merret padyshim periudha e zbatimit të reformave të mëdha administrative, e cila përfundoi me themelimin e eparkive të Epirit të Vjetër (Epirus Vetus) dhe Epirit të Ri (Epirus Nova), d.m.th., në fillim të shek. IV. Në këtë periudhë, të cilën e ndeshim të jetë quajtur antikiteti i vonë, ose periudha e hershme bizantine, ose protobizantine, nga njëra anë, vërehet të ruhen e të mbijetojnë strukturat kryesore administrative, ekonomike dhe shoqërore të Perandorisë Romake dhe, në anën tjetër, në mënyrë graduale, do të shënohenshndërrimet e reja. Për mëtepër, me përhapjen graduale të Krishterimit, mbizotërojnë ide të reja dhe moral i ri, ndërsanëpër qytete ndërtohen me ritme të shpejta, bazilika të shumta në numër, por gjithashtu, ndërtohen edhe nëpër provinca. Në shek.v-vi, do të ndryshojë peizazhi arkitektonik në rajon dhe elementet e trashëguara nga arkitektura antike do të jenë pjesë e realitetit të ri të mesjetës. Kjo ndërthurje do të arrijë të realizojë vepra arti të përkryera, që përbëjnë një thesar të vyer kulturor për vendin. Kthesa më e rëndësishme, thelbësore, u shënua në fund të shek.vi, kur pushoi aktiviteti ndërtues, për arsye të influencës së ndryshimeve ekonomike e demografike, që shkaktuan sulmet sllave. Kjo shënon fillimin e një periudhe tranzitore të vështirë, sa nga ana ekonomike, aq edhe ajo kulturore, atëherë ndodhi vendosja e sllavëve në trevat e brendshme të vendit dhe inkursionet arabe në rajonin bregdetar dhe në ishujt e detit Jon. Në mesin e shek.ix vërehet brenda shtetit bizantin një mëkëmbje graduale e organizimit të administratës shtetërore dhe për pasojë themelohen qytete të reja dhe fuqizohen qytetet e vjetra. Ndërsa në rajonin bregdetar, me themelimin e themave të Kefalinisë, Nikopolisit dhe Durrësit, mbizotëron përsëri flota bizantine. Faza e parë e periudhës historike në fjalë ka të bëjë me rënien e inkursioneve arabe kundër ishujve të detit Jon si dhe bregdetit të Epirit, por dhe politikën agresive të bullgarëve në fillim të shek.x. Përfundon me rënien e shtetit bullgar në fillimet e shek.xi.në fazën e dytë të kësaj periudhe shënohen fushatat sulmuese të normanëve në Epir dhe pushtimi i përkohshëm i tij, por edhe vendosja e interesave të Venecies në rajon. Kjo periudhë mbaron në vitin 1204 me rënien e Konstandinopolit nga Kryqtarët dhe themelimin e hegjemonisë së pavarur, e njohur me emrin Despotati i Epirit. 18

31 Historia e eparkisë së Epirit të Ri (Epirus Nova) në periudhën e hershme bizantine, mund të mbështesim se mbetet ende e paqartë dhe pak e njohur, ndërsa burimet e shkruara antike janë të pakta dhe nuk janë studiuar me hollësi nga studiuesit. Krahas kësaj, gjetjet e gërmimeve arkeologjike janë po ashtu të pakta,të kufizuara në terrene pak a shumë të njohura dhe shumë herë të rastësishme. Ndërsa, ndeshim raste, kur me kalimin e viteve,shumë monumente janë shuar dhe kanë pushuar së ekzistuari e tashmëjanë hequr edha nga lista e monumenteve të Shqipërisë. Në këtë studim do të përpiqemi të ndërtojmë një pamje sa më të afërt me të vërtetën, e cila natyrisht ndodhet larg dhe në vitet e ardhshme, me gjetjet e reja mund të ndryshojë, do të përqendrohemi gjithashtu, në ngjarjet historike e zhvillimet udhëkryq në historinë e Epirit të Ri. Emrin eparkia e Epirit të Ri (Epirus Nova) e ndeshim fillimisht në Tabelën e Veronës, d.m.th., në tekstin e një autori anonim, me titullin Laterculus Veronensis 18. Në këtë tekst, që datohet të jetë shkruar në dhjetëvjeçarët e parë të shek.iv 19 dëshmohet organizimi administrativ i Epirit i ndarë në dy eparki: Epirus Vetus dhe Epirus Nova, ku ky i fundit zë vendin e nëntë Laterculus Veronensis, Otto Seeck, Notitia Dignitatum accedunt Notitia Urbis Constantinopolitanae, Stuttgart, 1876, fq Clinton Walker Keyes, The date of the Laterculus Veronensis 20.Dokumenti përbëhet nga një listë me emrat e të gjitha provincave të perandorisë (rreth 100 në total), të organizuara në bazë të 12 grupimeve të reja rajonale të krijuara, të quajtura dioqeza. Edhe pse 12 dioqezat apo eparkitë janë paraqitur në një listë të vetme, ato nuk janë vendosur në një sekuencë të vetme gjeografike, por i gjejmë të ndara në dy grupime, atë lindor dhe atë perëndimor. Grupimi lindor (Oriens, Pontica, Asiana, Thraciae, Moesiae, Pannoniae) i paraprin grupimit perëndimor (Britanniae, Galliae, Viennensis, Italiae, Hispaniae, Afrika). 19

32 Diocensis Misiarum habet prouincias numër XI : Tab.1. Sipas Laterculus Veronensis, Otto Seeck, Stuttgart, 1876 "Dacia,"Misia superior Margensis, Dardania, Macedonia, Tessalia, Priantina, Privalentina, Epiros nova, Epiros vetus, Creta"Tab.). Mbetet ende i papërcaktuar saktë, viti kur ndodhi kjo ndarje. Studiuesit e vendosin ndarjen e Epirit në dy eparki, në kohën e sundimit të perandorit Dioklecian ( ) 21 kur ky i fundit ndërmori masa të reja dhe reformoi organizimin administrativ të Perandorisë Romake. Ai vendosi bazat e reformës së njësive administrative, duke i zgjeruar ato, d.m.th.,formoi njësi administrative më të zgjeruara, duke krijuar një numër më të madh me eparki të reja. Ky plan i ri administrativ i Perandorisë, do të funksionojë si bazë edhe për periudhën e sundimit të Konstandinit të Madh, si dhe në ndryshimet e pjesshme që u bënë në shek.vi. Dimë se në kohën e Dioklecianit, në të gjithë territorin e Perandorisë Romake u formuan dioqezat, në të cilat u futën eparkitë e reja, të cilat ishin më tepër në numër, por më të vogla, përsa i takon sipërfaqes së tyre gjeografike (provincialization) 21. Gjatë shek.iv dhe gjysmës së parë të shek. V, krishtërimi u përhap në të gjithë shtresat më të gjëra të shoqërisë, gjë e cila rezultoi në zhvillimindhe konsolidimin e organizimit kishtar gjatë kësaj periudhe. 21. Laterculus Veronensis, Otto Seeck, Notitia Dignitatum accedunt Notitia Urbis Constantinopolitanae, Stuttgart, 1876, Rav.An.Cosm.,f.51. * Cosmographia është një nga tekstet e vjetra të ruajtura në gjuhën latine, të shek. IX. Divisio Orbis Terrarum, Bot.Al.Riese,Geographi latini minores,heilbronnae 1878, fq17, tekst rreth v Julii Honorii,Cosmographia,po aty fq.41,42 καί 44). 20

33 Tab.2. Ndarjet administrative ne Ballkan në bazë të autorit anonim të Laterculus Veronensis (v.297), të Laterculus Polemii Silvii (v. 449), të Breviarium shkruar nga Rufius Festus (v.369), dhe të Notitia Dignitatum (rreth v.429): Laterculus Veronensis 297 Laterc. Polemii Silvii 350 Festi Breviarium 369 Notitia Dignitatum 429 d.thracia in Thraciis VI Thracia d.thracia 1 Europa Europa Europa Europa 2 Rhodope Rhodope Rhodope Rhodope 3 Thracia Thracia+Thracia prima Thracia Thracia 4 Haemus mons Haemimontus Thracia secunda Haemimontus Haemimontus 5 Scythia Scythia+Scythia inferior Scythia Scythia 6 Moesia inf. Moesia inf. Moesia inf. Moesia sec. d.moesia in Illyrico XVIIII (Illyricus) d.dacia 7 Dacia Dacia Dacia Dacia ripensis 8 Moesia Superior/Margensis Moesia superior Moesia Moesia prima 9 Dardania Dardania Dacia Dardania 10 Praevalitana Praevalis Praevalis Praevalitana 11 Dacia mediterr. (exista de la 386 ) 12 pars Maced. Salut. (d.moesia)?( in Illyrico) d.macedonia d.macedonia 13 Macedonia Macedonia Macedonia Macedonia 14 Thessalia Thessalia Thessalia Thessalia 15 [Achaia] Achaia Achaia Achaia 16 Epirus nova Epirus nova Epirus Epirus nova 17 Epirus vetus Epirus vetus Epirus Epirus vetus 18 Creta Creta Creta Creta 19 pars Maced. Salutaris 20 +Haemimontus 21 +Scythia Në tabelën si më sipër dëshmohet prezenca e Epirus Nova në v.297, rradhitur në vendin e 16 të. 21

34 Ndarja e pushtetit të njësisë administrative të Mezisë 22 në dy njësi administrative: asaj të Maqedonisë dhe të Dakisë, datohet nga studiues të ndryshëm rreth viteve të mbretërimit të Konstandinit I. Më konkretisht, bazuar në provat e mësipërme, pasi Ianuarinus është ndoshta i fundit i vikariove të administratës së Mezisë, mund të përcaktojmë v.319 si një terminus post quem të mundshëm për krijimin e diocezës së Maqedonisë, ndërsa terminus ante quem specifikojmë se është muaji shkurt i v.327, kështu që kemi një referencë të qartë për ekzistencën e një comes të Maqedonisë, i quajtur Akacio. Siç u përmend më lart, comes, në vitet e para të mbretërimit të Konstandinit A zëvendëson vikarion, i cili udhëheqnjësinë administrative. Për këtë arsye në mund të konsiderojmë ekzistencën e saj si një kusht për ekzistencën e qeverisë maqedonase.vetë Comes mban titullin prefektissimus (i shquar) pasi zëvendëson vikarion dhe ndodhet në krye të njësisë administrative. Për këtë arsye mund të konsiderojmë ekzistencën e saj si një kusht, i cili e gëzon këtë titull, për vetë ekzistencën e diocezes së Maqedonisë. Njëkohësisht, përveç reformave në sistemin administrativ të eparkive, ky perandor mbetet i njohur dhe për reformat e kryera në financë e në ushtri. Perandori Diokletian ka mbetur i njohur në histori si një rinovues i Perandorisë. Ai krijoi kushtet e favorshme për kalimin nga antikiteti i vonë në periudhën e hershme bizantine. Studiuesi E.Chrysos është i mendimit se vendimi lidhur me ndarjen administrative të eparkive dhe në veçanti të Epirit në dy, nuk u realizua me vendim nga lart, por u krye gradualisht, në kuadrin e një programi të përgjithshëm masash të marra për rimëkmbjen e shtetit, në një kohë kur kriza e madhe e shek.iii kishte përfshirë Perandorinë 23. Reforma administrative që filloi Diokletiani 24 do të përfundojë në dekadat e ardhshme nga Konstandini i Madh ( ). Në Tabelen e Veronës nuk shënohen kufijtë e secilës eparki në veçanti. Terminus ante quem për themelimin e eparkisë se dytë e të re të Epirit autori Chrysos konsideron një mbishkrim të gjetur në Lyknide (Ohër) 25, dedikuar pasardhësit të Konstandinit të Madh, Konstandios, kur ky i fundit gëzonte titullin caezar (Καίσαρας) Georg Otrogorsky, Historia e Perandorisë Bizantine, fq.27, provincat më të mëdha copëzohen në njësi territoriale më të vogla 23. «Συμβολή», Χρυσός, Po aty. 25. Laterculus Veronensis, po aty. 26. Georg Otrogorsky, Historia e Perandorisë Bizantine Diokleciani krijoi një këshill perandorak prej katër vetesh, dy Auguste dhe dy Cezare, fq.26, Notitia Dignitatum. 22

35 Në këtë mbishkrim shënohet edhe emri i parë i njohur i strategut qeveritar, udhëheqës i eparkisë së Epirit të Ri, në gjuhën latine: F.Hyginus praeses provinciae epiri novae 27. Në shek.iv udhëheqësi i eparkisë së Epirit të Ri gëzonte titullin e hegjemonit praese 28 dhe më pas, siç shënohet në Synekdemos të Hieroklis, gëzon ofiqin konsularis ( κονσουλαρίου υπατικού prefekt). Përveç Dyrraciumit, (Epidamni antik, koloni e Korfuzit dhe vetë Korfuzi koloni e Korintit), që ishte selia e strategut udhëheqës, qeveritarit me titull hegjemon praese dhe më pas me ofiqin e konsilarius, në Epirin e Ri përfshiheshin qytetet: Scampa, Apollonia, Boullis apo Byllis, Amantia, Pulherupolis, Lyknide dhe Alistron e Skepon (qytete të paidentifikuaraende, ekzistojnë hipoteza). Kufijtë e Epirus Nova në lindje, d.m.th., drejt Maqedonisë,duket të jenë të paqarta. Eparkia e Epirit të Ri gjatë shek.iv ndodhej nën juridiksionin administrativ të prefekturës së Mezisë.Në fund të të njëjtit shekull kjo eparki ndodhej nën hyparkinë e Ilirikut 29, ndërsa në vitin 450 do t i takojë Ilirikut Lindor me kryeqendër Selanikun. Epiri i Ri, në shek.v radhitej i 12-ti, së bashku me 11 qytetet e tjera të përmendura në Synekdemos të Hierokles Chrysos E. fq. «Συμβολή». 28. Koço Bozhori-Filip Liço, burime tregimtare bizantine për historinë e Shqipërisë, shek X-XV, Tiranë Georg Ostrogorsky, Geschichte des byzantinischen Staates, 2 d ed (Munich, 1952), 132` Ostrogorsky, George. «Die Chronologie des Theophanes im 7. und 8. Jahrhundert.» Byzantinisch-Neugriechische Jahrbücher. 7 (1928/1929) Illyricumiqëllonte të ishte praefectura Illyrici përbënte një nga katër njësitë kryesore administrative, në të cilat ishte ndarë Perandoria, krijuar nga Diokletiani, që përfshinte diocezat e Maqedonisë dhe Dakisë, nga të cilat, e para përbëhej prej gjashtë (Achaia, Macedonia, Creta, Thessalia, Epirus vetus, Epirus nova, pars Macedoniae salutaris) dhe më pas nga pesë (Dacia mediterranea, Dacia ripensis, Moesia prima, Dardania, Praevalitana, pars Macedoniae Salutaris). Otto Seeck, Notitia Dignitatum, Berlin, 1876, 8-10; 30. Khr Bury, A History of the Later Roman Empire, London 1889, I 28 23

36 Tek Notitia Dignitatum (shek.v), gjejmë katalogun e ofiqeve të administratës shtetërore të Perandorisë. Shënohet eparkia VI e diocesis Macedonia, aty shënohet: Epirus Nova et pars Macedoniae Salutaris 31. Kështu mendohet se në kohën kur ushkrua kjo Notitie, siç e gjejmë sot, duhet të jetë eparkia Macedonia Salutaris dhe si pasojë, një pjesë e saj i aneksohet Epirit të Ri 32. Shtrohet çështja e zbulimit të kushteve dhe arsyeve që çuan në ndarjen e Epirit në dy pjesë me emër të njëjtë. 31. Në përshkrimet e tij Strabonit konsideron epirotë të gjithë banorët në Ilirinë e jugut. Ky territor i përshkruar mbulon pjesën më të madhe të Epirit të Ri. Më vonë u aneksua një pjesë e Prevalit. 32. F,Papazoglou, La Macedoine Salutaire et la Macedoine Seconde, Bulletin, Vol.5,

37 II.2. Masat e perandorëve Julian dhe Flavius Valentinianus I ndaj Epirit të Ri Në gjysmën e parë të shek.iv Epiri kalonte një krizë të rëndë ekonomike dhe një nga faktorët që e rëndonte mëtepër gjendjen atëkohë ishte sistemi i taksave. Në 1 Janar të vitit 326 Claudius Mamertinus, i cili gëzonte ofiqin e hypatit 33 mban një fjalim të shkëlqyer për Perandorin e ri në moshë Julian dhe për të rritur prestigjin e tij në popull, ku deklaron uljen e taksave që rëndonin popullsinë e Epirit dhe të Dalmacisë.Në fjalën e mbajtur, duke iu referuar qendrës së Epirit të Vjetër, Nikopolis, përmendet fakti se situata përpara masave ishte jashtëzakonisht e keqe, shtëpitë e arkondeve qytetarë ishin rrënuar dhe çatitë e ndërtesave dhe të dyqaneve publike si dhe (hydragogeiot apo akuadaktet) ujësjellësit, ishin mbushur plot me dhera dhe papastërtira. Ishin hequr lojërat - agones, të cilat argëtonin një pjesë të mirë të popullsisë dhe në përgjithësi, ishte pezulluar jeta publike e qytetit. Pas analizës së mbishkrimit të pllakës së gjetur në Ahrida (Ohër), ku është gdhendur shprehja Epirus nova Dalmatorum, studiues mbështesin se termi Dalmatae nuk është përdorur për të përcaktuar banorët e eparkisë romake të Dalmacisë, por është përdorur me kuptimin e gjerë gjeografik dhe përfshin Epirin e Ri. 33.Në Ahride (Ohër) u gjet një mbishkrim i datuar rreth v.353, ku ndeshet emri i një qeveritari (prefekti) të Epirit të Ri, i quajtur Sofronios: Sofronius v(ir) p(erfectissimus) nov(ae) Epiri Dalmatorum, botim ReneCagnat-A.Merlin, L'Année Epigraphique, Revue archeologique VI 4 (1934). Studiuesi Chrysos mendon se fjala Dalmatorum në mbishkrim duhet të jetëpërdorur me kuptim gjeografik, për të përcaktuar Epirin e Ri, në rajonin e bregdetit dalmat të Adriatikut, ashtu siçështëpërdorur dhe nga Mamertino në fjalimin e tij panegerike, mbajtur me rastin e nderimit të perandorit Julian, ku thuhet: levati equorum pretiis enormibus Dalmatae, që lidhet drejtpërdrejt me Epirotët.Në këtë periudhë, Illyriku luante një rol shumë të rëndësishëm në historinë politike dhe administrative të Perandorisë (e shtrirë nga Panonia e deri në ishullin e Kretës). Per të mbështetur sa më sipër shënohet dhe një frazë nga Kronografia e Theofanit fq.168,9 gabim dhe në vend të saj duhej të ishte Illyriorum, pasi eparkia e Epirit të Ri ishte Ilirike. M. 202 Adler «Μαρκελλίνος...εδυνάστευσε μεν Δαλμάτας εν Ηπείρω κατωκημένων Ιλλυριών dhe propozon të lexohet Epir i Ri, pra, mbërrijmë në Epirin e Ri ilir.] fq.682panegyrici veteres 25

38 Shpjegimi si mësipër i marrë së bashku me faktin se Dalmatae dhe Epirotae përmenden në të njëjtën fjali të përdorur nga Mamertino, e bën autorin Chrysos të mbështesë hipotezën se me fjalën panegerike për nder të Julianit, ai u drejtohej sa banorëve të Epirit të Ri, aq edhe banorëve të territoreve në veri të Epirit të Ri. Kodiku i Theodosit, si dhe burime të tjera, si p.sh., fjala e Livanios 34, Historia Kishtare e Sokratit si dhe mbishkrimet e gjetura dëshmojnë interesimin e madh që tregoi perandori Julian për të lehtësuar banorët e Epirit të Ri nga pesha e masave të rënduara, që kishin të bënin me mirëmbajtjen e postës publike, të ashtuquajtur cursus publicus. Veçanërisht e rëndë ishte taksa ekuajve -ippous-, e njohur si collatio equorum, e cila ishte e detyrueshme për banorët e eparkive. Këta të fundit kishin për detyrë të ruanin të pandryshuar numrin e kuajve të përshtatshëm, për të kryer transportin e nëpunësve publikë dhe për të plotësuar nevojat e ushtrisë 35. Natyrisht, është krejt e qartë, se një nga eparkitë më të vuajtura, të rënduara në taksa, ishte Epiri i Ri, me rrjetin e zgjeruar rrugor të eparkisë, si dhe dy arteriet fillestare të Via Egnatias.Në fjalën e tij, Mamertino, duke përmendur masat lehtësuese, heqjen e taksës së ashtuquajtur equorum pretia enormia, si dhe masat lidhur me uljen drastike të numrit të nëpunësve civilë, që kishin të drejtë të lëviznin me postën publike, indirekt shënonte uljen e taksës sëveçantë në kuaj. Eparkia e Epirit të Ri, u favorizua gjatëperiudhës së mbretërimit të perandorit Julian, por mbeten ende të panjohura, se cilat ishin konkretisht masat fiskale që ai ndërmori, veç dy të sipërpërmendurave dhe është po ashtu e vështirë të vërtetojmë në se u lehtësua popullsia nga ulja e taksave dhe masat e perandorit. Dekrete të publikuara gjatë kohës së shkurtër të qeverisjes së Julianit, të përmendura në burimet antike, si p.sh., Kodiku Theodosian, duket të kishin synim rimëkëmbjen e qyteteve dhe rikthimin në jetën e së kaluarës. Ai urdhëroi kthimin e pronave të qyteteve, të cilat kishin kaluar në duar të tjera, kryesisht të Kishës, i përjashtoi - çliroi të pasurit e qyteteve nga detyrimet fiskale, me qëllim që këta të fundit të merrnin përsipër detyrimet e vjetra, siç ishin mirëmbajtja e ndërtesave publike, të mureve të fortifikuara, të ujësjellësave dhe sidomos, subvencionimin e lojërave olimpike dhe muzikës, të cilat u përpoq t i hiqte Kisha, me pretekstin se bëheshin shpenzime të kota dhe njëkohësisht ato ruanin një traditë të kaluar që tashmë, me përhapjen e Kristianizmit populli kishte për detyrë t i kushtohej mënyrës kristjane të jetesës. Kështu mendohet se Juliani arriti të organizojë me një shkëlqim të paparë lojërat e zhveshura, aq të njohura të Nikopolisit. 34. Libanios, c , 393, 35. Karayannopoulos, J., Historia Byzantinou Kratous, vol. 1 ( ), vol. 2 ( ), Thessalonike 1978,

39 Në shek.iii Epirit iu desh të përballet me sulmet barbare të Erulëve e Gothëve në v.267 (beteja e Nishit), të cilat i dëshmon në veprën e tij Zosimos (Ζώσιμος). Kështu, në shek.iii pas K, si pasojë gjendja në Epirin e Ri do të veshtirësohet mëtepër. Përsa i përketçështjes së rimëkëmbjes së qyteteve dhe ekonomisë së tyre, përmendur në fjalën pannagyrike të hyparkut të Ilirikut Mamertino, i cili duke pasur dëshirën e madhe të lavdërojë dhe të ngrejë në art veprën e perandorit Julian, flet me një hiperboli për situatën ekzistuese, përderisa atij vetë i ishin adresuar dhe ishte zbatues i urdhërave të perandorit.në pjesën e fundit të fjalimit, Mamertino shënon se katalogu me emrat e qyteteve që u rimëkëmbën në sajë të masave të perandorit do të ishte i madh. Për këtë arsye, ai përmend disa qytete kryesore të Maqedonisë, të Ilirisë dhe të Peloponezit, të cilat me disa letra perandorake gjetën përsëri gjallërine e tyre: u rinovuan muret (e ka fjalën për muret rrethuese, fortifikatat), filloi të rrjedhëpërsëri uje i pastër në ujësjellësat, sheshet, bulevardet dhe gymnasiumet u mbushën me njerëz dhe qytetarë të gëzuar, rifilluan të organizohen festat e vjetra dhe u inaguruan të reja nga perandori. Ky përshkrim i takon të gjithë qyteteve të Ilirikut dhe duket se në fjalimin e tij hyparku i Ilirikut nuk e ka fjalën për qytete të cakuara, por flet në përgjithësi.sidoqoftë, mund të mbështesim se në këtë kohë Epiri kalonte një periudhë prosperiteti politik, ekonomik dhe kulturor. Kjo del nga burimet antike dhe studiuesi Browning mbështet mendimin se ka mundësi që Epiri e qytetet e tij të kënë qenë të favorizuar nga ana e perandorit,për arsye të qëndrimit që kanë mbajtur në ndërluftimet midis feve. Chrysos mbështet se studimi i portreteve të dijetarëve dhe punonjësve të lartë shtetërorë me prejardhje nga Epiri tregon se feja kombëtare kristiane kishte rrënjë të thella të qëndrueshme në Epir. Personalitete të shquara të shek. IV bënin pjesë në qarkun e ngushtë të miqve dhe të bashkëpunëtorëve të perandorit. Pra, ndoshta epirotët i kushtuan vëmendje zgjidhjes së problemeve të vendit të tyre. PerandoriValentinian I (Flavius Valentinianus Augustus, ) në v. 371 nxori një dekret, sipas të cilit përcaktohej se vetëm klerikët, të cilët ishin futur në radhët e Kishës, përpara ardhjes së tij në fron, d.m.th., në v.364, çliroheshin nga detyrimi pjesëmarrjes në parlamentin-këshillin e qytetit të tyre 36.Në 1 dhjetor të vitit 372 perandori nga Triri (Trevorum ose Augusta Treverorum, Gjermani e sotme) lëshoi një dekret ad Paulinum praesidem Epiri Novae, sipas të cilit, veç klerikëve listës si mësipër i shtoheshin peshkopët dhe vajzat e virgjëra The Codex Theodosianus.XVI The Codex Theodosianus XVI po aty. 27

40 Në shek.iv pjesëmarrja e qytetarëve të pasur në këshillin e qytetit nuk përbënte mëvetëm të drejtë, por edhe detyrim, gjë e cila nënkupton se do t u duhej të bënin sakrifica të mëdha financiare, në një kohë kur nuk fitonin juridiksione me rëndësi, për arsye se centralizimi i administratës së shtetit ishte i tillë, që pushteteve lokale nuk u jepte të drejta me rëndësi. Si rezultat, vërehet se qytetarët e pasur,të cilët me parë përpiqeshin të zinin poste, tashmëkërkonin të çliroheshin prej munera civilia (funksioneve civile) ose patrimonalia (të trashëguara) dhe detyrimeve që nuk u sillnin asnjë përfitim, por përkundrazi u rrisnin shpenzimet e tyre. Në v.313, me ardhjen në fuqi, Konstandini I, i mbruajtur me vizionin e Kristianizmit, lëshoi një dekret të ri, sipas të cilit të gjithë klerikët 38 çliroheshin nga detyrimet financiare përkundrejt qytetit. Përjashtimi i klerikëve nga taksat pati pasoja të mëdha për Kishën dhe vetë qytetet, pasi në vitet që do të vijojnë, një numër i madh i qytetarëve të pasur do të ndërrojnë pozitën e deputetit me ofiqin kishtar. Ky akt do të preokupojë shumë herë pasardhësit e Konstandinit të Madh. Për të kufizuar rrymën e madhe të qytetarëve që dëshironin të bëheshin klerikë, u vendos që të gjithë ata që dëshironin të bëheshin klerikë duhej që pasurinë e tyre t ua shkruanin fëmijëve dhe të afërmve të tyre, të cilët do të merrnin përsipër detyrimet e deputetit ndaj qytetit dhe më pas të hynin në radhet e klerit 39. Me të ardhur në fuqi Juliani vërejti se kriteri si mësipër nuk ruhej dhe se klerikët paralelisht ruanin edhe pronat e tyre dhe dha urdhër që të gjithë ata që kishin dhënë dorëheqje nga detyrimet ndaj qyteteve të ktheheshin në postin e deputetit, që zotëronin përpara hirotonisë. Çështja u bë e mprehtëedhe nëperiudhën kur qeverisjen e morën në dorëperandorët kristianë Valentiniano në Perëndim dhe Ualis në Lindje (Valens Flavius, p.κr.). Në v.372 perandori Valentinian i dërgon Pavlinos, qeveritarit apo prefektit (διοικητής) të Epirit të Ri, një dekret, sipas të cilit anulon dekretin e v.364, për sa i takon çlirimit nga taksat peshkopëve që ishin hirotonisur pas v.364 dhe të virgjëreshave, që kishin trashëguar pasuri të madhe pas vdekjes sëetërve të tyre.në Epir mesa duket, Pavlino ndeshte raste, si p.sh.,kur një peshkop i hirotonisur pas v.364 vazhdonte të ruante pasurinë e tij, ose raste që virgjerësha, pas vdekjes së të atit vendosin të mos martohen (në rast martese detyrimet në përfaqësinëqytetare do t i kalonin bashkëshortit). Pavlino, për këshillim ligjor, nuk i drejtohet hyparkut Probios, por vetë perandorit, i cili i jepte përgjigjen si mësipër. Pas vdekjes së Julianit në Epir, do të mbizotërojë përfundimisht Kristianizmi, anëtaret e familjeve të pasura të Epirit, sikurse dhe të eparkive të tjera u bënë kristianë dhe anëtarë të klerit kristian, ndërsa në disa raste i ndeshim në poste të larta të hierarkisë kishtare. 38. Cod.Theod. po aty 39. Cod.Theod. XVI, po aty 28

41 Më 18 Nëntor të v.373 perandori Valentinianos nga Milano ku ndodhej lëshoi një dekret drejtuar prefektit të Epirit të Ri, që quhej Zosimos, na njofton Chrysos ne shkrimin e tij. Dekreti ka të bëjë me detyrat e përgjegjësitë e nëpunësve të hyparkut të pretorëve të Ilirikut, të praefectiani.në kundërshtim me urdhërat e dhëna nëpunësit e hyparkisë i shkelën juridiksionet e tyre dhe filluan përsëri sjelljen e keqe dhe shkeljet brenda qytetit në të cilin shërbenin. Sipas urdhërit ata duhej të paraqiteshin tek inspektori financiar dhe njëkohësishttëdenoncohen raportohen në qeverisjen qendrore 40. Nëpërmjetkëtij dekreti duket se në Epir praefectiani kishin marrë nën kontroll depot e grurit dhe mallin brenda tyre dhe e shfrytëzonin, sa duke bërë tregti, aq edhe në rritjen e çmimeve në interesin e tyre privat. Vetëmkështu shpjegohet urdhëri i vetë perandorit, jo vetëmpër t i denoncuar, por edhe duke u bërë kontrollin financiar lidhur me deklarimin e pasurisë. Të dyshimtëpër shkelje të detyrës 41 ishin organet e sigurimit shtetëror civil. Më 19 qershor të v.373 në Apoloni të Epirit të Ri do të publikohet një dekret i Valentinianit drejtuar qeveritarit-prefekt Zosimo, lidhur me mitmarrjen në radhët e punonjësve civilë përgjegjës për grumbullimin e taksës së kuajve, e njohur që në kohën e Julianit si collatio equorum. 40. The Codex TheodosianusVI The Codex TheodosianusVI

42 II.3 Inkursionet barbare të ostrogotëve në bregdetin e Epiritdhe vendosja e sllavëve. Inkursionet e ostrogotëve në Epirin e Ri shtruan në plan të parëçështjen e mbrojtjes së qyteteve dhe forcimit të fortifikatave të Epirit, të cilat u dëmtuan e shkatërruan ngasulmet barbare.ostrogotet, popullsi e afërt mevizigotet gjatë shek.v ishin të ndarë në dy grupime. Edhe më të rrezikshme ishin për Epirin inkursionet e sllavëve në periudhën e Justinianit.Në librin e tij tëshkruar kundër Justinianit Prokopios shënon se me ardhjen në fuqi të perandorit Justinian çdo vit në Ballkan kishin dyndje të Hunëve (Avare) dhe të sllavëve, nga brigjet e Jonit dhe ata shkaktonin dëme të mëdha, vrisnin popullsinë vendase dhe merrnin si skllevër rreth njerëz 42. Atëherë mund të pranojmë se Epiri i Ri ishte ndër eparkitë, të cilat pësuan shkatërrime nga sulmet barbare. Po të pranojmë që kjo dëshmi e Prokopios është e vërtetë, atëherë llogaritet që humbjet në njerez në periudhën 38 vjeçare të qeverisjes nga perandori Justinian të arrinin në njerëz, gjë e cila konsiderohet e papranueshme. Nga inkursionet sllave, të përmendura nga Prokopi, me rëndësipër Epirin është inkursioni i v Procopios, Anekdota (Προκόπιος ο Καισαρεύς, Ανέκδοτα), fq.397, Procopius, vol. 2, Wilhelm Dindorf Procopios, Anekdota fq.397 «Ιλλυριούς δε και Θράκην όλην, είη δ άν κόλπου του Ιονίου μέχρι ες τα Βυζαντίων προάστια, έν της Ελλάς τε και Χερρονησιωτών ή χώρα έστίν, Ούνοί τε και Σκλαβηνοί και Άνται σχεδόν τι ανά πάν καταθέτοντες έτος εξ ου Ιουστηνιανός παρέλαβε την Ρωμαίων αρχήν, ανήκεστα έργα ειργάσαντο τους ταύτη ανθρώπους. Πλέον γαρ εν εκάστη εσβολή οίμαι οι κατά μυριάδας είκοσιν είναι των τε ανηρημένων και ηνδραποδισμένων ενταύθα Ρωμαίων, ώστε την Σκυθών ερημίαν αμέλη ταύτηςπανταχόσε της γης ξυμβαίνειν είναι» 30

43 Nga fragmenti më sipër duket se οbjekt i bastisjes së sllavëve ishin territoret e Ballkanit Qëndror dhe Perëndimor. Chrysos hedh hipotezën se sllavët ndoshta kanë zbritur nga Morava dhe Aksios dhe që prej këtej, ndoqën rrugën Egnatia, në drejtim të perëndimit. Sllavët arritën deri në Durrës dhe nga përshkrimi i Prokopit duket se nuk e pushtuan kryeqytetin e Epirit të Ri, por as edhe qytete të tjera. Ndërsa, vetëm banorët e kështjellave braktisën shtëpitë e tyre, për të mos rënë pre në duart e barbarëve sllavë dhe të vriteshin apo të kapeshin robër. Ka autorë (Waldmüller) që e pranojnë si të besueshme dëshminë e Prokopios. Shprehja φρούρια ενταύθα πολλά τε και δοκούντα εχυρά τα πρότερα είναι kështjella, mund të lidhet me 58 kështjellat, që sipas veprës së Prokopit The Peri ktismaton (Περί Kτισμάτων)- De Aedifici-Rreth Ndërtesave, ndërtoi dhe restauroi Justiniani në Epirin e Ri, për mbrojtjen e popullsisë, që ishin kryesisht bujq, të cilët vuanin të gjendur në mëshirë të sulmeve barbare 43. Me sa duket, ata nuk kishin shumë besim në aftësitë mbrojtëse, që u ofronin fortifikatat e tyre, kështu që preferuan të arratisen nëpër male. Fraza τα πρότερα tregon se për herë të parë provohej efikasiteti i veprave fotifikuese të Justinianit, duke u ndeshur me sulmet barbare. Pak vite më parë u ishte dashur të ndeshen me bastisjet e Longobardeve 44. Në 4 dekadat e mëpasme, në Ballkan do të bëhen shumë sulme dhe ky i fundit do të shndërrohet në fushë betejash. Agathias Skolastikos ( /582, historian dhe poet), përshkruan një inkursion të Avarëve në Greqi. Një e treta e inkursoreve kaloi nga Maqedonia në Thesalia, por οὐδέν τιἀ ξια φήγη τον ἔδρασαν, μήτε τῷ Ἰσθμῷ προσβαλόντες μηδέ γε τὴν ἀρχὴν τὰς Θερμοπύλας παραμειψάμεν οι διὰ τὴν φρουρὰν τῶν ἐκεῖ σε ἱδρῦσθαιτε ταγμένων Ῥωμαίων 45. Është më se e qartë se kësaj here Avarët nuk erdhën në Epir. Chrysos mbështet se duhet të bëjmë të njëjtën hipotezë për inkursionin sllav të v.577/ Chrysos, Symboli, Prokopios De bello Gothico III 33, 12: «διά τοι τούτο εξηθών των πατρίων Λαγγοβάρδαι εξαναστάντες ενθένδε ποταμού Ίστρου ιδρύσαντο, Γηπαίδων ου πολλώ άπoθεν. και αυτοί Δαλμάτας μεν και Ιλλυριούς μέχρι τών Επιδάμνου ορίων ληισάμενοι ήνδραπόδισαν, επειδή τε τών τινες αιχμαλώτων ενθένδε φυγόντες οίκαδε αποκομίζεσθαι ίσχυσαν, περιιόντες την Ρωμαίων αρχήν οι βάρβαροι ουτοι, άτε Ρωμαίοις ένσπον δοι όντες, ήν τινας των αποδράντων επιγνοίεν ενταύθα, ώσπερ ανδραπόδων οικείων δεδραπετευκότων επελαμβάνοντο, τών τε γονέων αφέλκοντες ες τα οικεία ξυν αυτοίς εκομίζοντο, ουδενός σφίσιν αντισταιoύντος» L.Scmidt, fq581/70.longobardët zbritën përgjatë bregdetit Adriatik dhe mbërritën deri në kufi me Durrësin. Pra, nuk kemi të dhëna që të na tregojnë skllavërim të popullsisë së Epirit të Ri. 45. Agathias Istorion, V 23 31

44 Më 587 Avarët bastisën Greqinë, grabitën Epirin dhe arritën deri në Peloponez, këtë na dëshmon një fragment i Kronikon i Monemvasiase : «Εν ετέρα δε εισβολή εχειρώσατο πάσαν την Θεσσαλίαν και την παλαιάν Ήπειρον και Αττικήν και Ευβοίαν si dhe në Kronikon i Arethes 46, por përsëri përmendet vetëm Epiri i Vjetër. Ka mundësi që Epiri i Ri të jetë përmendur për arsye se këto tekste janë të interesuara më tepër për pjesën qëndrore të Greqisë (Athinën). Inkursioni i v.587, sipas dy burimeve të mësipërme është me rëndësi historike, pasi na shpjegon se pushtuesit Avarë jo vetëm që bastisën e grabitën, por dëbuan banorët vendas dhe u vendosën në shtëpitë e tyre 47. Banorët e Patrës u detyruan të largohen dhe të gjejnë mbrojtje në Regio të Kalabrisë, banorët e Argosit në ishullin Romvi në gjirin e Argolides, Korintasit në Egine dhe Spartiatët në Sicili 48. Për sa i takon Epirit, në burimet si mësipër nuk jepen të dhëna të ngjashme, por e njëjta gjë mendohet të ketë ndodhur edhe në Epir. Nga letrat e korrespondencës së Papës Grigorio I ( ) mësojmë se epirotët patën të njëjtin fat me banorët e Greqisë së jugut. Nëpërmjet një letre urdhëresë të Papa Grigorit, dërguar peshkopëve të Ilirikut në majin e v.591 mësojmë se perandori Maurikio kishte nxjerrë një urdhëresë drejtuar hyparkut të pretorëve të Ilirikut, të quajtur Iobino, me të cilën urdhëronte peshkopët e Ilirikut të mirëpresin e të akomodojnë kolegët e tyre, të cilët ishin detyruar të braktisin qytetet e tyre për shkak të invazionit sllav 48. Selia peshkopale e Bylis, që në të kaluarën (deri në shek.v) ishte një qytet i fuqishëm i Epirus Nova, në fundin e shek.vi, duket t i jetë nënshtruar sulmeve dhe inkursioneve sllave, deri sa të shkretohej pothuaj tërësisht.struktura e qytetit të hershëm Bizantin iu nënshtrua më pas shkatërrimeve të vazhdueshme, pasi u përdor si burim materialindërtimi, iu nënshtrua veprimtarisë bujqësore etj. Për zhvillimet e kësaj periudhe njohim njëletër-urdhëresë të Papës Grigor. që merr përsipër ta ekzekutojë hyparku Iobinos, 49 duke u kërkuar peshkopëve të kryejnë detyrën e tyre kristiane dhe të mirëpresin peshkopët e qyteteve të pushtuara nga barbaret. 46. Georg Ostrogorsky shënon: Perandorinë Bizantine e karakterizon kryesisht Kristianizmi dhe gjuha mesjetare greke ( Η βυζαντινή αυτοκρατορία χαρακτηρίζεται κατά κύριο λόγο από τον Χριστιανισμό, και την μεσαιωνική ελληνική γλώσσα ); Istoria tis Bizantinis Autikratorias, vol.1, Njëri burim i përmend si avare dhe Kronikon i Arethes i përmend si sklavinous-sllave shihostrogorski fq.64, Gregorius universis episcopis për Illyricum: Iobinus excellentissimus vir filius noster, praefectus praetorio për Illyricum, scriptis suis nobis indicasse dinoscitur, ad se sacris apicibus destinatis iussum fuisse, episcopos, quos a propriis locis hostilitatis furor expulerat, ad eos episcopos qui nunc usque in locis propriis degunt pro sustetantione ac stipendiis esse vitae iungendos, Gregorii I. Papae Registrum epistolarum, vol.i, boti P.Ewald (Monumenta Germaniae Historica, Epistolae I), Berlin 1891, nr.i 43, fq Iovinos luajti një rol të rëndësishëm në negociatat me Alarihun «άτεεντη Ηπείροις πρόξενος και φίλος Αλλαρίχο γεγενημένος, Zosimos V 8,2. Kjo miqësi e kishte fillesën në periudhën kur Iovinos jetonte në kampin e Alarihut 49.Iovinos luajti një rol të rëndësishëm në negociatat me Alarihun «άτεεντη Ηπείροις πρόξενος και φίλος Αλλαρίχο γεγενημένος, Zosimos V 8,2. Kjo miqësi e kishte fillesën në periudhën kur Iovinos jetonte në kampin e Alarihut 32

45 Në letër-urdhëresë nuk përmendet emri i pushtuesve, ndërsa në disa epistula të tjera, papa Grigori i quan pushtuesit Sclavorumgens. Gjithashtu, nuk përmendet emri dhe numri i qyteteve të pushtuara. Në një epistul tjetër të papës Grigorio, shkruar në qershorin e v.597, thuhet se emëron peshkop të Skyllakio të Kalabrisë peshkopin e Lissit Ioannis, pasi qyteti i tij ishte pushtuar nga armiqtë dhe gjatëperiudhës së pushtimit duhej të qëndronte në Kalabri 50. Nëse merrte fund pushtimi atëherë peshkopi Ioan duhej të kthehej për të shërbyer në qytetin e tij. Së bashku me peshkopin mendohet se emigruan në Kalabri edhe banorë të qyteteve të pushtuara. Në letrën e perandorit shënohet se ndalohet hirotonia e dygameve d.m.th., atyre që janë martuar dy herë, të plagosurve, të martuarve, gratë e të cileve nuk kishin qenë të virgjëra, analfabetë si dhe kategori të tjera të popullsisë laike, të cilat ndaloheshin me kodik ligjor. Ndërsa me epistul të datuar në v.598 perandori ndalon shitjen e pronave të manastireve në eparkitë e tyre.në këtë mënyrë i tregonte peshkopit që vinte nga Lissos se kanonet ruheshin e zbatoheshin kudo dhe pa përjashtime edhe në eparkitë e Perëndimit. Me interes është informacioni që na jep ky dokument, ku duket se Epirotët i ishin nënshtruar të njëjtit fat me eparkitë e tjera. Si pasoje mund te mbeshtesim se edhe Epiri i Ri iu nenshtrua te njejtit fat. 50. te Johannem ab hostibus captivatae Lissitanae civitatis episcopum in Squillacina ecclesia cardinalem necesse duximus constituere sacerdotem Registrum II vol.a, fq

46 II.4. Fenomenet natyrore shkatërruese në territoret e Epirus Nova (shek.iv-vi). Personalitetet e shquara te krahines Veç invazioneve barbare, të cilat në territorin e Epirit, në periudhën e ashtuquajtur periudha e emigrimit të popujve, nuk ishin të shumta në numër, por shkaktuan shkatërrime të mëdha, ndodhën edhe fenomene natyrore, sitërmete, të cilat do të shkaktojnë dëme e shkatërrime. Për pjesën më të madhe të inkursioneve nuk gjejmë të dhëna, veçse gjejmë që Epiri të përmendet në rrugën e ndjekur nga barbarët pushtues. Megjithatë, periudha kohore e ngjarjeve dhe konteksti historik i Perandorisë, marrë së bashku me gjetjet arkeologjike, epigrafike, që edhe këtojanëshumë të pakta dhe herë indirekte na lejojnë të krijojmë një pamje të përgjithshmepër gjendjen ekonomike shoqërore, fetare dhe ushtarake në territorin e Epirit. Përveç inkursioneve barbare në Epir ndodhën disa tërmete,të cilët shkaktuan dëme e shkatërrime të konsiderueshme në trojet e Epirit dhe Epirit të Ri në veçanti. Por historianët dhe kronografët nuk na japin të dhëna, pasi mesa duket ata nuk ishin të interesuar për fenomenet natyrore si tërmetet, por i përmendnin vetëm kur ishin shkaktuar dëme të mëdha në pjesë të mëdha të Perandorisë, ose në kryeqytetin Konstandinopoli. Lidhur me Epirin burimet historike na përshkruajnëvetëm dy tërmete të mëdhagjatë një periudhe kohore prej 300 vjetësh.të dy këtatërmete goditën Dyrrachiumin (Durrësin).Në v.346 në Kronikon e Ieronymos shënohet: Dyrrachium terrae motu contruit et tribus diebus ac noctibus Roma nutavit plurimaeque Campaniae urbes 51. Për përmasat e vërteta të tërmetit të Durrësit shkruan një autor tjetër, i cili vizitoi Durrësin menjëherë pas tërmetit dhe është autori (anonim) i veprës Expositio totius mundi et Gentium, ai shkruan: Dyrrachium propter habitantium malitiam a deo destructa, magis vero, ut dicunt discendit et non apparuit 52. Mëposhtë shënon: Dyrrachium propter malitiam habitantium destructa est et in profundum deo irascente submerso non comparuit.këtë tërmet e ruan dhe na e përcjell Theofani 53, i cili na jep dhe numrin e qyteteve të provincës së Perandorisë që u shkatërruan: «Τούτω τω έτει Δυρράχη της Δαλματίας υπό σεισμού διεφθάρη` και Ρώμη ημέρας τρεις εκινδύνευσε σειομένη της δε Καμπανίας ιβ πόλεις διεφθάρησαν» - «Atë vit Durrësi i Dalmacisë u shkatërrua nga tërmeti dhe Roma ndodhej në rrezik të tundjeve për tre ditë, në kampanjë-provincë 12 qytete u shkatërruan».në rastin kur tërmeti i v.364 shkaktoi dëme të konsiderueshme në Durrës, ka mundësi të ketë prekur edhe Epirin e Ri. 51. R.Helm, Eusebius Werke, vol.7, Die Chronik des Hieronymus, Berlin J.Rouge Resource Cretienne 124, Paris 1966, fq De Boor Theophanis Chronographia, fq.37,

47 Për tërmetin e v.522 na shkruan Joannis Malalas 54 : këtë vit pësoi tërmet i Dorrachion (Dyrrakion) qyteti i eparkisë së Epirit të Ri... mbreti Justin u ofroi shumë për rindërtimin e këtij qyteti, të Dyyrrakion, që në fillim quhej Epidamn «ένδέ τούτω αυτό χρόνο συνέβη παθείν υπό δε θεομηνείας το λεγόμενονδορράχιον (Δυρράχιον) πόλιν της νέας Ηπείρου επαρχίας εξεις υπήρχεν... ο δε βασιλεύς Ιουστίνος πολλά παρέσχενεις ανανέωσιν τη αυτή Δορραχηνών πόλει, ήτις πρώην μεν ελέγετο Επίδαμνος». Në kapitullin 18 të veprës së Prokopit Anekdota 55 (Ανέκδοτα)përmenden fatkeqësitë natyrore që godasin Perandorinë Bizantine në kohën e Justinianit, me qëllim që të mbështetej teoria se perandori ishte djalli në formën e njeriut. Po aty radhit qytetet që u shkatërruan nga tërmetet dhe përmendet Lychnida e Epirit të Ri. Chrysos mbështet se përmendja e Korinthit menjëherë pas Lyknides, në të vërtetë nënkupton Durrësin, ose tërmeti që shkatërroi Durrësin, shkatërroi dhe Lykniden. Këtë hipotezë e përforcon fakti se në veprën e tij Prokopi i Çezaresë përshkruan tërmetet që ndodhën dhe vërtetohen dhe nga burime të tjera në periudhën , kur mbretëroi perandori Justin ( ). [R.F.Hoddinott mbështet teorinë se pas tërmetit banorët e braktisën qytetin e Lyknidës, u zhvendosën me në jug dhe ndërtuan bazilikën e Radolistës me baptister. Në shek.vi vendoset selia e qytetit në Studencista.] Nga Bio tou Simeon Stylitit tou Neou (Jeta e Simeon Stylitit të Ri) informohemi se në v. 545 mbeti bosh froni i Patriarkanës së Antiokisë dhe atëherë perandori Justinian zgjedh për patriark Domninon, i cili më parë shërbente në shtëpinë e të varfërve të Lyknides 56. Në tekstin hagiollogjik ruhet emri Lyknidës, që ndoshta tregon rolin me rëndësi strategjike që luante ky qytet i Epirit të Ri, duke qenë se ndodhej në rrugën Egnatia me këtë emer. Pas tërmetit, sikurse dhe Durrësi, nën kujdesin e Justinit u rindërtua përsëri dhe në v.545 ishte përsëri një qytet i organizuar mirë, gjë të cilën e dëshmon edhe fakti që funksiononte shtëpia e të varfërve. Veç dy-tre tërmeteve do të përmendim dhe një tërmet të katërt, që ndodhi në Durrës dhe e ndeshim në burimet historike. Theofani shënon se në v.367 pas K. ndodhi një tërmet i madh dhe përfshiu edhe brigjet e Adriatikut, me pasoja të tmerrshme shkatërruese. Të njëjtën ngjarje e vërteton në veprën e tij dhe Kedrenos si dhe Zosimos. 54. Weberi Ed. 1831, φ; Prokopios, Anekdota, Kapitulli 18, P.Van den Ven, La vie de S.Stylite le Jeune, Subsidia Hagiographica 32, Bruxelles, 1962, fq 'Απότουςπιοσημαντικούςδρόμουςθεωρείται, φυσικά, ήεγνατίαοδός. 'Από το 479 ήδη, ό ρήτορας Μάλχοςό Φιλαδελφεύς θεωρείδτι ή περιώνυμη 'ΕγνατίαείναιδΰσοδοςκαιστενήόδοςεπίτηνΝέανΉπειρονάπάγουσα\ καιήκατάστασηθαχειροτερεύσειωςτατέλητουέκτουαιώνα, παρόλοτοοικοδομικόέργοτου 'Ιουστινιανού: 1. Μάλχος, άπ. 18: FHG IV, 127. Βλ. επίσης P. Soustal - J. Köder, Nikopolis und Kephallenia (TIB 3), Wien 1981, 51. J. Köder, Der Lebënsraum der Byzantiner (Byz. Geschichtsschreiber Ergänzungsband 1), Graz - Wien - Köln 1984, Egnatia konsierohet një nga rrugët më të rëndësishme. që në v.479, oratori Malko Filadelfi konsideron se rruga e famshme Egnatia është me δΰσοδος dy hyrje dhe e ngushtë e të çon në Epirin e Ri\ dhe deri në fund të shek.vi situata do të keqësohet, megjithë veprën që bëri Justininani: 35

48 Veç dy-tre tërmeteve do të përmendim dhe një tërmet të katërt, që ndodhi në Durrës dhe e ndeshim në burimet historike. Theofani shënon se në v.367 pas K. ndodhi një tërmet i madh dhe përfshiu edhe brigjet e Adriatikut, me pasoja të tmerrshme shkatërruese.të njëjtën ngjarje e vërteton në veprën e tij dhe Kedrenos si dhe Zosimos. Këtu do të ndalemi në personalitetet e shquara të Epirit të Ri, që luajtën rol të rëndësishëm në zhvillimet historike të trevës në fjalë.në të dhënat burimore historike të Epirit në shek.iv-vi ekzistojnë të dhëna lidhur me dy epirotë të shquar, njeri ishte eparku Joan dhe perandori Anastas. Joani lindi rreth v.440 në Durrës, prindërit e tij e kishin prejardhjen nga Lyhnida. Nuk njohim statusin financiar dhe shoqëror të familjes së tij, as cilat ishin studimet e tij. Ajo çka vërejmëështë se ecuria i tij ishte e hovshme. Më 467/8 gëzonte titullin comes et magister officiorum, d.m.th.,se ishte në majë të hierarkisë zyrtare të oborrit perandorak. Rëndësinë e pozitës së tij na e përforcon fakti se në v.467, d.m.th., në moshën 27 vjeçare, Joani ishte njëkohësisht dhe hypat i rregullt. Dymbëdhjetë vjet më pas, kur Teodoriku ( ) bëri inkursionin në Epirin e Ri, Joani luajti rol vendimtar, pasi ishte vetë hypark i Ilirikut. Ai arriti për pak të shpëtojë nga duart e qytetarëve të Selanikut, të acaruar në kulm, që dyshonin për marrëveshjen e tij me Perandorin për t u dorëzuar qytetin barbarëve. Jeta e tij ishte në rrezik jo për herë tëparë. Kur u bindën për t u larguar nga Selaniku dhe Heraklea ostrogotet filluan negociatat «συστάντες εν τη Θεσσαλονίκη ύπαρχον Ιωάννην προϊόντα φυλάξαντες ξιφήρεις ώρμησαν». Arësyen e kryengritjes nuk e njohim, por të dy rastet, tregojnë se Joani kishte krijuar antipati. Por gjithashtu kishte dhe simpatizantë. Poeti Kristofor i dedikoi dy epigrame, pas vdekjes së parakohshme, të cilat i gjejmë tek Antologjia Palatine. Kristofori i thurte lavde mënyrës së qeverisjes së Ilirikut nga Joani, duke theksuar karakterin e drejtë dhe të paprekshëm, e lavdëron se ishte galant dhe tregonte dashuri të veçantëpër artet. Kristofori e quan Joanin yll të Epidamnit. Por ç bëri ky yll në momentet e vështira të vendit? Historiografi Malhos na informon se Joani mbante përgjegjësi politike administrative për Ilirikun, kur bëri marrëveshjen me gjeneralin Sabiano që Ostrogotët të përballeshin në fushën e betejes dhe jo në tryezën e negociatave, bindi perandorin të ndërpresë marrëdhëniet diplomatike dhe të thërraseë patrikun Adamantio. Ky veprim i Joanit tregon se ai vendosi interesat e Perandorisë mbi interesin e vendit të vet. Lufta do të bëhej në Epirin e Ri. Lufta në të vërtetë u anullua, nuk u bë dhe Ostrogotët qëndruan për tre vjet në Epir me pasoja negative për vendin dhe banorët e tij, që ishin të detyruar të mbanin në territoret e eparkisë se tyre, sipas të dhënave burimore përreth barbarë. Gjatë periudhës së hershme bizantine një personalitet i rëndësishëm në Epir ishte Durrësaku Anastasios. Burimet antike na informojnë se i ati i Anastasit ishte nga Durrësi, pa na shpjeguar situatën ekonomike e shoqërore të familjes në vend. Shumë kohë më vonë qarkulloi lajmi se i ati i Anastasit ishte prift në Durrës dhe më vonë, në rastin e mbytjes së një anijeje, ai u detyrua të marrë borxh 100 litra flori. Por kjo histori u vërtetua se ishte e trilluar dhe kishte për qëllim të poshtëronte famën e mirë që gëzonte Anastasi. Burimet bizantine e përshkruajnë Anastasin me ngjyra të errëta për faktin se ai 36

49 ishte monofisit. Por nëse informacioni është i vërtetë, atëherë mund të nxjerrim konkluzionin se ai njëkohësisht me detyrat e priftit ushtronte akivitetin e pronarit të anijeve, siç del nga kredia e marrë në shumën e 100 litrave, që ishte e barabaërtë me 7200 monedha të florijta, që iu desh të marrë pas mbytjes së anijes. Anastasi duhet ta kishte ndoshta prejardhjen nga shtresa e aristokracisë së eparkisë së Epirit të Ri, gjë të cilën e mbështet karriera që ndoqi në Konstandinopol. Ai ndodhej në Konstaninopol që kur ishte foshnjë dhe atje u rrit e u arsimua 59. Shërbimi që kreu në oborrin e perandorit na tregon se veç arsimit të detyrueshëm, ndoqi studimet e larta, ndoshta në shkencën e të drejtës juridike. Lidhur me fazat që kaloi gjatëperiudhës 61 vjeçare të shërbimit në oborrin perandorak nuk kemi informacion, por është e njohur se shërbente në pallat si decurio silentiariorum (δεκούριον των σιλενταρίων»). Ky ishte një nga postet shumë të rëndësishme, pasi presupozonte besimin absolut nga ana e perandorit. Decurio silentiarorum nuk radhiten në listën e oficialëve shtetërorë, sepse konsideroheshin punonjës privatë të perandorit, por kur largoheshin, pas 13 vitesh shërbim nga posti i Oborrit, futeshin në radhet e ιλλουστρίων dhe bëheshin senatorë. Nga rastet e njohura të silentarëve dëshmuar në shekullin VI, mund të mbështesim se ky post ishte shumë i dëshiruar dhe e zinin personat me prejardhje aristokrate. Pas vdekjes se perandorit Zenon, e shoqja e tij Ariadne, i befasoi organet e pushtetit, kur u mblodhën për zgjedhjen e perandorit të ri dhe zgjodhi Anastasion, me të cilin me shpejtësi u martua, sapo mbaroi periudha që mbante zinë. Anastasio ishte një nëpunës i zoti dhe kishte shumë simpatizantë në popull, si dhe influencë në skenën politike të kryeqytetit. Ardhja e tij e menjëhershme në fron lindi shumë hamendje. Autori Kedrenos mbështet teorinë e tij se Ariadne zgjodhi për perandor të dashurin e saj. Anastasi qeverisi perandorinë me zotësi-aftësi dhe maturi. Kur vdiq, në v.518, pasi kishte mbretëruar për 27 vjet rresht, e la arkën e shtetit me një tepricë prej monedha floriri. Politika e kursimeve e ndjekur nga Anastasio kishte krijuar pakënaqësi në radhët e elementeve që luanin rol të rëndësishëm në ekonominë e Perandorisë, të cilët e shprehen pakënaqësinë e tyre me sharje60. Pak vite më pas, Joannis Lydos, që mendonte se njihte arsyet e politikës dorështrënguar të Anastasios, shkruante: φιλοκερδής δε ήρεμμα ετύχγανεν εκείνος (Anastasio) οία Ταυλάντιος και Επιδάμνον της Ιλλυρίδος...διαβάλλονται γαρ προς των αρχαίων οι την Ευρώπην οικούντες σχεδόν άπαντες επί φιλαργυρία, άμα κερδαίνοντες άμα δαπανώντες τα περι γινόμενα αυτοίς, οιδ Ηπειρώται μάλιστα! Në tekstin si më sipër dokumentohet edhe prejardhja e Anastasit nga Epidamni, dmth. Durrësi i Ilirisë. 59.C.Capizzi, L imperatore Anastasio I ( ), Orientalia Christiana Analecta, Roma, shënim Ioannis Lydos, Peri Arhon tis Romaion Politeias, III, 4 37

50 II.5. Arkitektura kishtare në Epirin e Ri, monumentet kishtare paleokristianederi në periudhën e Perandorit Justinian Ndërtesa ku mblidheshin të Krishterët për të ushtruar nevojat e tyre liturgjike fetare, bazilikat 61 gjejnë një zhvillim të vrullshëm në territoret e Perandorisë Romake, me fillesë në qendrat kryesore të saj dhe më pas në provinca, në periudhën e Dioklecianit ( ) 62. Aktiviteti i dendur ndërtimor i bazilikave, duket se vazhdon deri në vitet e para të sundimit të Konstandinit ( ). Me Ediktin 63 Mediolan të Milanos shpallur nga Konstandini e Lykiano në v.312/13 Kristianizmi u ligjërua fe e barabartë, që lejonte lirinë e plotë të kultit për të krishterët dhe parashikonte rikthimin e të mirave materiale, që iu ishin sekuestruar. Bëhet fjalëpër salla në formë katrore, që ndahet në radhë me kolona, në tre ose me tepër nefe. Në territorin e Epirus Nova gjatë kërkimeve arkeologjike janë gjetur e botuar më teper se tridhjetë bazilika, të cilat datohen kryesisht nga shek.iv deri në shek.vi dhe ne shmicen e tyre jane trenefëshe. Nga ana arkitekturore bazilikat u hartuan në bazë të Shkrimeve të Shenjta 64. Tipi arkitekturor i bazilikës, u përdor nga besimtarët kristianë për ushtrimin e fesë së re dhe kryerjen e liturgjive fetare. Përmbajtja e këtyre dokumentave përcakton rregullat dhe mënyrën e funksionimit të formës së kishës, si do të ishte e orientuar, vendi i ambjenteve të ndryshme e të shtesave, objektet e mobilimit, vendi i qendrimit te rrangjeve të ndryshme të besimtarëve. Sipas urdhëresave apostolike: 1. Bazilika duhej të jetë e gjatë dhe të ngjasojë me anije, 2. Bazilika të jetë e orientuar nga lindja, 3. Të ketë në lindje, në të dy krahet e hereonit dy pastoforet, 4. Të ketë në mes të hereonit vendin e peshkopit e në anë vendet e presbyterëve, 5. Të ketë jashtë hereonit vendet për t u ulur besimtarët të cilët ndahen veçant burrat nga gratë, 6. Të ketë në mes bemën ku kryhen predikimet liturgjike e leximet e Shenjta. Pjesa lindore e bazilikës përfundon me konke gjysmëcilindrike, absidën, e cila shërbente për funksionet e priftërinjve, ndërsa në anën Perëndimore ishte i vendosur narteksi ose transepti për besimtarët. Kolonat që ndanin nefet nga lindja në perëndim, përfundonin me kapitele, kryesisht të ritmit koritnik, ndërsa distanca midis tyre lidhej me harqe. 61. GESTA APUD ZENOPHILUM, fq.199 Galatius epistulas salutatorias de basilica protulerit 62.Historiani kishtar, Episkop i Qezaresë Eusebi ( Εκκλ.Ιστ. 7,Ι,5) shkruan lidhur me rritjen e madhe në numër të ndërtimeve të kishave në periudhat e pushtimit e të sulmeve dhe sidomos në v të gjitha këto i shkatërroi perandori Diokletian 63. A.Orlandos, H Ksilostegi Basiliki tis Mesogeiakis lekanis, Athina, 1956, fq Po aty. 38

51 Në krahët e gjatë të naosit të Mesëm, mbi kolonada, hapen dritare dhe në ambientin përreth formoheshin hyperodat, ku qëndronin besimtarët (gratë). Tek bazilikat nefi qendror, apo naosi qendror është i ndërtuar në nivel më të lartë nga nefet anësore dhe mbulesa ishte dyujëshe, ndërsakrahët anësore ishin gjysmëpendencë. Zakonisht, çatia e bazilikave ndërtohej prej druri, kjo është arsyeja që në bazilikat e gjetura të kësaj periudhe mungon çatia. Muret zakonisht mbuloheshin me mermer. Në kryepeshkopatën e Durrësit, që ishte një nga qendrat e zhvilluara në rajon, por dhe në ato peshkopale si në Skampis, Bylis, Avlona, ndeshim dysheme të shtruara me mozaikë shumëngjyrësh, vepra të përkryera, unike të artit monumental në Shqipëri dhe në Ballkan.Në gërmimet arkeologjike në të kaluarën, por edhe në kohët e sotme janë zbuluar dysheme bazilikash të dekoruara në mënyrë të lartë artistike, duke dëshmuar kështu, shkallën e zhvillimit të Epirit të Ri. Mënyra artistike e punimit të mozaikëve, si dhe tematika e pasur në simbole, kryesisht, të dala nga Testamenti i Vjetër dëshmojnë shkallën e lartë të mjeshtërisë së punishteve vendase me elementë të artit antik heleno-romak, por dhe elemente të shkollës së Konstandinopolit. Tek hereoni e altari i bazilikës, i vendosur në lindje të naosit qëndror, ndodhej presbyterium e bema e Shenjtë, që zinte rreth një të tretën e naosit qëndror. Në qendër të hereonit ndodhej Tryeza e Shenjtë, e mbuluar nga një ciborium, një mbulesë në formëkube, e cila mbështetej në katër kolona. Mbrapa Tryezës së Shenjtë ndodhej froni i peshkopit dhe në dy anët vendet e presbytereve (të urtëve), sinthroni. Nga Bema e Shenjtë ndodhej hyrja, e cila të çonte tek kripti, në të cilin ndodheshin eshtrat e shenjtorëve martirë.në bazilikën e Arapajt ndeshim varrin e martirit. Naosi qendror ishte vendi ku qëndronin besimtarët. Në mes ndodhej amboni, nga ku peshkopi e prifti mbanin leximet e predikimet e shenjta. Pjesa Perëndimore përpara se të hyje në naosin qendror quhej narteks ose transept, ku qëndronin të katekizuarit, të penduarit dhe lutësit. Narteksi komunikonte me naosin qendror me dyert e mëdha të nefit qendror. Në veri të narteksit ndodhej baptisteri, me vaskën e pagëzores të ndërtuar në formë kryqi për pagëzimin e të rriturve dhe në jug ishte diakonikon. Ndërsa në ambientin e jashtëm ndodhej atriumi, ku ndonjëherëkryheshin liturgjitë në natyrë. Aty ndodhej shatrivani, ku pastroheshin priftërinjtë dhe populli. Pjesët përbërëse të bazilikës 65 janë si mëposhtë në një shembull klasik bazilikën e Fthiotideve të Thebës në Fthiotide të Greqisë, e cila është e kopletuar nga ana arkitektonike dhe na jep mundesinë të studiojmë funksinimin liturgjik të kompleksit të bazilikave. Me ndarjen Lindje-Perëndim të Perandorisë Romake nga perandori Theodosius në vitin 395, Epirus Nova u përfshi në Praefecturae Praetoris për Illyricum, e ky i fundit i ndarë në dioqezat e Maqedonisë dhe Dacias, qendra e së cilës pas viteve ishte Thessaloniki. Pas kësaj periudhe, territoret e mësipërme mbetën përfundimisht me Perandorinë e Lindjes dhe prefektura e Ilirikut u quajt dhe Illyricum Oriental, për t u dalluar nga dioqeza Illyricum (Dalmacia e Pannonia), që përfshihej në Perandorinë e Perëndimit. 65. A.Paliouras Eisagogi sti Bizantini Arkeolohia, Ionnina, 2000, fq.56 39

52 PLANIMETRIA E BAZILIKËS PALEOKRISTIANE Fig.8.Planimetria e Bazilikës paleokristiane A (e Shen Dhimitrit) Fthiotideve të Thebës (Greqi) me pjesët përbërëse (A.Orlandos, Basilikai; A.Paliuras Eisagogi sti Bizantini Archeologia, Ionnina, 2000, fq.56) 1. Oborri i jashtëm i kishës: a, a hyrjet në oborr, a a hyrjet e vogla nga lindja, b, b - hyrje veriore dhe hyrje jugore e kishës. 2. Absida ose kunga dhe Hereon e Bema 3. Bema e Shenjtë : a - Tryeza e Shenjtë, b-g Syntroni, toraksi që më vonë do të shndërrohet në ikonostas 4. Naosi qendror me nefinapo klitin qendror dhe dy anësore 5. Amboni 6. Narteksi 40

53 7. Atrium:a - hyrje për në naosin qëndror me b - dy hyrje më të vogla anësore dhe ato g - Perëndimore 8. Shatërvani 9. Shkallët e llozhave 10. Baptisteri 11. Diakoniko ose vendi ku ruhen objektet e shërbesës fetare. 12. Kullat në dy skajet e pamjes ballore të kishës. 13. Propylea ose Paradera 14. Banjat, përmes të cilave qarkullonte uji i ngrohtë dhe i ftohtë,për nevojat e baptisterit. 15. Bashkëndërtesa ndihmëse. Arkitektura, përbënte një nga mënyrat, përmes së cilës Perandori Justinian, me fuqi absolute, u përpoq të mahnisë, jo vetëm vendasit, por të huajt. Veprimtaria arkitekturale me përmasa të mëdha do të drejtohej nga vetë perandori. Vetëm arka perandorake kishte mundësi të ofronte me tepricë para për realizimin e një programi ndërtimor hijerëndë, që u shtri në të gjithë territorin e perandorisë dhe përfshinte vepra si, fortifikata, rrugë, ujësjellës, kisha dhe të tjera. Këtë program të madh ndërtimor na e përshkruan historiani i oborrit, Prokopi, në veprën e tij De aedificis ( Περί Κτισμάτων ) Rreth ndërtesave, që me sa duket e shkroi me urdhër të vetë Perandorit, që i kushtonte të njëjtën rëndësi, sa programit të madh e të kushtueshëm ndërtimor, aq edhe mbizotërimit të besimit të duhur, organizimit të legjislacionit dhe rivendosjes së pushtetit të vjetër romak. Shekulli VI ishte udhëkryq për historinë e arkitekturës. Deri në periudhën e Justinianit mbizotëronte në Lindje dhe në Perëndim plani arkitektural i bazilikës me variacione të ndryshme. Një plan arkitektural paleokristian që iu përshtat gradualisht kërkesave të reja liturgjike-funksionale. Tashmë vihet re një ndryshim i rëndësishëm. Ndërsa, në Perëndim vazhdon gjatë gjithë mesjetës përdorimi i bazilikës, në Lindje drejtohet tek ndërtesat me plan të tipit cirkumcenter me çati kupole, të cilat kanë në qendër kupolë. Në këtë periudhë, kupola përbën tiparin karakteristik të veçantë tek të gjitha ndërtesat. Për ndërtimin e kupolës së objekteve arkitekturale, që kanë të bëjnë me themelet e ndërtesave, mënyrën e ndërtimit të kupolave-truleve, që tashmë ndërtohen me materiale të lehta (tulla dhe llaç me bollëk), si dhe mënyrën e ndriçimit të ambientit brenda kupolës-trulit. Të gjitha këto reflektime e trajtime i ndeshim tek kisha e Shën Sofisë në Konstandinopol. Fakt është se në Konstandinopol dhe në Thessalonik, kryeqytet i vikariatit, bazilika u përdor shumë pak për të mos thënë fare. Përkundrazi, në rritje ishte përhapja e tyre në provinca dhe në rajonet fqinje të kryeqytetit. Më vonë, në territoret e Shqipërisë, me gërmimet arkeologjike dhe studimet e reja, u gjetën shumë bazilika në gjendje rrënoje, themele dhe në pak raste, më të plota. 66. Prokopios De aedificis 41

54 Në territorin e eparkisë Epirus Nova janë gjetur bazilika paleokristiane në selinë e kryepeshkopatës (mitropoli),që ishte qyteti Dyrrakium (Durrës), në Arapaj, Gjuricaj, kapela e amfiteatrit, në Qerret (Kavajë), në vendndodhjen Qisha (kodra e Qishës) e vendosur në vendbanimin antik të fshatit Mlik (Kavajë) 67, në Lis-Patros (Kavajë), bazilika në Tiranë, në Brar (Tiranë), bazilika në Suҫ(Burrel), bazilika e Zgërdheshit (Krujë). Në peshkopatën e Skampës 68 (Elbasan) në kodrën e Tepës 69, jashtë mureve të kalasë e njohur extra muros si dhe bazilikat në Bixellenjë, në peshkopatën e Apollonisë, në rrethin e Fierit, bazilikat në Kraps, Gurzezë (pranë Cakranit), Panahor, Cakran, Romës e Dukas në peshkopatën e Bylisit. Gjithashtu, janë gjetur e gërmuar bazilikat A, B, C, D, E të Ballshit. Në peshkopatën e Amantias është gjetur bazilika në kodrën e fshatit Pllocë, në peshkopatën e Pulherupolis, bazilika në Berat, në peshkopatën e Vlorës: bazilika në Karbunarë, bazilika e famshme e Mesaplikut 70, kjo vepër e shkëlqyer e artit monumental bizantin, me elemente të shkollës së kryeqytetit, Konstandinopolit, gjithashtu janë gjetur pjesë arkitektonike të ndërtesave paleokristine ose spolia në fshatrat Armen e Risili` në peshkopatën e Lyknidës (Ohrit), në pjesën e territorit të Shqipërisë janë gjetur bazilika e Linit, ajo e Zaradishtës dhe pjesë të dyshemeve të bazilikave në Tushemisht e Polenë të Korçës H.Myrto 1981 : H. Myrto, Hartë e monumenteve dhe e gjurmëve antike e mesjetare të rrethit të Durrësit, Monumentet 2, 1981, f Y. Cerova, Elemente arkitektonike të Skampis në shek. VI, Iliria 1-2, 1993, f S. Kosta, U. Çikopano, Mozaiku i bazilikës paleokristiane në Tepe të Elbasanit. Vlerat dhe restaurimi, Monumentet 1, 1990, f D. Komata, Bazilika paleokristiane e Mesaplikut, Iliria 1, 1984, f Historia e Arkitektures Shqiptare 42

55 II.6. Bazilikat, karakteristikat e tyre dhe hulumtim krahasues me monumentet e Epirus Vetus Përhapja e bazilikave në territorin e Epirit të Ri është një element tregues i përhapjes së Krishterimit me ritme të shpejta, në trevat e Shqipërisë gjatë shekujve IV-VI, si dhe i nivelit të lartë kulturor të mjeshtërve vendas, veprat e të cilëve do t i kishin zili dhe qytetet më të zhvilluara. Pozicioni, varieteti tipologjik, materialet e ndërtimit, pasuria në kompozimet e artin monumental, tregojnë një vazhdimësi, përsa i takon zhvillimit kulturor, që kalon nga antikiteti i vonë në periudhën Bizantine. Kryepeshkopata dhe qendrat e peshkopatave janë të vendosura pranë, ose në një distancë të arsyeshme nga qytetet antike, pas shkatërrimit të qendrave të banuara antike nga sulmet barbare, ose dhe nga dukuritë natyrore, siç kanë qenë tërmetet e forta që tronditën vendin në shek. IV, V. Materiali i ndërtimit të ndërtesave antike të rrënuara, plot herë gjendet të jetë përdorur në ndërtimet e periudhës pasardhëse të cilat i njohim si spolia. Vërejmë se nga madhësia, planimetria dhe pjesët arkitektonike dekorative në rajonin e mitropolisë së Durrësit paraqesin një influencë të ndjeshme të arkitektures antike romake. Në hartën e bazilikave të Kryepeshkopatës së Durrësit dallojmë bazilika të tipit trenefesh me transept, bazilika në formë kryqi te brendashkruar, bazilika pa transept, bazilika njënefshe dhe tipin e bazilikës me konka. Kjo shumëllojshmëri në tipet planimetrike, na tregon se Kristianizmi jo vetëm ishte përhapur dhe përkrahur nga popullsia vendase, por njëkohësisht ishte konsoliduar si fe dhe gjente shprehjen e tij në ndërtesat madhështore të ndërtuara në perfeksion dhe në artin e shkëlqyer monumental të kohës. Varësia kishtare e kryepeshkopatës së Dyrrakiumit dhe Ilirikut Lindor në tërësi, deri në v. 732/3, nga Roma mund të na drejtojë, - mbështet arkeologu D. Pallas 72, në konkluzionin se arkitektura e së parës, me tipar dallues transeptin, e ka prejardhjen nga arkitektura e Italisë, e Romës dhe e Milanos 73. Për bazilikat e Romës (Shën Petro i Vatikanit, Shën Pavli jashtë mureve, me përjashtim bazilikën e Shën Petros in Vincoli si dhe të Milanos, transepti është i thjeshtë dhe jo në tre pjesë, sikurse bazilikat e Durrësit 74. Më poshte jepen dy shembuj me bazilika paleokristiane të tipit me influencë romake. 72. Pallas D., Πραακτικα του Ι Διεθνούς Συμποσίου για τηννικόπολη, Τομ. Α, έτος A.Orlandos, po aty. 74. HOTI 1987 : A. Hoti, Ndihmesë për hartën arkeologjike të rrethit të Durrësit, Iliria 1, 1987, f

56 a b c Fig.9.a.Planimetria fillestare e bazilikës së Shën Petros në Romë, b. Planimetria e bazilikës së Shën Pavlit në Romë, c.bazilika e Shën Joanit Lateran në Romë, A.Orlandos. Një nga monumentet e rëndësishme kishtare paleokristiane në Shqipëri është falëtorja e njohur si kapela e amfiteatrit të Dyrrakiumit (Durrës), selia e kryepeshkopatës së Epirus Nova, kushtuar martirit Shën Asti, mbrojtës (prostatis) i Dyrrakiumit. Fig.10.Planimetria e kapelës së Amfiteatrit të Durrësit. L.Miraj, Dyrrachium in the early Christian and byzantine period, Tiranë,

57 Fig.11. Kapela e amfiteatrit të Dyrrakium, (foto google images kapela e amfiteatrit ) Fig.12. Pamje nga mozaiku i kapelës së Shën Astit në amfiteatrin e Durrësit (foto, google image, ) 75. Nallbani, Hasan: Mozaiku i kishës së amfiteatrit të Durrësit, "Monumente"t , S

58 Një nga monumentet e Krishtërimit në selinë e eparkisë së Epirit të Ri, kryepeshkopatën e Durrësit është bazilika në Arapaj, datuar në shek. VI pas Kr, më pas e njohur me emrin bazilika e Shën Mëhillit dhe ka ruajtur funksionet e tij deri në shekullin XI.Rrënojat e bazilikës janë zbuluar në fshatin Arapaj, rreth 6 km, në lindje të qytetit.bazilika ka përmasa 90 X28 m, tre absida, tre nefe dhe tre hyrje. Ndërtimi është bërë me muraturë të përzier (gurë, tulla e llaç gëlqeror). Në anën jugore të bazilikës është punuar me gurë kubikë polikrom, një mozaik me përmasa 9 X6 m. Mozaiku me sipërfaqe 54 m², ruhet në gjendje të mirë, me përjashtim të një pjese të vogël në skajin jugor, e cila ka pësuar shembje. Ky është një ndër mozaikët më të mëdhenj të Shqipërisë dhe Ballkanit. Mozaiku përbëhet nga dy pjesë, të kushtëzuara në funksionine ambientit, në të cilin ishin vendosur. Në të parën, në qendër është punuar skena e eukaristisë: një kantharos me dy drerë dhe një hardhi me rrush dhe gjethe e përdredhur përqark. Skena është e kuadruar në shirit me motive gjeometrike, ndërsa emblema e dytë përfaqëson një kompozim me tematikë nga skenat: bariu i mirë dhe kafshë, kuaj, qen e dhi me karakter simbolik kristian.në pjesët arkitektonike dekorative, të gjetura gjatë kerkimeve arkeologjike në qytetet si Dyrrakium, Bylis, Scampa etj., spikatin elementë të artit antik heleno-romak, që tregon se kemi ripertëritjen e traditës së mëparshme dhe dëshmojnë vazhdimësinë e saj. Fig.13. Planimetria nga A.Meksi,

59 Fig.14. Bazilika në Arapaj, Durrës (foto e marrë nga Google ) Bazilika e Arapajt është një bazilikë paleokristiane e shek. VI, një nga më të mëdhatë e vendit, e zbuluar në një kodër të fshatit Arapaj. Nga ana arkitektonike paraqet një bazilikë trenefshe me tre absida përkatëse. Ka dy anekse anësore në veri e jug si dhe atriumin, oborr i brendshëm me kolona. Ngjitur me nefin jugor ndodhet një varr monumental (martirium), i mbuluar me një shtresë mozaiku trajtuar në dy emblema, me subjekt nga krishterimi i hershëm, me sipërfaqe prej 54m². Motivet e stilizuara, figurat, teknika e punimit, gurët shumëngjyrësh e klasifikojnë këtë mozaik si vepër arti, unikale e periudhës bizantine e shek. VI, vepër e mjeshtrave të mozaikut të qytetit të Durrësit. Mozaiku i zbuluar në vitin 1974 në këtë bazilikë është një vepër e përkryer e artit monumental në Shqipëri, me vlera të mëdha artistike. Kjo vepër përfaqëson periudhën e Justinianit ( ), atëherë kur Dyrrakium gëzonte një pozitë të fuqishme ekonomike dhe strategjike ushtarake e detare. 76. ANAMALI 1993 : S. Anamali, Architettura e decorazione tardoantica in Albania. XL Corso di cultura sull arte ravennate e bizantina, Ravenna, HIDRI 1983 : S. Hidri, Rezultate gërmimesh në bazilikën e Arapajt ( ), Iliria 1, 1983, f

60 Tematika e mozaikut është shumë e pasur në motive bimore florale, gjeometrike dhe figura kafshësh, shpendësh, e objekte shpesh të frymëzuar nga Shkrimet e Shenjta, por me karakteristika të traditës së artit të antikitetit dhe kulturën heleno-romake. Për një jetë të ngjeshur kishtare flasin edhe gjurmet e ndertimeve te nje sere kishave, që janë të dokumentuara në këtë qendër të mitropolisë si: Shënjtorët Kozma e Damian, Shën Nikolla, Shën Theodori, Shën Pavli,Shen Jakovi etj. Ndërmjet këtyre ndërtesave, më e rëndësishe është Bazilika e Arapajt, kushtuar Shën Mëhillit, një ndertim ky tipik për epokën e Justinianit I. Kjo ndërtesë i takon tipit bazilikal trekonkesh dhe rradhitet ndër bazilikat më të mëdha të zbuluara në Shqipëri. Mozaiku dhe martyrion varri monumental i heroit, në kompleksitetin e bazilikës,e radhit kete monument ndër më të shquarit në rajonin tonë në tërësi. Mozaiku i bazilikës mund të mbështesim se na njofton për ekzistencën e një shkolle artistike të Dyrrakiumit të shek. të VI t. Fig.15. Fragment mozaiku në baptisterin e bazilikës paleokristiane (foto.google ) Një bazilikë tjetër e gërmuar në mitropolin e Durrësit, ne territoret veri perëndimore të tij, në Ishëm është monumenti i njohur si Bazilikae Gjuricajt 74 (Ishëm). Bazilika është e tipit bazikal, njëkonkshe me tre nefe dhe përmasa 47 x 20m. Në një kohë më të vonë (shek.vii), brenda nefit qendror është adaptuar një falëtore apo kapele e vogël. Nga monumenti ruhet në një gjendje relativisht të mirë një pjesë e mureve,dyshemetë dhe disa detaje arkitektonike prej mermeri.sipas 48

61 studiuesit Halil Myrto 75 objektet e zbuluara në këtë bazilikë, datojnë në shekullin IV-III p.e.s, si dhe në shekullin.v-vi të e.s. Kisha 76 është e ndërtuar me muraturë guri dhe breza prej 5 radhë tullash të lidhura me llaç gelqeror.mbi dyshemenë e objektit janë gjetur detaje arkitektonike prej mermeri si; kolona (të fragmentuara) baza, kapitele, imposte, pllaka ikonastasi e pllaka të tjera me dekoracion në reliev. Sipas autorit 77,78, janë zbuluar edhe objekte që dallohen në periudhën helenistike, në shekujt e parë të erës sonë si dhe në mesjetën e mesme e të vonë. Këto të dhëna na bëjnë të mendojmë se qendra e banuar ka një vazhdimësi në periudha të ndryshme historike. Për nga madhësia, pjesët e artit monumental dhe elementet e shpëtuar arkitektonike, kjo bazilikë përfaqësonte denjësisht Kryepeshkopatën dhe qytetin e Dyrrakiumit. Fig.16. Bazilika në Gjuricaj 79 (Ishëm) 74. H. Myrto, Hartë e monumenteve dhe e gjurmëve antike e mesjetare të rrethit të Durrësit, Monumentet 2, 1981, f H. Myrto, Hartë e monumenteve dhe e gjurmëve antike e mesjetare të rrethit të Durrësit (vazhdim), Monumentet 1, 1982, f H. Myrto, Gërmimet arkeologjike të vitit 1988, Gjuricaj, Shkëmbi i Kavajës (Durrës), Iliria 2, 1988, f H. Myrto, Gërmimet arkeologjike të vitit 1989, Gjuricaj, Iliria 2, 1989, f H. Myrto, Gërmimet arkeologjike të vitit 1990, Gjuricaj, Iliria 2, 1990, f H. Myrto, Periferia dhe zona fshatare e Dyrrahut, disertacion (dorëshkrim), Tiranë,

62 Ne rradhitjen hirarkike të Synekdemos e Hieroklis 80 dhe ne Taktikon 81 peshkopata e Skampës vjen e dyta, pas asaj të Dyrrakiumit, që njëkohësisht ishte kryepeshkopata e eparkisë së Epirus Nova, që do të thotë se kishte një zhvillim të konsiderueshëm dhe ishte një qendër e rëndësishme e krishtërimit që gjente shprehjen e tij në ndërtesat kishtare siç ishin bazilikat. Vazhdimisht, gjatë viteve të fundit shohin dritën, pas gërmimeve arkeologjike të rastësishme e më rrallë të organizuara gjetje të reja të cilat e vërtetojne dhe përforcojne këtë tezë. Në krye të Peshkopates së Scampës (Elbasan) njohim se në v.458 udhëhiqte peshkopi me emrin Artemio 82 dhe në v.519 ndeshim të përmendet emri i peshkopit Troius 83. Në hierarkinë kishtare Τάξεις προκαθεδρίας ose Ordo officiorum cattedrale 84, menjëherë pas peshkopatës që njëkohësisht ishte mitropoli i krahinës së Epirit të Ri menjëherë rradhitej peshkopata e Scampës - Elbasanit. Kjo peshkopatë duhet të ishte e zhvilluar ekonomiksht dhe gëzonte një prestigj të konsiderueshëm në rradhët e peshkopëve të krahinës. Vota e peshkopit në marrjen e vendimeve dhe zgjidhja e çështjeve kishtare lokale, duhej të kishte një rëndesë më të madhe krahasuar me qytetet e tjera. Peshkopata e Skampës (Elbasan), ishte nën juridiksionin e mitropolisë së Durrësit dhe në katalogët kishtarë, për nga rëndësia vinte e dyta gëzonte prestigj të lartë e influencë ekonomike dhe politike në eparkinë e Epirit të Ri. Përhapja e konsolidimi i krishtërimit gjeti shprehjen e vet tek ndërtesat e mëdha të kultit me përmasa te mëdha dhe me vlera të pasura artistike. Një shembull tipik mund të mbështesim se paraqet edhe zbulimi në v.2007 i bazilikës së Bezistanit, e njohur në bibliografi si bazilika extra muros 85, dmth jashtë mureve të fortifikuara të qytetit antik mesjetar (e njohur dhe si extra muros e Elbasanit). Bazilika mendohet se i takon shek. V-VI. Arti monumental gjen shprehjen e tij më të realizuar nga ana artistike, në mozaikun e përkryer të dyshemesë dhe gjurmët e afreskeve zbuluar në dyshemenë dhe mbeturinat e mureve të ndërtesës. Kemi të bëjmë me një bazilikë trenefshe me transept, ku naosi qëndror është në madhësi pak më i madh se nefet, hereoni është pak më e madhe se çerek sfera dhe narteksi vjen pak më i madh se dimensionet e nefeve anësore. Ky përbën një rast klasik të bazilikës së kësaj periudhe. 80. G. Parthey, Hieroclis Synecdemus, Berlin, 1866, G.Konidares, po aty 82. Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia / collegerunt et digesserunt Dr. Ludovicus de Thallóczy, Dr. Constantinus Jireek et Dr. Emilianus de Sufflay, , fq.5, Po aty. 84. G.Konidares, po aty 85.CEROVA, HOBDARI, ISLAMI 2010, Y. Cerova, E. Hobdari, A. Islami, Bazilika paleokristiane extra-muros e Scampis (Elbasan), gërmimet e viteve , Candavia 3,

63 Fig. 16. Planimetria 86 e bazilikës extra muros, Scampa (Elbasan), Elio Hobdari,Candavia 3, Fig. Detaj i bazilikes paleokristiane extra-muros ne Scampis (Elbasan), (foto nga fb Mitropolia e Elbasanit ) 51

64 Mozaiku i dyshemesë së bazilikës, arti monumental Fig.17, a, a1, b. c. Detaje të panelit lindor të mozaikut,ylli CEROVA, Elio HOBDARI, Agron ISLAMI, Bazilika paleokristiane extra-muros e Scampis (Elbasan), rezultatet e gërmimeve

65 Një nga bazilikat më të rëndësishme në peshkopatën e Scampës është bazilika e Tepes e ndodhur në Kodër të Tepes, e cila u zbulua nga gërmimet e bëra në vitin , ajo zë një sipërfaqe prej 600m 2 dhe është një bazilikë paleokristiane e orientuar si zakonisht me abside nga lindja. Monumenti ruan disa faza ndërtimesh. Bazilika ka tre nefe të ndara nga dy arkada mbi pilastra e mbuluar me çati me tjegulla mbi kapriata druri. Në secilën nef hyhet me nga një derë nga narteksi i ngushte dhe i gjatë sa tre nefet, në anën veriore dhe jugore të cilat janë dy dhoma të vogla, dy dhoma të tjera pak më të vogla janë në fund të nefeve jugore dhe verior që nuk dihet perse janë përdorur. Më vonë ndërtohet një kapelë varrimi në vendin e ambientit lindorë të nefit verior. Studimi 87 i këtij monumenti është me rëndësi për njohjen e arkitekturës paleokristiane në vendin tonë. Fig. Bazilika e Tepes (burimi, bing, ) 86. A.Meksi, N.Ceka, Bazilika e Tepes, Buletini Arkeologjik, Tirane, 1971, fq , ndërsa punime të intensifikuara u organizuan në v Y.Cerova, Elementë arkitektonike te Scampis ne shek.vi, Iliria 1-2/

66 Peshkopata e Byllisit Peshkopata e Byllis it zë një vend me prestigj ne rradhitjen e Synekdemos e Hieroklis dhe në Notitia Episcopatuum Ecclisiae Konstandinopolitanae dhe qyteti i Byllisit dokumentohet të ketë patur një zhvillim në rritje e të pavarur në kuadrin e eparkisë së Epirit te Ri. Rrënojat e tij shtrihen në majën e kodrës së Hekalit, e cila mbikqyr bregun e djathtë të lumit Vjosa (Aoosi t antik), në skajin lindor të kodrave të Mallakastrës 88. Bylisi renditej midis qyteteve më të rëndësishëm të Epirit të Ri pas Dyrrakium (Durres), Scampis (Elbasan) dhe Apollonisë gjë të cilën e vërtetojnë ndërtimet e përmiresimet e fortifikatave dhe të kishave. Në periudhën shek.v VI kjo peshkopatë pëson tronditje të thellë për arësye të inkursioneve barbare ostrogote 89. Flota e gothëve shkaktoi dëme të mëdha në Epir në v.551 e mgj.thse mbeten të paqarta arësyet e sulmit detar, në portet dhe qendrat e banuara të Epirit që nuk përjashton dhe rajonet e Epirit të Ri. Një goditje dërrmuese ishin dhe sulmet e më pas invazioni sllav (548-9), fakt te cilin na e percjell Prokopios i Cesareas 90. Sllavët mbërritën deri në Durrës, por nga shënimet e Prokopios mund të pranojmë se nuk munden të pushtojne kryeqytetin e Epirit te Ri, Dyrrakium. Por banorët e kështjellave i braktisën shtëpitë e tyre për t i shpëtuar sulmeve të armikut, vrasjes ose robërisë 91. Këtu mund të kujtojmë ç ka shkruan Prokopios lidhur me 58 kështjellat që me urdhër të Perandorit Justinian u përforcuan, mirëmbajtën e ndërtuan fortifikata të reja 92. Në v.587 Havarët do sulmojnë Peloponezin e do të plaçkisin Epirin 93. Të njëjtin informacin na jep dhe letërkembimi i Papës Grigor I ( ) ku thuhet se Epirotët patën të njëjtin fat me banorët e Greqisë jugore shih veshtrim gjeografik te ketij punimi 89. Th.Mommsen, MGH, Act Antiqu.,XI, 2, Berlin 1894, fq.100. Ne v. 517, sic na informon burimi i besueshem, komes Markellinos shenon ne vepren Chronikon se ne v.517 ndodh nje inkursion barbar ne eparkine greke te Thermopyleve dhe ne Epirin e Vjeter: Duae tunc Macedoniae Thessaliaque vastatae et usque Thermopylas veteremque Epirum Getae equites depraedati sunt. 90. Prokopiou, Anekdota 18, Waldmüller, fq Procopios Περί Κτισμάτων IV, 4` A.Bace, Monumentet Tirane, 11/ P.Lemerle, La chronique improprement dite de Monemvasia: Le contexte historique et legendarie, Rev. Et.Byz. 21 (1963)` Johannes Koder, Arethas von Kaisareia und die sogenannte Chronik von Monemvasia: Jahrb. Osterr.Byz. 25 (1976) 94. P.Ewald Monumenta Germaniae Historica, Epistolae I, Berlin,

67 Ne gërmimet e dy dhjetvjeçarët e fundit në Byllis kanë ardhur në dritë elemente të rij të arkitektures bizantine në këtë episkopi. Bazilika A në Byllis nga ana tipologjike grupohet ne tipin trenefësh në forme kryqi. Duhet shënuar se nga planimetria e saj dallohet qartë se dy pastoforet dalin jashtë kontureve te ndërtesës, e cila është me transept si dhe ambjente ndihmëse. Fig. 18. Bazilika A e Byllis, (M.Wurch-Kozelj, Bucema I) 55

68 Fig.19. Bazilika A Byllis (M.Wurch-Kozelj, Bucema I) Fig.20. Bazilika B, katedrale e Byllis it, (M.Wurch-Kozelj, Bucema I) 56

69 Fig.21.Bazilika C Byllis (M.Wurch-Kozelj, Bucema I) Fig.Bazilika C Byllis (FotoA.Islami, Bucema) Bazilika D i takon tipit te bazilikave paleokristiane, klasike trenefeshe me abside te nxjerre jashte, ne gjysmeqark me narteks te zhvilluar ne gjeresi dhe ne dy krahet jashte narteksit, me 57

70 atrium dhe propylea. Diakonikon et jane ne dy krahet e absides, ne zhvillim te nefeve. Absida e hereon mbeshtetet nga jashte me speroni. Nga planimetria e ndërtesës vërejmë se ambjenti i hereonit mbyllet me fragma me torakse. Ndoshta, me germimet e metejshme mund të zbulohen ambjente të tjera ndihmëse. Fig. 22. Byllis, bazilika D (M.Wurch-Kozelj, Bucema I) Bazilika (E ) e pestë paleokristiane, e zbuluar ne Bylis 95 ndodhet në lindje te murit Justinian në nje terren që vazhdonte të banohej edhe pas periudhës protobizantine. Bazilika me orientimin nga lindja i takon tipit të bazilikave trenefshe dhe nje abside gjysmëharkore që del jashtë (diameter 5,70 m). Narteksi i bazilikës ka gjatësi (12 m) përbëhet nga dy pjesë dhe eksonarteksi me gjerësinë e narteksit drejt veriut. Datohet në shek.vi. Përveç pesë bazilikave te sipërpërmendura, në kuadrin e kësaj peshkopate i referohemi dhe kishës së Ballshit, e cila ka shënuar disa faza ndërtimore që i takojnë periudhave të ndryshme historike dhe ka një rëndësi të veçantë pasi dëshmon e dokumenton ngjarje historike për rajonin në përgjithësi. Studime mbi të kemi nga Anamali e Zheku. 95. Byllis (Albanie), campagne 2007: le quartier épiscopal, la basilique E et les carriers, Pascale Chevalier, Skënder Muçaj, Nicolas Beaudry, Tony Kozelj et Manuela Wurch-Kozelj 95.S. MUÇAJ, P. CHEVALIER, S. XHYHERI, S. BUSHI, BYLIS 2012, ILIRIA XXXVII,

71 Anamali shënim ka mbështetur se kisha e Ballshit është nje bazilike episkopale e ndërtuar nga Pakatianos në shek.vi. Zheku shënim mendon se blloqet me mbishkrimin e gjetur në kishën e Ballshit ishin të nxjerrë nga mbeturinat e mureve rrethuese sikurse Bylisi e si rrjedhim dhe mbishkrimi i Victorianit. Zheku për Ballshin, me sa më sipër rezulton se është qendër e banuar që në antikitetin e vonë (Aleksudi Belegradon). Bazilika e Ballshit, Gllavenica dhe problemi i lokalizimit të saj. Zheku shënim, mbështët se gurët me mbishkrime te kohës së Justinianit janë spolia, elemente arkitektonike paleokristiane, të sjella në Ballsh thjesht për t u përdorur si material ndërtimi i ripërdorur, në një kohë më të vonë në shk. VI. Ky ndoshta është shpjegimi i gjetjes në kishën e Ballshit të gurëve te gdhendur me art në mbishkrimin, në pjesët arkitektonike të kohëve dhe të stileve te ndryshme si: pjesë trupi të kollonave prej graniti, bazamenteve, kapiteleve e pilastrave të ndryshme. Natyrisht, që kemi të bëjmë me material ndërtues të objekteve monumentale të periudhave më të hershme. Kisha e Ballshit mbështët Zheku, mendohet të ketë qenë kishë paleokristiane e përafërt me ato të selive episkopale si në Scampis dhe bazilikat paleokristiane të Bylisit. Kollonat monolite ku është gdhendur mbishkrimi Pakatianos fig, ky i fundit është e zbukuruar me motive bimore, florale, shpende, figura gjeometrike, te gdhendura dallohet të jetë punuar me mjështëri të rrallë. Fig. Fragment nga dyshemeja e mbuluar me mozaiku i eksonarteksit në bazilikën B (FB Parku e Bylisit) Shënim Shënim K. Zheku, Monumentet, 2, 1987, f

72 a. Fig. a. Fragmente nga dyshemetë e mbuluara me mozaikë në bazilikat e Bylisit, propylea tek bazilika B, b. mozaik i njërit prej anekseve të bazilikës B, c. Mozaiku i bazilikës D Lumenjtë e Parajsës. b. c. 60

73 Per sa i takon funksionit kanë qenë të vendosur në të djathtë të hyrjes në hereon dhe altar. Ka qenë e ripërdorur, spolia, ndoshta i përkiste ndonjë kishe në Bylis. Kisha e Ballshit i takon periudhës së mesme bizantine ndërtuar me spolia nga monumente të periudhës së mëparshme nga selia e episkopatës së Bylisit. Po ashtu edhe kollonat me mbishkrimet e elementë arkitektonike shek.x-xii. Mbishkrimet i janë kushtuar Borisit shek.ix dhe Robert de Montefort në shek.xi, duke na dëshmuar pagëzimin e Borisit, carit të Bullgarisë me emrin Mihail I. Ky akt i rëndësishëm do të thotë se ceremonia perkujtimore e këtij personalitetit të larte është perjetësuar me gdhendjen e mbishkrimit në një nga kolonat e katedrales eiskopale te Bylisit. Duke konsideruar mbishkrimin kushtuar Borisit. Në se pranojmë që mbishkrimin e Borisit e të Monteforte e morën nga kishat e Bylisit mund të hedhim hipotezën se shkatërrimi i kësaj kishe dhe i gjithë qytetit të ketë ndodhur në fillim të shek.xii në luftimet bizantino-normane (fq100 monum). Zhvillimi në luginën e Vjosës bazilika e katedrales së Bylisit Gllavinitza Kefalinia përmenden në tekstet e v.886 (Codex Parissini 1555 Akti i Nikollës së Vjetër e më tej në diplomën e Bazilit II në v Më vonë përmendet nga Ana Komnena në operacionet luftarake bizantino normane që ndodhën në trevat e Themës së Durrësit në fillim të shek.xi- fill. XII. Fig. Byllis, pjesë arkitektonike, kapitele dhe kollona guri me zbukurim në gdhëndje 61

74 Fig. Byllis, kollona të vogla prej mermeri Prokonnetian, me gdhendje motive florale dhe shpendore, Archaeology in Albania , Zhaneta Andrea, Archaeological Reports, No. 30 ( ), fq Fig. Byllis,pjesë arkitektonike, kapitele me zbukurim me gdhendje, me kryqin bizantin dhe gërmat greke Α dhe Ω brenda në medalje 62

75 Peshkopata e Amantias Peshkopata e Amantias në periudhën palokristiane përfaqësohet nga bazilika trenefshe me transept që zhvillohet në dy krahët jashtë. Naosi qëndror ndahet në dy krahë me nga katër kollona të vendosura njëra pas tjetres. Sipas kësaj planimetrie vërejmë se hereoni dhe bema e Shenjtë ndahen me fragma me torakse e kollona te vogla nga naosi dy kollona me te vogla formojne Hyrjen e Bukur nga ku kryhet Liturgjia e Shenjtë. Në fund naosi perfundon me hyrjet ne ambjentin ku është i vendosur narteksi, i cili zhvillohet përgjatë gjerësisë së kishës dhe përfundon me dy krahë që dalin jashtë planimetrisë qëndrore të ndërtesës. Fig.23. Planimetria A.Meksi

76 Peshkopata e Poulheroupolis (Berati) Në vitin qyteti Antipatreas u quajt Pulherupolis, sipas Pulherias, motrës së Perandorit Bizantin Teodosit të II. Ne Synekdemos e Heroklis 86 dhe në dokumentat kishtare e ndeshim me emrin Pulcheroupolis të rradhitur në vendin e gjashtë në katalogun me peshkopatat e Epirit të Ri, nën juridiksionin e mitropolit, Dyrrakium. Pulcheria, motra e perandorit Theodosios II (v pas Kr), në vitet e para të qeverisjes së tij fitoi titullin Augusta. Pas vdekjes së Theodosius-it në v. 450 ajo u martua me gjeneralin Markianos, i cili u bë edhe pasuesi i perandorit. Prokopios, bashkëkohësi dhe historishkruesi i perandorit Justinian I (v ) përmend në veprën e tij të shkruar rreth vitit 550 Peri ktismaton 87, shumë vende, të cilat perandori i ngriti nga themelet apo i rinovoi në kuadrin e fortifikimit të kufijve dhe të sigurimit të perandorisë në rajonin e Ballkanit. Në kohën e perandorit Justinian, ndërmjet viteve 527 dhe diku rreth vitit 550 pas Kr., në Berat janë kryer aktivitete të ndryshme ndërtuese. në shekullin VI, dëshmuar nga hulumtimet burimore të veprës së Prokopit të Cezaresë, që e rreshton Beratin në listën e kështjellave të rindërtuara nga perandori Justiniani I 88. Mbetjet e zbuluara nga germimet arkeologjike në zonën e murit rrethues të periudhës së vonë antike janë një dëshmi e qartë e vërtetësisë së burimeve antike lidhur me rindërtimin e mureve të qytetit në kohën e perandorit Justinian 89. Ndërsa, të dhënat për kishat e ndërtuara në këtë periudhë nuk janë të njohra akoma dhe mbetet në të ardhmen të zbulohen dhe dokumentohen objekte të reja që do të plotësojnë kuadrin historik të peshkopatës se Pulcherupolis (Beratit). Në Berat dhe rrethinat e tij kanë mbetur gjithashtu disa dëshmi të fragmenteve arkitektonike nga periudha e vonë antike, dhe së bashku me to edhe një shembull i pazakonshëm nga plastika në reliev 90. Nje bazilikë paleokristiane e shek.v-vi mendohet të jetë gjetur, nga gërmime te rastësishme në akropolin e kalasë së Beratit, si dhe zbulimi i pjesshëm, rreth 31 m² i mozaikut në dysheme (u zbulua në gusht 2012 nga punimet që bëheshin për hapjen e një depo uji e cila do të shërbejë për hidrantët e kalasë). Nje studim i metejshem i te dhenave te germimeve lidhur me teknikën e punimit e të ndërtimit të kësaj dyshemeje të zbukuruar me mozaik, orientimi i motiveve dhe mbishkrimeve në lindje perëndim, do te na plotesojnë pamjen e monumenteve kishtare paleokristiane ne Peshkopatën e Beratit. 86. po aty, Synekdemos e Heroklis 87.Procopius Caesarensis, De aedificiis; gr.peri Ktismaton IV,4 88.PROC. DE AED. De IV,4, marrë në vëllimin Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë, Tiranë,1965, f Hena Spahiu, Gjurmë të murit rrethues dhe ndërtesave të kohës së vonë antike në kështjellën e Beratit,Iliria 35, Prokopi i Cesaresë e përmend atë me emrin Antipagrai2 d he e rendit në listën e fortifi kimeve të provincës Epiri i Ri të rindërtuara nga perandori Justinian I ( ), M. W. LEAKE, 1835, f. 361; BATIFOLI, 1866, f. 7; PRASCHNIKER, SCHOBER, 1919, f. 61; SUFFLAY, 1924, f. 24; 64

77 Peshkopata e Aulonës (Vlorës) Peshkopata e Avlonës (Vlorë) kishte pozicion gjeografik kufitar te Epirus Nova me Epirus Vetus. Në tabelën me peshkopatat e rradhitura, në dokumentin burimor antik Synekdemos të Hieroklis, që ndodheshin nën juridiksionin e Mitropolisë se Durrësit, Avlona (Vlora) zë vendin e shtatë dhe rradhitet menjehere pas Pulherupolisit (Beratit). Sipas ndarjes administrative ne epaki te Perandorisë Bizantine, siç theksuam në kapitullin e parë lidhur me shtrirjen gjeografike te Epirit të Ri, Aulona ndodhet pranë zonës ndarëse, kufitare me Epirin e Vjetër. Megjithe renditjen e saj Avlona, dokumentohet si nje qender e rendesishme ekonomiko-financiare, per vete faktin se përbënte pike strategjike midis rrugëve sa tokësore aq edhe atyre detare, që lidhnin me Perëndimin dhe pjesën jugore të kontinentit. Dëshmi e rëndësishme e zhvillimit te arkitekturës paleokristiane dhe bizantine është bazilika e Mesaplikut 91 me mozaikun e saj të përkryer dhe unik. Bazilika ndodhet e vendosur në fshatin e Mesaplikut, rrëzë kodrës së Smokthinës ku është e mbrojtur dhe e rrethuar nga kodrat e Tërbaçit dhe të Markovës, nga lindja shihet mali i Çipinit, ndërsa në anën perëndimore rreth gjysmë ore larg nga Bregu i Kishës gjendet një kodër ku ruhen mbeturinat e kalasë ilire të Cerjes. Bazilika e Mesaplikut mendohet t i takoje gjysmës së parë të shek. VI. Kjo bazilikë nga ana tipologjike arkitekturale grupohet ne kishat e tipit të thjeshtë, pa narteks. Bazilika te ketij grupimi ndeshim në atë kohë në trevat e Epirit të Vjetër e të Epirit t ë Ri me kryeqendra përkatësisht Nikopolisin dhe Dyrrahun. Duhet shenuar se kjo bazilike paraqet nje lloj asimetrie persa i takon permasave te kliteve anesore. 91. D. Komata, Bazilika paleokristiane e Mesaplikut, Iliria 1, 1984, f

78 Fig. 24. Bazilika e Mesaplikut me mozaikët e përkryer, vepra monumentale të artit bizantinnë qytetin skajor të Epirus Nova. Fig. 24. Bazilika e Mesaplikut me mozaikun e përkryer, vepër monumentale e artit bizantin në Vlorë, Epirus Nova. 66

79 Peshkopata e Lyknides (Ohri) Bazilika e Linit (Pogradec) i takon zonave qe ndodheshin nen juridiksionin e peshkopates se Lyknides e cila, me rradhen e saj ndodhej nen juridiksionin e Mitropolise se Dyrrakiumit. Nga ana tipologjike kjo ndertese i takon bazilikave me planimetri qëndrore 91. Ajo përbëhet nga naosi, dy parekklise në jug dhe në veri të tij, ka atrium dhe baptister. Në anën veriore, zbritet me shkallë në parekklisin e tipit katërkonkësh (fig.25). Absida e hereoni ndodhet në anën lindore dhe përfundon me dy galeri. Siç na shpjegon studiuesi A.Meksi 92 naosi përbëhet nga mjedisi qëndror, që përfundon me absidën gjysmërrethore në anën lindore, dhe dy galeri anësore gjysmërrethore në plan si në anën veriore, ashtu dhe në atë jugore që përbëjnë dy konke më të vogla. Naosi lidhet me narteksin nëpërmjet tri dyerve, një e madhe për mjedisin qendror dhe dy më të vogla për galeritë anësore. Fig. 26. Pamje e Bazilikes se Linit nga ajri 91. Aleksandër Meksi, Arkitektura e kishave të Shqipërisë: (shekujt VII - XV),Sh.bot. UEGEN, Tirane, 2004, fq po aty 67

80 Në pjesën qëndrore të atriumit, mbi pilastra, ngrihej arkada që formonte oborrin e rrethuar me galeri, në mes të të cilit ndodhej, shatërvani 93. Në parekklisin e vogël me planimetri katërfletëshe, ka te shtruar mozaik. Kompleksi i bazilikes se Linit i ka dyshemetë të shtruara më mozaik deri tek hyrja për në atrium, veper e rëndësishme e artit monumental te kohes. Mozaiku shumëngjyrësh me zbukurime me skena nga bota bimore e shtazore, me kafshë e shpendë si dhe fruta dhe motive gjeometrike. Skenat jane te frymezuara nga Testamenti i Vjeter, me karakter simbolik te dogmes se Krishtere. Secili nga mjediset zbukurohet të veçanta. Mjedisi në veri të narteksit ka si motiv qendror, brenda një katrori, një kantar me vile rrushi e zogj dhe në qoshet e tij, skenën e pjellorisë. Narteksi ka zbukurime me figura gjeometrike brenda një brezi dekorativ të dyfishtë gërshetash. Mjedisi në jug të narteksit përbëhet nga dy panela, ai i absidës paraqet eukaristinë dhe ai i pjesës tjetër me figura gjeometrike dhe shpendësh. Niveli i larte i mozaikeve ne kishat paleokristiane te Epirit te Ri deshmojne arritjet artistike, kulturore te mjeshtrave te punishteve artistike ne vend. Duket se ishin njohes te mire te artit te Kryeqytetit dhe adhuronin artin e antikitetit grek e romak. Këtë tezë e përforcojnë më tepër gjetjet e mozaikëve të bukur të bazilikës extra muros të Scampis (Elbasan) dhe me parë ato të Arapajt në kryepeshkopaten e Dyrrakium, tő Antigonesë e të Butrintit 94 të Epirit të Vjetër (Epirus Vetus). Fig.25.Planimetria e bazilikës trikonkeshe të Linit. (A.Meksi 2004) 93. Orlandos A. 94. A.Meksi po aty 68

81 Një grupim tjetër i bazilikave paleokristiane janë ato njënefshe, të cilin e ndeshim në Tiranë. Bëhet fjalë për fragmente të shpëtuara të bazilikës qe datohet ne fillim të shek.iv, të ndërtuar në sallën kryesore të një banese të shek. II-III. Kisha përbëhet nga naosi (8x11.5 m) e ka dyshemenë të shtruar me mozaikë me motive gjeometrike, ndërsa narteksi (12.9x4 m), për aq sa gjykohet nga fragmentet e ruajtura, është i shtruar jo vetëm me mozaik me motive gjeometrike (fig. 35), por edhe me simbole Kristiane e figura kafshësh. Gjatë kthimit të godinës në kishë janë përdorur tulla me kryqe të datueshme si të kohës së perandorit Kostandin, kur ndërtesa në qëndra të vogla ktheheshin kisha ku predikohej Kristianizmi. Fig. 27. Planimetria e kishes në Tiranë. 95. Aleksandër Meksi, Arkitektura e kishave të Shqipërisë: (shekujt VII - XV),Sh.bot. UEGEN, Tirane, 2004, fq

82 KREU III: ORGANIZIMI KISHTAR NË TREVAT E SHQIPËRISËNË PERIUDHËN E MESME E TË HERSHME BIZANTINE. SKIZMAT E MËDHA DHE KALIMI I EPIRUS NOVA NËN JURIDIKSIONIN E KONSTANDINOPOLIT III.1.Struktura e sistemit të organizimit të Kishës dhe kalimi i eparkisë së Epirus Nova, së bashku me eparkitë e tjera të Illyricumit Lindor, nën juridiksionin e Patriarkanës së Konstandinopolit. Me ardhjen në fuqi të Konstandinit të madh kristianizmi më në fund u çlirua nga përndjekjet dhe u bë fe e barabartë, e më pas e preferuar e Bizantit. Ky proces do të konsolidohet në periudhën e Teodorit të madh, i cili e shpalli Kristianizmin fe zyrtare të shtetit. Vendi i ri i Kishës përkundrejt shtetit, me juridiksione të zgjeruara dhe me misionet e saj apostolike kërkonin një organizim të ri, më të rreptë si dhe një hierarki të përcaktuar. Organizimi politik i shtetit, në një shkallë të lartë, ishte një shembull i mirë për organizimin e Kishës, por deri sa të arrihej në formën e tij përfundimtare do të njohim disa faza, me përplasje dhe kontradikta brenda saj, burim i të cilave ishin konkurrenca dhe rivalitetet lokale. Në fillim të shek. IV komunitetet kristiane arritën të realizojnë organizimin e parë. Çdo qytet kishte peshkopin e tij, në qytetet e rëndësishme ishte e vendosur selia e mitropilive 96, e këta të fundit qëndronin në krye të peshkopatave. Marrëdhëniet midis mitropoliteve ende nuk ishin të përcaktuara qartë. Ndërsa, disa seli d.m.th., ato të Romës, Aleksandrisë dhe e Antiokisë konsideroheshin më të respektueshme dhe në një fare mënyre, me të larta se të tjerat. Me kalimin e kohës, në këtë listë do të shtohet selia e Konstandinopojës - Roma e Re dhe selia e Jeruzalemit, vendi ku u martirizua Krishti. Rritja e prestigjit dhe të rëndësisë së këtyre pesë qendrave pati si rezultat përfshirjen e rajoneve të caktuara, konkrete të Perandorisë nën varësinë e tyre administrative, kështu do të krijohen pesë patriarkate. Nga këto pesë Patriarkate, njëra prej tyre, ajo e Romës, ndodhej në perëndim dhe kishte udhëheqës Papën. Katër të tjerat ndodheshin në lindje të shtetit. Fillimisht, nga ato të lindjes, Patriarkana më e fuqishme ishte ajo e Aleksandrisë. Patriarku dhe papa i Aleksandrisë kishte nën juridiksionin e vet të gjithë Afrikën, Libinë dhe Pendapolisin (Dukati i Pendapolis përfshinpesë qytetet në Itali si Ankona, Fano, Rimini, Pezaro dhe Senigallia me kryeqender Riminin). 96. Ralli G. Potli M., Syndagma, II, 122, Γ. Ράλλη - Μ. Ποτλή, Σύνταγμα, II,

83 Fillimisht ishte nën udhëheqjen e një ushtaraku të lartë, që kishte titullin Dukë ( ) dhe më pas nën Eksarkun e Ravenës ( ). Ambicia e tij për shtrirjen më të madhe përfshinte Kartagjenën, që ishte në varësi të Papës së Romës, Qipron si dhe Nubinë dhe Etiopinë. Duhet shënuar se para shekullitvii mbante nën juridiksonin e vet 10 mitropoli dhe 101 peshkopata. Autoriteti i Patriarkut të Aleksandrisë ishte i jashtëzakonshëm, gjë e cila buronte nga fakti se ai konsiderohej pasardhës i Shën Markos, por edhe për arsye se në Aleksandri u dhanë betejat me të ashpra kundër herezive, betejat fitimtare për ruajtjen e Orthodhoksisë. Mbizotërimi i Patriarkut të Aleksandrisë mbështetej dhe në dy faktorë të tjerë: së pari, në numrin e madh të murgjërve dhe të atyre (anahorite) besimtarë të devotshëm të Patriarkut të tyre, që ishin në duart e tij mjeti për të imponuar mendimin dhe dëshirat e tij, lidhur me çdo lloj çeshtjeje dhe më pas me fuqinë financiare që dispononte, siguronte devotshmërinë e popullit aleksandrian, duke u dhënë përfitime bujare. Duke mbivlerësuar fuqinë e tij zotëruese, Patriarku i Aleksandrisë shpresonte të kishte në dorëudhëheqjen e Krishterimit në Lindje. Ambiciet e tij u gjendën ndesh me Patriarkun e Konstandinopolit dhe kjo përplasje së bashku me ndeshjet politike, do të rezultojë dërrmuese për fronin e Aleksandrisë, i cili do të përfshihet në grindje të brendshme dhe do ta dobësojnëgjatëgjithë kohës, që administrata udhëheqëse bizantine do të jetë në Egjipt. III.3. Kisha dhe pesë Patriarkanat e saj Patriakana e Antiokisë 97, përsëri, megjithëse nuk gëzonte fuqinë dhe autoritetin e Aleksandrisë, dispononte një shtrirje të madhe në sipërfaqe tokësore: asaj i takonin Lindja, Gjeorgjia, Persida, në total zotëronte 12 mitropoli me 125 peshkopata, 5 mitropoli autoqefale, 7 kryepeshkopata dhe 2 peshkopata në Arabi, Siri, Kiliki, Izauri, Mesopotami, Foinike dhe Foinike Libaneze.Në perplasjet dhe luftën kundër herezive Antiokia luante një rol kryesor, deri sa u përfshi nga ndeshjet e brendshme heretike dhe së fundi bie nën sundimin arab. Patriarkana më e re ishte ajo e Jerusalemit 98, e cila u themelua në mes të shek.v.në të vërtetë ishte e vogël në shtrirje, por gëzonte respekt të madh për arsye të Vendeve të Shenjta të Pathosit. Për këtë arsye do të mbetet e paprekur nga përplasjet e brendshme të krishterimit. Gjithnjë besnik ndaj vlerave të krishterimit, jetoi në paqe, deri sa të shkëputet nga Perandoria Bizantine e më pas do t i kalojë shtetit arab. 97. B.Feidas, EKKLISIASTIKI ISTORIA vol.i (ΦΕΙΔΑ - ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ-ΙΣΤΟΡΙΑ - ΤΟΜΟΣΑ) 98. Po aty. 71

84 Patriarkana e Konstandinopolit. Peshkopi i Konstandinopolit do të mbetej udhëheqës i një peshkopate të vogël të parëndësishme nën mitropolitin e Herakleas, nëse roli i Konstandinopolit, si kryeqytet i shtetit, nuk e çonte drejt një fati të ri. Me shpejtësi përhapi influencën e tij në Europë, Azi, në kurriz të Herakleas dhe të Efesos. Nën juridiksionin 99 e vet kishte njësitë administrative të Pontos dhe të Azisë, përveç të Izaurisë dhe të Kilikisë, të cilat i takonin fronit të Antiokisë.Të gjitha vendet në pjesën e Europës vareshin nga Konstandinopoli, deri në Selanik, pasi atëherë Illiriku, që kishte kryeqytet Selanikun, ishte nën juridiksionin e Papës së Romës. Ky fakt shkaktoi përleshje midis dy froneve, të cilat u komplikuan edhe mëtepër me themelimin e Justinianisë së Parë nga vetë Justiniani. Sodoqoftë, Roma mundi ta mbajë deri më 731 Ilirikun, kur Leoni III Izaur e shkëputi për t ia dhënë fronit të Konstandinopolit. Përhapjen me shpejtësi dhe rritjen e fuqisë së tij Patriarku i Konstandinopolit ia kushtonte faktit se selia e tij ishte njëkohësisht selia e perandorit bizantin.këtë justifikim e paraqiti dhe në Sinodin Ekumenik më , ku njohu fronin e Konstandinopolit si të parin pas fronit të Romës, d.m.th. Konstandinopoli ishte Roma e Re, kryeqyteti i ri i shtetit. Patriarku i Konstandinopolit qëndronte në krye të hierarkisë së Kishës bizantine. Kjo do të përforcohet më tepër kur invazioni arab shkëput tre patriarkanat e tjera nga shteti dhe i kthen udhëheqësit e tyre në peshkopë in parti bus infidelium. Me kalimin e kohës shteti zvogëlohej dhe patriarku i Konstandinopojës vërente se sipërfaqja e territoreve që mbulonte sa vinte e kufizohej. Por ndërkohë, nëse juridiksioni i tij kufizohej, në anën tjetër mbetej shkëlqimi dhe influenca e tij jashtë kufijve. Gjithashtu u vërejt një fenomen thuajse paradoksal, influenca e Patriarkut rritej kur fuqia e shtetit pësonte rënie. Kështu, Patriarku dhe Kisha, fituan prestigjin e duhur dhe u përgatitën për rolin e kryetarit të shtetit, të cilin e ushtruan për shumë shekuj, sidomos në periudhat kur kombi kalonte vite të errëta. 99. B.Feidas, EKKLISIASTIKI ISTORIA vol.a (ΦΕΙΔΑ - ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ-ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΜΟΣ Α ) 100. Po aty. 72

85 III.2. Struktura e sistemit të organizimit të Kishës në trevat e Shqipërisë në periudhën e hershme dhe të mesme bizantine. Mitropolitë, Peshkopatat dhe Kleri i ulët Patriarkana, Mitropolitë, Peshkopatat dhe Kleri i ulët Organizimi kishtar ndiqte si parametër formën e organizimit të shtetit. Shteti ishte i ndarë në prefektura dhe eparki ose thema 101. Kështu, Patriarkana kishte Mitropole, episkopata dhe gjithashtu Kryepiskopata Autoqefale. Hierarkia në radhët e Kishës ishte e ndarë në klerin e lartë dhe atë të ulët.në klerin e lartë radhiten episkopët, mitropolitët dhe natyrisht Patriarku.Në klerin e ulët radhiten priftërinjtë, dhjakët, nëndhjakët dhe anagnostët.për të qenë pjesë e së cilës shtresë shoqërore kufiri mëi ulët në moshë ishte 20 vjeçpër anagnostët, 25 vjeç për dhjakët e për nëndhjakët, 30 vjeç për presbiteros dhe 35 për peshkopin. Personat që përfaqësonin klerin e ulët, mund të matoheshin, me kusht që martesa të kryhej përpara se të emëroheshin-ligjërohen dhe të ushtronin liturgjinë kishtare Basil.Feidas, Istoria tis Ekklisias, Athine, fq.166termi thema ne zanafille, tregon katalogun e trupes ushtarake, me vone u barazua me vete trupen ushtarake (batalion) dhe se fundi, u kushtezua me territorin ku fushonin trupat ushtarake. Konstandin Porfyrogeni ne vepren e tij Rreth Themave apo De Thematibus, thekson vecanerisht perkthjelltesimin lidhur me perdorimin e ουκατάτωνπολλώνυπόληψιν, ωςεμοίκαταφαίνεται, ήτωνθεμάτωνεγένετοπροσηγορία` ουδέτιςτωνιστορίανγραψάντωνεμνήσθη».. Keshtu, emertimi i territorit u lidh me emrin e Themes, dmth. te batalionit, per kete aresye themat e para te mirenjohura qe ne shek.vi kane emra te njesive ushtarake (Vukellarion, Opsikiou, Thrakesiou, Anatolikon, Armeniakon etj). Perandoret e Dinastise Izaure e perfeksionuan institucionin e themave, jo vetem ne rajonet e Azise, por edhe ne eparkite europiane te Perandorise dhe emertimi i tyre ishte i lidhur tashme me komandantin udheheqesin rajonal si dhe emertimin gjeografik te rajonit ne fjale (Kappadokia, Peloponesos etj.), ose me emrin e qytetit me te rendesishem (psh.dyrrakion). Duke iu referuar informacionit te sjelle nga Filotheu dhe burimet arabe jemi informuar se gjate shek.ix ekzistonin rreth 25 thema, te cilat ndahen ne dy grupime: te Lindjes dhe te Pererndimit. Ne grupimin e pare futen themat e themeluara ne Eparkine e Lindjes si dhe Thema e Maqedonise. Ne grupimin e dyte futen Themat qe u themeluan ne territoret europiane te Perandorise Bizantine, tecilat me pare i takonin Hyparkise apo Prefektures se Ilirikut dhe te Italise. Ne kete grupim ishte shtuar Thema e Hersonia ne Krime. Ky diferencim i verejtur eshte i lidhur me rendesine qe parashtrojne Thema te ndryshme persa i takon mbrojtjes se Perandorise gjate shek.ix dhe kishte lidhje te drejtperdrejte me menyren e pageses se gjeneraleve (stratigoi), te cilet kishin marre persiper pergjegjesine e politikes se ndjekur ne udheheqjen e Themes. Gjeneralet (stratigoi) e grupimit te pare te themave, te cilet i paraprijne rendit te hierarkise, kishin rroge me larte dhe paguheshin nga arka e s shtetit, ndersa udheheqesit ne grupimin e dyte paguheshin nga te ardhurat e taksave. Ne hierarkine e gjeneraleve (strategon), vendin e pare e zinte Gjeneral (Strategu) i Themes se Lindjes, i cili deri ne mesin e shek.ix ishte oficer i larte ushtarak i Perandorise. Secila Theme kishte ne krye te pushtetit politik dhe ushtarak nje gjeneral apo stratigos, i cili emerohej nga vete perandori dhe ushtronte pushtet absolut ne rajonin e juridiksionit te tij. Ne disa thema te vecanta qe gezonin autonomi te zgjeruar dhe pavaresi persa i takon udheheqjes politike dhe ushtarake ne rajon, per aresye te problemeve specifike lokale, ndersa udheheqesi merrte emrin kapetan ose pronoetes. Nen mbikqyerjen e strategut te Themes ishin te gjitha sherbimet civile dhe ato ushtarake te cilat ishin ndare ne 11 dege dhe ndihmonin strategun te ushtronte me efikasitet pushtetin. Me i rendesishem ishte dega e udheheqjes politike, qe fillimisht pati ne krye Anthypatin dhe me vone protonotarios. Ne degen e administrates civile te rendesishme ishin kompetencat e protokancelarit i cili ishte shefi i nepunesve civile kangelarios. Shef i sherbimit te financave dhe te punonjesve civile ishte kartularios, i cili kishte 73

86 Zhvillimi ekumenik i administratës kishtare, me strukturën e sistemit të tij patriarkan, shprehej në nivelet rajonale me sistemin e mitropolive, në nivele lokale me peshkopatat e shumta në numër si dhe sistemin e enorive (famullive). Përcaktimi strikt i juridiksioneve dhe detyrimeve në të gjitha nivelet e hierarkisë kishtare, siguronte jo vetëm unitetin e brendshëm, por edhe funksionimin e drejtë të Kishës në tërësi. Zhvillimi ekumenik në organizimin e administratësudhëheqje të Kishës në patriarkana, mitropoli, kryepiskopata dhe episkopata pasqyrohet në tekstet e gjeografisë kishtare, të njohura si Taktika ose «Τάξις πρωτοκαθεδρίας των θρόνων» ( Notitae Episkopatuum Ecclesiae ). Institucioni i Pendarkisë së patriarkeve Baza ligjore e marrëdhënieve midis Kishes dhe shtetit ne Bizant u formua ne progres me kalimin e viteve në shekujt e pare, e orientuar nga ideologjia e strukturuar fetare politike e Kishës dhe ideologjia politike e Perandorisë që u konsolidua me reformën Ligjore të famshme të Justinianit I ( ), të njohur si Corpus Juris Civilis 102., një sistem unik synallilia περικλείουν ἕνα «ἀνήκειν στή συναλληλία [ἀ νήκοντας στό ένας μέ τόν άλλον] τῶν ἀνθρώπων» ose consonantia, i cili do te zbatohet gjatë gjithë periudhës bizantine. Është e vërtetë se me hartimin e legjislacionit të Kishës Justiniani zbrazi -perfshiu të koduar të gjithë paketën e ligjeve administrative drejtuese të brendshme të Kishës dhe u dha atyre fuqinë e ligjit me karakter zbatues, të detyrueshëm për administratën publike të perandorisë, pa i shndërruar, apo tjetërsuar elementët fillestarë. Në kuadrin e historisë së marrëdhënieve midis Shtetit dhe Kishës epoka e Justinianit përbën momentin e ndikimit të madh të pushtetit perandorak në jetën kishtare dhe asnjë perandor para tij nuk pati një pushtet aq te pakufishëm mbi Kishën. Ky veprim largpames i perandorit, i cili arrin të njohë supremacinë e potencën e kanoneve të Shenjta të Kishës ndaj ligjeve të shtetit në rastin e përplasjes midis tyre, mund të shpjegohet me ndjeshmërinë e tij të madhe për faktin se ishte perandor-teolog në këtë rast mund të themi se kemi të bëjmë me një veprim politik të vetëdijshëm nga ana e vetë perandorit Justinian. (vijim) pergjegjesine e mbajtjes (shenimeve) se katalogeve me punonjesit civile dhe nepunesve ushtarake si dhe te ushtrise per pagesen e tyre, per mbledhjen e rregullt te taksave te Themes. Kartularios ndodhej nen vartesine e administrates qendrore dhe per kete aresye nuk i kerkonte llogari gjenerali i Themes. Peregjegjesine e ceshtjeve gjyqesore te Themes e mbante detyre pretori qe me pas do te quhet krites, por duhet theksuar se nje pjese e mire e ceshtjeve gjyqesore u dergohej sherbimeve te gjykates qendrore. Megjithe se kishin nje numer te konsiderueshem punonjesish ne zyrat e sherbimeve shteterore publike te Themave pergjegjesine e ceshtjeve (politike) administrative te cdo niveli e mbanin funksionaret ushtarake, per kete aresye njesia administrative e Themes kishte ne vetvete karakter ushtarak Lat.Ver., po aty 74

87 Shteti njihte në tërësi përmbajtjen e ligjshmërisë së brendshshme të Kishës dhe e bënte të detyrueshme per shtetasit e perandorise dhe ne rastet e vendimeve të reja të Kishës për çështje të pergjithshme, sipas ligjshmerise justiniane duhej të zbardhej me botimin e dekretit mbreteror. Organeve drejtuese të Kishes Justiniani iu njihte të plotë vetevendosjen, shprehjen e pavarur të mendimit dhe marrjen e vendimeve me karakter të pergjithshem, që kishin te benin me ceshtje kishtare, por shpallja e vendimit ishte detyre e vete Perandorit. Ndërkohë, perandori kishte kohe të përgatiste terrenin dhe të merrte masa për zbatimin e ketyre vendimeve nga shtetasit e perandorise. Eshte fakt se deri në periudhen e Justinianit vendimet e Sinodeve Ekumenike i përçanin besimtaret e Kishës, ndërsa që nga koha e Justinianit nuk ndeshen më fenomene përçarës të kësaj natyre. Politika e Justinianit u lehtësua me kompletimin e proçesit të brendshem të kanoneve për krijimin e organizimit administrativ të Kishës me vendim të Sinodit Ekumenik (451), te institucionit të Pentarkisë së Patriarkëve, të cilin vetë perandori e njohu ligjërisht si instancën më të larte të Kishes 103. Formimi i institucionit të Pentarkise së Patriarkeve në strukturën e tij përmbante ambasadat e nderit të shkelqyera dhe nderlokale të disa kishave te rendesishme lokale, të cilat u përcaktuan institucionalisht me vendim të Sinodeve Ekumenike pas ardhjes në fuqi të sistemit administrativ te Kishes (kanuni 6 dhe 7 i A`, 2 dhe 3 i B` dhe 9, 17, 28 i Sinodit Ekumenik te Katërt 104 ). Sinodi i Parë Ekumenik (325) 105 percaktoi si njësi kryesore administrative eparkine politike, e cila u formua si organ i vetëm administrativ, pa neutralizuar organin e peshkopatës. Të gjithë episkopët e kishave lokale të eparkisë kishin per detyre të mblidheshin dy herë në vit (Sinodi Eparkiak) dhe të merrnin vendime lidhur me çështjet që shtronin kishat lokale De thematibus, (Secila Theme ndahej ne dy ose tre te ashtuquajtura Tourma dhe vete Tourma ndahej ne tre Moires skuadron, ose Drunga dhe kjo e fundit ndahej ne dhjete batalione 105. Taktikon Leon VI. Drejtuesi i Turmes quhej Tourmark dhe varej drrejtperdrejt nga gjenerali i Themes sh.. Konstandin Porfyrogeni shenon se te ashtuquajturit Turmarke u vendosen nen varesine e gjeneralit «οιλεγόμενοιδετουρμάρχαιεἰς ὑπουργίαν τῶν στρατηγῶν ἐτάχθησαν». Drejtuesit e drunges - skuadronit do te quhen drungarios ose moirark«δρουγγάριοςλέγεταιο μιᾶς μοίραςἄρχων, ἥτις ὑπό τουμέρουςτουρμάρχουτάσσεται, μέροςγάρεστίνητούρμα». Drejtuesi i cdo batalioni quhej komes kont dhe kishte nen juridiksionin e tij ushtaraket me grade me te ulet, gje e cila duket ne tekstin e Taktikonte Leonit VI, i ashtuquajtur i Urte (Λέων ΣΤ ὁ Σοφός, Leōn VI Sophos, 19 shtator Maj 912): «ΠρώτηκεφαλήοστρατηγόςκαιμετάαυτόνοιΜεράρχαι, εἶταδρουγγάριοι, είτακόμητες, ήγουνοιλεγόμενοιβάνδωνάρχοντες, εἶτα οι Κένταρχοι, ἐφεξῆς οἱ Δέκαρχοι, ἤγουν οι πρῶτοι των λεγομένων Ακιών» Ralli, Potli, po aty. 75

88 Përgjegjësinë për organizimin e sinodeve të eparkisë, funksionimin dhe zbatimin e vendimeve të tyre e mbante episkopi i kryeqytetit te eparkise dmth. të Mitropolisë dhe për këtë arësye u quajt Mitropolit episkop ose thjesht mitropolit. Secila eparki gëzonte vetvendosje administrative absolute dhe pavaresi, ndërsa mitropoliti ushtronte një administrim autoqefal (kanoni 8 te i Sinodit Ekumenik i Tretë 107 ). Me vendimet e Sinodit te Katert Ekumenik, ne shekullin e V te u vendos sistemi i mitropolive, duke i dhene forme keshtu, kuadrit të pare ligjor lidhur me funksionimin e marredhenieve midis Kishes dhe shtetit. Dekretet e perandorit për mbledhjen e sinodeve ekumenike, apo të medha i drejtoheshin mitropoliteve deri ne Sinodin e Katërt. Ndërkohë, u vërejt nje poliarki mbi te cilen nuk mundej të ushtrohej kontroll, sidomos për sa i takon vendimeve gjyqesore, të cilat ishte e pamundur të rishikohej vendimi i marrë nga instanca me larte. Athere, shtrohet ceshtja e funksionimit të një sistemi administrativ në nivelet me të uleta lokale. Se shpejti, do te ndihet nevoja e funksionimit të nje njesie drejtuese të shkalles se dyte ne administraten e Kishes (kanonet 3,4,5 te Sinodit lokal në Sardën të Ilirikut (343 ose 347) 108, por kjo gje u kundershtua me vendosmeri nga mitropolitet.kjo mangesi do të plotesohet me aktivizimin e autoritetit të jashtëzakonshem të kishave lokale, te cilat ishin nderuar veçanërisht me ambasadat e shkëlqyera te nderit nderlokale, të cilat ndheshin nën varesine e froneve te Romes, Konstandinopolit, Aleksandrise, Antiokise dhe Jeruzalemit dhe pretendonin te ushtronin fuqine e tyre mbi mitropolet për vendimmarrjen mbi ceshtjet kishtare që kërkonin zgjidhje. Te gjitha mitropolite, kryepeshkopatat dhe peshkopatat e Kishes ne kete kohe u ndane ne baze te kritereve territoriale dhe gjeografike midis pesë froneve: perendimi ne fronin e Romes, njesite administrative te Azi se, Pondus it dhe Thrakes nen Konstandinopolin, eparkite e Egjiptit, Libise dhe Pentapolis it nen fronin e Aleksandrise, eparkite e administrates se Lindjes nen fronin e Antiokise, me perjashtim të tre eparkive të Palestines të cilat iu dhane fronit te Jeruzalemit, dhe e Qipros, e cila mbeti Kishe Autoqefale me vendim të Sinodit të Trete Ekumenik (451) Ralli, Potli, po aty B.Feidas, po aty Ralli, Potli, po aty. 76

89 III.5. Institucioni i Pendarkisë së patriarkëve. Sinodet Ekumenike, mënyra e funksionimit të tyre. Te pese keto frone patriarkane formojne institucioninepentarkise se Patriarkeve, i cili njihet nga shteti. Pas Sinodidit Ekumenik te Katert do te njihet si instanca me e larte e tere Kishes. Pese Patriarket gezonin pavaresi te plote ne organizimin e administrimin e brendshem me juridiksion mbledhjen e Sinodeve Ekumenike, por njekohesisht kishin dhe pergjegjesine e ruatjes se unitetit te Kishes ne boten kristiane ne teresi. Fakt është se perandoret bizantinë në teori e trajtuan me respekt te veçantë institucionin e Pendarkisë së patriarkëve, përderi sa nuk kishte mënyrë tjetër për të perballuar çështjet kishtare. Ndërsa, në realitet, shpesh herë, perandoret jane perpjekur t ia kufizojne fuqine qe gezonte. Nga ana e Kishës konsiderohej i pavlefshem cilido vendim që nuk kishte marre miratimin e pesë patriarkeve të shtetit qe perbenin pesë kryet e Kishes (Theodhor Studhitis), sic ndodhi ne Sinodin e Dyte te Nikesë (754) ku mungonin të pesë patriarket. Kështu, funksionimi harmonik i Pendarkiase së patriarkeve kushtezohej, nga njera ane, nga uniteti kanonik 110 brenda institucionit dhe në anën tjeter, ne koncensusin e pesë patriarkeve, lidhur me ceshtjet e rendesishme dhe serioze të besimit dhe te rendit kanonik. Çdo lloj mosmarrëveshje midis tyre mund të shkaktonte carje te brendshme dhe të rrezikonte unitetin e Kishës. Uniteti i brendshem kanonik i pese patriarkeve sigurohej nëpërmjet procedurave të përcaktuara në kanonet, të cilat perforconin vazhdimisht shoqërinë e patundur kishtare. Secili patriark, kishte per detyre, menjehere pas zgjedhjes dhe fronezimit të tij, t u shpalli, nepermjet letrave të quajtura Sinodika ose Koinonika 111, katër patriarkeve te tjere, te gjithe proceduren e ndjekur, bazuar mbi kanonet per zgjedhjen e tij, si dhe të deklarojne besimin e patundur ndaj vendimeve te Sinodeve Ekumenike dhe besimin epadiskutueshem ndaj Kishës. Në rastin, kur kjo letër, e quajtur koinoniko pranohej, dmth që të gjithë patriarket e miratonin zgjedhjen e patriarkut te ri, kryer sipas kanonit dhe besimit orthodhoks dhe athere shënonin emrin e tij tek diptiket 112 liturgjike, te cilat ruheshin nga te gjithe fronet patriarkane. Parimi i koncensusit te pese patriarkeve arrihej zakonisht nëpërmjet shkëmbimit të letrave patriarkane ose letrave sinodike, me dërgimin e delegacioneve dhe aktivizimin e institucionit sinodikal. Pas rënies se Shtetit Perendimor Romak (476) institucioni i te derguarve-perfaqesues zyrtare te secilit patriark, anëtar i pendarkisë, me seli në Konstandinopol, mbanin pergjegjesine per t i informuar menjehere ata lidhur me ç ka kishte të bënte me ceshtjet kishtare. Aktiviteti i ketij institucioni gjatë periudhës Ikonoklaste u zbeh dhe së fundi u braktis Ralli, Potli, po aty sh 111. Ralli, Potli, po aty sh 112. Ralli, Potli, po aty sh 77

90 Pretendimi për konsensus dheunitet i patriarkeve, sipas kanonit, lidhur me çështje të rëndësishme kishtare, mund të krijonte dhe probleme të rëndësishme në marrëdhëniet midis tyre. Parimi i konsensusit e bente absolut mendimin e secilit patriark. Natyrisht, që rreziku ishte më i madh në rastin e Romës së Vjetër dhe asaj te Re, të cilat ndodheshin në konkurence mbi autoritetin qe gezonin. Një problem i tillë u krijua ne kohën e zgjedhjes së Patriarkut të Konstandinopolit Fotios. Papa i Romes Nikola I perdori si pretekst probleme te paqena kanonike lidhur me proçedurën e ndjekur per zgjedhjen e Fotios, me pretendimin qe eparkite e Ilirikut A` dhe te Italise se Jugut te ktheheshin nen juridiksionin e Papes. Nje pasoje e rende e konkurrences se dy froneve, që zgjati per shume vite me rradhe dhe çoi në nderprejen e bashkeekzistences Kishtare, ishte carja e krijuar me 867. Kur përçarjα e unitetit të Kishës ishte tashme i pashmangshem, u shtrua e nevojshme mbledhja e Sinodit Ekumenik ose e Sinodit te Pergjithshem. Thirrja e mbledhjes se Sinodit Ekumenik ishte detyre e perandorit dhe ky i fundit, me iniciativen e tij vendoste ose e kryente, ne marreveshje me patriarket. Duhet shënuar se Pendarkia e pesë Patriarkeve u shndërrua në autoritetin më të lartë kishtar dhe funksionimi i saj i rregullt, përbënte garancinë për sigurimin e unitetit të Kishës, ishte bazë kryesore per bashkekzistensen sociale dhe vete unitetin e perandorise. Eshte me te vertete habitese se si ne rastin kur merreshin vendimet me konsensus nga Pendarkia, per pasoje, vërehej se rritej autoriteti i perandorit dhe ne rastin kur brenda Pendarkise kishte mosmarreveshje athere autoriteti i perandorit pesonte rënie, duke rritur njekohesisht, autoritetin e Pendarkise. Kundershtimi nuk ishte e thene te vinte nga patriarket e froneve me te fuqishem, domethene i Romes se Vjeter ose i Romes se Re, pasi vlera e votes e te pese patriarkeve ishte e barabarte midis te barabarteve. Nderkohe ipari ne hierarki, ne udheheqjen e pendarkise, gezonte te gjitha privilegjet e te parit primus inter pares ne trupat kolegjiale kishtare. Pergjegjesine me te madhe per zgjidhjen e ceshtjeve kishtare e mbanin dy fronet, sa në nivel sinodik, aq dhe ate praktik, duke ndërmarre iniciativa për zgjidhjen e tyre. Kundërshtimi, qoftë dhe nga ana patriarkut te fundit ne rradhet e Pendarkise mund te krijonte problem kishtar, sic ndodhi ne rastin e mosmarrëveshjes së mprehtë midis patriarkut te Jeruzalemit Sofronios dhe Perandorit Monthelitist Heraklion I, megjithe marrevëshjen e botuar në dekretin Ekthesis të patriarkëve të Romës së Vjetër dhe të Romës së Re. 78

91 III.6. Kisha e Lindjes dhe e Perëndimit, konkurrenca, përplasjet dhe skizmat e mëdha, pasojat e skizmës dhe ndryshimet në rendin hierarkik të Kishës. Konsensusi i Patriarkeve te Lindjes ishte i nevojshem per zgjidhjen e ceshtjeve te pergjithshme, te besimit ose te kanoneve kishtare megjithe prestigjin e zgjeruar te froneve te Romes se Vjeter e asaj te Re ne Kishat e perendimit dhe te lindjes perkatesisht. Ky fenomen zhvillohet brenda Pendarkise gjate shkujve te VIII te dhe IX te deri aty sa lehteson polarizimin e konkurrencen midis Romes se Vjeter e Romes se Re. Shkalla e tensionit te kesaj konkurrence nxitet pasukses ne periudhen e udheheqjes se perandorit ikonoklast Leon III ( ), i cili me vendimin hakmarres, kunder papeve - besimtare te ikonave ikonofile, kerkon te aneksoje edhe nga ana kishtare eparkite e Ilirikut Lindor dhe te Italise se Jugut 113, e t i vendose nen juridiksionin e Konstandinopolit ( ), gje e cila do te shkaktoje krize te brendshme ne marredheniet Rome Konstandinopol, por dhe shperben strukturat kryesore te politikes perendimore te Perandorise. Froni Papal, tashme i izoluar nga Bizanti, ne nje ane, e perqendroi vemendjen tek Franget, kete fuqi te re te krijuar dhe ne anen tjeter,ushqeu autoritetin papal, duke u mbeshtetur ne pseudo dokumenta (dhurimi pseudo-konstandines, dekretet e pseudo-isidoreve) per te arritur neutralizimin e ndonje perplasjeje me perandorin. Karakteristike e kesaj autonomie ishte fakti qe Papa Adrian nuk i pranoi dyshimet e Karlmanjit per vendimet e Sinodit te VI te (787) lidhur me nderimin e ikonave te shenjta, por ne letren e tij drejtuar mbretit te frangeve nuk kundershtoi autoritetin ekumenik te sinodit per te mbeshtetur planet politike te Karlmanjit kunder Bizantineve. Me te vertete pas periudhes Ikonoklaste (843) dhe gjate gjithe shekullit te VIII te shkak per tensionet në marrëdheniet midis Romes dhe Konstandinopolit ishte pretendimi i drejtë papal,qe iu paraqit perandorit bizantin dhe patriarkut ekumenik, mbi kalimin nen juridiksionin e fronit papal te eparkive te Ilirikut dhe te Italise se Jugut. Këto pretendime hasen kundershtimin nga ana e patriarkut te Konstandinopolit ( ) duke shkaktuar pakenaqesi te madhe ne rradhet e hierarkise se Patriarkates Ekumenike dhe nuk la asnje mundesi per kompromis reformimi. Perplasjet me karakter juridiksional gjithmone e veshtiresonin funksionimin normal te Pentarkisese patriarkeve, por konkurrenca e zgjatur midis Romes se Vjeter e Romes se Re gjithmone shnderrohej ne konfrontim midis Kishave te Lindjes dhe te Perendimit. Refuzimiimenjehershem, i pretendimeve te Papes, perbentepikene përbashkët te politikes kishtare sa te shenjtit Fotios, aq dhe te patriarkut te zellshem Ignatios, gje e cila u vulos me vendimet e Sinodit Ekumenik te Konstandinopolit ( ), vendim i cili ratifikon rivendosjen e te shenjtit Fotios ne fron Ralli, Potli, po aty sh 79

92 Me kanonin 1 të këtij sinodi konsolidohet pavaresia e plote e secilit fron, te Romes dhe te Konstandinopolit ne administraten e Kishave, perkatesisht te Lindjes dhe te Perendimit si dhe ndaloi cilendo nderhyrje te njërit në juridiksionin e tjetrit. Pasojat e ndarjejes se juridiksioneve si me siper, me ndarjen gjeografike te autoriteteve administrative te dy froneve, mund te komentohej si nje zhvillim negativ, lidhur me funksionimin e institucionit te Pendarkise se patriarkeve, pasi nga njera ane nuk përmenden patriarkanat e tjera te lindjes (Aleksandria, Antiokia Jerusalemi), e nga ana tjetër indirekt, nuk u krijohet mundesia e autonomise se plote Kishave te Lindjes dhe te Perëndimit, përfshirë këtu të gjitha fushat e jetës kishtare, kur ne fakt nje autonomi e tille ishte e huaj per frymen e institucionit te Pendarkisë së patriarkëve. Ndarja gjeografike Lindje Perendim, ne administraten e Kishës, praktike e cila ishte ndaluar me dekret nga Sinodi V te Ekumenik (553), tashmë bëhet kriter kanonik me qëllim neutralizimin e përplasjeve dypalëshe midis Romës dhe Konstandinopolit. Me ketë kanon kufijte kishtare midis Lindjes dhe Perëndimit formojnë dy qarqe heterocentral (secila me qëndren e saj) me juridiksion te pavarur, brenda të cilëve, u fuqizua tendenca e izolimit ne vetvete te dy froneve, te Romes dhe te Konstandinopolit. Duhet shenuar se juridiksioni papal shtrihej jashtë kufijve të perandorisë së Lindjes si dhe interesave të saj. Eparkite bizantine 114 që ndodheshin ne Italinë e Jugut përbënin tashme të vetmen përplasjeje për juridiksion ndërmjet dy froneve. Refuzimi i menjëhershëem, i drejtperdrejte i pretendimeve te Papes ngapatriarku i Konstandinopolit, lidhur me rajonet e eparkise se Ilirikut Lindor dhe te Italise se Jugut, tregon kundërshtimin e udhëheqjes së fronit Ekumenik për çdo lëshim dhe në anën tjetër, e drejton zgjidhjen përfundimtare të çështjes së juridiksionit, në perspektiven e mbizotërimit të Kristianizmit në tërë Ekumeni-n, e atherë perandori bizantin, do të ishte ai që do t u ndante juridiksionet të pesë froneve Patriarkane Mansi, VII , «Πάντα τα έθνοι υποταγήναι έχουσι τω ευσεβεί κράτει των θεοπροβλήτων και μεγάλων βασιλέων ημών, και τούτο γενομένου, τότε, ως κελεύσι η κραταιοτάτη αυτού βασιλεία, ποιεί τακτικά και αποδίδωσιν, εκάστω τας οικείας ενορίας ακαινοτομήτους». Me kete fryme Grigori nga Efesos shkruan se «οπερίενοριώνλόγοςουκέχεινυνχώραν, μησυγκεφαλαιουμένωνειςμιανβασιλείανομοιότροπονπάντωντωναρχιερατικώνθρόνων...» 115. Mansi, VII, po aty 80

93 Pasojat e skizmës dhe ndryshimet në rendin hierarkik te Kishës Themelimi i «Perandorise se Shenjte Romake të kombit gjermanik» (962) nga mbreti gjerman Otto i I re dhe kërkesa per mbështetje nga froni papal me ndërhyrjen dinamike ne ceshtjet e Italise, natyrisht, nga nje ane rrezuan teorinë politike të Perandorise Bizantine ne perendim, e ne ane tjeter shkaktuan rritjen e dyshimeve në menyre graduale mbi politiken kishtare bizantine ne eparkitë e Italise së Jugut. Nderkohe, synohej konsolidimi i identitetit dhe funksionimit te fronit papal, që ndodhej nën mbrojtjen e mbretit të Gjermanise, si dhe nxitja e çështjes së juridiksioneve papale dhe së fundi eleminimi i mbeshtetjes kishtare, për sa i takon pranisë bizantine në Italine e Jugut. Këto situata, u gjykuan drejt nga perandori Nikiforos Fokas ( ), i cili i dha perparesi idese se riorganizimit politik dhe kishtar te eparkive bizantine ne Italine e Jugut. Trysnia e ushtruar nga Papa Leoni IX (21 qershor prill 1054), i ashtuquajtur novator, per vendosjen me forcë të zakoneve latine dhe aneksimin e tyre, nën juridiksionin e fronit papal, shkaktoi reagimin e dhunshëm të Patriarkut të Konstandinopolit, Mihail Cerulari (1059). Konflikti ishte i pashmangshëm dhe përfundoi me skismën e madhe të Kishave të Lindjes dhe të Perendimit (1054). Shkëputja Romë Konstandinopol dhe dobesimi i vazhdueshem i Patriarkanes se Aleksandrise, Antiokise dhe Jeruzalemit e bënë të pamundur funksionimin e Pendarkise se Patriarkeve. Natyrisht, këto zhvillime nuk ndikuan në traditën e funksionimit të rregullt kanonik të trupit kishtar, brenda patriarkanave. Froni papal, i ndërthurur në një polemike shekullore, me perandorin gjerman, gjatë periudhës së ashtuquajtur peri Peribolis 117 (shek.xi-xiii) botohet Dictatus Papae 116 me 27 pika, ku në mënyrë autonome, formohet teoria e parësisë së Papës në marrëdhëniet me autoritetet politike në pushtet (teoria e dy shpatave ), si dhe ne permbajtjen e autoritetit kishtar. Interpretimi i Augustianizmit (augustianismi i ri) nga teologjia skolastike perendimore teorikisht sistemoi pretendimet e papës në mijëvjeçarin e parë dhe realisht e shkëputi autoritetin papal nga çdo lloj vartësie institucionale e kanonike (Pendarkia e Patriarkeve, Sinodi Ekumenik etj.). këto zhvillime çuan përfundimisht ne izolimin e tij nga lindja, ndersa kryqezatat e shtuan akoma me tepër hendekun, me krijimin e shteteve latine në lindje dhe me sjelljen armiqësore te Kryqetareve, ndaj hierarkise kishtare orthodokse. Marredheniet midis Kishave të Lindjes dhe të Perendimit pas skizmes se madhe (1054), megjithe perpjekjet e Kisha e lindjes, ne perpjekje për të ruajtur principet kanonike, traditen sinodike dhe funksionimin e institucionit te Pendarkisë, hyn në frymën e luftës me pretendimet papale të shprehura në Dictatus Papae. Me botimin e Dictatus Papaeafrimi institucional midis Kishave të Lindjes dhe te Perëndimit u bë i pamundur e ndërkohe vërehet të rritet autoriteti i perandorit bizantin, i cili gëzonte të drejta kanonike sa në funksionimin e Sinodit Ekumenik aq edhe në unitetin e Kishës B.Feidas, po aty 81

94 117. B.Feidas, po aty Provincat e Epirit dhe Maqedonisë 118 ndarë në rajone të ndryshme nga malet, ishin të rëndësishme për perandorinë dhe për faktin që përmes tyre kalonte rruga Egnatia duke lidhur Romën dhe Konstandinopolin. Rajoni përfshinte dy anët e Alpeve Dinarike të cilat formojne shpate malore në Ballkanin qëndror dhe gadishullin e Greqisë si dhe lumejtë: në perëndim derdhen në Adriatik Drilon (sot Drin), Shkumbini, Kordaikos (sot Seman) dhe Aoos (sot Vjosa) në lindje me derdhje ne detin Egje, lumenjte Aksios, Haliakmon.Dokumentacioni i ashtuquajtur Ekthesis ose ato Taktika na paraqesin nje imazh të skalitur lidhur me evoluimin e juridiksionit te Patriarkanes së Konstandinopolit dhe froneve të tjera patrirkale te lindjes G. Parthey, Hicroclis Synecdemus et Notitiac Graecae Episcopatuum, Berolini Η. Gelzer,Ungcrdrucktc und ungcnίigcnd νcroff. Texte der Notitiae Episcopatuum,Mίinchcn F. Miklosich-J.Mίillcr, Acta ct diplomata graeca mediiaeνi,1-iv, Vindobonnac V. Laurent- J. Darrouzes, LesRegestes des actes du Patriarchat de Constantinople, 1-IV, Paris J. Darrouzes Notitiae Episcopatuum ecclesiae Constantinopolitanae,Paris 1981) 119. Vepra Ekthesis e Epifanios 82

95 III.7. Gjeografia kishtare e trevave të Shqipërisë hartuar sipas burimeve antike dhe dokumenteve kishtare, Taktikon, Ekthesis, Neares, Epistula. Analizë e informacioneve të sjella nga burimet arkivore Synekdemos e Heroklis, kodikeve «Notitia Episcopatuum Ecclesiae Constandinopolitanae» dhe Taktikon. a. Notitia Ikonoklaste në studimin e J.Darruzes dhe analiza e të dhënave të saj për Epirin e Ri b. Notitia 7, Akti i Nikolës së Vjetër dhe rendi hierarkik i mitropolisë së Durrësit. Notitia Episcopatuum Ecclesiae Constandinopolitanae, Ekthesis dhe Taktikon, ishin katalogë të Metropolive, të Autoqefalëve, të Kryepeshkopatave dhe të Peshkopatave të Patriarkanës së Konstandinopolit dhe konsiderohen me interes të veçantë, si dokumente me një vlerë të shumëfishtë, për studimin e thellë të juridiksioneve të Patriarkanës Ekumenike, por edhe për organizimin administrativ e drejtues të saj në periudha të ndryshme historike. Këto të dhëna kanë një rëndësi të veçantë e të madhe, pasi na përcjellin informacione të rëndësishme lidhur me historinë e territoreve të përfshira në Perandorinë Bizantine dhe në veçanti në studimin në fjalë, d.m.th., informacione lidhur me shtrirjen gjeografike, rolin politikoekonomik dhe zhvillimin e trevave të Shqipërisë, në veçanti në eparkinë e Epirus Nova, të përfshira në këtë studim. Studimi krahasues i notitiave të botuara e të shpjeguara nga studiues të shquar si, 120 Parthey 1, H. 121 Gelzer 2 dhe 122 De Boor 3, Ernest 123 Gerland 4 etj., që në shek. XIX, e më pas bashkëkohori J. Darruzes, me katalogët e Sinodeve Ekumenike hidhet dritë mbi historinë e juridiksionet e Kishës, duke na dhënë numrin dhe emrat e mitropolive, të peshkopatave, selitë e tyre, rendin në hierarkinë e Kishës, duke na dhënë mundësinë të përfundojmë në konkluzione të rëndësishme historike. Nga teksti na jepet mundësia të kuptojmë skemën dhe vendin që zinin mitropolitë e Patriarkanës së Konstandinopolit në Sinodet Ekumenike. Shënojmë, se për vetë natyrën e organizimit kishtar, do të ishte e mundur, që në sinodet ku merreshin vendime të rëndësishme, të mbizotëronte renditja sipas hierarkisë më të lartë të Kishës së Ilirikut me mitropolitë pjesëtare. Dëshmia fillestare, lidhur me çështjen e hierarkisë kishtare, vjen nga Kodiku i Parisit1555, në fjalë, në të cilin indirekt mund të nxjerrim konkluzione lidhur me vendin e Ilirikut në hierarkinë e Patriarkanës nga mesi i shek. IV deri në fillim të shek.të VIII, kur u krye bashkimi. Të dhënat e nxjerra nga burimet në fjalë, të gërshetuara e indirekte janë analizuar të marra së bashku 5 me ato të Taktikon 124. Ato janë: 1- recensione e Sinodeve Ekumenike, 2 - epistulat e mitropoliteve të Ilirikut drejtuar Leonit I (457/458) mbi miratimin e vendimeve të Sinodit të IV Ekumenik të mbajtur në Halkedoni dhe 3 - dokumentet Taktika. Vendin kryesor tek informacionet e zënë regjistrimet e Sinodeve Ekumenike Gustavi Parthey, Hieroclis Synekdemus et Notitiae Graecae Episcopatuum, Nili Doxapatrii Notitia Patriarchatuum et Locorum Nomina immutata, Berolini H. Gelzer, Geographie, theologie 35, 1892, fq Der Patriarchat von Achrida, Echos d Orient, vol. 5, Analekten (I-III) Notitiae Episcopatuum, Gerland, Genesis, fq , Byzantion 11, S. Eustratiades, Nea Sion, 21, 1931, fq

96 Një e dhënë e rëndësishme për historinë kishtare të Epirus Nova janë dokumentet e Sinodit IV Ekumenik 125 ku sipas studiuesit, 6 vërehet se mitropoliti i Nikopolisit nga Epiri i Vjetër e humbet prestigjin e tij dhe në vendin e tij, në radhë më të mirë, futet i fuqizuar Mitropolia e Durrësit (Gerland). Zhvillimi i radhitjes në hierarki («Τάξειςπροκαθεδρίας» ose «Ordo officiorum cattedrale») të metropoleve të Ilirikut nga shek. IV deri në shek.vii. Tabela III Numri i Rendit Nga fundi i shek. IV Numri i Rendit Nga fundi i shek. IV deri në fillim të shek. VI Numri i Rendit Nga fundi i shek. VI deri në shek. VIII 1 α 2 β 3 γ 4 δ 5 ε 6 ς 7 ζ 8 η Sardika Thesaloniki Larisa Korinthos Nikopolis Dyrrakion Kreta Skodra α β γ δ ε ς ζ η θ Thesaloniki Korinthos Larisa Nikopolis Kreta Dyrrakion Skoupi Iustiniani Sardika Skodra ose α β γ δ ε ς ζ η θ Thesaloniki Korinthos Kreta Dyrrakion Nikopolis Larisa Sardika Skodra Skoupi Burim të rëndësishëm historik, lidhur me organizimin kishtar, si dhe gjeografinë kishtare të perandorisë përbën Synekdemos i Hieroklis 7121, qëdallon në mënyrë thelbësore nga shkrimet formale kishtare 123, por i marrë në krahasim, na ofron njohuri të rëndësishme lidhur me ndarjen, rendin dhe numrin e eparkive kishtare. Ky dokument antik ishte një tekst i datuar në periudhën e Justinianit dhe shërbente si një vade mecum për punonjësit e administratës shtetërore, të cilëve u duhej ta mbanin gjithmonë me vete si busull, për të njohur eparkinë e qytetet e rajonit që mbulonin. Në këtë tekst 8 gjejmë rajonin në studim të jetë përshkruar si Eparkia e Epirit të Ri 127 (Epirus Nova) 9, nën (udhëheqjen e) Konsilarit, (me) 9 qytete: S. Eustratiades, Nea Sion, G, 1931, fq Heroklis - Grammatikos (Ιεροκλής - Γραμματικός) i takon kategorisë së mësuesve profesionistë të arsimit grek dhe latinë, të cilët paguheshin mirë nga shteti dhe ishin të liruar nga taksat e fitimit, në periudhën e hershme bizantine Hieroclis ishte Bizantin, i cili duket të jetë autori i katalogut Synekdimos, ku radhiten 64 eparki, 912 qytete të Perandorisë Bizantine në shekullin VI. Të dhëna mbi jetën e tij deri më sot nuk njohim, ndërkohë që ai pranohet të ketë shkruar veprën e tij përpara v. 535, d.m.th.në periudhën e Perandorit Justinian. Vepra e tij ka një ngjashmëri sipërfaqësore me botimet e administratës kishtare me të njëjtin emër, për këtë arsye dhe është ruajtur.sh. The Oxford Dictionary of Byzantium, fq. 930, λήμμα Hierocles. 84

97 Në këtë tekst 10 gjejmë rajonin në studim të jetë përshkruar si Eparkia e Epirit të Ri 123 (Epirus Nova) 11, nën (udhëheqjen e) Konsilarit, (me) 9 qytete: Dyrrakion ose Epidamnos, Skampa, Apollonia, Boules (Bylis), Amantia, Pulherupolis, Aulona, Lyhnida mitropli, Listron dhe Skepon. Tabela II SYNECDEMVS HIEROCLIS No. në Origjinal Numri i Eparkis ë Epirus Nova Sot emërtimi 8 ιγ XIII Eparkia e Epirit të Ri, nën konsularin, Dyrrakion ose ndonjëherë 9 qytete Epidamnos Durrës 2 Skampa Elbasan 3 Apollonia Apollonia 4 Boulis Bylis 5 Amantia Amantia 6 Pulherupolis Berat 7 Avlon Vlorë 8 Mitropoli Avlinidos Listron dhe Skepon 9 Vepra më e rëndësishme e Heraklisit u botua nga G. Parthey (Hieroclis Synecdemus, Berlin, 1866) dhe nga A. Burckhardt (Hieroclis Synecdemus, Leipzig, 1893). Botimi i fundit që konsiderohet dhe më i saktë dhe ky version ishte redaktuar nga E. Honigmann (Le Synekdèmos d Hiéroklès et l opuscule géographique de Georges de Chypre, Brussels, 1939) Hieroclis ishte Bizantin, i cili duket të jetë autori i katalogut Synekdimos, ku radhiten 64 eparki, 912 qytete të Perandorisë Bizantine në shekullin VI. Të dhëna mbi jetën e tij deri më sot nuk njohim, ndërkohë që ai pranohet të ketë shkruar veprën e tij përpara v. 535, d.m.th.në periudhën e Perandorit Justinian. Vepra e tij ka një ngjashmëri sipërfaqësore me botimet e administratës kishtare me të njëjtin emër, për këtë arsye dhe është ruajtur.sh. The Oxford Dictionary of Byzantium, fq. 930, λήμμα Hierocles Vepra më e rëndësishme e Heraklisit u botua nga G. Parthey (Hieroclis Synecdemus, Berlin, 1866) dhe nga A. Burckhardt (Hieroclis Synecdemus, Leipzig, 1893). Botimi i fundit që konsiderohet dhe më i saktë dhe ky version ishte redaktuar nga E. Honigmann (Le Synekdèmos d Hiéroklès et l opuscule géographique de Georges de Chypre, Brussels, 1939). 85

98 Peshkopatat Listron dhe Skepon, janë të paidentifikuara deri më sot që shkruhet ky studim. Ndoshta me studimet e reja do të mund të zbulohet selia e tyre si dhe shtrirja gjeografike. Në veprën De Thametibus (Rreth Themave dhe Administrates Perandorake) të Konstandin Porfyrogenitos 12, gjejmë një burim të rëndësishëm lidhur me statusin, organizimin administrativ, atë kishtar, për qytetet dhe prejardhjen e emrave të tyre, në Perandorinë Bizantine në përgjithësi dhe në Epirin e Ri (Epirus Nova) - Themen e Durrësit në veçanti. Në dokumentin e Notitias 13 e njohur si Notitia Ikonoklaste 14 të botuar nga studiuesi J. Darruzess, vërejmë rreshtimin e peshkopatave si më poshtë: Tabela IV Janë shënuar peshkopatat e Epirit të Ri, - Epiri i parë sipas Synekdemos, botuar nga Honigmann, faqe 4-5. N/NOT. E Origjinali Shqipërim 300 ΙΔ 14 Eparkia e Epirit a (Nova) α a Δυρράχιον Μητρόπολις Durrësi Metropoli 301 β b ο Θάμνης[Επιδάμνου] i Thamnes (Epidamnos) 302 γ c ο Σκάμπις i Skampis it 303 δ ο Λυκινίδου (Λυχνίδου) i Lykinid -ës (Lyhnida) 304 ε ο Αμαντίας i Amantia s 305 ς ο Βύλλις (Βούλλος) i Bylis it 306 ζ ο Ατράδου i Atrados 307 η ο Αυλωνίας i Avlonës (Vlora) 308 θ ο Ακροκεραυνίας i Akrokerauni se E. Honigmann, Le Synekdemos de Hierocles et l opuscule Geographique de George de Chypre, Bruxelles Teksti gjendet në një dorëshkrim të vjetër të shek. XIV, që është Parisienne 1555A, konteksti i të cilit nuk jep asnjë të dhënë lidhur me origjinën e Notitias. Tek kjo e fundit mund të përcaktojmë një përzierje, ku predominojnë broshurat e shkrimeve kishtare, në përgjithësi ato janë anonime dhe janë të përfshira në koleksione të shpërndara. Pasaktësia është në kontrast me rregullsinë, duke e bërë kështu shkrimin të dallojë nga tekstet formale zyrtare. Kopjisti nuk ka shtuar shumë gabime prej atyre që ka gjetur në modelin e tij. Ai gjithashtu nuk duhet të ketë qenë aq i zoti sa të modifikojë një tekst shumë të ndryshëm nga lloji i teksteve të kësaj kategorie shkrimesh. Pjesa më e madhe e gabimeve vijnë nga e njëjta gjini shkrimi. Vetëm se proporcionet ndryshojnë njëra nga tjetra. Vetë dorëshkrimi do të kërkonte një studim të përgjithshëm, për të përcaktuar pozicionin e kopistit me tekstet e tjera. Krahasimi me notitiat e tjera do të mjaftojë këtu për të dalluar ndryshimin që ekziston ndërmjet burimeve të ndryshme. Trajtimi i ndryshëm i tyre në bazë të origjinës prejardhëse dhe sipas pjesëve të Notitias dhe vendit që zë ky tekst tek notitian arkaike Marrëdhënia me një akt të veçantë të Perandorëve Izaure, i njohur nga Gelzer vërtetohet nga Konidari dhe hipoteza e tij unike për rindërtimin e këtij akti imagjinar. Vetë varësia e informacionit të kryqëzuar me të dhëna nga burime të ndryshme që janë gjetur e rrëzon këtë metodë. 86

99 Konsensusi i Patriarkëve të Lindjes ishte i nevojshëm për zgjidhjen e çështjeve të përgjithshme, të besimit ose të kanoneve kishtare me gjithë prestigjin e zgjeruar të froneve të Romës së Vjetër e asaj të Re në Kishat e perëndimit dhe të lindjes përkatësisht. Ky fenomen zhvillohet brenda Pendarkisë gjatë shekujve VIII dhe IX, deri aty sa lehtëson polarizimin e konkurrencën midis Romës së Vjetër e Romës së Re. Shkalla e tensionit të kësaj konkurrence nxitet pa sukses në periudhën e udhëheqjes së perandorit ikonoklast Leon III ( ), i cili me vendimin hakmarrës, kundër papëve - besimtarë të ikonave (ikonofilë), kërkon të aneksojë edhe nga ana kishtare eparkitë e Ilirikut Lindor 133 dhe të Italisë së Jugut 15, e t i vendosë nën juridiksionin e Konstandinopolit ( ), gjë e cila do të shkaktojë krizë të brendshme në marrëdhëniet Romë Konstandinopol, por njëkohësisht shpërbën strukturat kryesore të politikës perëndimore të Perandorisë. Froni Papal, tashmë i izoluar nga Bizanti, në një anë, e përqendroi vëmendjen tek Frangët, këtë fuqi të re të krijuar dhe në anën tjetër, ushqeu autoritetin papal, duke u mbështetur në pseudodokumente (dhurimi pseudo-konstandinës, dekretet e pseudo-isidorëve) për të arritur neutralizimin e ndonjë përplasjeje me perandorin. Karakteristikë e kësaj autonomie ishte fakti që Papa Adrian nuk i pranoi dyshimet e Karlmanjit për vendimet e Sinodit të VI (787) lidhur me nderimin e ikonave të shenjta, por në letrën e tij drejtuar mbretit të frangëve nuk kundërshtoi autoritetin ekumenik të sinodit për të mbështetur planet politike të Karlmanjit kundër Bizantinëve. Me të vërtetë pas periudhës Ikonoklaste (843) dhe gjatë gjithë shekullit të VIII, shkak për tensionet në marrëdhëniet midis Romës dhe Konstandinopolit ishte pretendimi i drejtë papal, që iu paraqit perandorit bizantin dhe patriarkut ekumenik, mbi kalimin nën juridiksionin e fronit papal të eparkive të Ilirikut dhe të Italisë së Jugut. Këto pretendime hasën kundërshtimin nga ana e patriarkut të Konstandinopolit ( ) duke shkaktuar pakënaqësi të madhe në radhët e hierarkisë së Patriarkatës Ekumenike dhe nuk la asnjë mundësi për kompromis reformimi. Përplasjet me karakter juridiksional gjithmonë e vështirësonin funksionimin normal të Pentarkisë së patriarkëve, por konkurrenca e zgjatur midis Romës së Vjetër e Romës së Re gjithmonë shndërrohej në konfrontim midis Kishave të Lindjes dhe të Perëndimit. Refuzimi i menjëhershëm, i pretendimeve të Papës, përbënte pikën e përbashkët të politikës kishtare sa të shenjtit Fotios, aq dhe të patriarkut të zellshëm Ignatios, gjë e cila u vulos me vendimet e Sinodit Ekumenik të Konstandinopolit ( ), vendim i cili ratifikon rivendosjen e të shenjtit Fotios në fron. Me kanonin 1 të këtij sinodi konsolidohet pavarësia e plotë e secilit fron, të Romës dhe të Konstandinopolit në administratën e Kishave, përkatësisht të Lindjes dhe të Perëndimit, si dhe ndaloi cilëndo ndërhyrje të njërit në juridiksionin e tjetrit. Pasojat e ndarjes së juridiksioneve si më sipër, me ndarjen gjeografike të autoriteteve administrative të dy froneve, mund të komentohej si një zhvillim negativ, lidhur me funksionimin e institucionit të Pendarkisë së patriarkëve, pasi nga njëra anë nuk përmenden patriarkanat e tjera të lindjes (Aleksandria, Antiokia Jerusalemi), e nga ana tjetër indirekt, nuk u krijohet mundësia e autonomisë së plotë Kishave të Lindjes dhe të Perëndimit, përfshirë këtu të gjitha fushat e jetës kishtare, kur në fakt një autonomi e tillë ishte e huaj për frymën e institucionit të Pendarkisë së patriarkëve. Ndarja gjeografike Lindje Perëndim, në administratën e Kishës, praktike e cila ishte ndaluar me dekret nga Sinodi V Ekumenik (553), tashmë bëhet kriter kanonik, me qëllim neutralizimin e përplasjeve dypalëshe midis Romës dhe Konstandinopolit. Me këtë kanon, kufijtë kishtarë midis Mansi,JD Sacrorum Conciliorum Nova Amplissima Collectio, Vol VII, Parisiis, ,

100 Lindjes dhe Perëndimit formojnë dy qarqe heterocentral me juridiksion të pavarur, brenda të cilëve, u fuqizua tendenca e izolimit në vetvete të dy froneve, të Romës dhe të Konstandinopolit. Duhet shënuar se juridiksioni papal shtrihej jashtë kufijve të perandorisë së Lindjes si dhe interesave të saj. Eparkitë bizantine që ndodheshin në Italinë e Jugut përbënin tashmë të vetmen përplasje për juridiksion ndërmjet dy froneve. Refuzimi i menjëhershëm, i drejtpërdrejtë i pretendimeve të Papës nga Patriarku i Konstandinopolit, lidhur me rajonet e eparkisë së Ilirikut Lindor dhe të Italisë së Jugut, tregon kundërshtimin e udhëheqjes së fronit Ekumenik për çdo lëshim dhe në anën tjetër, e drejton zgjidhjen përfundimtare të çështjes së juridiksionit, në perspektivën e mbizotërimit të Kristianizmit në tërë Ekumenin, e atëherë perandori bizantin, do të ishte ai që do t u ndante juridiksionet të pesë froneve Patriarkene Notitiat janë të gjitha anonime; ndryshimet nuk varen nga një dekret zyrtar apo prej publikimit të listës nga autoritetet, por mundësia e përpilimet; Notitia 7 nuk është përjashtim, pasi nuk e njohim tekstin e saj autentik që është raporti brenda listave te Notitia e udhëzimeve 7 dhe Dekretin e patriarkut Nicolas. Kritika nuk është, megjithatë, mjaft të vështirë të përballet rritet, pasi lista e qyteteve, të paktën deri në fund të shekullit të 12-të, rritet nga poshtë në mënyrë që rendi i përparësisë gjithashtu jep datën relative të krijimit të metropoleve; kjo rregullsi nuk është e verifikueshme në listën e qyteteve. Datimi i sakte mund të vijë vetëm nga llogaritjet e jashtme,të tilla si shënimet në anë të faqes. trajtime të ndryshme brenda tekstit. Notitia 1 :deri në fund të shekullit të 9-të. Notitia 2-4, 5-6 :trajtime të ndryshme të Notitia gjatë shekullit të 9-të. Notitia 7:fillimi i shekullit të 10-të. Notitia 8, 9 dhe 10:zhvillimit i të mëparshmes, deri në fund të shekullit 10-të. Notitia 11: zhvillimi i mitropolive deri në fund të shekullit të 11-të. Notitia 12 dhe 13 (14 pjesërisht):progresi gjatë shekullit të 12-të. Notitia15 :qytete dhe kryepiskopite nga fundi i 12-të dhe në fund të shekullit të 13-të. Notitia16-20 :Redaktim i shekullit të 14-të. Notitia21 : i takon shekullit të 15-të dhe fillimit te periudhës turke. Që nga këto tekste nuk kanë avantazhin të kenë një datë të saktë, ashtu si psh. dekretet perandorake apo ato patriarkale, kritika mund të përdorin pa marrë parasysh traditën e tyre të dorëshkrimit dhe përbërjen. Kështu, Notitia 3 dallohet jo vetëm për drejtshkrim kurioz, që kopja e vetme e shekullit të 14 nuk mund të na e shpjegoje, por zbulohet nga ndërshthëniet, krahasohet me notitia me të vjetra (1, 2, 4) dhe Notitia7.Notitia10, e cila ka numrin më të madh të kopjeve, nuk ka asnjë dorëshkrim të mëparshme në shekullin e 13-të; këtu është kopje për përcaktimin e 134.Mansi 88

101 arketipit. Në asnjë farë menyre dallimet që vërehen ndërmjet listave nuk janë shpjeguar nga mekanizmi kopjimit; Hartuesit ndërhyjnë dhe kryejnë shtesa, fshirje dhe Annotations që e modifikojnë archetypin supozuar të shekullit të 10-të. Shqyrtoni rastin shumë të ndryshme të Notitia14, ku emri i autorit dhe data e saktësi (nga 1142 deri 1143, sipas parathënie e shkurtër fillestar) duket se përbën një avantazh të veçantë; ajo duhet të jetë zhgënjyer, sepse modeli i dëmtuar përdorur nga Nil Doxapatris është e vulosur nga një kopje, të Berolinensis përdorur nga H. Gelzer (shih fq. 155). Murgu Sicilian sigurisht nuk mori pjesë arkivat patriarkale për të hequr këtë kopje shumë të keqe të Notitia12. Klasifikimi i të dhënave në mënyrë kronologjike dhe sipas afiniteteve të tyre tekstuale kryesisht fshin efektet e grupimeve artificiale për shkak të hartuesit, por ka ende kontradikta midis palëve. Nga fillimi ndodhin mosmarrëveshjet mes tri pjesë të njëjta udhëzimet. Për shembull Mesembria është xhamadan në regjistrat 1 deri 4 si kryepeshkopi dhe si peshkopi i Adrianopojës; Notitia7 nuk ka më xhamadan, tregon se një ndryshim është bërë së fundi. Por pas shekullit të 10-të ende mund të jetë xhamadan gjetur, madje edhe në mes të dy listat e thjeshta të qyteteve dhe Kryedioqezat; dhe 16 rekord, kështu që shpesh kopjuar në librat e shekullit të 14-të, ka tre xhamadan dukshme (Mileti, Sèlybria, Apros) dhe një latent Germania metropol i katërt nuk ndryshojnë Kryepeshkopatën e Gërmisë. Nëse do të kishte mbajtur në botimin e grupeve të ndryshëm për shkak të hartuesit, do të ishte kaos: kështu 10 rekord Parthey ka një listë të qyteteve dhe Arqidioqezat deri në shekullin e 13 (për ne të vini re 15) ndërkohë që lista e saj është peshkop më parë, në shekullin e 10 ka përfunduar, me ndërshthëniet (për ne të vini re 10, a recensionit). Duke lexuar tre pjesë së bashku në redaktimin Parthey përfunduam konsiderohet si një përbërje të vetme. Disavantazhi që shpesh ka rezultuar nga një herë takim, emri i autorit apo vitit, data u shtri në të gjitha pjesët e përbërjes, ndërsa ajo kishte qenë vlerësuar nga indekset individuale në përgjithësi prania e tillë dhe një emër të tillë është ndër qytetet, në mesin e kryepeshkopët, në mesin e peshkopëve; në fakt kjo është lista e qyteteve që ishin kryesisht të kënaqur, dhe peshkopatat e cila ishte më pak i verifikueshëm. Pasi pranoi karakterin dhënë pas librave e listave sipas mënyrën e tyre të transmetimit nga shekulli i 10-të, kritika historike nuk mund të jetë i kënaqur me një datë dhe të zbatohet për të gjithë, por ajo duhet domosdoshmërisht të vazhdojë për krahasimin e listave të ndryshme dhe kontrolli i tyre nga burimet e jashtme. Kritikat e brendshme zakonisht siguron të dhëna të mjaftueshme për të shpjeguar risitë, prania ose mungesa e një emri dhe një emër të grupit në një udhëzim të veçantë. Merrni për shembull listën e peshkopatave të Kretës. Kjo listë është për herë të parë në fletëpalosjes 2, të cilat thjesht riprodhon listën e qyteteve Hierokles (shih fq 15.); një tjetër listë, që rrjedhin nga ajo e Këshillit të 787. Notitia 3 Teksti gjendet ne nje doreshkrim te vjeter te shek.xiv qe eshte Parisienne 1555A, konteksti i të cilit nuk jep asnjë të dhene lidhur me origjinen e Notitia s. Tek kjo e fundit mund të përcaktojme nje perzierje, ku predominojne broshurat e shkrimeve kishetare, ne pergjithesi ato jane anonime dhe jane te perfshira ne koleksione te shperndara. Pasaktesia është në kontrast me rregullsinë, duke e bërë kështu shkrimin të dalloje nga tekstet formale zyrtare. Kopjisti nuk ka shtuar shumë 89

102 gabime prej atyre që ka gjetur ne modelin e tij. Ai gjithashtu nuk duhet të ketë qene aq i zoti sa të modifikoje një tekst shume te ndryshem nga lloji i teksteve te kesaj kategorie shkrimesh. Pjesa me e madhe e gabimeve vijne nga e njejta gjini shkrimi. Vetëm se proporcionet ndryshojne njera nga tjetra. Vete doreshkrimi do të kërkonte nje studim të përgjithshem për të percaktuar pozicionin e kopistit me tekstet e tjera. Krahasimi me notitiat e tjera do të mjaftoje ketu per te dalluar ndryshimin që ekziston ndermjet burimeve të ndryshme. Trajtimi i ndryshem i tyre në bazë të origjinës prejardhese dhe sipas pjeseve të Notitia s dhe vendit që zë ky tekst tek notitia n arkaike. Që nga koha e publikimit nga De Boor kjo Notitie ka fituar emrin e saj Ikonoklaste gje e cila eshte shume e natyrshme. Kjo ndodh per aresye te lidhjes se supozuar qe ekzistonte ndermjet ketij teksti dhe te atij mbi aneksimin perfshirjen e Illyricum ne Perandorine Bizantine ne shekullin e tete VIII. Tjeter gje eshte nje aneksim territorial qe i takon rendit qe ishte fenomen politik, tjeter gje eshte nje njesi administrative, raporti i se ciles me nje veprim historik nuk mund te jete i bazuar vecse mbi nje akt autentik ose nje akt i cili ruan shenjat e pagabueshme te origjinalitetit. Titulli kryesor na informon mbi ndarjen sipas tre shkalleve gradeve te para te hierarkise Ekklisiastike qe jane Patriarkatet, mitropolite dhe Autoqefalet. Ne nentituj shfaqen vetem mitropolitet dhe autoqefalet. Persa u takon sufragjenteve te harruar, qe nuk jane shenuar tek titulli kryesor, ketu permenden si nen tituj te pjeses se katert. Secili autor tregon, sipas menyres se tij, lidhjen e se teres. Notitiat per sa i takon stilit ne tre seksionet e para, ofrojne nje paraqitje identike: -numri i kreut, mënyra e emertimit të eparkise, permendja e nje selie te varur. Në listat e sufraxhenteve elementi dallues është titulli qëmbannje eparki,keshtu ne se peson nje renie progresive, etapa e parë është braktisja. Në fillim, perpiluesi adapton stilin e Hierokles, i cili permend vetem qytetet, ndersa Notitia 1 specifikon ειτοι επισκοπάς, por cilidoqofte burimi i përdorur për të hartuar listën me keto qytete, përpiluesi ka uniformizuar prezantimin duke shtuar nyjen e gjinise mashkullore përpara emrit të qytetit te permendur. Pas listes së zakonshme te patriarkeve secila pjese ndjek nje plan te vecante, qe mbizoterohet nga nje ide e pergjithshme, qe ishte inegrimi i selive te reja dhe sidomos atyre perendimore, në listen arkaike te Patriarkatit te Konstandinopolit. Mungesa e ekuilibrit midis listes sëmitropoleve si dhe të mitropoleve të tjera që kane sufraxhente tanime e dalluar në Notitia 2 shfaqet këtu me një pështjellim te vertete per me teper dhe supozohet dhe se degradimi i arketipit ka theksuar pështjellimi sa më tepër i afrohemi fundit të tekstit perpiluesi mban një pergjegjesi të madhe lidhur me menyren e perpilimit, gabimet etj. Lista e mitropoleve ndjek me saktesi nje prej listave te Koncilit te v

103 Per sa i takon kontekstit historik, sipas Darruzes teorikisht hartimi do te mund te behej ne cilendodate pas Koncilit te 787 -es dhe perpara shek XIV -te date e doreshkrimit unik. Megjithate gabimet e kopjes, te zakonshme ne doreshkrimet e notitiave arkaike dhe permbajtja e pergjithshme tregojne qarte qe vepra i takon shekullit IX. Ceshtja e ndarjes administrative dhe asaj ne eparki eshte studiuar gjate periudhes se hershme dhe te mesme bizantine dhe me plote ne periudhen e Komneneve. Peripecite e shumefishta njera pas tjetres, te cilave iu nenshtruan territoret e Perandorise Bizantine me pushtues te ndryshem, - ndryshojne njera pas tjetres organizmat administrative te cilet deshmojne per paqendrueshmerine dhe mungesen e nje drejtimi politik te unifikuar ne udheheqjen qendrore. Krijohen brenda teresise se shtetit thellesisht te centralizuar shtete apo njesi te veteadministruara, burimet e pakta ekzistuese na krijojne veshtiresi gjate kerkimit studimor shkencor dhe si vivjim per studimin ne fjale. Ky studim ka per qellim te parashtroje te dhenat e burimeve te gjetura lidhur me organizimin administrativ te shtetit Bizantin, te cilat jane rezultat i kerkimeve studimore relativisht te gjata ne kohe, me te dhena lidhur me njesite e hershme administrative, si eparkite si dhe lindjen e zhvillimin e njesive te reja, te ndjeke lindjen, ecurine dhe perhapjen e tyre gjeografike. Kjo per secilen njesi administrative ne vecanti dhe se fundi te rzultoje brenda mundesive qe na japin të dhenat dokumentat (gjetjet arkeologjike) mbi politiken e ndjekur në perandorine e Nikaias në Bizant e më pas në Dinastinë e Palaiologeve. Notitia 3 Ikonoklaste Rradhitja sipas rendit ne hierarki e Oshenareve: Patriarke, mitropolite dhe autoqefale Patriarkana: 1. a` i Romes 2. b` i Konstandinopolit 3. c` i Aleksandrise 4. d` i Antiokise 5. e` i Ieruzalemit 91

104 No nj.adm emri ne emri ne shqip emri ne origjinal Mitropoliti N in.kish. origjinal selia e Mitr. 6 α eparkia Καππαδοκία e Kapadokise ο Καισάρειας i Qesarise 7 β eparkia Ασία e Azise ο Εφέσου i Efesit 8 γ eparkia Κύπρος e Qipros ο Κωνσταντίας i Konstandise 9 δ eparkia Ευρώπη e Europes ο Ηρακλείας Θράκης i Heraklise se Thrakes 10 ε eparkia (Γαλατία) e (Galatise) ο Άγκυρας i Ankarase 11 ς eparkia ( Ελλησπόντο) e (Helespondit) ο Κυζίκου i Kyzikut 12 ζ eparkia Λυδίας e Lydise ο Σάρδεων i Sardes 13 η eparkia Βιθυνίας e Vithynise ο Νικομηδείας i Nikomedias 14 θ eparkia Κρήτης e Kretes ο Γορτύνης i Gortines 15 ι eparkia Βιθυνίας e Vithynise ο Νικαίας i Nikese 16 ια eparkia Μακεδονίας e Maqedonise ο Θεσσαλονίκης i Selanikut 17 ιβ eparkia Βιθυνίας e Vithinise ο Χαλκηδόνος i Kalcedonise 18 ιγ eparkia Παμφυλίας e Pamfilise ο Σίδης i Sides 19 ιδ eparkia [ ] [ ] ο Σαρδηνίας i Sardenjes 20 ιε eparki Ηπείρου α` e Epirit a` ο του Δυρραχίου i Durrësit a 21 ις eparkia Καππαδόκων β e Kapadokeve b ο Τυάνων i Tianon 22 ιζ eparkia Ελενοπόντου e Helenopondit ο Αμασσείας i Amaseias 23 ιη eparkia Καππαδόκωνβ e Kapadokeve b ο Μωκισσού i Mokissos 24 ιθ eparkia Παφλαγωνίας e Paflagonise ο Γαγγρών i Gangres 25 κ eparkia Ονωριάδος e Onoriades ο Κλαυδιουπόλεως i Klaudiopolisit 26 κα eparkia Πόντου ο Νεοκαισάρειας i Cezarise se Re Πολεμωνιακού 27 κβ eparkia Γαλατία β e Galatise b ο Πισινούντων i Pisinoundes 28 κγ eparkia Λυκίας e Lykise ο Μύρων i Myreve 29 κδ eparkia Φρυγίας e Frygise ο Λαοδικίας i Laodikise Καπατιανής Kapatiani 30 κε eparkia Φρυγίας e Frygise ο Φρυνάδων i Frynades Σαλουταρίας Salutarias 31 κς eparkia Πισιδίας e Pisidias ο Αντιόχειας i Antiokise 32 κζ eparkia Καρίας e Carias ο Σταυρουπόλεως i Stavroupolisit 33 κη eparkia Λυκαονίας e Lykaonias ο Ικονίου i Ikonise 34 κθ eparkia Παλαιάς e Epirit te ονικοπόλεως Nikopolis Ηπείρου Vjeter 35 λ eparkia Παμφυλίας e Pamfylise ο Πέργης i Perges 36 λα eparkia Αρμενίας β e Armenise b ο Σεβαστείας i Sebastise 37 λβ eparkia Ροδόπης e Rodopit Ταραϊανουπόλεω i Trajanopolisit ς 38 λγ eparkia νήσων e Ishujve ο Ρόδου i Rodhosit [Κυκλάδων] [Cikladike] 39 λδ eparkia Λαζικής e Lazit ο Φάσιδος i Fsides 92

105 40 λε eparkia [Αι]μιμόντου [He]mimontu ο i Adrianopolisit Αδριανουπόλεως 41 λς eparkia Φρυγίας e Frygise ο Ιεραπόλεως i Herapolisit Καπατιανής Kapatiani 42 λζ eparkia Γοτθίας e Gotthise ο Δόρου i Dorou 43 λη eparkia Σικελίας e Siqelise ο Συρακουσών i Sirakuzes 44 λθ eparkia Καλαβρίας e Kalabrise ο Ρηγίου i Regio 45 μ eparkia της δευτέρας e Thetalise se ο Λαρίσσης i Larises Θετταλίας dyte 46 μα eparkia Θράκης e Trakes ο i Filipoupolisit Φιλιππουπόλεως 47 μβ eparkia αυτής e asaj ο Μαρκιανουπόλεως i Markianoupolisit i Markianoupoli- 48 μγ eparkia Μεσοποταμίας e Mesopotamise ο Φιλίππων i Filipeve 49 μδ eparkia Σερδικής e Serdikis [ ] 50 με eparkia Αιμιμόντου e Hemomimont it ο Μαρκιανουπόλε ως sit 51 μς eparkia Ηπείρου e Epirit te Pare ο Κεφαλληνίας i Qefalonise πρώτης 52 μζ eparkia Πελοποννήσου e Peloponezit ο Κορίνθου i Korintit 53 μη eparkia Ελλάδας e Hellades ο Αθηνών i Athines 54 μθ eparkia Κεφαλίας e Qefalise ο Δελματίας i Delmatise Vërejmë se në këtë liste eparkia e Epirit a (Nova)e ka mitropolitin me seli në Durres. Së dyti, mbiemri percaktues (i mitropolitit) është i shoqëruar me nyjen e rasës gjindore, të gjinisë mashkullore «του», të gjuhës greke, gje e cila na tregon se kemi të bëjmë me Mitropolitin e Durresit, i cili perfshihet perkatesisht ne eparkine e Epirit a (Nova). Verehet gjithashtu se Epiri Vetus është ndarë në dy, i dyti merr emrin Epiri i Parë dhe ky i fundit ka mitropolitin dhe selinë në ishullin Qefalonia ΙΔ Eparkia e Epirit a α Durresi mitropoli 301 β i Thamnes <Epidamnos> 302 γ i Skampes 303 δ i Liknides <Lyhnidu> 304 ε i Amantias 305 ς i Bylis <Bullides> 306 ζ i Atradu 307 η i Aulones 308 θ i Akroqeraunise 93

106 Qendrat qytetare, të banuara nën juridiksionin e mitropolive N/NOT.E Origjinali 300 ΙΔ Eparkia e Epirit a (Nova) α Δυρράχιον Μητρόπολις Durresi Metropoli 301 β ο Θάμνης[Επιδάμνου] i Thamnes (Epidamnos) 302 γ ο Σκάμπις i Skampis it 303 δ ο Λυκινίδου (Λυχνίδου) i Lykinid -es (Lyhnida) 304 ε ο Αμαντίας i Amantia s 305 ς ο Βύλλις (Βούλλος) i Bylis it 306 ζ ο Ατράδου i Atrados 307 η ο Αυλωνίας i Avlones (Vlora) 308 θ ο Ακροκεραυνίας i Akrokerauni se 14 Notitia 7, Akti i Nikollës së Vjetër dhe rendi hierarkik i mitropolisë së Durrësit. Akti që i atribuohet Nikollës të Vjetrit, unik në llojin e vet, dëshmon ligjësimin e një detyrimi, qëllimi i të cilit ishte të fuste mitropolitë perëndimore në shkallët e përfaqësimit të hierarkisë bizantine. Për nga data dhe përmbajtja e saj kjo recetë përbën pikën kryesore të historisë të tekstit të Notitia ve. Autori i Regestes 135 e vlerëson tekstin si akti ligjërimi, ose parathënie e taxis-it, me një lloj hezitimi si rrjedhojë logjike e natyrës së tekstit; por meqenëse bëhet fjalë për të vetmin katalog të publikuar nga Patrikana do të ishte e kotë të spekulohej mbi formën origjinale të dekretit dhe të këtij ligji detyrues. Në kundërshtim me këtë, përcaktimi përmban një përmbysje të termave peshkopata dhe kryepeshkopata të varura nga Konstandinopoli, në të cilat peshkopatat nuk janë zhvendosur në mënyrë të thjeshtë, por realisht me tepri 136. Autori J.Darruzes në përpjekjen për zbërthimin e dokumenteve kishtare shënon se shpjegimi paraprirës i këtij teksti ligjor tregon qartësisht që patriarku interesohet për qytetet që kanë një peshkop në krye, një arkiereas (kryeprift), peshkop të shquar; në këtë kontekst, αρχιερωσύνη në kuptimin e zakonshëm të termit, tregon autoritetin në rangun priftëror të mitropolitëve dhe të arkipeshkopëve, që presin shenjtërimin e tyre prej dorës së patriarkut; ky i fundit nuk ka peshkopë drejtpërdrejt nën autoritetin e tij, siç tregon nga ana tjetër titulli i pjesës së tretë të informacionit, në të cilën kjo është një çështje peshkopësh, që janë nën varësinë e çdo mitropoliti. Fronët, prej të cilëve ai i patrikut dhe mitropolitëve, bashkë me perandorin e kanë të fiksuar rangun, janë ato të anëtarëve të sinodit që kanë të drejtë të ulen dhe të votojnë. Nga ana tjetër peshkopët e thjeshtë

107 Autori i Regestes 135 e vlerëson tekstin si akti ligjërimi, ose parathënie e taxis-it, me një lloj hezitimi si rrjedhojë logjike e natyrës së tekstit; por meqenëse bëhet fjalë për të vetmin katalog të publikuar nga Patrikana do të ishte e kotë të spekulohej mbi formën origjinale të dekretit dhe të këtij ligji detyrues. Në kundërshtim me këtë, përcaktimi përmban një përmbysje të termave peshkopata dhe kryepeshkopata të varura nga Konstandinopoli, në të cilat peshkopatat nuk janë zhvendosur në mënyrë të thjeshtë, por realisht me tepri 136. Autori J.Darruzes në përpjekjen për zbërthimin e dokumenteve kishtare shënon se shpjegimi paraprirës i këtij teksti ligjor tregon qartësisht që patriarku interesohet për qytetet që kanë një peshkop në krye, një arkiereas (kryeprift), peshkop të shquar; në këtë kontekst, αρχιερωσύνη në kuptimin e zakonshëm të termit, tregon autoritetin në rangun priftëror të mitropolitëve dhe të arkipeshkopëve, që presin shenjtërimin e tyre prej dorës së patriarkut; ky i fundit nuk ka peshkopë drejtpërdrejt nën autoritetin e tij, siç tregon nga ana tjetër titulli i pjesës së tretë të informacionit, në të cilën kjo është një çështje peshkopësh, që janë nën varësinë e çdo mitropoliti. Fronët, prej të cilëve ai i patrikut dhe mitropolitëve, bashkë me perandorin e kanë të fiksuar rangun, janë ato të anëtarëve të sinodit që kanë të drejtë të ulen dhe të votojnë. Nga ana tjetër peshkopët e thjeshtë J. Darrouzes Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constandinopolitanae, Les Regestes des actes du Patriarcat de Constantinople. Vol. I Les actes des Patriarches. Fasc. II. Les Regestes de 715 a 1043, par V. Grumel. Έκδ. Socii Assumptionistae Chalcedonenses {1.Regestes, 598.}. 137«Πάντα τα έθνοι υποταγήναι έχουσι τω ευσεβεί κράτει των θεοπροβλήτων και μεγάλων βασιλέων ημών, και τούτο γενομένου, τότε, ως κελεύσι η κραταιοτάτη αυτού βασιλεία, ποιεί τακτικά και αποδίδωσιν, εκάστω τας οικείας ενορίας ακαινοτομήτους». Mekëtë frymë GrigoringaEfesosshkruanse «οπερίενοριώνλόγοςου κέχεινυνχώραν, Μησυγκεφαλαιουμένωνειςμιανβασιλείανομοιότροπονπάντων των αρχιερατικών θρόνων...» (Mansi, JD Sacrorum Conciliorum Nova Amplissima Collectio, Vol VII, Parisiis, , ). {sh.të shihet rituali i zgjedhjeve që i atribuohet Euthyme de Sardes (shek.ix): J.Daruzes, Documents inedits d eclesiologie byzantine, Paris 1966, p

108 Në fillim është çështje votash që i rezervohen anëtarëve të sinodit për zgjedhjen e një mitropoliti ose të një peshkopi, duhet të ketë qenë marrë në këtë kontekst në një kuptim të veçantë, për shembull një peshkop i destinuar për një territor të pabesë (barbar), që nuk dëshmon aspak se është mitropolit dhe që kishte praktikisht rangun e kryepeshkopit (autoqefal) vetëm nën varësi të patrikanës. Në fund rituali parashikonte zgjedhjet e peshkopëve të bëra në eparkitë prej mitropolitëve me sinodin e tyre, tek të cilët patrikana nuk kishte fare pjesë. Së fundmi, rituali dëshmon gjithashtu pozicionin e privilegjuar të 12 selive mitropolitane të cilat i gjen tërthorazi në Notitia 7, në të cilin selia e parë perëndimore, Siçilia, është saktësisht në rangun e tretë}. Veprimtaria kryesore e autoriteteve, ishte klasifikimi i selive perëndimore në hierarkinë bizantine. Sipas asaj që është paraqitur, ky ishte madje i vetmi veprim. Klasifikimi i mitropolive të reja të themeluara pas Hierapolis nuk paraqiste problem, pasi ato shtohen tek lista dora-dorës, asnjë mitropoli e themeluar pas Hierapolis, nuk e tejkalon rangun e Hierapolisit dhe deri në fund të shekullit XII asnjë mitropoli e themeluar pas patriarkut Nikolas I, nuk e tejkalon Euchaita. Mitropolitë perëndimore, përkundrazi, të cilave nuk u njihet rangu, veçse prej listave sinodale, që qëndrojnë në bazë të kritereve të ndryshme përfaqësimi, duhet të përbënin objekt vlerësimi të ri dhe arbitrar, pasi ato po pështjellonin rendin e vendosur dhe kundërshtonin të drejtat e vjetra brenda Kishës Bizantine. Është e mundur që me këtë rast selitë me gradë më të ulët se Hierapolis të mos kenë qenë vendosur tamam sipas rendit të vjetërsisë. Mitropolia e Euchaitas kalon për nga themelimi si më e vona, por ky fakt është larg të qenit i vërtetë, pasi që prej vitit 879 shfaqen gjithashtu Katane, Hagia Seberina, Neai Patrai, dhe në Lindje, Kamachos dhe Mitylene. Për sa i takon kryepeshkopatave, datat janë gjithashtu të mjegullta. Ndonëse asnjë informacion nuk mban emrin e patriarkut Nicolas dhe informacioni për Leon të Urtin është apokrif, ashtu si ai i Pseudo- Epiphaneit, është e vërtetë që informacioni i 51 mitropolive (e fundit; Euchaita) dhe 51 kryepeshkopatave (e fundit; Kerkyra) është ai që i korrespondon ligjit të shpallur gjatë patriarkatit të parë të Nicolasit, nën mbretërimin e Leonit VI në vitin Në dukje ky ligj nuk do të ketë qenë vendosur menjëherë, po qe se do të gjykohej sipas shpeshtësisë dhe datës së kopjeve; janë dorëshkrimet e shekullit X dhe XI, të cilat riprodhojnë informacionin arkaik dhe disa recensione të informacionit 4, nga të cilët informacioni i shkurtër 5, më tej informacioni 6, mundet (këto të fundit) të zbresin deri në mes të shekullit X. Megjithatë, këto kopje përfaqësojnë një degë të vdekur dhe një traditë libreske, ndërsa listat evolutive, të cilat rreshtohen në lëvizjen reale të mitropolive kanë të gjitha për pikë nisjeje informacionin e fillimit të shekullit X, i cili është gjithashtu i vetmi që ka marrë një konfirmim zyrtar të qartë, nëse duhet të bazohemi për këtë tek i vetmi akt i ruajtur J.Darrouzes Notitiae Episcopatuum Ecclesiae 138. Les Regestes des actes du Patriarcat de Constantinople. Vol. I Les actes des Patriarches. Fasc. II. Les Regestes de 715 a 1043, par V. Grumel. Έκδ. Socii Assumptionistae Chalcedonenses

109 Është e mundur që me këtë rast selitë me gradë më të ulët se Hierapolis të mos kenë qenë vendosur tamam sipas rendit të vjetërsisë. Mitropolia e Euchaitas kalon për nga themelimi si më e vona, por ky fakt është larg të qenit i vërtetë, pasi që prej vitit 879 shfaqen gjithashtu Katane, Hagia Seberina, Neai Patrai, dhe në Lindje, Kamachos dhe Mitylene. Për sa i takon kryepeshkopatave, datat janë gjithashtu të mjegullta. Ndonëse asnjë informacion nuk mban emrin e patriarkut Nicolas dhe informacioni për Leon të Urtin është apokrif, ashtu si ai i Pseudo- Epiphaneit, është e vërtetë që informacioni i 51 mitropolive (e fundit; Euchaita) dhe 51 kryepeshkopatave (e fundit; Kerkyra) është ai që i korrespondon ligjit të shpallur gjatë patriarkatit të parë të Nicolasit, nën mbretërimin e Leonit VI në vitin Në dukje ky ligj nuk do të ketë qenë vendosur menjëherë, po qese do të gjykohej sipas shpeshtësisë dhe datës së kopjeve; janë dorëshkrimet e shekullit X dhe XI, të cilat riprodhojnë informacionin arkaik dhe disa recensione të informacionit 4, nga të cilët informacioni i shkurtër 5, më tej informacioni 6, mundet (këto të fundit) të zbresin deri në mes të shekullit X. Megjithatë, këto kopje përfaqësojnë një degë të vdekur dhe një traditë libreske, ndërsa listat evolutive, të cilat rreshtohen në lëvizjen reale të mitropolive kanë të gjitha për pikë nisjeje informacionin e fillimit të shekullit X, i cili është gjithashtu i vetmi që ka marrë një konfirmim zyrtar të qartë, nëse duhet të bazohemi për këtë tek i vetmi akt i ruajtur. Notitia 7 shënon tranzicionin ndërmjet periudhës arkaike, përgjatë së cilës lista e selive ka vazhduar pothuaj e pandryshuar dhe një periudhë evolucioni, gjatë së cilës listat do të jenë revizionuar me interval pak a shumë që u afrojnë njëra-tjetrës, dhe në të cilat informacionet fillojnë të zhvendosen për të formuar grupimet e ndryshme. Notitia 7 gjendet në gjendje të plotë vetëm në një dorëshkrim, B (Hierosol.Patr. 39), një kopje e të cilit (Metoch. S.Sepulcri 522) 139 ka shërbyer për botim. Përpjekja e druajtur në përfshirjen bashkë të selive perëndimore e realizuar në informacionin 2 nuk ka asgjë të krahasueshme me riklasifikimin e selive, për të cilin dëshmon Notitia 7 dhe që do të zotërojë deri në fund të shekullit XII. Akti i ruajtur i Nicolas Mystikos tregon në mënyrë të qartë që receta e re shënon anëtarët e peshkopatës, të cilët janë thirrur të marrin pjesë, me të drejta në mbledhjet sinodale dhe në pritjet zyrtare, domethënë, mitropolitët dhe kryepeshkopët. Tradita e dorëshkrimit nuk ka ruajtur dëshmi autentike për taksën sinodale të vendosur prej patriarkut dhe perandorit MANSI, po aty. 97

110 Meqenëse teksti i informacionit njihej vetëm nga një dorëshkrim i vetëm mund të besohej që ai ishte përfaqësuesi i taksës zyrtare; ndarja e traditës në grupe shumë të ndryshme nuk lejon të përcaktohet ekzemplari autentik, por kjo pasiguri nuk ka të bëjë me listën e vetë mitropolive. Thelbi i aktit patriarkan qëndron në dhënien e rendit hierarkik të mitropolive, duke futur këtu mitropolitë perëndimore; në të njëjtën kohë duhet fiksuar rangu i mitropolive të reja të krijuara në Orient. Duke pasur parasysh zhdukjen e dy mitropolive, lëvizja përmblidhet në tabelën që pason: tek 31 mitropolitë e vjetra shtohen 13 mitropoli perëndimore dhe 7 mitropoli lindore. J. Darrouzes Notitiae Episcopatuum Ecclesiae. (Hierosol.Patr. 39), (Metoch. S.Sepulcri 522) Mitropolitë Perëndimoret janë 12 sipas rendit: Thessalonikue, Larissa, Corinthe, Athenes, Patras, Dyrrachion, Hidrous, Hagia Seberina, Rhegion, Katane, Syracuse. Shen Mitropolitë Perëndimoret janë 12 sipas rendit: Thessalonikue, Larissa, Corinthe, Athenes, Patras, Dyrrachion, Hidrous, Hagia Seberina, Rhegion, Katane, Syracuse. Shen Mitropolitë Perëndimoret janë 12 sipas rendit: Thessalonikue, Larissa, Corinthe, Athenes, Patras, Dyrrachion, Hidrous, Hagia Seberina, Rhegion, Katane, Syracuse. shennë listën e dytë figuron shënimi me totalin e peshkopatave, si në Notitia 6; por duke u nisur prej 25 Ikonion, numrat kishin rënë tek modeli dhe kopisti e shënon këtë nëpërmjet...; ai i jep 10 për Thessalonikue, 14 për Larissa (...), 5 për Athenes, 10 Për Patras....} në kundërshtim me këtë, lista e kryepeshkopatave është ajo e Notitia 7 (51 Kerkyra). Me gjithë datën më të vonshme të kësaj kopjeje, koleksioni i saj përfshin një ekzemplar të vjetër pak a shumë të deformuar, dëshmia e të cilit nuk duhet neglizhuar 98

111 Tab.V, Darruzes, Notitia Perëndim Lindje 13 Sirakuza (Siçili) <Melitene> 16 Thesaloniki (Thessalia) 27 Korinti (Peloponez) 28 Athens (Hellade) Në 30 Sleukia (Pamfylia) 31 Rhegion (Kalabria) 32 Patras (Peloponez) 34 Larissa (Hellade) 35 Naupaktos (Nikopolis) 39 Filippes (Maqedonia) 42 Dyrrakium 43 Smirni (Azi) 44 Katana (Siçeli) 45 Amorion (Fryge) 46 Kamahos (Armeni) 47 Kotyaeion (Fryge) 48 Hagia Seberina (Kalabria) 49 Mitylene (Lesbos) 50 Nea Patra 51 Euchaita (Helenopond) tabelën V vërejmë se eparkia e Durrësit - selia e mitropolisë pëson një rënie dhe radhitet në numrin 42. Kjo do të thotë se përarsye të luftrave dhe periudhave të vështira politiko-ekonomike që kalonte autoriteti i tij pësoi njëfarë rënieje. Emrat që u janë dhënë provincave nuk përkojnë as 99

112 me emërtimet kishtare të vjetra, as me emrat civilë; disa janë të pasaktë (Thessalie, Nikopolis) 140, disa të tjera janë lënë në harresë (Epiri), dhe nuk është marrë mundimi të dallohen 3 eparkitë e Hellades dhe 2 të Peloponezit. Është e vërtetë, që këto të dhëna nuk figurojnë në listën e mitropolive dhe që eparkia është cituar vetëm në titujt e pjesës së tretë; meqë emrat nuk ndryshojnë në vazhdim, bëhet fjalë patjetër për një emërim zyrtar. Suffraxhentet. Lista e suffragantëve pëson një modifikim të thellë. Kjo përarsye të organizimit të ri të mitropolive. Mbeten veçse 31 eparki, sipas informacionit arkaik (totali prej 33 ndaluar tek Hierapolis) prej zhdukjes së eparkive të Hemimontit (Markianoupolis) dhe Armenisë Parë(Melitene); Eparkia e Lazikesë, mbijeton vetëm si emër është krejtësisht e rinovuar.për mitropolitë perëndimore, gjithashtu dhe atë të Illyricumit të Vjetër si dhe të Thrakes, Notitia 7 shënon një thyerje gati totale me traditën e mëparshme, informacionet injorojnë eparkitë e Thessalonikut, Korinthe, Athines, Patres, Larissas, Naupaktos, Dyrrachium, Philipes dhe Neai Patrai. Emrat e selive kanë ndryshuar krejtësisht me eparkitë e pastra bizantine si e Thrakes (Philippopolis) dhe e Hemimontit (Andrinopole). Listat episkopale të këtyre eparkive nuk duhen ballafaquar me informacionet e mëparshme, por me informacionet pasuese, siç e tregon në mënyrë të përkryer rasti i Thessalonikut, i cili është në fillim të një fazë të re të historisë së tij. Megjthatë listat e Siçilisë, Kalabrisë dhe Isaurisë qarkullojnë që prej shekullit IX. Atributi i renditjes të selive prej Nicolas I 141 dhe Leon VI mbështetet në radhë të parë në aktin sinodal, më tej në përmbajtjen e përgjithshme. Ndryshimet e regjistruara në këtë dokument shtrihen në një periudhë më të gjatë se një shekull, dhe një akt i zakonshëm i këtij patriarku dhe i këtij perandori ka ndodhur vetëm për gjatë patriarkatit të parë të Nicolas ( ). Argumentet për të sjellë datën në nuk krijojnë aspak bindjen për këtë Nikopolis është një emër subjekti: OIKONOMIDES, Listes, p. 351; zgjedhja e Thessaliesë për mitropolinë e Thessalonique e ka prejardhjen pa dyshim nga fakti që emri i Maqedonisë, i cili i shkon gjithashtu mitropolisë së Philippes, ishte sajuar në këtë eparki përpara se Thessalonique të futej brenda në sistemin bizantin; disa përcaktime dhe tituj të Illyrikumit mbijetojnë deri në fund të shekullit VIII: P.LEMERE, Philippes e la Macedonie Orientale al epoque chretiene et byzantine, Paris 1945 p } 141. J. Darrouzes Notitiae Episcopatuum Ecclesiae. 142.GRUMEL, Regestes, 598; autori kujton mungesën e kryepeshkopatës së Alanias krijuar nga Nicolas në 901 ose 902, por kjo kryepeshkopatë nuk është konstatuar gjithashtu në fund të shekullit X; sa për dëshminë e Philothee, i cili injoronte në vitin 899 këtë organizim të selive (kjo për të eliminuar një gjë që i takon Antoinen Kauleas) vetëm mund të thuhet që pamjaftueshmëria dhe arkaizmi i informacionit të Pseudo-Epiphaneit ndoshta u bënë të 100

113 padurueshme pas shfaqjes së këtij manuali zyrtar me etiketë perandorake; është një hipotezë e pastër që autori i Kletorologion të ketë gjetur apo konstatuar informacionet e Pseudo-Epiphaneit në arkivat perandorake, siç e pranon këtë Gelzer (dhe të tjerë në vazhdim të tij, por me nuanca të ndryshme).} Notitia 10 Tabela e mitropolitit dhe peshkopët Notitia numër 10 e Parisunus Codex, e botuar nga J. Darruzes, me të dhënat e saj na plotësojnë hartën e gjeografisë kishtare të Mitropolisë dhe Themes së Durrësit për periudhën që pason, e cila përjeton një hov të madh zhvillimi, numri i peshkopatave rritet ne 17. Durresi kthehet në një qendër të rëndësishme ekonomiko-politike, ushtarake në rajon dhe vatër e artit bizantin, duke na dhënë vepra të shkëlqyera të arkitekturës bizantine në Shqipëri. Tab.VI (42) 607 ΜΒ Durrësit ΜΓ Δυρραχίω bd α i Stefaniakes (1) α ο των Στεφανιακών β i Kunavias (2) β ο Χουναβίας γ i Kroon (Krujës) (3) γ ο Κροών δ i Elissos (Lesh) (4) δ ο Ελισσού ε i Dioklese ε ο Διοκλείας ς i Shkodrës ς ο Σκοδρών ζ i Drivastit (Drishtit) η i Polathonit (Pulatit) ζ η ο Δριβαστού ο Πολαθόν θ i Gllavenices θ ο Γλαβινίτζης 617 i vendit të Akrokeraunise ήτοι Ακροκεραυνίας ι i Vlorës ι ο Αυλωνίας ια i Lykinidon ια ο Λυκινίδων ιβ i Antivareos ιβ ο Αντιβάρεως 101

114 (Tivarit) ιγ i Xherenikes ιγ ο Τζερενίκου ιδ i Pulherepoleos-it ιδ ο Πουλχαιρεπόλεως ιε i Gradizit ιε ο Γραδιτζίου III.8. Thema e Durrësit, hulumtim i të dhënave burimore antike Taktikon. Çështja e ndarjes administrative dhe asaj në eparki (ndarje në metropoli kishtare) në shtetin e Bizantit është studiuar gjatë periudhës së mesme bizantine dhe është më e plotë në periudhën e Dinastisë së Komneneve, përbën pjesë të këtij studimi. Luftimeve tëshumëfishta dhe njëra pas tjetrës, të cilave iu nënshtruan territoret e Perandorisë Bizantine, për të përballuar pushtues të ndryshëm, ndryshojnë njëra pas tjetrës njësitë administrative, të cilët dëshmojnë për paqëndrueshmërinë dhe mungesën e një drejtimi politik të unifikuar nën udhëheqjen qëndrore. Kështu, do të krijohen brenda tërësisë së shtetit, thellësisht të centralizuar, shtete, apo njësi të vetadministruara. Burimet e pakta ekzistuese na krijojne vështirësi gjatë kerkimit studimor shkencor dhe si vijim për studimin në fjalë. Ky studim ka për qëllim të parashtrojë të dhënat e burimeve të gjetura lidhur me organizimin administrativ të shtetit Bizantin, të cilat janë rezultat i kërkimeve studimore relativisht të gjata në kohë, me të dhëna lidhur me njësitë e hershme administrative, si eparkitë si dhe lindjen e zhvillimin e njësive të reja, të ndjekë lindjen, ecurinë dhe përhapjen e tyre gjeografike. Kjo për secilën njësi administrative në veçanti, dhe së fundi të rezultojë brenda mundësive që na japin të dhënat dokumentet, si gjetjet arkeologjike e monumentet e trashëgimisë kulturore të Shqipërisë. Burim i rëndësishëm me materiale të pasura, për të ndërtuar ndarjen territoriale administrative të Perandorisë Bizantine, gjatë viteve 1198 dhe 1204, perbëjnë dy dokumente, pro venecianeve krisobulon e Aleksit III 139, që është ruajtur përkthimi në gjuhën latinishte, e lëshuar në nëntor të 1198 dhe e ashtuquajtura Partitio Romaniae. Këto dokumente ofrojnë një informacion të pasur lidhur me organizimin administrativ të shtetit Bizantin në periudhën kohore 1198 dhe Dokumenti i parë, Krisobulon e Aleksit III përmban dy koleksione të njohura dhe të botuara: LIBER Albus dhe Liber Pactorum.Një botim i plotë dhe me shpjegime të rëndësishmeështë ai i Tafel 140. Brenda këtij botimi Tafel na jep shumë shpjegime për vendndodhjen gjeografike dhe trevat e Perandorisë. 102

115 143. J. Darrouzes Notitiae Episcopatuum Ecclesiae J. Darrouzes Notitiae Episcopatuum Ecclesiae. Me krijimin Themës së Durrësit (fillimi i shek. IX) dhe asaj të Naupaktit me kryeqendër Nikopolin (mesi i shek. IX), pra, nga bregdeti i Dalmacisë, deri në gjirin e Artës, ndodh riorganizimi i kishës. Kështu, në shek. X Dyrrahu ka në vartësi peshkopatat, që më parë i takonin eparkive të Epirus Nova, Prevalit, Stefaniakës, Krujës, Kunavisë dhe Lezhës, ndërsa Naupakti ka Butrintin dhe Adrianopojën. Më vonë, nga fundi i shek. X, Dyrrahu ka Antivarin, Ulqinin, Shkodrën, Drivastin, Polathonn (Polat), Elissonin, Stefaniakën, Kunavinë, Aulonën, Gllavinicën, Cerenikën, Pulheropolin dhe Gradicion, duke përfshirë në këtë mënyrë dhe peshkopatat në territore të pushtuara deri në atë kohë nga bullgarët. Një riorganizim tjetër bëhet në fillim të shek. XI, kur disa prej tyre, në Shqipërinë e Jugut, i rikthehen Kryepeshkopatës së Ohrit. Gjatë fundit të shekullit XI peshkopatat e Shqipërisë së Veriut kalojnë në vartësi të Raguzës, e më vonë Antivarit e të lidhura me Romën. Këto struktura, sipas vartësisë së tyre nga dy qendrat e krishterimit patën dhe ndikimet e veta në lidhjet arkitekturore, që vërehen qartë në kisha të ndryshme të vendit. Provintia Dirrachij cum illis in ea sunt personarum et ecclesiarum immobilibus 145 Në këtë vepër do të përqendrohemi tek Thema 146 e Durrësit dhe Eparkitë: Epiri i Ri 147 dhe Prevali, themeluar, sipas kësaj vepre, në kohën e mbretërimit të Perandorit Theofil ( ) 148. Ky fakt konsiderohet i saktë dhe është vërtetuar nga Taktikon i Uspenskij 149., shkrimi i të cilit është datuar në vitet 842 dhe 856. Ky i fundit përmend Kletorologion e Filotheut 150 (shtator 899) 150 dhe Taktikon e Beneschvic ( ) J. Darrouzes Notitiae Episcopatuum Ecclesiae, po aty J. Darrouzes Notitiae Episcopatuum Ecclesiae, po aty J. Darrouzes Notitiae Episcopatuum Ecclesiae, po aty. 148.Po aty 149. Taktikon i Uspenskij 103

116 150.Kletorologion e Filotheut 151.Taktikon e Beneschvic Kufijtë e Themës së Durrësit nuk mundemi t i përcaktojmë me saktësi.në veri eparkia kufizohej me Themën e Dalmacisë, por që më parë kufi i saj ishte Antivari apo Tivari: «εκπαλαιούμε ντοίνιν, shkruan Konstandin Porfyrogeni, η Δελματία την αρχήν μεν είχεν από των συνόρωνδυρραχίου ήγουν από Αντιβάρεως...».Thema Bizantine e Durrësit përfshinte ç kish mbetur nga eparkitë romake të Prevalitanës dhe të Epirit të Ri. Eparkia fqinje, në veri nuk kufizohej fare me qytetet e bregdetit dhe ishujt, por shtrihej thellë në brendësi të vendit. Kufiri i themës linte pas bregdetin midis Butua dhe Antivarit, kthehej drejt detit nga Skutari deri në Drivasto, përfshinte vendin e Pulateve dhe të Mirditës (Myrdaiton), deri në Berat, dhe kthehej përsëri në kepin e Gjuhës dhe limanit të Himarës drejt bregut.në veri, eparkia kufizohej me eparkinë e Dioklesë ose Zeta, në lindje me vendet maqedono-sllave të Dibrës, Akridës dhe të Devollit të Sipërm.Në jug mbështetej mbi themën e Nokopolis ose të Nafpaktit» 152. Në veprën e tij De Thematibus 153 Konstandin Porfyrogeni 154 nuk na jep dhe shumë informacione të tjerapër Themën e Durrësit, pasi merret me tepër me çështje filologjike. Informacione të tjera lidhur me këtë temë na jep një epistul e Leonit Hoirosfaktes 151 drejtuar perandorit Leon VI ku bëhetfjalëpërdurrësin 155 : tridhjetë kështjellat e Durrësit së bashku me pasuri, ofruar dhuratë mbretit për të banuar, duke folur në mënyrë profetike, tha se i ka dëgjuar nga goja e vetë Leonit këto».në këtë fragment nuk përmendetqartë thema e Durrësit, por nënkuptohet se bëhetfjalëpër këtë provincë. Hoirosfaktes këtu nënkupton ambasadën (të dërguarit) e carit Simeon në vitet 896 dhe 904, që pati si rezultat kthimin tek Bizantinët të themës së Durrësit dhe tridhjetë kështjellave të tij. Këtë informacion e konsiderojmë të një rëndësie të veçantë, pasi na jep të dhënapërkështjellat e themës sëdurrësit, të cilat gërshetuar me të dhënat arkeologjike e burime të tjera do të na udhëheqin drejt plotësimit të historisë së kësaj province në trevat e Shqipërisë. 151.Konstantin Jireček Die Handelsstrassen und Bergwerke von Serbien und Bosnien während des Mittelalters Historischgeographische Studien, Prag.1879, fq De Thematibus 153. Zakythinos, Meletai peri dioikitikis diaireseos en to Byzantino Krati 104

117 154. Zakythinos, Meletai peri dioikitikis diaireseos, po aty 155. Zakythinos, Meletai peri dioikitikis diaireseos, po aty Së dyti, një tjetër tregues është përmendja e gjeneralit (stratigos) të Themës së Durrësit, i ndodhur tek Konstandin Porfyrogeni 156.«Pas kohës, kur ishte Leoni VI mbret, u gradua gjeneral i Durrësit, Protospathari Leon Rhavduchos, 157 më pas i nderuar me titullin magister dhe logotheti i rrugëve, me mbrojtje Panagian Shën Marinë pranë arkondit të Serbisë të ndjekë arkondin Petro për një çështje». Kronologjia e saktë e këtij takimi, e për pasojë viti, kur Leon Rhavduhos u gjend në Durrës,del nga vazhdimi i analizës së copëzës së shkruar nga historiani Konstandin Porfyrogeni, i cili na dëshmon se gjenerali u gjend tek Panagia pas vdekjes së Perandorit Leon VI ( ). Meqenëse arkondi Petro i Serbisë mbretëroi deri në v.917, si pasojë takimi mund të vendoset midis viteve 912 dhe 917. Por kjo tezëpërforcohet më pas, duke lexuar mëposhtë tekstin ku bëhet fjalëpër betejën e Ankhialos (lufta me Bullgarët), e cila u zhvillua në gushtin e vitit 917 dhe si pasojë, këtë vit mori gradën gjeneral në Durrës. Së treti, Skylitzi - Kedrinos përmend (vol.b`, fq.467) «mbretiτ[vasil i I] iu bë e ditur vdekja e Ioanit [të Bullgarëve, 1018] nga gjenerali i Durrësit Nikita, patrik i Pegonitit». Sipas të dhënave konkludojmë se më 1018 kemi Nikitën e Pegonit gjeneral të Durrësit. Çështjet e Durrësit i drejtonte gjenerali i njohur Niqiforos Bruenios, rreth të cilit Ana Komnena ka shkruar ne vepren e saj. 156.A, 4, vol.a, fq , Reifferscheid 157.Ioannis Karayanopoulos, ΤοΒυζαντινόΚράτος, bot.4, ekdoseis Banias, Tesaloniki 2001, fq.329. Nëperiudhën e Mesme Bizantine titujt e nderit të nëpunësve shtetërorë të karrierës ndaheshin në 18 kategori, me rend hierarkik. Qëllonte që nëpunës në të njëjtin post të gëzonin tituj të ndryshëm. Kështu kemi protospatharion një rang poshtë gjeneralit. 105

118 106

119 KREU IV: TË DHËNA TË PËRGJITHSHME MBI ARKITEKTURËN KISHTARE, RIPËRTËRITJA BIZANTINE NË MITROPOLINË E DURRËSIT. KARAKTERISTIKAT E TYRE VENDORE. HULUMTIM KRAHASUES ME TIPET E KISHAVE NË EPIRIN E VJETËR (SHEK. IX-XI) IV. 1. Nga Justiniani tek Leoni III ( ) dhe kalimi në periudhën e mesme bizantine, vështrimi historik Megjithëse pjesa Perëndimore e Perandorisë përbëhej nga një mozaik shtetesh të vegjël barbarë, Perandorët e Konstandinopolit vazhduan t i konsiderojnë të gjitha territoret e humbura si pjesëtë shtetit të tyre dhe në disa raste t i konsiderojnë mbreterit si përfaqësuesit e tyre të ligjshëm, që drejtonin këto provinca romake, deri sa Konstandinopoli të mundej të rivendoste plotësisht prezencën e saj, sa administrative, aq edhe ushtarake. Si një rast tipik mund të përmendim arianët heretikë Ostrogotë. Udhëheqësi i tyre Teoderiku I, i ashtuquajturi i Madh dhe (Amal), pasi u mor vesh me Perandorin Zenon, i cili e shpalli gjeneral (στρατηλάτης ose magister militum) dhe patrik, doli kundër Odoakrit, i cili kishte rrëzuar nga froni Perandorin e fundit romak të perëndimit Romylo Augusti -shkatërroi shtetin e tij dhe pushtoi Italinë. I vetmi sundues, Teodoriku, adhurues i kulturës heleno-romake, me të cilën ishte ushqyer që në fëmijëri gjatëperiudhës së robërisë në Konstandinopol, u shpall mbret i Italisë, duke njohur si perandor të romejve perandorin e Konstandinopojës. Thuajse në të njëjtënperiudhë Hlodoviku ( ) mbret i frëngëve Sale, dëshironte të fitonte preferencën e perandorit bizantin dhe të Papës. Më 25 dhjetor 506 u pagëzua i krishterë dhe me vrullin e të sapondriçuarit, ai dërrmoi shtetin fqinjë të arjanëve visigotë në Galatinë e Jugut (507). Prej atëherë, frangët ortodoksë do të jenë aleatët e vetëm të Perëndisë në Perëndim. Perandorët bizantinë nuk e konsideronin perëndimin të humbur, por përkohësisht të mbetur jashtë qeverimit qendror. Ky besim në kohën e Justinianit të Parë do të përbëjë pikën e fillimit për të pushtuar një pjesë të madhe të territoreve të saj, me qëllim rivendosjen e prestigjit të Perandorisë Romake në periudhën e lulëzimit të saj Bederiana (Βεδεριανά), Castell in Dardania mit dem Dorfe Tauresion, wo Iustinianus I. geboren war; in der Nähe gründete der Kaiser im J. 535 den erzbischöflichen Stuhl Iustiniana prima; Procop. De aedif. IV 1 p. 266, , 16; vgl. hist. arc. 6 p. 43 ἐκβεδεριανῆς und Agathias V 21 πόλιςἰλλυρικὴβεδερίανα; ferner Ioannes Antioch. (Herm. VI 1872, 339) a. 492: ἸουστῖνοςἐκΒεδεριανοῦφρουρίουπλησιάζοντοςΝαισσῷτῇἸλλύριδι, und Chron. Pasch. 611 ἸουστῖνοςὁΒενδαρίτης (für Βεδεριανίτης). Seit M a n n e r t Α. Geogr. VII 107 hält man Iustiniana I. für Skupoi (Skopia, Üsküb); v. H a h n Reise von Belgrad nach Salonik² 106 fand südöstlich von Skopia an der Einmündung der Pčinja in den Vardar zwei nahe bei einander gelegene Orte Tawor und Bader, die er für Tauresion und B. hielt; doch können solche Anklänge auf Zufall beruhen; so giebt es z. B. bei Agram einen Ort Beder oder Bedar, und ein Towrjan (Tauriana) im südlichen Serbien.] 107

120 Vizioni i Justinianit, megjithëse në pamje të parë dukej shumë ambicioz, në realitet arriti të realizohej deri në njëfarë pike. Sa e rreme ishte kjo politikë u zbulua pas vdekjes së tij. Pas vdekjes së Teodorikut më 526, dueli ndërmjet pasardhësve të tij krijoi konfuzion dhe trazira në mbretërinë e Italisë. Po ashtu ndodhi në mbretërinë e Vandalëve, që ishte themeluar në gjysmën e parë të shekullitv në Afrikën Veriore, në të cilën arritën më , pasi kaluan lumin Ren, Galatinë, Spanjën dhe Ngushticën e Gjibraltarit. Brenda pak viteve, vandalët me origjinë gjermane nën mbretin e tmerrshëm Gizerik ( ) do të shndërrohen në një fuqi të madhe mesdhetare, që kishte nën zotërimin e saj territore të pasura në prodhimin e grurit, do të kërcënojëpër vdekje me flotën dhe inkursionet e saj të gjithëperandorinë. Pafuqia nën të cilën bie shteti i vandalëve me pasardhesit e Gizerikut, konfuzioni politik dhe përplasjet dypalëshe i japin Justinianit rastin, të cilin po priste me durim. Në vitin 533 gjenerali i tij Belissarius bën një fushatëkundër vandalëve, shpartalloi ushtrinë e tyre, pushtoi Kartagjenën dhe kapi rob mbretin e tyre Gelimer dhe arriti triumfator në Konstandinopojë. Më 535 Belisarius ripushtoi Sicilinë, Italinë e Jugut, me pretekstin e ndërhyrjes për të vënënëvend ligjin që sillte stabilitet në mbretërinë e Ostrogotëve, më pas parakaloi Italinë Qëndrore dhe Veriore dhe në Maj të vitit 540 pushtoi kryeqytetin e gothëve Ravenën, kurse mbreti i gotheve Uitigis ( ) u çua rob në Konstandinopol. Megjithëse deklaroi se nuk ka asnjë predispozicion për t u shpallur perandor, Justinani, i cili dyshonte se gjenerali i tij kishte ambicie, e tërhoqi në kryeqytet dhe e emëroi kryegjeneral të frontit perëndimor, ku i duhej të përballonte rrezikun që vinte nga mbreti i Persëve Horsroi I. Persët kishin pushtuar Antiokinë, shtetin më të pasur të Sirisë, në marrëveshje me Ostrogothët,të cilët kishin nisur të dërguarit e tyre (ambasadorët) tek Hosroi dhe përpiqeshin të riorganizonin forcat e tyre,për të hedhur në erë sundimin romak. Me të vërtetë brenda një kohe të shkurtër,udhëheqësi i ri i Ostrogothëve, Totila ( ) ripushtoi Romën, Ravenen dhe njërin pas tjetrit, të gjithë territoret e Italisë. Bizantinëve iu deshën të paktën 10 vjet për të rivendosur sundimin romak në gadishullin e Italisë, që kishte përfunduar në shkatërrim. Qytetet ishin shndërruar në gërmadha dhe banorët nuk ishin më në gjendje ekonomike për të mbështetur administratën e Perandorisë. Kjo gjendje çoi në pushtimin e Spanjës Juglindore (551) nga visigothët Arianë. Pjesa më e madhe e njerëzve besonin se ishte vendosur përsëri lavdia e Perandorisë Romake dhe se rrjedha e historisë kishte shkuar në vend. Perandori me zell filloi punën për riorganizimin e shtetit. Një nga aktet e para të tij (v.525) ishte vendosja e të drejtës romake Corpus Juris Civilis, me hartimin e a) Codex Justinianus, 12 Libra me të gjitha nenet - vendime ligjore që ishin botuar nga periudha e perandorit Adrian (v ) dhe vazhdonin të ishin ende në fuqi, b) Digesta, një përzgjedhje gnomes dhe interpretime të juristëve të mëdhenj romakë, të cilat u renditën në 50 libra, c) Sygjerime INSTITUTA, raporte e një broshurë e vogël e përmbledhur për studiuesit e shkencës së drejtësisë dhe botimin e një Corpus Juridexi të veçantë, që përbëhej nga vendime, të cilat qarkulluan nga janari i v.534 e më pas. Nëfushën e religjionit Justiniani ishte njohës i thellë i arsimit teologjik dhe dëshironte unitetin fetar të shtetit të tij e përpiqej të tërhiqte dhe fqinjët drejt Kristianizmit. Megjithë qëndrimin e tij 108

121 diplomatik kundrejt Papës, Perandori ishte i aftë të vendoste pushtetin e tij absolut, kur bëhej fjalë që t i dilte përpara Kisha, gjë e cila u zbulua në duelin e Tre kapitujve. Në v.546 Justinani dënoi me dekret veprat e tre teologëve të shekullitv, të Teodorit Mopsuestia, të Teodoretit Kyru dhe të Iba të Edesses, veprat e të cilëve monofisitët i dënonin përarsye të ngjyrës sëtyre nestoriane. Dredhia e perandorit për pranimin e dogmës së Halkedonisë nga monofisitët e çoi deri aty, sa të rrëzoje Papën e Romës Vigjil, i cili shkoi në Konstandinopol dhe në vitin 548 u detyrua të nënshkruajë dënimin e Tre Kapitujve, të cilën e tërhoqi nga qarkullimi pas reagimeve të Kishës Perëndimore. Papa Vigjili u vendos nën kufizim dhe së fundi me qëndrimin e tij të vendosur dhe dinamik, Justiniani arriti t i dënojë Tre Kapitujt në Sinodin Ekumenik, që u mblodhnë v.553 në Konstandinopol. Megjithatë, monofisitët asnjëherë nuk i pranuan vendimet e Halkidonës dhe autoritetine Perandorit, i cili rrezikoi fronin me Kryengritjen e Nikës, ku dhe pësoi një goditje të rëndë. Historiani Prokop, i cili shkroi ngjarjet historike të asaj kohe dhe ishte ai që kishte shoqëruar Velissarin në pjesën më të madhe të fushatave, në veprën e tij Anekdota shumë e diskutuar nga historianë të shquar të asaj kohe, zbuloi faqen e errët të politikës ekspansioniste të Justinianit dhe iukundërvupërarsye të armiqësisë që tregoi ndaj disa personave dhe kryesisht ndaj Velisarit. Justiniani vdiq në vitin565, duke lënë pas një shtet të zgjeruar me nevoja të mëdha ushtarake për të ruajtur kufijtë e tij. Justiniani e konsideronte veten e tij mishërim të fuqisë sëperandorisë Romake. Pasardhësit e tij duhej të përballonin realitetin: armiq të rinj, mungesë parash, pakënaqësi popullore nga taksat e larta, kërkesat e vazhdueshme të ushtarëve dhe nevojat e plotësimit të tyre. Refuzimi nga ana e Justinianit të dytë, nipi i Justinianit v , qët u jepte persëve subvencionimin e marrëveshjes së xhaxhait të tij, sipas kushteve të paqes 50-vjeçare, pati si rezultat një luftë të re Bizantino-Perse në Lindje (v ), luftë e cila njohu faza të ndryshme. Në v.568 trysnia e ushtruar nga ana e popullit aziatik nomad të Havarëve,të cilët sikurse Hunët dy shekuj më parëëndërronin themelimin e një mbretërie të zgjeruar, e detyroi popullin gjermanik të Longobardëve të braktisin territoret në perëndim të Danubit dhe të parakalojnë drejt Italisë, duke zbutur rezistencën romake dhe duke copëtuar territoret e pushtuara nga Bizanti. Ato territore që pushtoi Justiniani brenda një periudhe prej 20 vite luftrash, u arrit të humbin nga pasardhësi i tij brenda 2 vitesh. Paralelisht, Havaret pushtuan territoret e fituara nga Longobardët në Panoni, ku formuan shtetin e tyre dhe kërcënonin rrezikshëm kufijtë Bizantine në Ballkanin Verior. Nga mesi i v.570 dhe nga fundi i mbretërisë së gjeneralit trim Mauricio (v ), i cili pasoi perandorin Tiberium ( ), Perandoria i shtriu kufijtë në Lindje, ku arriti të realizojë një paqe dhe siguroi qëndrueshmërinë e kufijve nga ana e lumit Danub. Ndërkohë, territoret në të cilat ishin zhvilluar operacione luftarake, sidomos në Itali dhe Ballkan, ishin shkretuar dhe nuk ishin më në gjendje të ushqenin ushtrinë në rasttë një aktiviteti të ri luftarak. Sidoqoftë, Mauricio, duke mos marrë parasysh kundërshtimet e senatit pati guximin dhe zgjuarsinë politike të ndërhyjë në krizën që kishte përfshirë Dinastinë Perse (v ) dhe t i ofrojë ndihmën e tij HosroitII, i cili kishte shkuar për të shpëtuar veten në territoret bizantine. Forcat bizantine shpartalluan udhëheqësin kryengritës të Midias Baram dhe u rivendos Hosroi II 109

122 në fronin e të atit. Mbreti pers, duke ruajtur kështufjalën e dhënë, nënshkroi paqen me Bizantin dhe i ktheu territoret dhe fortesat e humbura në përleshjet e mëparshme. Mauricio nuk gëzonte popullaritet në ushtri. Kushtet e jetesës në kufijtë e Ballkanit ishin shumë të ashpra dhe perandori përpiqej të kufizonte shpenzimet e operacioneve të vazhdueshme luftarake. Drejt apo jo, ushtarët e vendosur në zonat kufitare ishin të pakënaqur dhe e konsideronin perandorin e tyre kurnac dhe në v. 602 ata ngritën krye, iu drejtuan Konstandinopojës dhe zgjodhën për Perandor udhëheqësin e të Njëqindëve, Fokasin (v ). Mauricio dhe familja e tij u therën dhe kështufilloi tirania e Fokasit, i cili konsiderohet si faqe e madhe në historinë e Bizantit. Vrasja e Mauricios u ofroi persëve rastin e vetëmpër t u futur në territoret bizantine dhe për të vënë në vend supremacinë e tyre, duke u shfaqur si hakmarrës dhe dënues të vrasësit, ndërkohë që fiset sllave ishin dyndur dhe plaçkisnin Ballkanin. Terrorizmi, udhëheqja e keqe dhe shkatërrimi i prodhimit bujqësor, për shkak të një dimri shumë të rëndë e keqësuan shumë gjendjen e dërrmuar ekonomike si dhe rriten mllefin popullor. Eksarku i Afrikës Irakli me shtytjen e senatit organizoi operacionin për rrëzimin e tiranit. I biri i Eksarkut që quhej po ashtu Heraklios, lundroi nga Kartagjena drejt Konstandinopolit, kurse kushëriri i tij Nikita, udhëheqës i ushtrisë, do të shkonte drejt Egjiptit e që andej, nëpërmjet Azisë së Vogël, arriti në Kryeqytet ose Basileousa. Më 5 tetor 610 Fokasi bie nga froni dhe vritet. Më pas, i riu Heraklis u kurorëzua Perandor (v ). Komploti i të vëllait të Fokasit dheigjeneralit Prisko kundër Heraklios krijuan situata të komplikuara në Lindje, ndërsa mbrojtja e pafuqishme e kufijve të Ballkanit bënte të pamundur përballimin e inkursioneve arabo-sllave në Gadishullin Hemos. Njëkohësisht, Persët me fushatat luftarake që u bënënjëra pas tjetrës arritën në v të nënshtrojnë Sirinë, Palestinën dhe Egjiptin dhe u përpoqën të merrnin Azinë e Vogël. Italia, që ishte e ndarë në zona administrative ushtarake, të cilat ishin të izoluara njëra nga tjetra nga shtetet e vogla të longobardëve, mbeti në fatin e vet, gjë e cila çoi drejt largimit të saj nga Perandoria dhe së fundmi në autonominë e saj. Verën e vitit 626 Havarët dhe Persët rrethuan Konstandinopolin, të cilën e mbështeste populli i saj, fitorja iu dedikua Theotokos Shën Mëri, pasi vetë Heraklios nga v.622, duke pasur mbështetjen morale dhe materiale të Kishës, bëri fushatëkundër Persëve. Perandori pushtoi Armeninë, u fut në zemër të shtetit të tyre, shpartalloi forcat perse dhe detyroi gjeneralët e tyre të kërkojnë paqe, ndërkohë që Hosroi i dytë ishte rrëzuar nga froni dhe e kishin vrarë. Paprekshmëria e territorit dhe prestigji i Perandorisë ishin në rritje, ndërsaçlirimi dhe ngritja e Kryqit të Shenjtë në Jeruzalem (21/3/630 ose v.631) bën që Herakioni të rrethohej me lavdi magjepsësedhe arriti të bëhet mit. Megjithatë, edhe pse Danubi formalisht konsiderohej kufiri verior i Perandorisë, Ballkani nuk ishte më në sferën e kontrollit Bizantin, përveç territoreve ku ishin vendosur forcat ushtarake bizantine, ndërsa luftrat e vazhdueshme kishin destabilizuar ekonominë e shtetit. 110

123 Gjatë gjithë këtyre viteve politika e ndërlikuar kishtare vazhdoi të luajë një rol shumë të rëndësishëm në jetën e Perandorisë. Pakënaqësia e shkaktuar nga përndjekjet e Justinit të Dytëkundër monofisitëve duhej të zbutej, pasi kishte rëndësi jetike përpërfshirjen e territoreve të fituara nga persët dhe popullsia e tyre ishin kryesisht monofisitë. Gjatë mbretërimit të Heraklios, bashkëpunëtor i aftë dhe i arsimuar i Patriarkut Sergio, për të arritur me sukses unitetin e Kishës dhe për t i dhënë zgjidhje çështjes së Kristologjisë huazoi monoenergjitizmin dhe monothelizmin, dy herezi këtotë monofisitizmit, i cili pranonte dy natyrat (njerëzore dhe hyjnore) të Krishtit, por paralelisht një energji dhe një dëshirë.në të tilla kushte shfaqja e islamizmit në skenën historike shtronte nevojën e një skeme kompromisi, e cila do të shërbente si urëpër të përballuar antitezat më urgjente se kurrë. Paralelisht, fitoret e arabëve dhe pushtimet që ukryen në këtë periudhë u interpretuan si shenjë e mllefit hyjnor. Romej dhe mbreti i tyre, përfaqësues i Perëndisë, kishin për detyrë të shprehnin pendesën e tyre dhe të reflektonin. Heraklios dhe Patriarku Sergio e ndoqën këtë taktikë në përpjekje për të arritur një bashkëjetesë me monofisitët, por monoenergjitizmi, të cilin kishte përqafuar Heraklios,me botimin e Ekthesis në v.638 u hodh poshtë nga përfaqësuesit e dogmës së Halkidonës,të cilët e dënuan monofisitizmin. Pas vdekjes së Perandorit në v.641, pushtimi i territoreve monofisitike nga arabët tregoi se përçapja për të arritur një zgjidhje me parim bashkëjetesën ishte një përpjekje e kotë. Fillimi i botës së islamit zbulohet në veri të gadishullit arabik, konkretisht në Mekke dhe Aithribo, me pas në Medina, ku për shekuj kishte pasur një simbioze midis Kristianizmit dhe Judaizmit. Themelues i fesë se re ishte Muhamedi, një tregtar i pasur, i cili shpesh shoqëronte karvanët për në Sirinë romake si dhe në Palestinë, e cila banohej kryesisht nga arabë bujq dhe blegtorë, shumë ngatë cilët shërbenin si rrogëtarë, pararojë e persianëve. Duke gërshetuar perceptimet judaike, kristiane, monofisite dhe ato tradicionale arabe, në një kuadër messiahnik Muhamedi krijoi një fe të re εξ Αποκαλύψεως, përhapja e së cilës, fillimisht u ndesh me tallje si dhe me rezistencën e fisit të Korasinëve (të cilit i takon vendi i tij). Ata kishin nën kontrollin e tyre Mekken, tregtinë e saj dhe gurin e shenjtë meteorik pagan Kaamba. Gjatë viteve Muhamedi konsolidoi, nëpërmjet luftrave fuqinë e tij në pjesën më të madhe të Gadishullit Arab, bërimarrëveshje me Korasinët dhe filloi të planifikojë përhapjen e mëtejshme të shoqërisë islamike. Pas vdekjes së tij (sipas traditës islame datohet në v.632, megjithëse ekzistojnë të dhëna që ndodhi më vonë), u zhvillua një përleshje për pasardhësin dhe marrjen e pushtetit islamik. Pa dyshim fanatizmi fetar, ambicia për lavdi dhe pushtimi i territoreve të reja, përbënin faktorë nxitës për sulmet islamike në territoret perse dhe romake. Gërshetimi i paaftësisë, i apatisë, i pakënaqësisë së ushtarëve si dhe mungesës së forcës mbrojtëse e çoi Bizantin në humbje të mëdha. Brenda 10 vjetësh humbën territoret si: Siria, Palestina, Mesopotamia, Egjipti dhe në v. 642 Perandoria nuk ishte gjëtjetër, veçse mbeturinë e së kaluarës. Goditja më e madhe për Bizantin ishte humbja e Egjiptit, që përperandorinë përbënte burimin kryesor të drithërave. Gjatëperiudhës se Heraklios, kur për një kohë të shkurtër kaloi në duar të persëve Konstandinopoli dhe qytete të tjera të Perandorisë, popullsia u ndesh menjë problem serioz, atë të furnizimit të popullsisë me drithë. Tashmë që shteti Bizantin po e humbte 111

124 përfundimisht Egjiptin, Sirinë dhe provinca të tjera në Lindje, po humbiste një burim të pasur të ardhurash dhe shtrohej si nevojë imediate reformimi i sistemit të taksave dhe mënyrës së pagesës së ushtarëve. Nga fundi i shek.vii i gjithë mekanizmi administrativ i Perandorisë paraqet një pamje komplet tjetër në krahasim me një shekull më parë. E tkurrur, e dërrmuar nga ana financiare, Perandorisë së Bizantit i duhej të përballonte jo vetëm një armik të ri e dinamik në Lindje.Të ardhurat e saj ishin ulur në mënyrë dramatike, kishte humbur kontrollin në Ballkan dhe në Itali, tashmë nuk ushtronte thuajse asnjë zotërim real, kurse eksarku i saj (gjeneral i ushtrisë) në Ravenë luftonte në kushte jashtëzakonisht të vështira dhe përpiqej të pengonte rrëzimin e shtetit. Ndalimi i zhvillimit të bisedimeve lidhur me çështjen teologjike fetare të monothelizmit dhe vendosja e gjobave të rënda nga Perandori Konstanda II (v ), zbuloipërpjekjen e shtetit për t i induktuar Kishës vendimet e veta, të ndëerhynte në çështjet e dogmës, ndërsa kalimi i Konstandait në territoret e pushtuara në Perëndim, komentohet nga qarqet kishtare, si vullnet i tij për të transferuar kryeqytetin e Perandorisë në Romë, e cila do të bëhej qendra e re politike. Njëkohësisht, gjyqi, dënimi dhe internimi i Papës Martini I (v ) me akuzën e tradhtisë sëlartë, pasi ky i fundit dënoi ndërhyrjet e Perandorit në çështjet fetare të Kishës, gjë e cila e vuri qeverinë në luftëkundërkishës së Perëndimit, si përfundim shkaktoi izolimin ideologjik të Perandorisë.Në kohën e KonstandaitII (v ), KonstandinitIV(v ) dhe JustinianitII ( ) dhe në v arabët bënë inkursione dhe plaçkisnin Azinë e Vogël, ku shkretuan tokën me pasoja katastrofike për popullsinë vendase dhe sidomos për financat e vendeve kufitare dhe të qyteteve që detyrimisht u zvogëluan, duke u shndërruar në vendbanime të voglafortifikata. Arabët u munduan herë pas here të pushtojnë Konstandinopolin. Zbythja e inkursioneve arabe gjatë v dhe thyerja e flotës arabe me përdorimin e zjarrit të lëngët jehoi në mbarë botën mesjetare. Po këtë rezultat pati dhe rrethimi i dytë i Konstandinopolit v , kur arabët pësuan humbje të mëdha. Qëndrimi i Konstandait IInë Sirakuzë (v ), ku thuhet se planifikonte të sillte familjen mbretërore, shpalos situatën në të cilën ndodhej Perandoria. Pas vrasjes së tij, më 668, Perandor u kurorëzua i biri i tij, Konstandinos IV, mbretëria e të cilit konsiderohet në histori si stacion i për një shtet ligjor bizantin. U vendos që froni të kalonte me ligj nga i ati tek djali i parë. Pasardhësi i JustinianitII u shfronëzua në v, 695 dhe u dënua me prerjen e hundës, por pas mbretërisë së patrikut Leontios v dhe të kryengritësit Apsimar-Tiberio II v , më 705 rivjen në fron. Në vitin 711 pinjolli i fundit i Dinastisë së Herklive u vra. Brenda vendit pasoi një periudhë plot trazira dhe kryengritje ushtarake, nga të cilat u zgjodhën perandorët e rij Vardani - Filipik (v ) Artemi Anastasio II (v ) dhe Theodhosi III (v ), deri sa më pas, fronin e zaptoi Leoni III (v ). Me prejardhje nga Siria, gjenerali i Temes së Lindjes - Anatolikon, Perandori i ri i përballoi me sukses arabët,të cilët rrethuan Konstandinopolin nga toka dhe deti (v ) me në krye gjeneralin Masalma dhe shpartalluan ushtrinë e tyre në betejen vendimtare në Akroenu të Frigisë, në Azi të Vogël, në v. 740, duke i detyruar të tërhiqen në territoret e tyre. 112

125 Strategjia ushtarake e ndjekur nga arabët ndahet në faza të ndryshme. Deri në humbjen e tyre përpara mureve të Konstandinopolit v bizantinët dukej sikur i ndiqnin në mënyrë pasive inkursionin e tyre (arab), duke u mbrojtur në fortesë dukej sikur i bënin bisht ballafaqimit të hapur.në rastet kur trupat e ushtrisëshënonin ndonjë fitore (në pak raste ndodhte), kjo i detyohej aftësive të gjeneralëve të tyre.në një periudhë, kur Kalifati tronditej nga lufta civile dhe kryengritjet e vazhdueshme (që ndiqnin njëra-tjetrën nga fundi 780 fillim 790), Perandori Justinian II ndërmori një iniciativë agresive kundër tyre, por nga 10vjeçari i v.720 e më pas bizantinët ishin të aftë të përballonin arabët në fushën e betejës dhe të arrijnë të rifitojnë kontrollin ushtarak. Ndërkohë që rezistenca bizantine ishte përqendruar në vendet e fortifikuara dhe ndiqte strategjinë ngacmim - ikje, të paktën kishte larguar prezencën e përhershme të arabëve në Azinë e Vogël, gjë të cilën e bënte të mundur dhe vendosja gjeografike e rajonit. Vargmali Taura - Antitaura funksiononte si pengesë natyrore për ushtrinë arabe, e cila nuk mund të lëvizte në kalimet e ngushta të tij dhe të ndërmerrte operacione të mëdha, ndërsa klima nuk i përshtatej aktivitetit ekonomik që ata kryenin. Ruajtjae kufijve të Ballkanit përbënte një çështje shqetësuese për bizantinët. Formalisht, Lumi i Danubit mbeti kufi natyror i Perandorisë dhe në dhjetëvjeçarët Por në fakt, vetëm prezenca e ushtrisë perandorake mundej të ndërpriste, qoftë dhe përkohësisht, sulmet sllave. Më 679 situata ndryshoi krejtësisht me arritjen e bullgarëve, një popull ky nomad aziatik (hune ose turke), ku me shtytjen e Hazarëve, popull ky gjithashtu turk, u detyruan të lënë territoret e tyre rreth Lumit Vollga dhe të kërkojnë nga Perandori Konstandin IV leje për t u vendosur në Jug të Danubit, në territor romak (në të vërtetë Danubi ishte komplet nën kontrollin bizantin, pasi ishte i lundrueshëm dhe flota bizantine ishte absolute). Përderisa morën përgjigje negative lidhur me kërkesën e tyre, bullgarët kaluan lumin dhe sulmuan ushtrinë bizantine, në krye të së cilës ishte udhëheqës vetë perandori. Mungesa e disiplinës dhe e mirëkuptimit krijuan panik në ushtrinë bizantine dhe së fundi e çuan në humbje. Konstandini u detyrua të nënshkruajë traktatet v.681 dhe kështubullgarët u vendosën në territorin europian bizantin, midis Hemos dhe Danubit, ku themeluan shtetin e tyre të pavarur dhe nënshtruan sllavët si dhe popuj të tjerë në rajon. Nga v.700 e për tre shekuj me radhëbullgarët do të shquhen si forcë e madhe politike dhe ushtarake dhe një armik i pamëshirshëm i Perandorisë.Në gjysmën e parë të shek.viiiperandoria riorganizoi forcat e saj ushtarake, stabilizoi kufijtëpërgjatë vargmaleve Taura Antitaura dhe vendosi sistemin ushtarako-administrativ të Temave. Gjithashtu, Leoni III tregoi aktivitet të rëndësishëm përsa i takon ligjvënies, duke botuar më 726 Manualin - Përmbledhje Ligjore - Ekloges, që si pikënisje kishte kodikun ligjor të hartuar nga Justiniani dhe konceptimet etike të huazuara nga Unjgjilli i Vjetër, duke i ofruarkështu botës ligjore përzgjedhjen e legjislacionit kryesor mbi të drejtën civile dhe të drejtën penale në gjuhën greke. Në kohën e Leonit III marrëdhëniet midis Konstandinopolit dhe Romës u acaruan në shkallë të rëndësishme, kryesisht përçështje që kanë të bëjnë me jurisdiksionin e Kishës dhe politikën fiskale të Perandorisë në Itali, por edhe për shkak se filloi lufta kundër ikonave. Shkaqet e vërteta të Ikonoklastisë nuk ishin ende të qarta. Sa e drejtë ishte t i faleshin ikonave të shenjta apo jo 113

126 ishte një çështje që u ngrit nga fundi i shekullitvii, por vendimi i SinoditV Ekumenik në Nikea të Vithinisë (9/9-13/10.787) për zhdukjen e filologjisë mbi ikonoklastinë dhe propagandën e ikonofilëve fitimtarëpër persekutimet, torturat dhe ekzekutimet e mbështetësve të ikonave, si dhe shkatërrimin e ikonave nuk lejuan njohjen e plotë dhe të hollësishme të didaktikës teologjike të ikonoklastisë. Ndërkohë, nëburimet ikonofile që kanë shpëtuar deri më sot, pa tjetërqëka elemente të ekzagjeruar. Leoni III,me dekret (v.730) lidhur me shkatërrimin e ikonave, mesa duket kërkonte të shtypte aktet paragjykuese dhe absurde,të cilat të sillnin ndërmend idololatrinë (adhurimi i idhujve) dhe paralelisht kufizonin vetvendosjen e Kishës, duke imponuar teori të caktuara dogmatike. I biri dhe trashëgimtari i tij, Konstandini E (v ), edhe pse mori pjesë aktive në duelin teologjik, adoptoi politikën ikonoklaste nga v.754 dhe më pas, ndërsa ato ç ka dëshmojnë ikonolatrët lidhur me shkatërrimin e ikonave dhe përndjekjet janë të diskutueshme. Cilatdoqofshin problemet reale asnjë nuk mund të vërë në dyshim aftësitë politike dhe ushtarake të Leonit III në ditët e të cilit datohet forcimi i Perandorisë. Por dhe mprehtësia politike, metodike dhe gjenialiteti ushtarak i të birit dhe pasardhësit Konstandin V, për të cilin u thurën himne pasi u ndesh me sukses kundër armiqve të shtetit, e çoi Perandorinë në rifitimin e prestigjit dhe arriti të imponojëpërsëri politikat e saj si fuqia më e madhe në Mesdheun Lindor dhe në Ballkan. 114

127 IV.2. Arkitektura bizantine pas perandorit Justin (shek.viii - mesi i shekullit IX) Epoka e Justinit nuk i përmbushi aspiratat e tij për fillimin e një epoke të re, por përbën fundin e epokës, që pak nga pak do te jepte shpirt. Shteti romak, të cilin Justiniani mundi ta ruajëpër një kohë të shkurtër, menjëherë pas vdekjes së tij, filloi të dekompozohet.në vitin 568 Italia, përveç Ravenës dhe territoret në jug të saj ra në duart e Longobardëve. Ballkani u plaçkit nga avarët e sllavët,të cilët rreth v.580 kapërcyen lumin Danub, u dyndën drejt jugut e arritën në Greqi deri në Peloponez, ndërsa vete avarët pas plaçkitjes u kthyen në territoret e Danubit, sllavët u ngulitën në territoret bizantine të Ballkanit.Një shekull më vonë, në v. 680 bullgarëtkaluan Danubin dhe themeluan një mbreteri të fuqishme në Ballkanin e veriut. Ndërkohë në lindje bizanti kërcënohej nga persët.në vitin 614 persët pushtuan Vendet e Shenjta, Sirinë, Mesopotaminë e veriut dhe Azinë e Vogël. Këto territore do të rimerren pas betejave fitimtare të perandorit Herakleos rreth vitit , por shumë shpejt territoret, përveç Azisë sëvogël do të kalojnë përgjithmonë në duart e një fuqie të re të madhe, asaj të Lindjes, islamit. Ky i fundit do të pushtojë në v Egjiptin dhe, pak kohë më pas të gjithë territoret e Afrikës së Veriut, deri në Gjibraltar.Në vitin dhe arabët do të rrethojnë Konstandinopolin. Kështu, Perandoria e përtejme Bizantine që në gjysmën e parë të shek.vii kufizohej në territoret që (flisnin gjuhën greke)përfshinin Konstandinopolin, Egjeun, Azinë e Vogël, Ballkanin e Jugut, Greqinë, të paktën zonat bregdetare, pasi shumë territore në brendësi të kontinentit ishin pushtuar nga fiset sllave dhe vetëm në shekullin IX Perandoria Bizantine do të arrinte të rimerrte territoret e saj dhe të vendoste sovranitetin e saj. Për thuajse 250 vjet me radhë Bizanti ishte i detyruar të luftojë në pozita mbrojtëse kundër armiqve,të cilët e kërcënonin nga të gjitha anët. Si pasojë e këtyre situatave lindën probleme të brendshme ekonomike, sidomos pas humbjes së territoreve të pasura, nga ku vinin të ardhura të konsiderueshme, ndërkohë që sëmundjet dhe tërmetet kishin përgjysmuar popullsinë, sidomos në territoret e Shqipërisë dhe të Greqisë. Gjendja ekonomike sa vjen dhe rëndohet, pronësia e tokave ishte tashmë në duart e latifondistëve të mëdhenj si dhe në duart e manastireve. Kulminacioni i krizës shënohet me acarimin e kontradiktave fetare, të cilat do ta çojnëperandorinë drejt periudhës historike, të ashtuquajtur Ikonoklaste, e cila do ta lodhte bizantin, me një amulli që zgjati nga v Në Shqipëri mund te mbeshtesim se ka shumë të dhëna arkeologike, të cilat vërtetojnë që jeta në shumë qytete kishte pësuar rënie, gjithashtu shënohet përgjysmim i popullsisë nga sulmet e dyndjet e fiseve barbare sllave dhe arabe. Ky fenomen vërehet që në dhjetëvjeçarët e fundit të shek.vi. Vetëm qytetet bregdetare duhet të mbeten të paprekura dhe nënperandorinë Bizantine, ndërsa territoret në brendësi të kontinentit vuajnë nga sllavët,të cilët plaçkisin dhe pushtojnë një pjesë të këtyre territoreve. Në Athinë braktiset qyteti i poshtëm, kjo rezulton nga gërmimet në zonën së agorasë, ku vërehet mungesa e gjetjeve të rëndësishmepër një periudhë deri në shek. X. Po ashtu, edhe në Korint. Ështëpër t u theksuar se pasuria e gjetjeve në monedha në territorin e 115

128 Greqisëarrin deri në v.620. Ky fakt vërteton dëshmitë e Herakles, të Shën Dhimitrit në veprën e tij me titull Mbrekullitë, ku i referohet sulmeve sllave dhe shkretimit të vendit prej tyre. Në Azinë e Vogël ishin vendosur dhe fise të huaja, ndërsa vendi vazhdon e vuan për dy shekuj me radhëpërarsye të sulmeve dhe plaçkitjeve arabe. Shumë qytete zhduken, të tjera kufizohen në territorin e Akropolit, nga ku kishin mundësi t i përballonin më me sukses sulmet e armikut. Me gjithësituatën e vështirë (të përshkruar më lart) bizantinët si një organizëm i gjallë kristian nuk pushuan së ndërtuari kisha. Per sa i takon territorit te Epirit te Ri e më pas Themës e Durresit mund te themi se dhjetvjecarët e fundit kemi pasur shume zbulime arkeologjike, te cilat jane ne zhvillim dhe përditësjellin elementë të rij duke na plotësuar panoramën e vashdimësisë qytetare kulturore dhe artistike ne vend. Ato dëshmojne se qendrat e vjetra kane vazhduar të jetojnë edhe në këto shekuj, pavarësisht nga madhësia e roli i tyre në jetën ekonomike e shoqërore. Për sa i takon ndërtimeve kishtaretë kësaj periudhe në gjendjen e sotme të zbulimeve flasin monumente të shumta, që hedhin dritë në problemet në diskutim.qendrat episkopale e qytetare, ndonese me ritme te vonuara duket të mbijetojne vështiresive te invazioneve e sulmeve barbare dhe vazhdojne të jetojnë edhe në këto shekuj.madhësia e roli i tyre në jetën ekonomike e shoqërore. Te dhena te tilla kene dhene germimet ne baziliken e varrezes se Scampinit, Bazilika e Arapajt IV.3. Kishat e tipit bazilikal në periudhën kalimtare dhe ndryshimet liturgjike nëbrendësi të kishave Numri i kishave të ndërtuara në periudhën midis v.600 e deri në v.850 është shumë më i vogël, në krahasim me periudhën e parë dhe pas saj. Numri i kufizuar i monumenteve kulturore bashkëngjitur me dyshimet lidhur me saktësinë e datimit të objekteve vështirësojnë studimin e fazave si dhe tipologjinë e tyre. Epoka para periudhës Ikonoklaste konsiderohet si fundi i arkitekturës tradicionale romake. Arkitektura bizantine që këtej e tutje s ka për t iu kthyer më projekteve madhështore të tipit të ndërtesave paleokristiane, as ka për të njohur më varietetin e tipave arkitekturale si dhe zgjidhjet e guximshme që dha arkitektura Justiniane. Tashmë do të preferohet bazilika me trul, e cila u krijua në periudhën e Justinianit. Kombinimi i bazilikës me tipin e ndërtesës me trul (mauzoleumi) këtë tip arkitektural do ta përfundojnë bizantinët në shekujt në vazhdim, deri sa të arrijnë në krijimin e pastër bizantin tipin e kishës Kryq i Brendashkruar me trul, mbi katër mbështetëse të lira të trulit shfaqet në fund të shekullit VIII dhe do të mbizotërojëderi në shek.x. Vështirësitë ekonomike nuk lëjojnëndërtimin e kishave me përmasa të mëdha. Paralelisht, kthesa që bëjnëbizantinët lidhur me adhurimin e eshtrave të shenjta, fenomen ky që karakterizon periudhën paleokristiane, me krijimin e piligrimazheve të mëdha, si dhe komplekset e ndërtesave të mëdha, në adhurimin e ikonave si 116

129 dhe evoluimin e adhurimit, shtrojnë nevojën e gjetjes së zgjedhjeve të reja arkitekturale. Ndryshimet liturgjike ndikojnë në konfiguracionin e ambienteve brenda naosit. Kjo ka të bëjë me ndryshimin e Dy Futjeve te Liturgjisë së Shenjtë (Εισόδων της Θείας Λειτουργίας), të Liturgjisë dhe të Ungjillit të Shenjtë (Hyrja e Vogël) dhe i Dhuratave të Shenjta, për kryerjen e misterit të Eukaristisë sëshenjtë (Hyrja e Madhe). Deri në gjysmën e parë të shek.vi objektet dhe Ungjilli i Shenjtë ruheshin në diakonikon, ambient ky i vendosur në anën jugore të narteksit. Në të vendoseshin dhuratat-ofertat e besimtarëve, njëpjesë e të cilave dërgohej me procesion, i cili kalonte nga nefi i mesëm drejt Tryezës sëshenjtë apo altarit.në këtë periudhëshënohet ndarja e prothesis nga diakonikon me shtesën e një ambienti në pjesën veriore të narteksit. Rreth shek.vi këto ambiente do të vendosen në anën Lindore të naosit, në anët e Bemës sëshenjtë. Rreth mesit të shek.vi Bema e Shenjtë do të bëhet me abside, në anën Lindore bëhen dy hyrje, nga jugu e Vogla dhe nga veriu e Madhja. Kjo e fundit, me futjen në liturgji të tekstit të Himnit Heruvimik v , të cilin e kompozoi vetë perandori Justin B, Hyrja e Madhe fiton madhështi. Evoluimi i dy hyrjeve nuk do të bëhet përgjatë aksit qendror të naosit, por priftërinjtë ndjekin një lëvizje rrethore, nga parabemat, pothuajse deri në mes të nefeve anësore, arrijnë në qender dhe që këtej arrijnë tek Tryeza e Shenjtë. Kështu, u bë i kushtëzuar organizimi pericentrik i naosit, në mënyrë të tillë që të gjithë besimtarët të ndjekin Leiturgjinë e Hyrjeve (Eisodoi). Si rezultat, pak nga pak, kufizohet në gjatësi naosi dhe shtohet gjerësia e tij me tendencë të madhe për t iu afruar formës katrore. Ky katrorëzim pati menjëherë si rezultat ndryshimin e qemereve të tavanit si dhe të shpatullave mbështetëse të trulit, në rastin e bazilikës me trul. Ndërsa, në periudhën Justiniane bazilika me trul mbështetej në katër qemere me thellësi jo të barabartë - ajo lindore dhe Perëndimore ishin të thella, ndërsa ato të krahëve dukeshin të cekëta, si harqe të hollë - tashmë të katër qemeret në mënyrë progresive arrijnë të njëjtënthellësi, formojnë kryqin me krahë të barabartë dhe pesha e trulit ndahet në mënyrë të barabartë. Në rastin e kishës së Shën Sofisë në Konstandinopol, trarët që mbështesin qemeret janë të gjatë dhe të ngushtë. Tashmë, ata fillojnë të zmadhohen gradualisht në gjerësi dhe i afrohen formës së katrorit. Nefet anësore, së bashku në narteksin, formojnë një galerë perimetrike, e cila shpesh herë mund të ketë dhe gynekoniti apo katin të dytë. Në këtë mënyrë realizohet tipi i naosit në formë kryq me peristoa, formë të cilën më vonë në kohë, e ndeshim në variante të ndryshme. Ambientet e protesis dhe të diakonikonjanë të lidhura me Bemën e Shenjtë (ambienti i altaritpresbyteriumfillimisht ishte në harmoni me planin arkitektural të naosit), komunikojnë me lehtësi me naosin qëndror dhe së bashku formojnë një ambient të veçantëpër priftërinjtë, Bemën e Shenjtë, e cila në krahun lindor ka tre absidatë cilat dalin jashtë. 117

130 Lartësia e ikonostasit rritet në mënyrë progresive, gjë e cila është e lidhur ngushtë me misticizmin e liturgjisë në periudhat e caktuara historike dhe përshkrimi simbolik i pjesëve të naosit, ku dallohet ndarja e Hyjnorëve nga tokësoret. Nga ana e jashtme naosi kapërmasa të rënda së bashku me timbanin e trulit. Këto ndryshime të bazilikës me trul u shënuan fillimisht në Konstandinopol. Por monumentet e saj, në periudhat e mëvonshme historike, kanë pësuar ndryshime, meremetime ose janë zhdukur. Një pamje të qartë, lidhur me evoluimin e ndërtesave të kultit, do të na japin monumentet e provincave, kryesisht Selaniku dhe Nikea, të cilat reflektojnë artin e Kryeqytetit. Përveç bazilikës me trul, gjatëkësaj periudhe ndeshim pak raste, të cilat janë në formëshumë më të thjështë dhe i takojnë tipave të mëparshme arkitekturale, si p.sh., bazilikat pericentrike.në këtë periudhë, këto kisha nga pikëpamja e materialit dhe mënyra e ndërtimit, dallohen për strukturat e tyre të rënda, varfëri në muraturën e jashme dhe përdorim i kufizuar i materialit ndërtues të huazuar nga ndërtesat antike (spolia) brenda muraturës së parregullt (opus incertum). Fig.29. Muraturë e parregullt - opus incertum, Evritani, Episkopi, Greqi, v.800 Muret e naosevete tipit helladik zakonisht janë të trashë, punohen pa ndonjë kujdes të veçantë dhe janë të punuar në mënyrë të çliruar dhe pa iu kushtuar ndonjë kujdes të veçantë. Rrallë ndeshim ndonjë qoshe e ndonjë hark me gdhendje gjeometrike. Prerja e trulit asnjëherë nuk është rreth i rregullt dhe hapjet janë të pakta dhe të parregullta. Sipërfaqet e mëdha dhe të sheshta të mureve, të cilave u mungojnë ornamentet qeramo-plastike dhe zbukurimet me gdhendje, plot herë nuk janë vertikale, zakonisht tentojnë të kenë drejtim për nga brenda dhe trashësia nga poshtë - lart vjen duke u zvogëluar. 118

131 Në rastin e ndërtesave me trul muret shpesh herëpërforcohen me ndërtimin e speroneve apo mureve mbështetës. Këto elemente dëshmojnë pasigurinë lidhur me statikën e ndërtesës si dhe njohuritë e kufizuara teknike të mjeshtrave me eksperiencë, si dhe përdorimi në muraturë i materialeve të dobëta. Kjo ndodh përarsye të vështirësive ekonomike që perballonte vendi nëkëtë periudhë,përarsye të sulmeve e dyndjeve sllave e arabe. E kundërta ndodh në rajonet e Azisë së Vogël, ku përdoren gjerësisht gurët e gdhendur dhe ndërtesat zakonisht janë të ngarkuara. Në kryeqytet dhe rajonet që ndodheshin nën influencën e Konstandinopolit vazhdon të përdoret ende muratura romake me mënyrën e muraturës me tulla shkëmbyer me muraturën me gurë. Shënojmë se Perandori Bazil A ( ) pati një aktivitet të gjerëndërtimor për restaurimin e kishave të vjetra, por dhe përndërtimin e tetë kishave të reja, nga të cilat më e rëndësishmja është ajo e Kishës së Re. Bëhetfjalëpër një kishë me pesë kupola, e cila u shkatërrua nga fundi i shekullitxv.të njëjtës formë arkitekturale i takon kisha e Shën Mërise të Farit, e njohur nga fjala që mbajti gjatë ceremonisë së inagurimit Fotios, ndërtuar nga Mihali III, së bashku me xhaxhain e tij Vardas. Ngjashmëri me të ka dhe kisha e Shën Sofisë në Kiev ( ). Bazilikat trenefshe me çati prej druri, që datohen në shekujt VII-IX, lidhin bazilikat paleokristiane me ato mesobizantine, duke hedhur poshtë, si të pabazë, hipotezën se ndërtimi i bazilikave, e sidomos atyre me çati prej druri, pushoi së ekzistuari pas periudhës paleokristiane dhe se u rikthye nga fundi i shekullit IX. Rishfaqja e tyre, nga disa autorë, interpretohet si e kombinuar me rilindjen - anabiozis, që u shënua në art në këtë periudhë: 1) me ambicien e carëve bullgarë, për të imituar veprat madhore të periudhës Justiniane, 2) me influencën në art të elementeve arkitekturale të periudhës helenistike, gjë e cila do të shfaqet pas fitoreve të perandorit Bazil B, ose 3)me influencën,në rastin e Bullgarisë dhe të pjesës kontinentale të Maqedonisë, e sjellë në rajon nga robërit sirianë, si dhe kolonët armenë, ose 4) nga influenca e traditës vendase. Mendojmë se më saktë është të flasim për mbijetesë dhe jo për rilindje të kishës së tipit bazilikal. Hapësira e naoseve ndahet në hapësira të brendshme, duke ndërtuar radhë me kolona, ose me pilastra. Në rajonet, ku nuk ekzistonin ndërtesa të periudhave më të hershme historike, mjeshtrit përdornin kolona të ndërtuara në formë fig 1) katrori, 2) drejtkëndëshi, 3) në formë T, 4) në formë kryqi dhe në raste me të rralla, me mure të ndërtuara me hapje. 119

132 Fig. 30 Tipe kollonash, planimetri Të tilla ndërtime ndeshim në ballkanin e jugut, e konkretisht në Shqipëri dhe në Greqinë e Jugut, në periudhën paleokristiane, por përdorimi i tyre përgjithësohet, duke shkuar drejt mesjetës. Bazilikat tashmë nuk është e thënë që të kenë patjetër katin e sipërm apo hyperoda. Gjatë mijëvjeçarit të parë, në rastet kur monumentet ndërtohen me gurë të gdhendur, absidat e rrumbullakëta mbizotërojnë, por nuk mungojnë edhe ato trenefshe, ose shumënefshe. Tipi i fundit i absidave do të mbizotërojë nga fundi i shekullit X, së bashku me muret me tulla, ndërsa absidat e ndërtuara me gurë do të vazhdojnë të jenë gjysmëcicklike. Marrim në shqyrtim shembuj te kishave në territorin e Themës së Durrësit dhe monumentet e Butrintit, rrënojat e së cilës ndodhen pranë portës me kulla të rrethimit antik të qytetit. Për ndërtimin e saj janë përdorur spolia - materiale ndërtimi të marra nga ndërtesa me të hershme. Ky monument është i vetmi që ka ardhur në ditët tona me mure të ruajtura gati në tërë lartësinë e tyre. Bazilika e madhe e Butrintit ështetrenefshe (me përmasa x m), me klit in e vendosur në mënyre tërthore (23.87 x 7.57 ), del jashtë nefeve anësore, duke i dhenë bazilikës formën e shkronjës T. Nefi qëndror është më i gjerë (7.08m) së nefet anësore (4.02 dhe 3.90 m), hapet ndaj mjedisit të altarit, i cili pëfundon me absiden e madhe sa vetenefi. Mjedisi i hereon it, dikur, në një përiudhë më të vonshme, ndahej nga një ikonostas me toraks, prej të cilit ruhet vetëm njëfragment i kolonës ndërmjet pllakave ndarëse. Mjedisi i hereon pëfundon në anën lindore me një abside me një dritare të madhe treshe. Nefet anësore ndahen nga krahët e transeptit me një arkade dyshe mbi një kolonë, nga të cilat ruhen 120

133 bazamenti i kolonave dhe fillimet e harqeve. Nefi qëndror ndahet nga nefet anësore me dy arkada që mbështetën mbi gjashtepilastra secila. Po me dy arkada ndahej dhe mjedisi i altarit nga pjesa veriore dhe ajo jugore e transeptit. Duke analizuar mënyren e ndërtimit të pilastrave të ndërmjetme mund të vërejme së kemi të bëjme me një rindërtim. Gjithashtu pilastrat e reja janë vendosur në vendin e të vjetrave. Kjo kuptohet nga konfiguracioni i harqeve mbi to, harqe që lidhen me pilastrat e vjetra në murin përëndimor dhe në vendtakimet më transeptin. Këtu ruhen dhe pjesë të harqeve të dyfishta të arkadës dhe të dritareve mbi të, të cilat shërbenin për ndricimin e nefit qëndror. Çatia mbi kapriatat e nefit qëndror vijonte edhe në pjesën e transeptit të murit lindor, ndërsa krahu verior dhe ai jugor mbuloheshin me çati dyujese tërthor saj dhe në nivel më të ulët. Depërtimi në ambjentët e brëndshme të bazilikes realizohej me ndërtimin e disa hyrjeve, tri në anën përendimore, nga një në nefin veriordhe jugor dhe një në lindje të krahut jugor të transeptit. Hyrja për në nefin qëndror, që ështeme e madhja dhe kryesorja, mbulohej me një hark të dyfishtetullash. Dyshemeja e nëfeve të bazilikes ështee shtruar me pllaka të mëdha drejtkëndëshe prej guri gëlqëror me origjinë vendase. Në mes të nefit qëndror, pranë njëri-tjetrit dhe në aks të tij, janë dy bazamenterrafsh me dyshemenë. Ato i takojnë amvonit duke marrë dritenë pjesën e sipërme nga dritaret që ngrihen mbi arkadat. Në nivel më të ulet së ky nef qëndror janë edhe krahët e transeptit të mbuluara me çati dyujese, të cilat përfundojnë me fronton në jug dhe veri dhe mbështeten mbi arkadat që ndajnë në tri pjesë transpetin. Muratura e vjetër ështendërtuar me gurë në forme drejtkëndëshi me një prirje horizontale të radheve. Në pjesën e poshtme ka një brez me 5 rreshta tullash. Me intëres ështemënyra e përpunimit të fugave të rrafshuara, të cilat me anë të gervishtjes formojnë figura gjeometrike dhe kryqë. Nga pikëpamja e arkitëktures, bazilika, si të gjitha ndërtimet e kohës, ka mure të thjeshta e të varfra në anën e jashtme dhe punim të saktee të pasur në brëndësi, për ç'ka flet ndërtimi me mozaik i dyshemese, pllakat e rregullta, ikonostasidhe amvoni. Në brëndësi mbizotëron vëllimi i nefit qëndror me ndjenjën e lëvizjes që jepet nga ritmi i arkadave. Në aspektin e ndërtimit planimetrik e vëllimor, bazilika e madhe e Butrintit ka ngjashmëri me mjaft ndërtime të tjera të kohes. Lidhjen më të afert e shohim me bazilikat A, D dhe E të Nikopolit. Në dallim nga to, të kjo bazilike mungon narteksi;kemi mungesën e narteksit dhe për ngushtësi të vendit, edhe ndërtimin me pilastra në vend të kolonave, si dhe absiden 5 faqëshe, e cila, të kishat e mesipërme ështenë forme gjysmërrethore me kundërforca. Koha e ndërtimit të bazilikes mund të përcaktohet vetëm nëpërmjet arkitëktures, tëknikes së ndërtimit dhe zbukurimeve. Duke e krahasuar me bazilikat e sipërpërmendura të Nikopolit dhe po të nisemi nga ngjashmeria me bazilikën A, vërejmë së koha me e mundshme e ndërtimit të saj, kryesisht pjesa e fundit e saj, ështegjysma e parë e shek.vi të. 121

134 Fig.31. Bazilika e madhe e Butrintit. Rikonstruksion, (A.Meksi) Bazilika e madhe e Butrintit, një bazilikë e mesit të shek.vi të, e tipit helenistik, trinëfshe me transept, rindërtohet në gjysmën e dyteteshek.ix të. Kësaj kohe i takon përdorimi i pilastrave të lira të arkadave që ndajnë nefet, harqët me tulla mbi to, mbi të cilat kemi nga një dritare. Gjithashtu në këtekohë rindërtohen pjesa qëndrore e absidës me dritaren në formë të ndryshme nga e mëparshmja, tripjesëshe, me shtylla prej tullash. Gjaterindërtimit zëvendësohet mozaiku i dyshemesë së mjedisit të altarit me një shtresë tullash mbi nënshtresë argjili, si dhe rindërtohet mjedisi i altarit e më vonë shtohet një kapelë në krahun jugor të transeptit. Këto rindërtime janë kryer me gurë e me tulla të vendosura në mënyrë të çrregullt ndërmjet gurëve. Kjo tëknikë e veçanteqë dallon nga ajo e shek. X të -XI të, të cilën e takojmë në një sërë kishash e kështjellash, mendojmë së duhet t'i takojë gjysmës së dyteteshek.ix 17, pas rivendosjes së pushtëtit bizantin. Përmendjen e parë të kësaj peshkopate për Mesjetën e kemi në fillim të shek.x të. Një shëmbull tjetër për t u shënuar ështe bazilika paleokristiane e Ballshit, e cila gjate Mesjetës ishte kisha e manastirit të Shën Mërisë. Ajo vazhdoi të ishte në përdorim gjategjithë Mesjetës si qëndra Peshkopale e Gllavinicës (Kefalinia). Studiuesi i saj S.Anamali ka dalluar në të A.Meksi, vep.cit,

135 rindërtime të shek.xi dhe XII, si dhe riparime më të vona 18. Gjate kësaj kohe kisha ka ruajtur strukturën e një bazilike trinefshe. Në brendësi të manastirit janë bërë në kohë ndërtime të ndryshme. Interes të veçanteparaqet një kapelë e ndërtuar në anën veriore të kishës, sipas tipit sallë me kupolë mbi tambur. Kjo gjë kuptohet nga pilastrat në mure dhe nga mbetjet e trekëndshave sferikë. Muret e saj janë të ndërtuara me gurë e llaç gëlqëreje, duke patur në fuga tulla të vendosura horizontalisht ndërmjet gurëve dhe njëra mbi tjetrën, si në kishën e Përhondisë që vlen si element datues për fundin e Mesjetës së Hershme Deri më sot janë zbuluar fare pak ndërtime të shekujve të parë të Mesjetës. Në këto kohëra të vështira vijojnë të përdoren, duke u rindërtuar apo duke iu përshtatur rrethanave të reja, mjaft nga ndërtimet e përiudhës paleokristianë, të cilat ishin të shumta dhe gjendeshin kudo. Sigurisht që do të jenë ngritur edhe kisha të reja, të cilat në kushtët konkrete janë bërë me matëriale dhe të knika që nuk i kanë qëndruar kohës. Shëmbulli i një kapele të ndërtuar me gurë të ripërdorur dhe të lidhur me llaç baltenë rrënojat e bazilikës së varrezës së Skampinit e vërtëton më së miri këtë. Po kështu edherindërtimi i parë në bazilikën e Finiqit 19. Gjithashtu bazilika e Skampinit është një nga monumentet më interesanteteshekullit VI të e.s. për vetë pozicionin në lidhje me Via Egnatian, por edhe për mozaikun e mrekullueshëm në nefin qëndror. Fig. 32. Pamje e përgjithshme, kisha e Tepes, Skampis, Elbasan S.Anamali,vep.cit,

136 Gërmimet arkeologjike kanë nxjerrë në dritë monumente që u përdorën gjatë gjithë Mesjetës. Ka ndër to ndërtime që gjenden deri vonë në këmbë për shkak të përdorimit të pandërprerë të tyre të tilla janë, përvec bazilikes së madhe të Butrintit me rindërtime në gjysmën e dytë të shek.ix, kisha e 40 Shënjtorëve në Sarandë me rindërtime të shek.xiv. Ndër këto kisha, vijueshmërinë e të cilave e njohim nga rezultatet e gërmimeve arkeologjike, janë edhe bazilika e Ballshit me rindërtime të vazhdueshme. Nga burimet historike të fundit të shek.xinjohim edhe dy monumentetë tjera, për të cilat gjetjet arkeologjike të rastit flasin qartë se janë ndërtime të përiudhës paleokristiane, të cilat funksionuan edhe gjatë periudhës Bizantine. Këto përmenden nga Ana Komnena në historinë e saj kur flitët për luftrat normando-bizantinë të vitëve Ndërtimet e kultit gjatë shek.ix- XI vijnë nga një tërritor, i cili që nga gjysma e parë e shek.ix i takon Tëmës së Dyrrahut e që shtrihet deri në Shqipëri të Jugut. Pas Sinodit Ikumenik Z (787) dhe përfundimin e periudhës Ikonoklasteme 843 në jetën e kishës dhe të shtetit do të triumfoje Ortodoksia, e më pas do të vijojnë fitoret politike dhe ushtarake të Maqedonasve. Fitoret kundër arabeve, rifitimi i fuqise detare në Mesdhe dhe crash-i i shtetit Bullgar cuan në rivendosjen e kufijve veriore dhe lindore të Perandorise. Paralelisht, krishtërizimi i sllaveve të Ballkanit (863-6), i Bullgarëve (864) dhe i Rusëve (989) i hapi rrugën përhapjes së kulturës bizantinë. Athere do të shënohet fillimi i një ecurie në ngritje të Perandorisë me organizimin, në të njëjtën kohë, të administratës shtetërore, gjë që con në zhvillimin e shpejteteshkencave, të letërsise dhe të artit. të gjitha aktivitëtët e jetës shoqërore karakterizohen nga fryma e rilindjes, dhe të ndenca për ripërtërim. Për sa i takon artit, do të vërehet një përpjekje për t u kthyer në perceptimet e mëparshme artistike që patën si rezultat ripërtëritjen e traditës klasike nga ku do të dale prej studiuesve të rinj emertimi konvencional rilindja maqedonase, e cila do të jetendoshta më e rëndësishmja që njohu arti bizantin. Aktiviteti intensiv ndërtimor dhe lulëzimi i arteve të bukura, që vihet re në këtë përiudhë, vazhdon me ritme të pandalshme edhe në periudhën e mbretërimit të Dukajve dhe të Komnenëve. Dinastia e Komnenëve qeveris në kushte të jashtëzakonshme. Arti vazhdon të zhvillohet e të kultivohet në kuadrin e traditës së mëparshme, por e influencuar nga kushtet e caktuara historike që kalon Perandoria. Azia e Vogel humbet së qëni një rajon krijues artistik dhe përendimi i afrohet me mënyra të ndryshme Lindjes, duke sjellë në kontakt artin bizantin me frymën e ndjeshmerinë aritstike të Përendimit. Rivaliteti artistik me kundërshtarët fqinj të perandorisë ndihmon që arti bizantin të përforcohet në Lindje dhe në Përendim. Jeta shoqërore në ketepëriudhe ka tipar kryesor tëndencen për ripërtëritje gje të cilen do ta arrijnë në një shkalle të lartë. Konkretisht, në art kjo tëndence njihet nga specialistët e huaj bizantinologe si riperteritja maqedonase, e cila ndoshta ështearritja me e rëndesishme që njohu arti bizanti. 124

137 IV. 4. Të dhëna të përgjithshme mbi arkitekturën në periudhën e Mesme Bizantine Edhe pse veprat e mëdha të Justinianit janë standarte të aktivitetit ndërtimor të kësaj përiudhe, mundesitee kufizuara ekonomike patën si pasojë ndërtimin e kishave me përmasa më të vogla, ndërsa pjesa tjetër e aktivitëtit ndërtimor kufizohet në restaurimin e kishave të vjetra. Paralelisht me aktivitetin ndërtimor të përandorise shfaqët iniciativa privatee shtreses shoqërore të aristokracise. Sipas të dhënave të deri tanishme në Shqipëri, ruhet rreth 500 kisha, të cilat mendohet të jenë ndërtuar gjatëshekujve VI te XV të. Një pjesë e mire e tyre vendosen në shtrirjen gjeografike në jug të vendit. Një studim i hollësishëm i këtyre objektive mund të kryhet vetëm me ndihmën e shkencës së arkeologjisë, gërmimeve dhe regjistrimit të detajuar të objektive arkitekturale (themele,pjesë muresh, spolia) qeramike etj. Në këtë punim do të bëhet një përpjekjekje për klasifikimin dhe detajimin e objekteve religjioze bizantine në bazë të bibliografise dhe gjetjeve të deritanishme në tërritorin e Jugut të Shqipërise, pa pretenduar së ky punim mbulon të gjitha të dhenat. Megjithatë ështe një përpjekje për zbulimin e analizimin e thelle të artit bizantin përfshire arkitekturen. Kishat që kemi marrë në shqyrtim përbejnë një objekt të rëndësishëm studimi për vetë arkitëkturen mesjetare dhe në vecanti të periudhës historike bizantine. Analiza do të bëhet në bazë të vendndodhjes së tyre gjeografike në tërritorin e Shqipërise së jugut, të ndërtimit strukturor, materiali i ndërtimit si dhe teknikat e ndërtimit me vecorite e tyre dalluese venadase. Gjithashtu do të bëhet një përpjekje për të parashtruar shëmbuj të përafërt kishash në tërritorin me të gjerë të Ballkanit të jugut e konkretisht të Greqise, duke spikatur tiparet e përbashketa por dhe ato karakteristike të vecanta vendase. Studiues të shquar të huaj si Richard Krautheimer, Haralampos Bouras, Nikolaos Gkioles, për aresye studiuese e praktike kanë sygjeruar disa grupime të kishave në bazë të kronologjise, të tipareve strukturale, të vendndodhjes, të ndërtimit planimetrik, të vellimit si dhe të elementëve karakteristike dekorative. Keto grupime ndryshojnë nga autori në autor, përsa i takon nëngrupimeve që sheh secili me vete, por në pika të përgjithshme ngjasojnë. Në ketë pikë duhet theksuar së ajo c ka vërehet në tipologjinë e kishave bizantinë në Shqipëri, por edhe në Ballkan është shumëllojshmëria dhe variacionet e ndertesave, të cilat plot herë e vështirësojnë datimin dhe vetëgrupimin. Kjo shumëllojshmëri në ndërtim është lidhur ngushtë me traditën vendase, kushtet ekonomike që përjeton te rajoni dhe vetë përandoria bizantine në përiudha të caktura historike, zhvilimet politike si luftrat në teritorin e saj dhe përplasjet fetare lidhur me konsilidimin e fesë së krishtërë ortodokse. Zgjerimi i tërritoreve të përandorise në Lindje kishte si rezultat ardhjen në fuqi të përandorit me origjinë nga Lindja, Azia, gjë e cila në art pasqyrohet me futjen e elementëve lindore në zbukurimin e kishave, tek pikturat murale brënda naoseve, ku mbizotëronin ornamentet florale, elemente keto të botës së përtejme, parajsës dhe njëkohësisht vërehet kufizimi i pikturimit të figurave të shënjta të ciklit religjioz si figura e Krishtit, të Shën Mërisë, të Apostujve etj. Në 125

138 përiudhat historike, kur Përandoria Bizantine ishte përfshire nga luftra të tmerrshme, ndërtimet në përgjithësi dhe objektët e kultit në vecanti ishin të kufizuara për aresye ekonomike dhe jo vetëm, kishat ndërtohen me të vogla në volum, me një varietet në planaimetri dhe më pak në numer. Në këtë studim do të përpiqëmi të bëjme një klasifkim të kishave mesjetare, konkretisht të përiudhes së mesme bizantine, duke u bazuar në ndërtimin planimetrik, në volumin e tyre, në materialet e ndërtimit, tekniken ndërtimore dhe strukturën e tyre. Gjithashtu, do të marrim në konsiderate dekorin dhe funksionimin liturgjik të kishave. Mund të parashtrojme teorikisht gjithashtu, së grupimi dhe klasikifikimi i kishave që i takojnë përiudhes mesjetare ështe një klasifikim shkencor tradicional, ështe vazhdim i studimeve themeltare për sa i takon arkitëktures së kishave bizantine. Kështu mund të mbështësim grupimet tipologjike të kishave në Shqipëri si me poshtë: Tipi arkitëktural mbizotërues ështe ai i kishës në formë kryqi të brendashkruar me trul, i cili zhvillohet si rezultat i kombinimit të formave arkitekturale të trasheguara. Kishat në forme kryqi të brendashkruar, në bazë të marrëdhënieve reciproke, kryesisht të katrorit kryq dhe hereon -it apo sanktuarit dallohen në tipat: a) me kompozim të përbere me katër kollona, b) me kompozim gjysmë të përbere me katër kollona, c) me kompozim të thjështe hme katër kollona, d) variant të thjështe me dy kollona. Një tipi i ri arkitektural, i cili gjen zbatim në ketepëriudhe në Ballkan dhe sidomos në Greqi, ështe ai bizantin i mesem me planimetri oktagonale, që ndahet në atekompleks të kontinentit dhe në tipin e thjështe oktagonal të ishujve. Njëkohesisht, vazhdojnë të përdoren dhe tipat e vjetër arkitekturale. Për me tëpër, përdoret tipi tradicional i kishave që është bazilika, por tashmë, me përmasa të kufizuara. Kishat në forme kryqi të lire (te cliruar), me trul, trikonkeshe ose katërkonkeshe, kanë përmasa dhe volum të vogel. Duhet përmendur së në ketë përiudhë kishat fitojnë një rëndësi të vecante për Përandorinë Bizantine. Rregullat ndërtimore bazë të provinces shfaqën tipare të përbashketa me ato të kryeqytetit. Ndërkaq vërehen elementët e ndryshem dallues lokale të cilat misherohen në matërialin e përdorur ndërtimor, në teknikat e ndërtimit, në zgjedhjen e dekorit, në menyrën e trajtimit të sipërfaqeve të jashtme dhe së fundi, disa herë, në ndryshimet në tipin e planimetrive. Kështu në Konstandinopol, së bashku me rajonet që ndodheshin nën influencen e saj direkte, si Maqedonia, Traka, bregdeti i Azisë së Vogël dhe disa ishuj si p.sh. Hios, dallohet një grupim me tipare të përbashkëta në art, që në literature njihet e ashtuquajtura shkolla e Kryeqytetit. Lindja e Mesme, që me pare pati dhenë tipa të rinj ndërtimore, tashmë nuk ështe më nën influencen e Kryeqytetit dhe rinovon tipet e vjetër arkitekturale. Rajoni i Greqisë, si dhe ai i Shqipërise së Jugut, që kemi marrë në studim, i ndikuar nga rrymat e kryeqytetit krijon shkollën provinciale, të ashtuquajtur shkolle helenistike. 126

139 Së fundi, rajonet veriore të Ballkanit dhe Rusia, të cilat përqafojnë krishtërimin nga shekulli i X të, përbejnë një grupim gjeografik, i cili influencohet direkt nga arkitektura e Kryeqytetit, por që së fundmi shfaq identitetin e saj. IV.5. Çështje Tipologjike Kristalizimi i Liturgjise së Shënjtë dhe i shërbesave të shënjta fetare do të sjellin konsolidimin e ambjentit të sanktuarit ose të hereon -it, i cili përbëhet nga tre pjesë: përvec konkes qëndrore të bemes së shënjtë, ku vendoset Tryeza e Shënjtë, kemi në të dy krahët e saj, nga një ambjent. Ambjenti i vendosur në krahun përendimor quhet prothesis dhe ai në anën tjetër, atë lindore, quhet diakonikon (kjo ndodh për aresye së funksionon njësoj si në kishat e tjera të periudhave të mëparshme). Që të tre ambjentet komunikojnë me njëri tjetrin dhe është e natyrshme që në rastet kur kisha, si konstruksion, është në përmasa të vogla, prothesis dhe diakonikon kufizohen thjesht tek konka dhe hereon -i mbetët njëvendësh. Kishat e tipit bazilikal, të cilat i ndeshim në kishat e mëdha të përiudhes së Justinianit, do të vazhdojnë të gjejnë zbatim, por në të vertëtë do të pësojnë një zhvillim, duke fituar kështu disa tipare të reja. Pjesa qëndrore e përzgjatur, e kishes apo naos -i, që të kujton me tëpër tipin bazilike me cati prej druri, që formohej me qemere (Shën Irena në Konstandinopol), tashmë do të marrë përmasa të tilla që i afrojnë me tepër katrorit. Paralelisht, harqet e krahëve në jug dhe veri të trulit, të cilat formojnë një nef embrional të tërthorte(shën Sofia në Konstandinopol) tashmë do të marrin përmasa të tilla që të formojnë në planimetri kryqin përqark trulit. Një shëmbull klasik i kësaj faze të kishës së tipit bazilikal me trul është kisha e Shën Sofise në Selanik. Nefet e krahëve, së bashku me narteksin, formojnë një galere të unifikuar e cila ka dhe gynekonitin apo katin e dytë. Krijohet keshtu tipi i kishes me trul dhe peristoa apo ambjente përreth, të cilën e ndeshim në variante të ndryshme, kryesisht në Konstandinopol. 127

140 Fig. Kisha Shën Irena, Konstandinopol, Planimetria Fig. Kisha Shën Irena, Konstandinopol 128

141 IV.6. Kisha të tipit Bazilikal, bazilikat e periudhës së mesme bizantine Bazilika trenefeshe përdoret gjatë përiudhes së mesme bizantine si dhe më vonë, në dy format e saj kryesore: a) e mbuluar me cati prej druri, b) e mbuluar me qëmere. Por bazilikat e kësaj periudhe janë të pakta në numër dhe në vetvete janë mbeturina të së kaluares, ose arkaizma. Ato shpesh i gjejme të ndërtuara mbi germadhat e kishave paleokristiane, por që ndjekin një planimetri arkitekturale të moderuar në krahasim me atë fillestare. Kishat në formë bazilikale, me përmasa më të vogla, do të vazhdojnë të përdoren dhe gjatë përiudhes së mesme bizantinë. Ato përdoreshin zakonisht si kisha mitropoli apo katëdrale dhe i shërbenin nevojave të qytëtit mesjetar. Ato dëshmojnë frymën konservatore të parisë së Kishës dhe njëkohësisht tregojnë së munden të nxenë popullin besimtar, që mblidhej për të ushtruar të drejtat e tyre fetare, duke pasur parasysh vendndodhjen, katedralja zakonisht ishte vendosur në zemer të qëndres së banuar mesjetare dhe përbente boshtin qëndror të jetës shoqërore të vendit. Bazilika, me përmasat e saj, sa në gjatësi, ashtu dhe në gjerësi, i përmbushte nevojat e popullsisë në rritje, gje të cilen nuk mund ta plotësonin me ndërtësat e përqëndruara me trul. Fakt është, së në Konstandinopol dhe në Selanik bazilika u përdor shumë pak, ose pothuaj fare. Përkundrazi, në rritje ishte përhapja e tyre në provinca dhe në rajonët fqinjë të kryeqytëtit. Me vonë, me germimet arkeologjike dhe studimet e reja, u vëretetua ekzistenca e shumë bazilikave në tërritoret e Shqipërise, e të Greqise, tëk kjo e fundit përfshin tërritorin nga Maqedonia e deri në Peloponez dhe ishujt e Egjeut. Kjo përhapje dhe shpërndarje e ndërtimeve bazilikale pothuajse në të gjithë territorin e Shqipërise, Greqisë dhe për më tepër në rajone ku nuk kishte shkelur këmba e sallave, e hedh poshte teorinë e hershme që mbështeste se në periudhën e mesme bizantinë, me vendosjen e sallave në territoret e Ballkanit, u ndërtuan kishat në formë kryqi të brendashkruar dhe kishat një nefshe të tipit bazilikal në Maqedoni e në Bullgari si reagim i elementit sllav për t iu kundërvënë influencës bizantine të Konstandinopolit shfq49gjules. Tashmë është e qartë se tipi i bazilikes arkaike nuk u ripërtërit me ardhjen e sllaveve në Ballkan, por ishte mbijetese e tipit arkitektural të mëparshëm. Mendimi i shprehur nga Mijatev së përdorimi i ndërtimeve bazilikale është shënjë e arkitekturës bullgare të kultit 20, hidhet poshtë nga fakti së ndërtimet bazilikale takohen në territore të tëra të Greqisë, të Epirit dhe të Shqipërisë. Këtu mund të sjellim mjaft shëmbuj nga të gjitha përiudhat e arkitekturës mesjetare duke vazhduar deri në shek.xiii të -XIV te (kishat e Artës në Epir, e në Shqipërinë e Jugut). Një faktor i rëndësishëm që mbështet teorinë tonë është vetë tradita ndërtimore e cila nuk mund të lihet mënjanë, ishte ajo që coi në vazhdimin e ndërtimit të kishave të tipit bazilikal. Nga periudha e parë kemi në vendin tonë dhe konkretisht në përhapjen gjeografike që kemi marrë në studim, përdorimin në vazhdimësi, apo dhe rindërtimin e disa bazilikave paleokristiane (Sarandë, Butrint), si dhe ndërtimin e tre kishave të reja. Nga këto ruhet

142 e plotë kisha në Përhondi, ndërsa kisha e Shën Stëfanit në Dhërmi ruhet në gjendje rrënoje. Kisha e Përhondisë, në fazën e saj të parë, paraqet fare qartë një bazilikë mesjetare, me mjedisin e sanktuarit apo hereon -it të dallueshëm nga naosi dhe me mbulesa të lakuara. Arkadat e saj mbështëtën mbi kolona dhe muret mbi to dalin mbi nefet anësore. Teknika e ndërtimit dhe skulptura arkitekturore flasin për një ndërtim gjithashtu të hershëm. Bazilika e Shën Stëfanit në Dhërmi mund të studiohet në planimetrinë trinefshe me narteks dhe në teknikën e ndërtimit të mureve të absidës. Fig. Bazilika e Shën Stëfanit, Dhërmi Ndërtimi i bazilikave të përiudhes së mesme bizantine në tërritoret që ndodheshin në rrezen e Kryeqytetit apo të qëndrave të rëndesishme qytetare të asaj kohe dëshmojnë për një tradite të konsoliduar ndërtimore me karaktëristika vëndase. Ato përbejnë vazhdimesi të tipit arkitektural që u konsolidua gjatë shekujve VII dhe VIII. Bazilikat e mesme bizantinë janë trenefeshe apo treklitëshe, nefin e mesem e kanë zakonisht me të lartë të ndricuar me dritare. Në nefin e mesem mbulesa është dy ujse, dhe një ujse në nefet anësore. Pjesa më e madhe e tyre është e mbuluar me çati prej druri, por gjejmë dhe shumë të tjera të mbuluara me qemer. Pjesa më e madhe e kishave të tipit bazilikal bizantin të mesëm janë gjetur në provinca dhe në rajonet përreth Bizantit. Për ndjekjen e ndërtimeve të kultit gjatë shek.ix-xi një ndihmese të rendësishme jep edhe studimi i skulptures arkitektonike, që pavaërsisht se vjen nga gjetje të rastit dhe të pakta, përben dëshmi me mjaft vlerë. Bazilikat e përiudhes së mesme bizantine janë vazhdimësi e tipeve arkitekturale që u formuan gjatë shekujve VII - VIII. Ato janë trenefshe, nefin e mesem e kanë me të lartë dhe me hapje me dritare. çatite janë dyujse në nefin e mesëm dhe njëujse në nefet anësore sh 50/3Gkiol. Nefet ndahen me kolona ose pilastra ose me mure me hapje. Pjesa më e madhe e tyre është e mbuluar me çati prj druri, por njëkohesisht kemi plot të tjera që mbulohen me qemer. Keto të fundit i quajme lindore ose oksidentale. Kjo për aresye së mënyra e mbulesës konsiderohet e ndikuar nga Lindja, ku dhe riprodhohet. 130

143 Në Shqipëri nga një rradhe bazilikash që janë gjetur në do të analizojme disa prej tyre: Bazilika e madhe e Butrintit, një bazilikë e mesit të shek.vi, e tipit helenistik, trinefshe me transept, rindërtohet në gjysmën e dytë të shek.ix. Kësaj përiudhe i përkon përdorimi i pilastrave të lira, të arkadave që ndajnë nefet, harqet me tulla mbi to, mbi të cilat kemi nga një dritare. Gjithashtu, në këtë kohë rindërtohen pjesa qëndrore e absidës me dritaren, në formë të ndryshme nga e mëparshmja, tripjesëshe, me shtylla prej tullash. Gjatë rindërtimit zëvendësohet mozaiku i dyshemesë së mjedisit të altarit me një shtresë tullash mbi nënshtresë argjili, si dhe rindërtohet mjedisi i altarit e më vonë shtohet një kapelë në krahun jugor të transeptit. Këto rindërtime janë kryer me gurë e me tulla të vendosura në mënyrë të çrregullt ndërmjet gurëve. Kjo teknikë e veçante që dallon nga ajo e shek. X-XI, të cilën e takojmë në një sërë kishash e kështjellash, mendojmë së duhet t'i takojë gjysmës së dytë të shek.ix 10, pas rivendosjes së pushtetit bizantin. Përmendjen e parë të kësaj peshkopate për Mesjetën, siç e pamë, e kemi në fillim të shek.x. Bazilika paleokristiane e Ballshit ishte gjate Mesjetës kisha e manastirit të Shën Mërisë. Ajo vazhdoi të ishte në përdorim gjatë gjithë Mesjetës si qëndra peshkopale e Gllavinicës (Kefalinia). Studiuesi i saj S.Anamali ka dalluar në të rindërtime të shek.xi dhe XII, si dhe riparime më të vona 21. Gjatekësaj kohe kisha ka ruajtur strukturën e një bazilike trinefshe. Në brendësi të manastirit janë bërë në kohë ndërtime të ndryshme, ndër të cilat edhe një banjë. Interes të veçantë paraqet një kapelë e ndërtuar në anën veriore të kishës, sipas tipit sallë me kupolë mbi tambur. Kjo gjë kuptohet nga pilastrat në mure dhe nga mbetjet e trekëndshave sferikë. Muret e saj janë të ndërtuara me gurë e llaç gëlqereje, duke patur tulla të vendosura horizontalisht ndërmjet gurëve dhe njëra mbi tjetrën gje e cila i jep plasticitet dhe njekohesisht konsiderohet si motiv i crregullt dekorativ. Kjo menyre e punimit te mureve eshte karakteristike e periudhes se mesme bizantine dhe ne vijim perdorimi i tullave dhe tjegullave do te marre forma germash e motive gjeometrike duke dhene nje bukuri e estetike karakteristike te kohes. Studiuesi A.Meksi e krahason rastin ne fjale me në kishën e Perhondisë duke theksuar rendesine e ketyre elementeve per datimin e monumenteve dhe e vendos në fundin e Mesjetës së Hershme. 21 S.Anamali,vep.cit, 105. A.Meksi, Arkitektura. Eugen 131

144 IV.7 KISHAT NJËNEFSHE Këtij grupi i takon numri më i madh i kishave, për vetefaktin së ato ndërtohen me lehtësi, ndaj dhe kanë qënë të përhapura në të gjitha vendbanimet. Në Butrint ruhen dy kapela në gjendje rrënoje. Përmendim kishën e ashtuquajtur Nr.1, e cila ndodhet në anën veriore të baptistërit paleokristian dhe muri jugor i saj është ndërtuar mbi një mur të tij. Muret e kishës ruhen në lartësi të ndryshme. Ajo me planimetri drejtkëndëshe përbëhet nga naosi, nartëksi i vonë dhe mjedisi i altarit, i cili në anën lindore përfundon me një absidë gjysmërrethore. Në narteks hyhet nga një portenë anën përëndimore. Prej tij kalohet në naos, i cili ka patur edhe dy porta të tjera në anën veriore dhe jugore, të cilat sot janë të murosura. Ikonostasi ështe prej murature guri dhe ka dy porta. Muri i tij nuk lidhet me muret e kishës. Muratura e kishës është ndërtuar me gurë gëlqerorë të lidhur me llaç gëlqereje. Rrallë janë përdorur dhe tullat, të vendosura ndërmjet radhëve të gurëve, zakonisht nga një tullë dhe shumë rrallë nga dy, njëra mbi tjetrën. 132

145 Fig.Butrint, Kisha Nr.1, Kisha Nr.2, shek. IX-X Kisha Nr.2 ndodhet pranë mureve rrethuese antike, në afersi të portës së liqenit (Skea). Ajo vendoset tërthor murit rrethues, i cili shërben si muri perëndimor i kishës. Në kishë hyhet nga dy porta, njëra në murin verior dhe tjetra në atë jugor, sot e murosur. Muret e kishës janë ndërtuar me të njëjtën teknikë ndërtimi si të kishës së parë fig. 71. Datimi i këtyre dy kapelave është i vështirë, jo vetëm për karakterin fragmentar të ruajtjes së tyre, por edhe për teknikën mjaft të rëndomtë te ndërtimit. Si kohë e mundshme e ndërtimit të tyre duhet të jenë shekujt IX-X 22. Kisha e Shën Sergjit dhe Bakut në Himarë është selia e dikurshme e Peshkopatës së Himarës, e cila del për herë të parë në dokumentacionin historik, në fund të shek.x të, në "Noticie-n" e Jan Cimiskes, dhe në vitin 1019, kur i aneksohet kryepeshkopatës së Ohrit. Ajo është ndërtuar në vendin më të lartë të fshatit, në anën veriore dhe pranë mureve të kalasë. Muret e kishës ruajnë 22 A.Meksi, Disa kapela, 84, po ai, Bazilika,

146 gjurmë të rindërtimeve të shumta. Kisha përbëhet prej nartëksit, naosit dhe mjedisit të altarit, të ndarë me një ikonostas të vonë prej muri. Kisha iu përket dy fazave kryesore të ndërtimit. Ndërtimit fillestar i takon naosi me pjesët e poshtme të mureve, sepse pjesët e sipërme janë rindërtuar disa herë. Narteksi përbën një ndërtim më të vonë dhe për këtë, na bindin si teknika e ndërtimit, edhe fugat e kontaktit. Këtij rindërtimi i takon dhe muri ndarës naos-narteks. Muret e vjetra janë ndërtuar me gurë gëlqërorë të madhësive mesatare dhe të vegjël, të skuadruara janë vetëm qoshet. E veçanta e murit të vjetër ështeprania në të e copërave të tjegullave, të vendosura njëra mbi tjetrën ndërmjet gurëve ose dhe në radhë të shkurtra ndërmjetradhëve të gurëve. Një imitim i dallueshëm i kësaj tëknikë është meremetimi i pjesës së sipërme të murit verior dhe atij jugor të kishës. E tillë është në pjesën veriore qoshja lindore, e meremetuar në vitin 1783, si dhe pjesa e sipërme, nën çati, në një lartësi 80 cm. Në këtë mur ndodhet një portë e murosur. Edhe muri jugor ka të rindërtuar pjesën e sipërme. Më vonë është hapur edhe porta në anën jugore, e ndërtuar në një mur të ri. Në anën lindore fuga është vertikale, që tregon së duhet të jetë shpatull portë. Në murin lindor, sot të suvatuar, pjesët në dukje janë të ndërtimit fillestar. Në këtë anë del absida gjysmërrethore, mjaft e madhe, që përbën një veçanti të kishës. Për datimin e monumentit do të prireshim të shihnim në ndërtimin e parë një kishë të fundit të shek.x dhe të fillimit të shek. XI, kur Himara del për herë të parë si qëndër peshkopale. Duhet përmendur së teknika e ndërtimit mbetet në përdorim edhe në shekujt e mëvonshëm. Fig.Kisha e Shën Sergjit dhe Bakut në Himarë Një nga shëmbujt me të mirë të veprimtarise së gjerë ndërtuese në shekullin e XI të, që ruhen sot në tërritorin e Shqipërise së Jugut është edhe kisha e Profetit Ilia në Buall të Përmetit. Kisha e Profet Ilisë në Buhal të Përmetit ndodhet në një bregore në anë të fshatit nga ka marrë emrin dhe pranë lumit Vjosë. Ajo përbëhet nga naosi drejtkëndësh, narteksi në anën përëndimore të tij dhe një hajat mbi pilastra me prerje katrore në anën jugore, i hapur në tërë gjatësinë e kishës. Në vitin 1814, siç e mësojmë nga mbishkrimi në portën në anën e hajatit, ështebërë një rindërtim rrënjësor i monumentit, me ç'rast është prishur muri i vjetër përëndimor për të zmadhuar naosin, duke shtuar narteksin dhe hajatin. Njëkohësisht në brendësi, në murin verior dhe atë jugor janë shtuar pilastrat, mbi të cilët kalojnë harqet që mbanin mbulesën e re me qemer cilindrik të naosit, e cila sot nuk ruhet më. 134

147 Fig. Kisha e Profet Ilisë në Buhal të Përmetit Muratura e ndërtimit të vjetër dallohet në faqën veriore dhe atelindore. Në këtetefundit del një absidë e rregullt trifaqëshe me një dritare të mbuluar me hark tullash, të vendosura në formë dhëmbësharre brenda një rreshti tullash të vëna për së gjati, dhe me dy dritare të vogla e të ngushta si frëngji të mbuluara me nga një gur, të cilatjanë anash absidës, njëra për protëzisin e tjetra për diakonikonin. Muri lindor ështendërtuar kryesisht me gurë shtufi. Në të ka mjaft tulla të vëna sipas një farë rregullsie. Vende-vende ka tulla të vendosura horizontalisht, diku në rresht, pra me një afri me tëknikën e mureve të kishës së Përhondisë. Pranë absidës, në anën jugore të saj, ka tulla të vëna zig-zag, tulla vertikale dhe copëra të vendosura pjerrtas anash tyre. Kjo tëknikë e ndërtimit të mureve paraqitët më e qartenë murin verior, ku tullat janë të vendosura në mënyrë vertikale, me copëra tulle të vendosura pjerrtas anash tyre. Pra, kemi një tëknikë të qartë. Në pjesën e sipërme të murit jugor dallohen tri dritare të murosura. Ato janë të vogla, të mbuluara me hark, me tulla sipas rrezeve dhe përgjat harkut. Në pjesën e pasuvatuar të murit shohim tulla në rreshta horizontale, tulla të vendosura vertikalisht duke formuar rrathë ose rombe të formuar me tulla dhe copëra tjegullash. Kështu që pjesa e vjetër e kishës paraqët një kishë njënëfshe jo të vogël, që ka rëndësi të veçantepër tëknikën e ndërtimit dhe për zbukurimin e mureve me tulla. Kemi të bëjmë me një rast të ndërmjetëm të kishave të Përhondisë, Kosinës dhe Labovës së Kryqit. Këtu vërejmë së e kemi të shpërbërë tëknikën me tulla të vëna në mënyrë horizontale, që hasim në Përhondi, si dhe futjen e tullave vertikale dhe të pjerrta, si në Labovën e Kryqit, por që, ashtu si në Kosinë, ende nuk ka marrë formë të qartë. Duke u nisur nga tëknika e ndërtimit të mureve, do ta vendosnim në kohë, me anë të krahasimit, me kishat e Përhondisë dhe asaj të Kosinës. E para ështedatuar në shekullin e XI të, e dyta në mes të shek.xii të. Duke u nisur nga kjo, mendojmë së kisha e Buhalit duhet të jetendërtuar në përiudhën që shkon nga gjysma e dytee shek.xi te në gjysmën e parë të shek.xii të. Gjithashtu Kisha e Përhondise, në fazen e saj të pare, paraqët qartenjë bazilike mesjetare, me mjedisin e sanktuarit apo hereon të dallueshem nga naosi dhe me mbulesa të lakuara. Arkadat e saj përdorin kolona dhe muret mbi to dalin mbi nefet anësore. Tëknika e ndërtimit dhe skulptura arkitëkturore flasin për një ndërtim gjithashtu të hershem. Kisha e Shën Kollit në Përhondi të Beratit. Ështenjë bazilike trenëfshe mbuluar me cati druri. Ajo përbëhet nga naosi trenëfesh, nartëksi me kambanoren në anën përendimore dhe ambienti i sanktuarit - hereon-it i ndare në bemen e shënjtë, protëzis dhe diakonikon me nga një abside për secilen, ndër të cilat ajo qëndrorja ështeme e madhe, e ndricuar nga një dritare e madhe treshe. Nefi qëndror ështei lartedhe ndricohet me nga tre dritare për cdo anë në murin që ngrihet mbi 135

148 arkadat ndarese të nëfeve. Muret e kishes janë ndërtuar me gure dhe tulla. Keto të fundit janë vendosur sipas një tëknike të rregullt, me vecanti vendosjen në radhe jo të plota, si dhe njëra mbi tjetren ndërmjet gureve. Duke u nisur nga tipi arkitëktural, ndarja e qartee ambientit të sanktuarit - hereon-it, mbulimi i bemes së shënjtenë nivel me të ulet së nefi qëndror dhe tëknika e ndërtimit, kisha datohet si e shek. X-XI. E një kohe edhe me të vonë (shek. XIII-XIV) ështengritja me tëkniken e kluasonazhit e mureve të nartëksit dhe nëfeve anësore për të zbutur pjerresinë e catise. Edhe pse nuk mund të quhet e përkryer në aspektin estëtik, nëpërmjet proporcionëve, levizjes së vellimeve, dekorimit piktoresk të mureve ndërtuesit na kanë dhenë një godinë që shquhet ndër monumentët e kesaj përiudhe (fig. 14). Duke u ruajtur në tëresinë e saj, ajo gjithashtu përben një deshmi të dores së pare për njohjen dhe vleresimin e arkitëktures të shek. XI-XIV. Fig. 13. Përhondi, kisha e Shën Kollit, planimetria. Bazilika e Shën Stëfanit në Dhërmi lexohet vetëm në planimetrinë trinëfshe me nartëks dhe në tëknikën e ndërtimit të mureve të absidës. Kisha e Shën Stëfanit në Dhermi paraqët, në gjendjen e sotme, një kishe të përiudhes së pas pushtimit otoman, në muret e së cilës janë përfshire edhe pjesë muresh me të vjetra. Analizimi dhe ketyre pjesëve të muratures si dhe shtrirja e tyre planimetrike flasin qartese ndërtimi i vjetër ka qënë një bazilike trenëfeshe (fig. 17). Kisha e re ështendërtuar duke përdorur pjesë të absides 136

149 së vjetër dhe ështenë brëndësi të nefit qëndror. Muri i absides ështendërtuar me gure lumi, lidhur me llac gelqëreje. Në fugaturen me llac të bollshem ndërmjet gureve janë vendosur dhe copëra tjegullash. Në ndonjë vend ka dhe tjegulla të vendosura pjerrtas. Si ndërtimi planimetrik, ashtu edhe tëknika e ndërtimit të mureve të shtyjnë të mendosh për një datim të hershem të kishes. Nisur nga menyra e ndërtimit të mureve që takohet edhe në Himare, në do të mendonim së kjo kishe ështendërtuar gjateshekujve XI-XII. Fig. Dhermi, Kisha e Shën Stëfanit, shek.xi-xii Bazilika në fshatin Ciflik të Sarandes. Ruhet sot në gjendje rrenoje. Ajo ështenjë bazilike me tre nëfe të ndara nga arkada me një kolonë në mes dhe pilastra në murin përendimor dhe ambientin e altarit (fig. 22). Ambienti i altarit përbëhet nga bema, protëzisi dhe diakonikoni të ndara ndërmjet tyre. Në anën përendimore ështenartëksi, i cili për sa mund të gjykohet nga gjurmet ka qënë me dy katë. Muret janë ndërtuar me gure dhe tulla, me një tëknike të përafert me atetemureve të kishes së Përondise, por me me pak tulla në radhe horizontale (fig.23). Në pjesën e sipërme të murit përendimor kemi dhe murature me kluasonazh me një tulle vertikale. Me intëres ështetrajtimi i fugave të cilat janë mbushur me një pastengjyre oker njëlloj si në kishën e Mesopotamit. Kjo vecanti tëknike si dhe forma planimetrike e njëjteme ateteshën Theodhores në Arte(Greqi) e datojnë ketemonument si të fundit të shek. XIII. Duhet të shënohet këtu përdorimi i tipit tradicional nga njërez që kanë punuar edhe në monumentetetjere, si në Mesopotam, pra nga ndërtues vendas. Një bazilike tjetër ështenë fshatin Klos të Suloves, me tre nëfe dhe arkade mbi pilastra, ndërtuar kryesisht me gure dhe e datuar në shek. XIII-XIV. Kjo bazilike përben një shëmbull të rëndësishëm, që me vendosjen në brëndësi të vendit pavaresisht nga niveli i ndërtimi deshmon dhe me tëpër për rrenjat e thella të ketij tipi ndër në. Studimi i bazilikave mesjetare të Shqipërise paraqët rëndësi për nxjerrjen në pah të traditave ndërtimore të vendit tonë. Shtrirja e tyre jo vetëm në qëndra të rëndesishme apo pranë tyre, por 137

150 dhe në zona të tjera, tregon gjithashtu traditën ndërtimore dhe vazhdimesinë e saj. Me rëndësi ështepërdorimi në cdo rast i variantit helenistik (me cati druri), që deshmon për vijueshmeri të drejtpërdrejtetetipave paleokristianë e bizantinë të hershme dhe për një traditendërtimore, pavaresisht nga lidhjet me vendet fqinjë dhe përendimin. Bazilika e Shën Ioanit, (faza e dytë) në Delvinë fundi i shek.x dhe gjysmën e parë të shek. XI. Faza kryesore dhe më mirë e datuar ështeajo e transformimit nga kishë njënëfshe në bazilikë. Fig. Kisha e Shën Ioanit, Delvinë. Planimetria, Candavia 1, (E.Hobdari S. Mucaj, Kosta LAKO, E.Hobdari, Yannis Vitaliotis,Rezultatet e germimeve ne baziliken e Shen Janit ne Delvine( ),Candavia 1,Tirane

151 Shëmbuj Në Greqi Shën Akili në ishullin e vogel të Prespes së Vogel (fig.) ështenjë bazilike trenëfshe me nartëks dhe tre absida gjysmerrethore. Protëzis dhe diakonikon mbulohen me kupola të vogla, duke marrë formen e një kisheze kompaktenë forme kryqi të brendashkruar me kupole. Arkeologu Mutsopoulos që beri germimin e daton rreth v Në bazilike ruheshin relika nga trupi i episkopit të Larises Shën Akilit, të cilat u transportuan në Prespe me v.985 nga vetebanoret e Larises kur iu dorezuan hegjemonit të bullgareve Samuel. Prespe, kisha e Shën Akilit, fundi i shek.x Kisha Shën Meria e Menxhanës ështenjë kishe e tipit bazilikal, ndodhet 18 km jashteqytëtit të Patres në Greqi. Ajo ështenjë bazilike trenëfshe, me cati prej druri me nartëks dhe tre absida gjysmeciklike. Nefet ndahen me pilastra - mure në kulme dhe dy kolona abak midis tyre. Ndetësa duhej të ketepasur mbulese prej druri, gje të cilen na e vertëton fakti së muri ështei holle. Hapjet e vogla katrore në pjesën e sipërme të mureve deshmojnë vendin ku ishin të vendosur traret. Monumenti ështei ndërtuar me gure gelqërore të vendit dhe për lidhjen e tyre ështepërdorur me shumice llac me gelqëre. 139

152 Zakonisht vendosen në shtresa horizontale dhe ndahen me një rradhe me tulla. Ornamentët qëramoplastike kanë shumë ngjashmeri me ndërtimet e shekullit të X -të. Po në kete përiudhe vendosen dhe zbukurime të thjeshta me shirita të dhembezuar prej tulle. Fig.Kisha Shën Meria e Menxhanës Në të njëjtën katëgori grupohen dhe Katëdralja në Serres, kisha e Veries, e Kalabakes, e Zurces në Tryfillia, e Protatos në Malin e Shënjtë, si dhe tre bazilika të Kosturit. Te vecanta nga ana arkitekturale konsiderohen tre bazilika të vogla trenëfeshe të tipit anatolit Lindor në Kostur. Ato janë: kisha e Shën Stëfanit, kisha e Shënjtoreve Anargjire dhe e kisha e Taksiarkut të Mitropolise. Klitët apo nefet ndahen midis tyre me mure me hapje harkore me qëllim komunikimi midis tyre. Vetëm në rastin e bazilikes së Taksiarkut kemi të vendosura kolona. Ato janë të mbulara me kupole (kube)- në rastin e klitit të mesem, tëk kisha e Shën Anargjireve dhe catitenjëujse në krah të Taksiarkut deshmojnë të jenë bere punime plotësuaese të mevonëshme. Përshtypje të vecanteteben shpërpjesëtimi midis klitit qëndror të ngritur në lartësi me tëpër së ato të kraheve, duke krijar një pus driteapo trul (trulo-qëmer) me dritare përqark. Këtu verehet përpjekja e arkitëktit për t i dhenë objektit një zgjidhje të thjështë, pa përdorur trulin, në përputhje me tëndencat e përgjithshme bashkekohore, duke theksuar boshtin vertikal dhe vendosjen e kraheve anësore përreth një qëndre. Ndërtuesi e arrin keteqëllim duke ngritur shumë në lartësi klitin qëndror, i cili ështeme përmasa të vogla duke tëntuar keshtu t i jape ambjentit një planimetri katrore, me dritare të vendosure në të katër anët dhe së fundi me nivelin e ulet të kunges së hereon-it, me të cilen pusi i ndricimit lidhet nga jashtë, tëk kisha e Shën Stëfanit dhe ajo e Shën Anargjireve, me një fronton, i cili nga ana e brendshme, përpara 140

153 cereksferikes ose gjysmekupoles së absides formon një qëmer të atrofizuar. Ky fakt mund të shpjegohet si ruajtje e traditës së gjatedhe për me tëpër tëk kishat me trule, të vendoset përpara kunges së hereon-it qëmeri. Ky element, shumë i qartenë rastin e kishes së Shën Stëfanit, degjenëron në rastin e kishes së Shën Anargjireve dhe mungon fare në kishën e Taksiarkeve. Fig. Kisha e Taksiarkut të Mitropolise, Kostur, Greqi Fig.Kisha e Shën Stëfanit Kostur, Greqi 141

154 Fig.Kisha e Shën Anargjireve, Kostur, Greqi Bazilikat kanë një hark me të shquar ose pak të dale në lindje, gjysmeqarkore tëk kisha e Taksiark -ut dhe tëk kisha e Shën Anargjireve, si dhe trikraheshe tëk Shën Stëfani, ndërsa absidat tëk parabemat, apo ambjentët anash bemes, janë konka të thjeshta në murin lindor. Në anën përendimore kemi nartëksin e gjatedhe të ngushtë, i cili tëk bazilika e Shën Stëfanit ështeme dy katë. Tëk kisha e përmendur së fundmi ndodhet froni i vetëm episkopal në Kostur, i ndërtuar tëk absida së bashku me sintronin përqark tij. Ky fakt na lejon të hedhim hipotëzen së kjo kishe kishtesherbyer si vendi i episkopit, ndërsa kati i dytei kishes sherbentesi zyre dhe banëse e episkopit. I rëndësishëm ështe zbukurimi me ornamente i sipërfaqëve të jashtme të mureve, i cili ështe krejtësisht i ndryshem nga ato që shfaqën në mesin e shekullit të X te në Greqinë e Jugut, ku mbizotërjnë ornamentët me elemente kufike. Guret e gdhendur ashpër ndahen horizontal tëk llaci lidhes me dy rradhe tullash, ndërsa në kulme kemi tulla të thjeshta të vendosura në menyre vertikale, të cilat formojnë zbukurime të ndryshme: </>,>/<, si dhe germa të alfabetit grek: Κ, Ι, Σ, Χ, Τ, Π. Verehen breza pllakash të vendosura në menyre diagonale dhe në drejtkendesh dhe të tjera në forme shahuose ndryshe opus reticulatum. Shirita të dhembezuar zbulurojnë lobet e dritareve ose ndjekin përqark muraturen e kishes. Fasada zbukurohet me diej dhe ornamentetendërtuara me tulla të cilat formojnë kurrizpeshk. Tipar dallues i pamjes së jashtme të kishes, i cili mund të konsiderohet si influence konstandinopolitë, ështeplastika dhe menyra e vendosjes së tullave në formen e harqëve qorre, të cilet realizojnë sa lehtësimin e mureve aq dhe realizon një levizje (kisha e Taksiarkut, kisha e Shën Anargjireve). 142

155 Zbukurim qëramoplastik (opus reticulatum) i përbere nga katrore njëri pas tjetrit ose pllaka në forme rombe. Kostur, ana lindore e kishes së Shën Stëfanit. Vecoritee ndërtëses dhe menyra e ndërtimit të mureve të kishave të Kosturit nuk na lejon të bejme një datim të saktedhe të përcaktuar kohor. Zbukurimet qëramoplastike të ndërtëses së kishes, ngjasojnë me atetekishes së Shën Akilit në Prespe, e cila datohet me dhe ky fakt na e përforcon datimin si me sipër. Bazilika e Shën Sofise në Oher. Shëmbulli me i shquar i bazilikes së mbuluar me qëmer ështerasti i Shën Sofise në Oher Datimi i ketij monumenti luhatët, nga fundi i shekullit të IX te e fillimi i shekullit X të. Përfundimi i punimeve vendoset në kohe, rreth mesit të shekullit XI të, në kohen e kryepiskopit Leon ( ) nën kujdesin e të cilit u kryen edhe muralet brenda kishes. Tre nefet ndahen me pilastra, të cilat krijojnë një hapesire me të madhe në qëndër të kishes. Kjo shpjegohet me faktin, së në fazen fillestare, naosi ishtei tipit "tëtëkolonësh" në forme kryqi të brendashkruar, ku ndërmjet mbështëtëseve të trulit dhe të mureve, atij përendimor dhe lindor, ndërhyjnë edhe katër mbështëtëse të tjera. Orland A.K., Monumentët byzantinë të Kosturit, Arkivi i monumentëve të Greqise, sh - vol.iv (1938), faq. 110, fig

156 Oher, kisha e Shën Sofise, fundi i shek.x, planimetria Nefi i mesem ështeshumë pak i ngritur dhe nuk ka dritare. Absida e saj e mesme ështepesekraheshe dhe ato të parabemes janë gjysmehark dhe dykatëshe. Pjesa e sipërme e parabemave formon hipëroda, apo katin e dytepareklis (kapele). Ato ka mundesi të jenë ndërtuar së bashku me pjesën tjetër të naos-it pasi vërejmë së në mure ka piktura murale të cilat datohen në shekullin e XI të. Eksonartëksisë bashku me galeren dhe dy kullat në krahe u ndërtuan me 1313/

157 IV.8. Kishat njënefshe të tipit bazilikal me planimetri qendrore Përvec bazilikave trenëfeshe gjatëpëriudhës bizantine ndërtohen dhe kisha njënëfshe të tipit bazilikal - me planimetri qëndrore, me përmasa të vogla, me cati prej druri ose me qëmer. Ndërtimet me planimetri qëndrore, që janë dhe të pakta ndjekin gjithashtu skemat tradicionale, duke u inkuadruar në ndërtimet bashkekohore të zonës. Kishat e tipit bazilikal njënëfesh janë salla të përzgjatura e të ngushta dhe me përmasa të vogla, i ndajme në kisha të mbuluara me cati dhe të mbuluara me qëmer. Tipet njënëfshe me mbulese prej druri i ndajme në dy grupime: në ato që nuk kanë harkada të verbera përgjatekraheve të gjatedhe në ato që kanë. Harkadat nuk përdoren për aresye tëktonike por janë thjesht futje thelle në mur. Ato mund të konsiderohen si mbetje të zhvillimit të bazilikes trenëfeshe në kishe njënëfshe ku vendin e harkadave të verbera e zenë hapjet për komunikimin e nefit qëndror me ato të kraheve.kishat me mbulese prej druri u përhapen shumë, sidomos në zonat kontinëntale, ku kishteprodhim të pashtërueshem të drurit. Tipet me mbulese me qëmer mund t i ndajme në dy grupime kryesore, të mbuluar me qëmer dhe me kontraforta përgjate mureve, të cilat sherbenin për mbështëtjen e brezave përforcues apo sfendonë të qëmerit (kemi dhe rasteku brezat përforcues mbështëtën mbi konsola (φουρούσια) të cilat vendosen në gjenëzen e qëmerit) dhe tëk ato raste kur ndërmjet harkadave formohen harkada të verbera, për nëvoja statike, për përforcimin e mureve anësore dhe spostimin e peshes së madhe të qëmerit në ato pjesë të murit që ështepërforcuar duke ndërtuar në shtëse kontrafortët. 145

158 Fig. 9. Harkada te verbera, Vau i Dejës, kisha e Shën Mërise, pamje nga juglindja Harkada të verbera, Decan, N.Gkioles, Byzantini Naodomia, Athine

159 Harkada të verbera, Filipoupoli, Bullgari Harkada të verbera, Ravenë Pikerisht ky tip, me harkada të verbera, ose harqë përgjatekraheve të gjatë, e ka prejardhjen nga Mesopotamia, me pas gjeti zbatim në Azinë e Vogel dhe së fundi në Greqi e Shqipëri. Kishat njënëfeshe ishin me të përhapura në rajonët kontinëntale të Ballkanit. Në disa rastendeshim tëk ato absida qorre në krahet e gjatedhe disa here jo. Këto absida qorre përbejnë thjështefutje në thellesi të trashesise së mureve dhe kanë përdorim tëktonik. Kishat e mbuluara me qëmer dallohen nga ato që kanë mure mbështëtës, që ndryshe i quajme kontraforteose spëroni, përgjatekraheve të zgjatura, mbi të cilat mbështëtën mbi breza përforcues ose sfendonë pjesë harkore. Ndërmjet spëronëve apo kontrafortëve formohen harkada të verbera (fig.) për arsye statike, në menyre që të mbajnë peshën e qëmerit. Kishat njënëfshe të tipit bazilikal i ndeshim në tërritorin e Shqipërise. Ato kushtojnë me pak e ndërtohen shpejt në kohe, duke i sherbyer keshtu nëvojave të provinces bizantinë. Ky tip arkitëktural i kishave përseritët papushim deri në përiudhen e pushtimit otoman. Kisha njënëfshe, Butrint, shek.ix-x 147

160 Kisha Njënëfshe në Drisht Kisha e Shën Sergjit dhe Bakut në Himarë 23 ështeselia e dikurshme e peshkopatës së Himarës, e cila del për herë të parë në dokukmentacionin historik në fund të shek.x në "Noticie-n" e Jan Cimiskes, dhe në vitin 1019, kur i anëksohet kryepeshkopatës së Ohrit 24. Ajo ështendërtuar në vendin më të lartetefshatit, në anën veriore dhe pranë mureve të kalasë. Muret e kishës ruajnë gjurmë të rindërtimeve të shumta. Kisha përbëhet prej nartëksit, naosit dhe mjedisit të altarit, të ndarë me një ikonostas të vonë prej muri (fig.). Kisha iu përket dy fazave kryesore të ndërtimit. Ndërtimit fillestar i takon naosi me pjesët e poshtme të mureve, sepse pjesët e sipërme janë rindërtuar disa herë. Nartëksi përbën një ndërtim më të vonë dhe për këtë, na bindin si tëknika e ndërtimit, edhe fugat e kontaktit. Këtij rindërtimi i takon dhe muri ndarës naos-nartëks. Muret e vjetra janë ndërtuar me gurë gëlqërorë të madhësive mesatare dhe të vegjël (4.73). të skuadruara janë vetëm qoshet. E veçanta e murit të vjetër ështeprania në të e copërave të tjegullave, të vendosura njëra mbi tjetrën ndërmjet gurëve ose dhe në radhë të shkurtra ndërmjetradhëve të gurëve. Një imitim i dallueshëm i kësaj tëknikë ështemeremetimi i pjesës së sipërme të murit verior dhe atij jugor të kishës. Planimetria e kishes njënëfshe të Shën Sergjit dhe Bakut në Himarë Në murin lindor, sot të suvatuar, pjesët në dukje janë të ndërtimit fillestar. Në këteanë del absida gjysmërrethore, mjaft e madhe, që përbën një veçanti të kishës. Për datimin e monumentit do të 23 A.Meksi, Disa kapela..., H. Gelzer, Ungedruckte und ëenig

161 prireshim të shihnim në ndërtimin e parë një kishë të fundit të shek.x dhe të fillimit të shek. XI, kur Himara del për herë të parë si qëndër peshkopale25. Deri në një farë mase për këteu fut edhe tëknika e ndërtimit, e cila, duhet pranuar, mbetët në përdorim edhe në shekujt e mëvonshëm. Kisha e Profet Ilisë në Buhal të Përmetit 26 ndodhet në një bregore në anë të fshatit dhe pranë lumit Vjosë. Ajo përbëhet nga naosi drejtkëndësh, nartëksi në anën përëndimore të tij dhe një hajat mbi pilastra me prerje katrore në anën jugore, i hapur në tërë gjatësinë e kishës(fig. 74). Në vitin 1814, siç e mësojmë nga mbishkrimi në portën në anën e hajatit27, ështebërë një rindërtim rrënjësor i monumentit, me ç'rast ështeprishur muri i vjetër përëndimor për të zmadhuar naosin, duke shtuar nartëksin dhe hajatin. Njëkohësisht në brendësi, në murin verior dhe atejugor janë shtuar pilastrat, mbi të cilët kalojnë harqët që mbanin mbulesën e re me qëmer cilindrik të naosit, e cila sot nuk ruhet më. Planimetria ekishëssë Profetit Ilisë në Buhal të Përmetit Muratura e ndërtimit të vjetër dallohet në faqën veriore dhe atelindore. Në këtetefundit del një absidë e rregullt trifaqëshe me një dritare të mbuluar me hark tullash, të vendosura në formë dhëmbësharre brenda një rreshti tullash të vëna për së gjati, dhe me dy dritare të vogla e të ngushta si frëngji të mbuluara me nga një gur, të cilat janë anash absidës, njëra për protëzisin e tjetra për diakonikonin. Muri lindor ështendërtuar kryesisht me gurë shtufi. Në të ka mjaft tulla të vëna sipas një farë rregullsie (fig. 75). Vende-vende ka tulla të vendosura horizontalisht, diku në rresht, pra me një afri me tëknikën e mureve të kishës së Përhondisë. Pranë absidës, në anën jugore të saj, ka tulla të vëna zig-zag, tulla vertikale dhe copëra të vendosura pjerrtas anash tyre. Kjo tëknikë e ndërtimit të mureve paraqitët më e qartenë murin verior, ku tullat janë të vendosura në mënyrë vertikale, me copëra tulle të vendosura pjerrtas anash tyre. Pra, kemi një tëknikë të qartë. Në pjesën e sipërme të murit jugor dallohen tri dritare të murosura. Ato janë të vogla, të mbuluara me hark, me tulla sipas rrezeve dhe përgjat harkut. Në pjesën e pasuvatuar të murit 25 A.Meksi, Arkitektura mesjetare në Shqipëri, Tirane 1984, A.Meksi, Disa kapela bizantine të vendit tonë, Monumentet 10, 1975, 80-81, tab.vi. 27 P.Soustal, T.I.B. 3,

162 shohim tulla në rreshta horizontale, tulla të vendosura vertikalisht duke formuar rrathë ose rombe të formuar me tulla dhe copëra tjegullash. Kështu që pjesa e vjetër e kishës paraqët një kishë njënëfshe jo të vogël, që ka rëndësi të veçantepër tëknikën e ndërtimit dhe për zbukurimin e mureve me tulla. Kemi të bëjmë me një rast të ndërmjetëm të kishave të Përhondisë, Kosinës dhe Labovës së Kryqit. Këtu vërejmë së e kemi të shpërbërë tëknikën me tulla të vëna në mënyrë horizontale, që hasim në Përhondi, si dhe futjen e tullave vertikale dhe të pjerrta, si në Labovën e Kryqit, por që, ashtu si në Kosinë, ende nuk ka marrë formë të qartë. Duke u nisur nga tëknika e ndërtimit të mureve, do ta vendosnim në kohë, me anë të krahasimit, me kishat e Përhondisë dhe asaj të Kosinës. E para ështedatuar në shekullin e XI, e dyta në mes të shek.xii. Duke u nisur nga kjo, mendojmë së kisha e Buhalit duhet të jetendërtuar në përiudhën që shkon nga gjysma e dytee shek.xi në gjysmën e parë të shek.xii. Ne periudhen e mesme bizantine njëkohesisht me katëgorinë e sipërpërmendur, ndeshim shëmbuj të tipit kisha njënëfshe të tipit bazilikal me dy harkada(dykonkeshe). Në rastin e kishave me dy harkada binjake, që zakonisht i janë kushtuar dy shënjtoreve të ndryshem, e kanë zanafillen në Azinë e Vogel, konkretisht në Kapadoki ndeshim shëmbujt me të vjetër. Krahu lindor shërben për adhurimin e dy shënjtoreve, ka rastekur përdorej si strehe për dy dogmat fetare, gje të cilen e ndeshim që nga përiudha e Frankokracise, ose në rastetetjera në një përiudhe me të vonë, përdorej si kishe varreze. Kishat njënëfshe me dy konka i ndeshim zakonisht në tërritoret e provincave e të rajonëve të largeta kufitare kufitare të Përandorise, si për shëmbull në Man, Korfuz, Naksos, Kythera, Kretë, Qipro etj. Kisha me e vjetër e ketij tipi ështeajo kushtuar Shën Pantëleimonit në Bularius brenda rajonit të Manit ( ) të Greqise. Fig. Kisha me dy harkada, Shën Pandeleiomon, Man, Greqi, (N.Gkioles, 1987) 150

163 IV.9. Ndërtimi strukturor i kishave Gjate studimit të tipologjisë, kemi parë së ndërtimi vëllimor, pra dhe i strukturave, ishte një ndër aspektët themeltare në drejtim të klasifikimit tipologjik të ndërtësave të kultit. Kështu, kishat e Shqipërisë, për përiudhën në studim, i takojnë tre tipave: ndërtimeve njënëfshe, bazilikave dhe kishave kryq brendashkruar me kupolë28. të tre tipat kryesore të kishave nga ana strukturale kanë ndërtim dhe punë të ndryshme. Megjithë ndryshimet në organizimin vëllimor dhe rezultatin arkitëktonik, ndërtimet njënëfshe me çati druri dhe ato bazilikale, kanë të njëjtin parim strukturor. Në to, mbulimi bëhet me çati druri dhe ngarkesat kalojnë në tokë nëpërmjet mureve anësore dhe në rastin e bazilikave edhe nëpërmjet harkadave dhe mureve mbi to. Mbulesa me kapriata, apo çati vendi, ështee ndërtuar me matëriale, jetëgjatësia e të cilëve ështee kufizuar dhe për këteshkak asnjë çati origjinale nuk ka ardhur deri në ditët tona. Për më tëpër, shumica e kishave janë meremetuar në pjesën e sipërme të mureve. Mundësia e mbulimit të hapësirës të dritës së çatisë (gjerësia e kishës) ka përcaktuar dhe vetemadhësinë e ndërtësës. Kështu, janë të pakta kishat që kalojnë gjerësinë 8m, ndërkohë që gjatësia e tyre luhatët në përmasa më të mëdha. Përgjithësisht, kishat duhet të kenë qënë ndërtuar me çati vendi, dmth me trarë horizontalë (zinxhirë), mbi të cilët nëpërmjet një druri të shkurtër të trashe, që vihen nga kulmi i catise pingul mbi traret e tavanit dhe mbajnë kulmorin dhe trarët gjatësorë, që lidhin strukturën dhe shpërndajnë ngarkesat, mbështëtën secila nga gersherezat anësore të catise që shkojnë nga streha në kulm, të cilat nga ana e tyre mbajnë patavrat e tjegullat. Kjo përbën një zgjidhje sipas traditës ndërtimore vendëse. Për sa i takon tipeve të bazilikave, çatia mbështëtët në murin mbi arkadat që ndajnë nefet dhe ngarkesat, të cilat kalojnë në tokë nëpërmjet sistëmit të harkuar, pilastrave në muret anësore dhe pilastrave apo kolonave në pjesën e naosit. Në aspektin që përmendëm mund të dallojmë rastin kur këto mbështëtje janë kolona, si në Përhondi29, apo pilastra me prerje katrori, në Shirgj30 por kemi dhe pilastra, në të cilat gjatësia kalon disa herë gjerësinë e murit, si në Shën Mëri31 dhe Sulovë32. Një grup më vetendërtimesh, në aspektin strukturor, paraqësin kishat njënëfshe të mbuluara me qëmer cilindrik. Në to ngarkesat e mbulesës kalojnë mureve anësore në formën e ngarkësës vertikale (pesha e strukturës dhe mbulesës) e shtytjes horizontale. Për të përballuar sidomos shtytjen horizontale, është e domosdoshme që rezultantja e ngarkesave të bjerë brenda bërthamës së inërcisë së murit, që të mos kemi as përrnbysje e as sforcime tërheqëse. Për këte qëllim bëhet kufizimi i hapësirës të dritës së qëmereve (gjerësisë së kishës) dhe rritjes së trashësisë së mureve. 28 A. Meksi, Përiodizimi

164 të tilla kisha janë ato të Maligradit, Sopit, Himarës, Herbelit, Mazrekut. Kjo zgjidhje vërehet dhe në absidën drejtkëndore të kishës së Çetës, mbuluar me qëmer me profil të mprehtë. Për të mos trashur tëj caqëve muret dhe për t'i lehtësuar ata, ndërtuesit, veç tirantave kanë përdorur pilastrat në mure dhe harqë të verbër mbi to. Kështu del e trashur pjesa e mureve (mbi harqët verber) dhe bërthama e inërcisë njësohet për tërësi pilastër-mur. Që kjo tërësi të jetefunksionale për këteaspekt, duhet që pilastrat të jenë pak a shumë afër. IV.10. Kishat me kupolë dhe nëndarjet e saj Ne grupimin e kishave me kupole te periudhes se mesme bizantine mund te dallojme se pari kishat në forme kryqi të lire të njohura që nga përiudha paleokristianë (Hersona, Armeni, Azi Qëndrore). Në Shqiperi i ndeshim Greqi i ndeshim shpesh në përiudhen e mesme bizantinë (Peloponëz, Greqi kontinëntale, Epir). Në ketegrupim kemi të bejme me kisha me përmasa të vogla, të cilat i ndeshim kryesisht në provincat e larguara të përandorise. Tëk keto kisha krahet e kryqit shënohen të cliruar. Gjatësia e tyre varjon dhe zakonisht nuk janë të barabarta. Antenat e kryqit mbulohen me qëmere dhe me strehe dyjore. Në piken e takimit të antënave ngrihet truli. Zakonisht keto ndërtësa në planimetrinë e tyre nuk kanë nartëks apo ndërtësa të tjera shtëse. Si në tërë botën mesdhetare nën influencën e arkitekturës bizantine edhe në territorin e Themes të Durrësit, gjatë shekujve X, gjen përhapje tipi arkitektural me planimetrinë në formë kryqi me kupolë. Kishat e shek. X paraqesin forma të reja në ndërtimet kishtare. Në disa vende ndërtohen kisha njënefshe (si e profetit Ilia në Bual të Përmetit, e së Tërëshenjtës Mari në Çerskë të Leskovikut, e Shën Sergjit dhe Bakut në Himarë), në të tjera vazhdon tradita e bazilikës (si e Shën Stefanit në Dhërmi etj.). Në fillimet e periudhës pasbizantine ruhet ende tipi i veçantë i bazilikës së Shën Nikollës në Perondi të Beratit. Kryesisht, në këtë periudhë përurohet një tip i ri kishe në formë kryqi të brendashkruar me kupolë (në Peshkëpinë e Sipërme, Kosinë). Shumë kujdes i kushtohet edhe pjesës së jashtme të kishës (kupolë, dekoracione në kornizat e dritareve, kombinime të tullës dhe gurit). Një shembull karakteristik është kisha e Hyjlindëses në Labovë të Kryqit, ndoshta e shek. X. Në vijim do të analizohen tiparet karakteristike të kishave të mesme bizantine në territorin e Themes së Durrësit në trevat e Shqipërisë. Rasti me i goditur i ketij tipi ne rajonin e Epirit ne Greqi ështekisha e Shën Vasilit të Kacurit në Uren të Artës, e cila mund të datohet në gjysmen e dyteteshekullit të IX. Ka një planimetri që i përngjan kryqit latin, në kryqëzimin e antënave del jashtekonka gjysmehark. Konka përendimore zgjatët me shtësen e nartëksit. Dy mure mbështëtës ose kontrafortë, i bashkangjitën ndërtëses nga jashteme murin verior dhe atejugor. Muret e kishes janë ndërtuar me gure të gdhendur trashe dhe me shumë llac në lidhjen e të cileve janë vendosur tulla. Për sa i takon dekorit, zbukurohet me një shirit me dhembe, harqë me tulla tëk hapjet. Truli i kishes zbukurohet me shirit me tulla që formojnë zik-zak. 152

165 IV.10.a.Kishat e tipit në formë kryqi të lirë Gjithashtu kisha e Shën Merise Palaiopanagia në Manolada fig. Ështendërtuar përkatësisht në tipin kryq i lire, krahu përendimor i së cilës ështei rrethuar me nartëks në forme U (Π pi alfabeti grek). Duke u mbështëtur tëk menyra e ndërtimit të mureve mund të themi së monumenti datohet rreth shek.xii. shen Fig. Planimetri, kisha e Shën Vasilit të Kacurit në Uren të Artës (N.Gkioles, 1987) shenim N.Gkioles Byzantini Naodomia ( ), Ekdoseis Kardamitsa, Athina

166 Fig. Prerje e tërthortë, kisha e Shën Vasilit të Kacurit në Uren të Artës (N.Gkioles, 1987) Fig. Kisha e Shën Vasilit të Kacurit në Uren të Artës, Juglindje (V.Papadopoulou, 2010) 154

167 Fig. Kisha e Shën Vasilit të Kacurit në Uren të Artës, Veripërendim (V.Papadopoulou, 2010) IV.10.b.Kishat e tipit bazilikal njënefshe trekonkëshe Kishat njënfeshe trekonkeshe, të njohura që nga përiudha paleokristianë (martiret në Afrike, Siri Mesopotami), i ndeshim në Greqi në përiudhen e mesme bizantinë si dhe atepostbiazntinë. Bëhet fjale për një variant të tipit njënëfsh me kryq të lire me shtësen thjështetekonkave në tre kulmet e kryqit. Edha ato janë në përmasa të vogla. Tëk kishat e vogla njënëfeshe nartëkset janë shtësa të ndërtuara me vonë, zakonisht si zgjatje të kulmit përendimor të kryqit. Tëk kishat e mëdha trekonkeshe nartëkset përbejnë ambjentenë forme drejtkendeshi, here me krahe të barabartee here të njëjtenë gjatësi me anën përendimore. (Shën Nikolla në Serres) dhe herë anësoret dalin jashte(shën Nikolla në Plataniti Ahaias). Njëra nga kishat me të njohura trekonkeshe ështeajo e Shën Merise Kumbelidikes në Kostur. Tre krahet e katrorit qëndror përfundojnë me ndërhyrjen e harkut në tre kungat që dalin jashtë. Në anën Përendimore nartëksi i gjatei ngushtembulohet me qëmer të tërthortë, ndërsa nartëksi i jashtëm ështeshtëse e shek.xv. IV.10.c. Kishat e tipit katërkonkesh Në ketepëriudhe i ndeshim me rralle kishat katërkonkeshe. Monumenti me i hershem në Ballkan ështe hapesira që emerojme katholikon ose pjesa qënrore e manastirit të Shën Merise Përistëron (pin.6) pranë Selanikut, e ndërtuar mbi germadhat e kishes paleokristianë katërkonkeshe. Përbëhet nga një ambjent qëndror katërkendesh dhe në secilin krah të saj formohet nga një konke 155

168 në forme trifili. Në secilen qoshe të katërkendeshit ngrihet nga një kollonë mbi të cilat mbështëtët truli me ndërmjetësinë e qëmereve (vaults) të ceket. Konka përendimore u shkatërrua me shtësen e nartëksit në forme dretkendeshe që u be nga fillimi i shekullit tonë. Katërkonkesh ështedhe pjesa qëndrore ose katolikon i kishes së manastirit Veljusha në Strumica ne FYROM. IV.10.d. Kisha në forme kryqi gjysme të brendashkruar Në ketekatëgori futët një numer relativisht i vogel kishash të cilat pothuaj të gjitha i takojnë shekullit mijevjecarit të pare. Keto kisha kanë në skelen e tyre lindore kryqin e lire, ndërsa në përendim shënohet brenda në katërkendesh, sikurse na tipin e kishave kryq i brendashkruar. Ky tip me sa duket është formuar pas shtësave të ambjentëve të ulëta të cilat zakonisht komunikojnë me nartëksin në dy pjesët përkatëse anës perëndimore të kishave në forme kryq. Këto ambjenteshërbenin për kryerjen e liturgjise fetare si dhe ruajtjen e dhuratave të besimtareve. Në fund të përiudhes paleokristiane, kur nuk beheshin me dhuratat e eukaristive nga besimtareve, keto ambjentedo të bashkohen me pjesën qëndrore të kishes apo naosin dhe muret në vazhdim, zendesohen me pilastra ose shtylla të cilat mbështësin kupolen në anën përendimore. Përhapja e kufizuar e ketij tipi ndodh pasi jo vetëm që nuk shënohet qarteforma e kryqit, sikurse tëk raasti kryq i lire por, kanë dhe disavantazhin së mungojnë parabemat dhe ndarja e ambjentëve nuk konsiderohet e sukseshme. Rasti me i rëndësishëm i ketij tipi ështe Rotonda e Përslaves, kryeqytëtit të carit bullgar Simeon ( ), që u ndërtua jashteakropolit rreth v.900. bëhet fjale për një rotonde me dymbedhjetefaqë me diametër 15 metra. Përqark ka konka gjysmeqarkore (gj.cilklike) dhe një abside që mbidel. Përpara konkave ka një kolonate(rresht) që mbështët trulin kupolen dhe në përimetër formonkorridor. Tre dyert në anën përendimore të cojnë tëk nartëksi dykatësh me dy ciftekollonash. Përpara nartëksit ka një atrium me katër krahe me konka she kolonada në tre krahet e tij. 156

169 Fig. Rotonda e Përslaves, Bullgari, v.900 IV.10.d. Kishat e tipit me trul dhe përistoa (ambjent përreth) Kishat me kupole dhe ambjentepërreth (përistoa) i gjejme në variantetendryshme në Konstandinopol, në Maqedoni, në Shqipëri dhe në provincat që ishin nën influencen e tyre. Ato përbehen nga hapesira qëndrore e naosit, e cila mbulohej me kupole që mbështëtëj në katër pilastra masive, me ndërmjetësinë e harqëve dhe të trekendeshave sferike dhe nga një përistoa shumë me e ulet nga berthama qëndrore kubike e cila e rrethon nga veriu, përendimi dhe jugu. Në të tre anët hapen kalime komunikuese të qëndres me përistoan. Bema e shënjtë, e përbere nga tre pjesë, bashkengjitët me pjesën qëndrore dhe nefet e kraheve. Ky tip ka mundesi ta ketepasur prejardhjen nga grupimi i bazilikave me kupole. Një nga shëmbujt me të vjetër të ketij klasifikimi mund të përmendin kishën e Qars-Ibn-Wardan në Siri (564) e cila paraqët afersi të madhe me kishat e Konstandinopolit. Në të njëjtin varjant të tipit bazilikal me kupole, një shekull me vonë, ndeshim kishat Fjetja e Nikes dhe Shën Sofinë e Selanikut, Fjetjen e Shën Merise në Labove në Shqipërinë e Jugut. Në të njëjtën katëgori janë gjetur dy monumentekulture në Kosove dhe dy në Konstandinopoje (Pammakaristos, Kalendërhanë Camii) shek. XI-XII dhe së fundi në përiudhen e hershme të Paleologeve rradhitët kisha Jugore e Manastirit të Konstandinit Lips (shënim poshtë:emri i Manastirit ështegjetur në kornizen e një abside të monumentit sic shënon Krautheimer(1986), fq.409. Me 908 patrici bizantin i quajtur Konstandini nga Lips (nga lugina e Lykias së lashtë) inaguroi një manastir për murgesha ku ishteprezent dhe vetepërandori Leon VI I Urte( ). Manastiri, kushtuar Virgjereshes Theotoko Panahrandou, ishtendërtuar në vendndodhjen "Merdosangaris", [ Ky emer sjell etimologjinë Përse ("Μερντ-ιλσάχρα") dhe përbëhet nga dy fjale përse "Merdo" (që do të thote"burre") και "Sahra" (që do e thote"vetmi"): dmth. përkthehet "njëriu i vetmise". Sipas burimit Janin (1964), fq ] në luginën e lumit "Lyko" (Lycus) të Konstandinopolit.Kjo kishe ishtendërtuar mbi germadhat e një 157

170 hereoni të shekullit të VI -te [Gülersoy (1976), p ] dhe janë përdorur plaka varresh të marra nga varrezat romake], ajo e Shën Andreas në Krisei në Kryeqytët dhe katholikon -i i Manastirit Olimbiotisa në Elasonë të Greqise. Përvec dy monumentëve mesobizantinë të Konstandinopojes, të cilat futën në variantin e bazilikes drejtkendeshe me kupole, rasti i kishes Fjetja e Shën Merise në Labove përben shëmbullin me të shkelqyer të tipit naos me trul dhe përistoa (me trul dhe ambjentepërreth). Kishat me trul cilindrik dhe përistoa (ambjentepërreth) i ndeshim në variantetendryshme në Konstandinopol, në Maqedoni dhe në rajonët që ndosheshin nën influencen e tyre. Keto kisha përbehen nga një ambjent qëndror, mbulohen me trul, i cili mbështëtët mbi katër pilastra voluminoze, e njëkohesisht ndërhyjnë harqë dhe trekendesha sferike. Trekendesh sferik ose pendative a b Ambjenti përreth (përistoa) ndërtohet në lartësi zakonisht me të ulet së sa berthama qëndrore kubike e kishes dhe ështee rrethuar në anët veriore, përendimore e jugore. Në keto tre anë hapen korridore me qëllim kalimin dhe komunikimin e pjesës qëndrore të kishes me përistoa -në, Bema e Shënjtee përbere nga tre pjesë, lidhet me pjesën qëndrore dhe nefet (klitët) e kraheve. Ky tip mendohet së mund ta kete prejardhjen nga bazilikat me trul. Shëmbulli me i vjetër i ketij tipi mund të konsiderohet kisha e Qars-Ibn Wardan në Siri (v.564) i cili tregon një lidhje të ngushteme Konstandinopolin. Në variant i ketij tipi kishe, bazilike me trul, rradhisim, një shekull me pas kishën Fjetja e Nikes dhe kishën e Shën Sofise së Selanikut, me pas ndjekin kisha e Fjetjes në Labove (shek.x të ), dy kisha në Ish Republiken Jugosllave të Maqedonise dhe dy kisha në Konstandinopol (Pammakaristos, Kalendërhanëe Camii) që i takojnë shekullit XI XII dhe së fundi, në fund të 158

171 përiudhes Paleologe kisha jugore e manastirit Libos dhe kisha e Shën Andreas (nga Kreta) në Krisei (e kthyer me onë në xhami Koca Mustafa Paşa Camii) në Kryeqytët (i datuar rreth shek VIII dhe i rinovuar në she.ix, XIII dhe në shek.xv peson rinovim tëresor) i vendosur pranë cistërnës së Moki -ut dhe ktholikon -i i manastirit Olimpiotissa në Elassonë të Greqise. Në ketekatëgori futën dhe disa kisha të cilat nuk janë botuar akoma. 159

172 Fig. kisha jugore e manastirit Libos shen Fjetja e Shën Merise në Labove. Përvec dy kishave monumentenë Konstandinopol të cilat grupohen në varjantët e bazilikes me trul, një shëmbull të rëndësishëm të ketij grupimi përben Fjetja e Laboves në vendin tonë. Naosi i saj ka planimetri katrore. Në qëndër ngrihet një trul cilindrik volumonoz, i cili mbahet i ndihmuar nga harqët dhe trekendeshat sferike (apo pendative) mbi katër pilastra. Hapesira qëndrore, komunikon me nartëksin e përbere nga tre pjesë, me klitët anësore me trivila (hapesire me tre harqë). Brenda në katror, në anën lindore anëksohen tre hapsida gjysmeciklike. Truli cilindrik qëndron paksa kaba (i pavolitshem) në berthamen kubike të kishes, prej së cilës dalin jashteduke shënuar formen e kryqit, qëmeri qëndror i nartëksit, i sanktuarit apo hereon -it dhe i nëfeve anësore. Naosi ka një planimetri në forme katrore. Në qëndër, ngrihet kupola masive cilindrike, e cila mbështëtët, e ndihmuar nga harqët dhe trigonat sferike, mbi katër pilastra. Pjesa qëndrore komunikon me nartëksin, që përbëhet nga tre pjesë dhe klitët e kraheve me hapje tribela (me tre harqë) në anën lindore i bashkevendosen drejtëkendeshit tre absida gjysmeharkore. Kupola qëndron paksa jo mire mbi berthamen kubike masive të naos-it, shenim N.Gkioles Byzantini Naodomia ( ), Ekdoseis Kardamitsa, Athina

173 Kështu ky monument në planimetri duket si naos me kupole dhe përistoa, nga ana e jashtme të jep përshtypjen e naos-it në forme kryqi të brendashkruar me nartëks të përbere nga tre pjesë. Kjo ështearritur për here të pare, mbulesa e nartëksit dhe të klitëve anësore, ku pjesa qëndore e lartësuar e cila mbështëtët me cati dyjore,ndërsa pjesa anësore me cati me njëhedhje dhe keshtu fare qarteshënohet kryqi i brendashkruar. Naosi, i ndërtuar me gure smerci të gdhendura midis tyre me ndërhyjnë horizontale e llac, dy rradhe tullash si dhe lart në krye tulla të holla të cilat krijojnë viza dhe germa të alfabetit grek. Tëk kupola si dhe pjesët e sipërme të naosit, verehet një dekoracion i realizuar me kujdes të rralle. Një pjesë e madhe e fasades mbulohet me pllaka katrore dhe trekendesha prej qëramike, një rradhe tullash të nxjerra dhembesharre dhe matërial qëramoplastik të vendosur në forme kurrizpeshku. IV.10.Kisha në formë kryqi të brendashkruar Tërmi në forme kryqi të brendashkruar ka një rëndësi të gjere, në të vertëtepërfshin të gjitha kishat në të cilat formojnë duke pasur sa brenda aq dhe tëk catiteformen e kryqit të brendashkruar në drejtkendesh. Ky tip i cili shfaqët për here të pare në përiudhen paleokristianë do të ndjeke disa faza deri sa të arrije maturinë me përiudhen e Dinastise Maqëdonase dhe të shfaqët i plotësuar në formen e kryqit të brendashkruar me kupole dhe për të cilin përdorim të njëjtin tërm përcaktues kryq i brendashkruar. N.k ështei drejteprandaj përdoren mbiemra përcaktues si përshëmbull: tranzitore, tëtëkolonësh i bashkezhvilluar synëptigmenos, tëtëkendesh etj dhe për ata që kanë katër mbështëtje do të përdorim tërmin i kompletuar kryq i brendshem. 161

174 Planimetria e kishes Fjetja e Shën Merise në Labove 162

175 Fjetja e Shën Merise në Laboven e Kryqit Fig. Prerje e tërthortë. Kisha Fjetja e Shën Merise në Labove Kishat me trul cilindrik dhe përistoa i gjejme në variantetendryshme në Konstandinopol, në Maqedoni dhe në rajonët që ndodheshin nën influencen e tyre. Ato përbehen nga ambjenti qëndror dhe mbulohen me trul i cili mbështëtët mbi katër pilastra voluminoze me ndërhyrjen e harqëve dhe të trekendeshave sferike dhe një përistora që zakonisht ështenë lartësi shumë me e let nga berthama qëndrore kubike, e cila rrethohet nga anët veriore, përendimore e jugore. Në të tre anët hapen korridore për komunikimin midis pjesës qëndrore me përistoanë. Bema e Shënjtë, e përbere nga tre pjesë 163

176 Pamje nga lart: Kisha Fjetja e Shën Merise në Labove 164

177 Teknika e ndërtimit të mureve si dhe dekori i pasur qëramik i naosit na sjelle ndërmend monumentët e shekullit X në Kostur të Greqise, kupolat cilindrike me bazament masiv si kisha Kumbelidiki si dhe monumentët e dokumentuara të shekullit IX-X në Greqi. Kisha në forme kryqi të brendashkruar 1. Kishat e Konstandinopolit 2. Kishat e Maqedonise, Trakes, Azise etj. 3. Kishat e Greqisë e të Shqipërisë I. Tranzitore me kryq të brendashkruar (Fjetja e Shën Merise Labove, Shqiperi) II. Në forme kryqi të brendashkruar të shkolles greke ose heladike (Hosios Lukas, Greqi) IV.10.f. Kisha në forme kryqi të brendashkruar me kupole Kisha në forme kryqi të brendashkruar me kupole përben tipin mbizotërues arkitëktural në përiudhen e mesme bizantinë. Kupola mbështëtët mbi pilastra ose mbi kolona me ndërhyrjen e katër harqëve dhe katër trekendeshave sferike (pendative). Harqët përbejnë ballet e qëmereve gjysemcilindrike dhe të katër kraheve të kryqit. Kryqi shënohet brenda në katror ose në drejtkendesh, duke krijuar katër ambjentekendore me cati shumë me të ulet në krahasim me atetekryqit. Forma e kryqit shënohet në planin e ndërtëses, por theksohet edhe në ndërtimin e mureve dhe të catise. Qëmeret e kraheve të kryqit mbështësin shtytjet anësore të kupoles, ndërsa ambjentët kendore shpërndajnë shtytjen e krijuar nga pesha e qëmereve. Keshtu kupola qëndron 165

178 mbi katër mbështëtëse të holla, pilastra ose kolona, ndërsa me lehtësi realizohet komunikimi dhe unitëti në pjesët e brendeshme të kishes. Kishat në formen kryqi të brendashkruar, në tërritorin e Shqipërise së Jugut, kanë forme të përzgjatur dhe sjellin mbulese të ambjentëve anësore qëmere gjysmecilindrike. Në Kryeqytet, Konstadinopol, kishat në forme kryqi të brendashkruar e kishin planimetrinë katrore dhe ambjentët kendore mbuloheshin me qëmere të kryqëzuar (nevroza), me pendative apo kupola. Lidhja e ndërsjellte midis hereon ambjentit të altarit dhe pjesës kryesore tëk kishat në forme kryqi të brendashkruar ka bere qe te grupohen nga autore bizantinologe si N.Gkioles, në tipe të vecantë: a) i perbere apo kompleks, b) gjysme i perbere, kryq i brendashkruar c) të thjeshtë me katër shtylla, kryq i brendashkruar d) të thjeshtë me dy kollona, kryq i brendashkruar e) i thjeshte me dy shtylla dhe dy grupime te vecanta te perbere kryq i brendashkruar. a) Tek kishat e tipit të përbëra me katër kolona, kryq i brendashkruar truli mbeshtetet ne kater kollona cilindrike. shenim N.Gkioles Byzantini Naodomia ( ), Ekdoseis Kardamitsa, Athina

179 b) gjysme i perbere, kryq i brendashkruar Fig. Planimetria e kishes se Taksiarkeve ne Man, Greqi, gjysma e dyte e shek.xi shenim N.Gkioles Byzantini Naodomia ( ), Ekdoseis Kardamitsa, Athina

180 Tek kishat në forme gjysme të përbera me katër kolona, kryq i brendashkruar bema e shënjte depërton deri tëk katrori kryq duke pushtuar një pjesë të tij. Kupolat në ambjentin e altarit përbejnë thjesht shtësa të tre pjesëve lindore të katrorit kryq. Në rastin e tipit të thjështe me dy kolona, kryq i brendashkruar, Bema e Shënjte futët dhe ze të gjithe pjesën lindore të katrorit kryq. Templon apo ikonastasi mbështetet mbi dy kolonat lindore. Në rastin kur në vend të kolonave lindore mbështetet mbi pilastra, athere kisha emertohet katërshtylleshe. Tre pjesët e Bemës së Shënjtë mbulohen me qëmere të veçanta, me të ulta nga ato të pjesës kryesore të kishës. Mund të përmendim në këtë nëngrupim kishën e Shënjtoreve Iason dhe Sosipatër që ndodhet në Korfuz. Kjo kishe datohet rreth v Komunikimi i naosit me narteksin realizohet nga hyrja me ndarje (trivila). Truli i kishes eshte ne forme oktagonale dhe e me zbukurime arkitektonike dhe dritare njelobshe me kollona ta vogla prej guri.muratura e kishes me perdorimin e tjekullave dhe tullave te holla prej qeramike, si dhe formojne germa te ashtuquajtura kufike duke i dhene nje estetike te vecante por edhe karakteristike per periudhen e mesme bizantine anesoret e se ciles jane ne forme gjysmeqark. shenim N.Gkioles Byzantini Naodomia ( ), Ekdoseis Kardamitsa, Athina

181 shenim N.Gkioles Byzantini Naodomia ( ), Ekdoseis Kardamitsa, Athina

182 Tipi i Thjeshte me dy kollona, kryq i brendashkruar Dallimi tregues, natyrisht jo absolut, midis dy shkollave të mëdha arkitekturale, të Konstandinopojes dhe asaj greke, sipas trajtimit të bere nga G.Millet (L ecole greque dans l archiecture byzantinë, Paris 1916), ështei faktit së në të njëjtën përiudhe verehet ndërthurja e elementëve karaktëristike të njëres apo tjetres shkolle. Ndërsa me vlere thjesht metodologjike kjo ndarje thekson disa karaktëristika bazë të dy shkollave. Dallimet midis tyre verehen në menyren e ndërtimit të mureve, si dhe tëk morfologjia e kishave në tëresi. shenim N.Gkioles Byzantini Naodomia ( ), Ekdoseis Kardamitsa, Athina