«ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΧΡΕΟΥΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΙΣ ΕΞΑΓΩΓΕΣ: ΜΙΑ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΝΟΤΙΑΣ ΕΥΡΩΠΗΣ»

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ «ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΧΡΕΟΥΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΙΣ ΕΞΑΓΩΓΕΣ: ΜΙΑ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΝΟΤΙΑΣ ΕΥΡΩΠΗΣ» Διπλωματική Εργασία του Θεόδωρου Βισβασόπουλου A.M:mai16044 Θεσσαλονίκη Φεβρουάριος 2018

«ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΧΡΕΟΥΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΙΣ ΕΞΑΓΩΓΕΣ: ΜΙΑ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΝΟΤΙΑΣ ΕΥΡΩΠΗΣ» Θεόδωρου Βισβασόπουλου Πτυχίο Εφαρμοσμένης Πληροφορικής, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, 2018 Διπλωματική Εργασία υποβαλλόμενη για τη μερική εκπλήρωση των απαιτήσεων του ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΥ ΤΙΤΛΟΥ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ Επιβλέπων Καθηγητής : Νικόλαος Δριτσάκης Εγκρίθηκε από την τριμελή εξεταστική επιτροπή την Τετάρτη, 28/02/2018 Ν.Δριτσάκης Α. Σταυρόπουλος Ε. Στειακάκης Θεόδωρος Βισβασόπουλος i

Περίληψη Στην εργασία αυτή εξετάζουμε τη σχέση μεταξύ του δημοσίου χρέους, των εξαγωγών και της ανάπτυξης για τέσσερις χώρες της Νότιας Ευρώπης για την περίοδο 1960-2015. Για την ανάλυση της σχέσης αυτής χρησιμοποιούμε τους ελέγχους της στασιμότητας των Dickey-Fuller, Phillips-Perron, τους ελέγχους της συνολοκλήρωσης των Engle-Granger, Phillips-Ouliaris, και Johansen, το υπόδειγμα διόρθωσης λαθών, καθώς και συναρτήσεις δυναμικών αποκρίσεων. Επιπλέον, για την ανάλυση της αιτιότητας χρησιμοποιούμε τον έλεγχο του Granger. Τα αποτελέσματα της εργασίας έδειξαν ότι οι χρονολογικές σειρές γίνονται στάσιμες στις πρώτες τους διαφορές τους. Στη συνέχεια η συνολοκλήρωση της προσέγγισης του Johansen έδειξε ότι υπάρχει μακροχρόνια ισορροπία στις μεταβλητές για όλες τις χώρες που εξετάζουμε, ενώ το υπόδειγμα διόρθωσης λαθών εμφάνισε και βραχυχρόνια ισορροπία με εξαίρεση μόνο την Ιταλία. Τέλος, ο έλεγχος αιτιότητας του Granger έδειξε ότι υπάρχει μονόδρομη ή αμφίδρομη αιτιακή σχέση από το δείκτη χρέους προς τις εξαγωγές και το ΑΕΠ και μονόδρομη αιτιακή σχέση μεταξύ ΑΕΠ και εξαγωγών για τις χώρες έρευνας. Μόνη εξαίρεση η Πορτογαλία που εμφανίζει μονόδρομη χαλαρή αιτιακή σχέση από το ΑΕΠ και τις εξαγωγές προς τον δείκτη χρέους. Λέξεις κλειδιά: Δημόσιο χρέος, Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν, Εξαγωγές, Δείκτης δημοσίου χρέους, Στασιμότητα, Συνολοκλήρωση, Υπόδειγμα Διόρθωσης Λαθών, Αιτιότητα. ii

Abstract The purpose of this paper is the verification of the relationship between the gross domestic product, exports and public debt ratio of four south European countries during the period 1960-2015. In order to ascertain this relationship, we use Dickey-Fuller and Phillips-Perron tests to assure if our time series are stationary, Engle-Granger, Phillips- Perron and Johansen methods to check for cointegration between time series, error correction model for each country to check for long-term or short-term equilibria, dynamic response functions to observate possible disorders and the Granger test to imprint casuality relationships. The results indicate that time series in first differences of all countries present stationary, cointegration exists in Johansen method only, long and short-term equlibria is visible, public debt affects differently gross domestic product and exports based on each country. Granger casuality test shows strong relationship between public debt ratio and gross domestic product or exports. Also there is one way relationship between gross domestic product and exports. Only exception is Portugal, because it shows flaccid one way casuality between gross domestic product and exports towards debt ratio only. Keywords: Gross Domestic Product, Exports, Public Debt Ratio, Stationarity, Cointegration, Responses, Casuality iii

Ευχαριστίες Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον καθηγητή μου κ. Ν. Δριτσάκη για την πολύτιμη αρωγή και καθοδήγηση του στην εκπόνηση της διπλωματικής εργασίας. Στην ολοκλήρωση της διπλωματικής εργασίας βοήθησε σε πολύ μεγάλο βαθμό και η στήριξη της οικογένειας μου, τους οποίους ευχαριστώ επίσης. iv

Περιεχόμενα Περίληψη... ii Abstract... iii Ευχαριστίες... iv Κατάλογος πινάκων... viii Κατάλογος διαγραμμάτων... xii Συντομογραφίες... xiii Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή... 1 1.1 Αιτιολόγηση του ερευνητικού θέματος... 1 1.2 Σκοπός και στόχοι της έρευνας... 1 1.3 Διάρθρωση της έρευνας... 2 Κεφάλαιο 2: Ιστορία της οικονομίας των χωρών... 3 2.1 Εισαγωγή... 3 2.2 Ιστορικά στοιχεία χωρών... 3 Κεφάλαιο 3: Βιβλιογραφική ανασκόπηση... 8 3.1 Εισαγωγή... 8 3.2 Θεωρητικές προσεγγίσεις... 8 3.3 Εμπειρικές αναλύσεις... 9 Κεφάλαιο 4: Μεθοδολογία... 14 4.1 Εισαγωγή... 14 4.2 Στασιμότητα... 14 4.3 Έλεγχοι μοναδιαίας ρίζας... 15 4.4 Συνολοκλήρωση... 17 4.5 Υπόδειγμα διόρθωσης λαθών... 20 4.6 Συναρτήσεις δυναμικών αποκρίσεων... 20 4.7 Αιτιότητα κατά Granger... 21 Κεφάλαιο 5: Περιγραφή και παρουσίαση των μεταβλητών... 23 v

5.1 Εισαγωγή... 23 5.2 Διαγράμματα των μεταβλητών... 23 5.3 Περιγραφικά στατιστικά... 30 Κεφάλαιο 6: Εμπειρικά αποτελέσματα... 33 6.1 Στασιμότητα χρονολογικών σειρών... 33 6.1.1 Εισαγωγή... 33 6.1.2 Έλεγχος στασιμότητας μεταβλητών στα επίπεδα... 33 6.1.3 Έλεγχος στασιμότητας μεταβλητών στις πρώτες διαφορές... 36 6.2 Έλεγχοι μοναδιαίας ρίζας... 40 6.2.1 Εισαγωγή... 40 6.2.2 Έλεγχοι μοναδιαίας ρίζας μεταβλητών με τη μέθοδο Dickey-Fuller... 40 6.2.3 Έλεγχοι μοναδιαίας ρίζας μεταβλητών με τη μέθοδο Phillips-Perron.. 42 6.3 Συνολοκλήρωση... 43 6.3.1 Εισαγωγή... 43 6.3.2 Μέθοδος Engle-Granger... 43 6.3.3 Μέθοδος Phillips-Ouliaris... 45 6.3.4 Μέθοδος συστήματος εξισώσεων Johansen... 46 6.3.4.1 Εκτίμηση υποδειγμάτων VAR... 46 6.3.4.2 Έλεγχος στασιμότητας υποδειγμάτων VAR... 49 6.3.4.3 Έλεγχος βαθμού συνολοκλήρωσης... 51 6.4 Υπόδειγμα διόρθωσης λαθών... 57 6.4.1 Εισαγωγή... 57 6.4.2 Εκτίμηση υποδειγμάτων διόρθωσης λαθών... 57 6.5 Συναρτήσεις δυναμικών αποκρίσεων... 62 6.5.1 Εισαγωγή... 62 6.5.2 Διαγράμματα δυναμικών αποκρίσεων... 62 6.6 Αιτιότητα κατά Granger... 65 vi

6.6.1 Εισαγωγή... 65 6.6.2 Έλεγχος αιτιότητας κατά Granger... 65 Κεφάλαιο 7: Συμπεράσματα... 70 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α... 72 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β... 80 B.1 Αποτελέσματα τεστ των Dickey-Fuller (ADF)... 80 B.2 Αποτελέσματα τεστ των Phillips-Perron... 98 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ... 116 Βιβλιογραφία... 124 Αρθρογραφία... 124 Διαδικτυακές πηγές... 127 vii

Κατάλογος πινάκων Πίνακας 3.1: Συγκεντρωτικός Πίνακας Βιβλιογραφικής Ανασκόπησης... 12 Πίνακας 5.1: Περιγραφικά στατιστικά ΑΕΠ ανά χώρα... 30 Πίνακας 5.2: Περιγραφικά στατιστικά εξαγωγών ανά χώρα... 31 Πίνακας 5.3: Περιγραφικά στατιστικά δείκτη χρέους ανά χώρα... 31 Πίνακας 6.1: Κορελογράμματα και συντελεστές αυτοσυσχέτισης ΑΕΠ χωρών έρευνας στα επίπεδα... 33 Πίνακας 6.2: Κορελογράμματα και συντελεστές αυτοσυσχέτισης εξαγωγών χωρών έρευνας στα επίπεδα... 34 Πίνακας 6.3: Κορελογράμματα και συντελεστές αυτοσυσχέτισης δείκτη χρέους χωρών έρευνας στα επίπεδα... 35 Πίνακας 6.4: Κορελογράμματα και συντελεστές αυτοσυσχέτισης ΑΕΠ χωρών έρευνας στις πρώτες διαφορές... 37 Πίνακας 6.5: Κορελογράμματα και συντελεστές αυτοσυσχέτισης εξαγωγών χωρών έρευνας στις πρώτες διαφορές... 38 Πίνακας 6.6: Κορελογράμματα και συντελεστές αυτοσυσχέτισης δείκτη χρέους χωρών έρευνας στις πρώτες διαφορές... 39 Πίνακας 6.7 Έλεγχος μοναδιαίας ρίζας με τη μέθοδο Dickey-Fuller(ADF)... 41 Πίνακας 6.8 Έλεγχος μοναδιαίας ρίζας με τη μέθοδο των Phillips-Perron... 42 Πίνακας 6.9 Έλεγχος συνολοκλήρωσης με τη μέθοδο Engle-Granger... 44 Πίνακας 6.10: Έλεγχος συνολοκλήρωσης με τη μέθοδο Phillips-Ouliaris... 45 Πίνακας 6.11: Αποτελέσματα κριτηρίων για επιλογή τάξης VAR υποδείγματος χωρών έρευνας... 47 Πίνακας 6.12: Έλεγχος βαθμού συνολοκλήρωσης VAR(2) υποδείγματος Ελλάδας.. 52 Πίνακας 6.13: Έλεγχος βαθμού συνολοκλήρωσης VAR(3) υποδείγματος Ελλάδας.. 52 Πίνακας 6.14: Έλεγχος βαθμού συνολοκλήρωσης VAR(1) υποδείγματος Ιταλίας... 53 Πίνακας 6.15: Έλεγχος βαθμού συνολοκλήρωσης VAR(4) υποδείγματος Ιταλίας... 53 Πίνακας 6.16: Έλεγχος βαθμού συνολοκλήρωσης VAR(2) υποδείγματος Ισπανίας.. 54 Πίνακας 6.17: Έλεγχος βαθμού συνολοκλήρωσης VAR(1) υποδείγματος Πορτογαλίας... 54 Πίνακας 6.18: Έλεγχος βαθμού συνολοκλήρωσης VAR(3) υποδείγματος Πορτογαλίας... 55 viii

Πίνακας 6.19: Έλεγχος βαθμού συνολοκλήρωσης VAR(5) υποδείγματος Πορτογαλίας... 55 Πίνακας 6.20: Υπόδειγμα διόρθωσης λαθών για την Ελλάδα... 58 Πίνακας 6.21 Υπόδειγμα διόρθωσης λαθών για την Ιταλία... 59 Πίνακας 6.22 Υπόδειγμα διόρθωσης λαθών για την Ισπανία... 60 Πίνακας 6.23 Υπόδειγμα διόρθωσης λαθών για την Πορτογαλία... 61 Πίνακας 6.24: Αποτελέσματα ελέγχου αιτιότητας στο VAR(2) υπόδειγμα Ελλάδας. 66 Πίνακας 6.25: Αποτελέσματα ελέγχου αιτιότητας στο VAR(4) υπόδειγμα Ιταλίας... 67 Πίνακας 6.26: Αποτελέσματα ελέγχου αιτιότητας στο VAR(2) υπόδειγμα Ισπανίας. 67 Πίνακας 6.27: Αποτελέσματα ελέγχου αιτιότητας στο VAR(5) υπόδειγμα Πορτογαλίας... 68 Πίνακας 6.28 Διαγραμματική απεικόνιση αιτιότητας κατά Granger στις χώρες έρευνας... 69 Πίνακας Α.1 Δεδομένα χρονολογικών σειρών ΑΕΠ, εξαγωγών και δείκτη χρέους για την Ελλάδα... 72 Πίνακας Α.2 Δεδομένα χρονολογικών σειρών ΑΕΠ, εξαγωγών και δείκτη χρέους για την Ιταλία... 74 Πίνακας Α.3 Δεδομένα χρονολογικών σειρών ΑΕΠ, εξαγωγών και δείκτη χρέους για την Ισπανία... 76 Πίνακας Α.4 Δεδομένα χρονολογικών σειρών ΑΕΠ, εξαγωγών και δείκτη χρέους για την Πορτογαλία... 78 Πίνακας B.1.1 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GDP χωρίς σταθερά και τάση στα επίπεδα... 80 Πίνακας B.1.2 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GDP με σταθερά, χωρίς τάση στα επίπεδα... 81 Πίνακας B.1.3 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GDP με σταθερά και τάση στα επίπεδα... 82 Πίνακας B.1.4 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής EXPORTS χωρίς σταθερά και τάση στα επίπεδα... 83 Πίνακας B.1.5 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής EXPORTS με σταθερά, χωρίς τάση στα επίπεδα... 84 Πίνακας B.1.6 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής EXPORTS με σταθερά και τάση στα επίπεδα... 85 ix

Πίνακας B.1.7 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GGXWDG_GDP χωρίς σταθερά και τάση στα επίπεδα... 86 Πίνακας B.1.8 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GGXWDG_GDP με σταθερά, χωρίς τάση στα επίπεδα... 87 Πίνακας B.1.9 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GGXWDG_GDP με σταθερά και τάση στα επίπεδα... 88 Πίνακας B.1.10 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GDP χωρίς σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές... 89 Πίνακας B.1.11 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GDP με σταθερά, χωρίς τάση στις πρώτες διαφορές... 90 Πίνακας B.1.12 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GDP με σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές... 91 Πίνακας B.1.13 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής EXPORTS χωρίς σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές... 92 Πίνακας B.1.14 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής EXPORTS με σταθερά, χωρίς τάση στις πρώτες διαφορές... 93 Πίνακας B.1.15 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής EXPORTS με σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές... 94 Πίνακας B.1.16 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GGXWDG_GDP χωρίς σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές... 95 Πίνακας B.1.17 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GGXWDG_GDP με σταθερά, χωρίς τάση στις πρώτες διαφορές... 96 Πίνακας B.1.18 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GGXWDG_GDP με σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές... 97 Πίνακας B.2.1 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής GDP χωρίς σταθερά και τάση στα επίπεδα... 98 Πίνακας B.2.2 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής GDP με σταθερά, χωρίς τάση στα επίπεδα... 99 Πίνακας B.2.3 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής GDP με σταθερά και τάση στα επίπεδα... 100 Πίνακας B.2.4 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής EXPORTS χωρίς σταθερά και τάση στα επίπεδα... 101 Πίνακας B.2.5 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής EXPORTS με σταθερά, χωρίς τάση στα επίπεδα... 102 x

Πίνακας B.2.6 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής EXPORTS με σταθερά και τάση στα επίπεδα... 103 Πίνακας B.2.7 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής GGXWDG_GDP χωρίς σταθερά και τάση στα επίπεδα... 104 Πίνακας B.2.8 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής GGXWDG_GDP με σταθερά, χωρίς τάση στα επίπεδα... 105 Πίνακας B.2.9 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής GGXWDG_GDP με σταθερά και τάση στα επίπεδα... 106 Πίνακας B.2.10 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής GDP χωρίς σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές... 107 Πίνακας B.2.11 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής GDP με σταθερά, χωρίς τάση στις πρώτες διαφορές... 108 Πίνακας B.2.12 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής GDP με σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές... 109 Πίνακας B.2.13 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής EXPORTS χωρίς σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές... 110 Πίνακας B.2.14 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής EXPORTS με σταθερά, χωρίς τάση στις πρώτες διαφορές... 111 Πίνακας B.2.15 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής EXPORTS με σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές... 112 Πίνακας B.2.16 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής GGXWDG_GDP χωρίς σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές... 113 Πίνακας B.2.17 Αποτελέσματα Phillips-Perron της μεταβλητής GGXWDG_GDP με σταθερά, χωρίς τάση στις πρώτες διαφορές... 114 Πίνακας B.2.18 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής GGXWDG_GDP με σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές... 115 Πίνακας Γ.1 Εκτίμηση του υποδείγματος VAR(2) για την Ελλάδα... 116 Πίνακας Γ.2 Εκτίμηση του υποδείγματος VAR(4) για την Ελλάδα... 117 Πίνακας Γ.3 Εκτίμηση του υποδείγματος VAR(1) για την Ιταλία... 118 Πίνακας Γ.4 Εκτίμηση του υποδείγματος VAR(4) για την Ιταλία... 119 Πίνακας Γ.5 Εκτίμηση του υποδείγματος VAR(2) για την Ισπανία... 120 Πίνακας Γ.6 Εκτίμηση του υποδείγματος VAR(1) για την Πορτογαλία... 121 Πίνακας Γ.7 Εκτίμηση του υποδείγματος VAR(3) για την Πορτογαλία... 122 Πίνακας Γ.8 Εκτίμηση του υποδείγματος VAR(5) για την Πορτογαλία... 123 xi

Κατάλογος διαγραμμάτων Διάγραμμα 5.1: Μεταβολή ΑΕΠ χωρών έρευνας σε εκατομμύρια δολάρια... 24 Διάγραμμα 5.2: Μεταβολή εξαγωγών χωρών έρευνας... 25 Διάγραμμα 5.3: Μεταβολή δείκτη χρέους χωρών έρευνας σε ποσοστό %... 26 Διάγραμμα 5.4: Μεταβολή ΑΕΠ χωρών έρευνας στις πρώτες διαφορές... 27 Διάγραμμα 5.5: Μεταβολή εξαγωγών χωρών έρευνας στις πρώτες διαφορές... 28 Διάγραμμα 5.6: Μεταβολή δείκτη χρέους χωρών έρευνας στις πρώτες διαφορές... 29 Διάγραμμα 6.1: Έλεγχος στασιμότητας VAR(2) και υποδείγματος Ελλάδας... 49 Διάγραμμα 6.2: Έλεγχος στασιμότητας VAR(3) υποδείγματος Ελλάδας... 49 Διάγραμμα 6.3: Έλεγχος στασιμότητας VAR(1) υποδείγματος Ιταλίας... 49 Διάγραμμα 6.4: Έλεγχος στασιμότητας VAR(4) υποδείγματος Ιταλίας... 50 Διάγραμμα 6.5: Έλεγχος στασιμότητας VAR(2) υποδείγματος Ισπανίας... 50 Διάγραμμα 6.6: Έλεγχος στασιμότητας VAR(1) υποδείγματος Πορτογαλίας... 50 Διάγραμμα 6.7: Έλεγχος στασιμότητας VAR(3) υποδείγματος Πορτογαλίας... 51 Διάγραμμα 6.8: Έλεγχος στασιμότητας VAR(5) υποδείγματος Πορτογαλίας... 51 Διάγραμμα 6.9: Δυναμική απόκριση δείκτη χρέους για την Ελλάδα... 62 Διάγραμμα 6.10: Δυναμική απόκριση δείκτη χρέους για την Ιταλία... 63 Διάγραμμα 6.11: Δυναμική απόκριση δείκτη χρέους για την Ισπανία... 64 Διάγραμμα 6.12: Δυναμική απόκριση δείκτη χρέους για την Πορτογαλία... 64 xii

Συντομογραφίες ΑΕΠ: Ακαθάριστο εγχώριο προϊόν GDP: Gross Domestic Product OLS: Γραμμική μέθοδος ελαχίστων τετραγώνων GLS: Γενικευμένη μέθοδος ελάχιστων τετραγώνων FMOLS: Πλήρως τροποποιημένη γραμμική μέθοδος ελαχίστων τετραγώνων ADF: Επαυξημένος έλεγχος των Dickey-Fuller ECM: Υπόδειγμα διόρθωσης λαθών xiii

Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή 1.1 Αιτιολόγηση του ερευνητικού θέματος Από τις αρχές του 2009 οι χώρες της ευρωζώνης ήρθαν αντιμέτωπες με μια πρωτόγνωρη κρίση χρέους, η οποία τις μαστίζει ακόμα και σήμερα. Η κρίση δεν επηρέασε στον ίδιο βαθμό όλες τις οικονομίες της Ευρώπης. Οι χώρες του νότου (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία) ήταν αυτές που επλήγησαν περισσότερο και συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν τεράστια προβλήματα ακόμα και σήμερα. Στον διαχωρισμό αυτό προέβησαν αρκετοί ερευνητές και ηγέτες κρατών επιθυμώντας να «απομονώσουν» γεωγραφικά το πρόβλημα όλης της ευρωζώνης, καθώς τα αντίστοιχα κράτη του βορρά παρουσίασαν μεγαλύτερη ανθεκτικότητα απέναντι του. Η ένδειξη υψηλού δημόσιου χρέους μιας χώρας συναντάται σχεδόν πάντα ως ποσοστό έναντι του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος(ΑΕΠ). Το δημόσιο χρέος αυξάνεται ως αποτέλεσμα ελλειμματικών προϋπολογισμών, που οδηγούν σε εσωτερικό ή εξωτερικό δανεισμό μια χώρα. Μείωση δημοσίου χρέους αντίστοιχα επιτυγχάνεται με πλεονασματικούς προϋπολογισμούς, οι οποίοι βοηθούν στην ταχύτερη εξυπηρέτησή του. Αυξομειώσεις στο ΑΕΠ μίας χώρας επηρεάζουν άμεσα και τον δείκτη χρέους. Η ανάπτυξη επομένως, μέσω της αύξησης του ΑΕΠ, βελτιώνει την εικόνα του χρέους σε μία οικονομία και το αντίθετο. Οικονομία με σημαντικό εξαγωγικό χαρακτήρα και συγκριτικά μεγαλύτερο από τον εισαγωγικό της παρουσιάζει ανάπτυξη, μιας και το θετικό αυτό πρόσημο προστίθεται στο ΑΕΠ της. 1.2 Σκοπός και στόχοι της έρευνας Η Ελλάδα, η Ιταλία, η Ισπανία και η Πορτογαλία είναι οι χώρες που επιλέχθηκαν για την έρευνα λόγω του σημαντικού προβλήματος χρέους που παρουσιάζουν. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να εξεταστεί με εμπειρικό τρόπο και να προσδιοριστεί η σχέση και η εξάρτηση που υπάρχει ανάμεσα στο δημόσιο χρέος, στις εξαγωγές και την οικονομική ανάπτυξη στις τέσσερις αυτές χώρες της Νότιας Ευρώπης και μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 1

Οι στόχοι της παρούσας εργασίας είναι οι παρακάτω: Να παρουσιασθούν ιστορικά οι χρονικές σειρές του δημόσιου χρέους, του ΑΕΠ και των εξαγωγών για τις 4 χώρες που μελετούμε. Να εξετασθεί η συσχέτιση των μεταβλητών δείκτη χρέους, ΑΕΠ και εξαγωγών μεταξύ τους Να ελεγχθεί, για κάθε χώρα χωριστά, η ύπαρξη βραχυχρόνιας και μακροχρόνιας σχέσης ισορροπίας των μεταβλητών. Να εξεταστεί αν υπάρχει αιτιακή σχέση μεταξύ των μεταβλητών αυτών. 1.3 Διάρθρωση της έρευνας Η εργασία αποτελείται από επτά κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο, γίνεται μια εισαγωγή για την αιτιολόγηση του θέματος, τους σκοπούς και τους στόχους για τους οποίους γίνεται η έρευνα, καθώς και η διάρθρωση της εργασίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται γενική επισκόπηση της οικονομίας των χωρών, και παρουσιάζονται τα βασικά οικονομικά τους μεγέθη. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας, καθώς και σχετικές μελέτες, θεωρητικές και εμπειρικές, που έχουν πραγματοποιηθεί. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η μεθοδολογία της εργασίας. Στο πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα δεδομένα και γίνεται η περιγραφική τους ανάλυση, καθώς και η διαγραμματική απεικόνιση αυτών των μεταβλητών για τις χώρες που μελετούμε. Στο έκτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα εμπειρικά αποτελέσματα από τους ελέγχους της στασιμότητας, της συνολοκλήρωσης, του υποδείγματος διόρθωσης λαθών, των συναρτήσεων δυναμικών αποκρίσεων και της αιτιότητας. Τέλος, στο έβδομο κεφάλαιο γίνεται η σύνοψη των ευρεθέντων αποτελεσμάτων και εξάγονται τα συμπεράσματα της όλης μελέτης. 2

Κεφάλαιο 2: Ιστορία της οικονομίας των χωρών 2.1 Εισαγωγή Η οικονομική περίοδος 1960-2015 είναι αυτή που θα εξετασθεί στην έρευνά μας. Για κάθε μία χώρα παρουσιάζονται παρακάτω σημαντικοί σταθμοί στην πορεία της οικονομίας, καθώς και η κύρια εξαγωγική τους δράση. 2.2 Ιστορικά στοιχεία χωρών Ελλάδα Η μεταπολεμική περίοδος της χώρας χαρακτηρίστηκε από μεγάλη οικονομική ανάπτυξη. Με τη λήξη του Β Παγκοσμίου και του εμφύλιου πολέμου η χώρα ξεκίνησε σχεδόν από το μηδέν την προσπάθεια της να συμβαδίσει με τις υπόλοιπες οικονομίες. Θεμέλιο της προσπάθειας αυτής αποτέλεσαν και οι εξαγωγές αγροτικών προϊόντων. Ακολούθησε η περίοδος της δικτατορίας η οποία σημαδεύτηκε από σημαντικό εξωτερικό και εσωτερικό οικονομικό δανεισμό. Το 1981 η Ελλάδα προσχώρησε επίσημα στην ΕΟΚ. Το χρέος της χώρας παρουσίαζε διαρκώς μια αυξητική τάση με αποτέλεσμα στις αρχές τις δεκαετίας του 90 να αγγίξει και το 100% του ΑΕΠ. Η ένταξη της Ελλάδας στην ευρωζώνη πραγματοποιήθηκε το 2001 και από την 1 η Ιανουαρίου 2002 το νόμισμα από δραχμή έγινε ευρώ. Το ΑΕΠ της χώρας αυξήθηκε ιδιαίτερα την περίοδο εκείνη λόγω κυρίως των έργων και των επενδύσεων για τη διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004. Παρόλη την ανάπτυξη στη χώρα το χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ συνέχιζε να αυξάνει. Η παγκόσμια οικονομική κρίση το φθινόπωρο του 2008 συντέλεσε στην αύξηση του χρέους με πιο γρήγορους ρυθμούς. Τα δημοσιονομικά ελλείμματα της χώρας καθιστούσαν το χρέος μη βιώσιμο, με αποτέλεσμα η χώρα να αδυνατεί να δανειστεί εύκολα χρήματα. Η κρίση χρέους στην χώρα ήταν πλέον γεγονός και συνοδεύτηκε με βοήθεια από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και τον Ευρωπαϊκό 3

μηχανισμό στήριξης. Η κρίση στη χώρα ήταν μέρος της γενικότερης κρίσης χρέους της Ευρωζώνης. Η τριετία 2012-14 επιφύλασσε για τη χώρα χρέος που ξεπερνούσε το 170% ως ποσοστό του ΑΕΠ. Η ανάπτυξη προχωρούσε με αρνητικό πρόσημο και το χρέος αυξανόταν με αποτέλεσμα η κατάσταση ακόμα και σήμερα να παραμένει ιδιαίτερα κρίσιμη για τη χώρα. Ιταλία Η Ιταλία είναι μία χώρα όπου οι εξαγωγές της παίζουν πολύ μεγάλο ρόλο στην οικονομία της. Εξάγει παγκοσμίως μηχανές, όπου χρησιμοποιούνται στη βιομηχανία, οχήματα κάθε είδους, πλαστικό, ρουχισμό, τρόφιμα, φαρμακευτικά προϊόντα και αγροτικά είδη. Στις αρχές τις δεκαετίας του 60 η Ιταλία βρέθηκε σε μεγάλη οικονομική ανάπτυξη λόγω του χτισίματος εργοστασίων και της ανάπλασης των πόλεων της. Ήταν η περίοδος μετά τον Β παγκόσμιο πόλεμο αλλά αυτή η ανάπτυξη δεν κράτησε πολύ. Στα τέλη της δεκαετίας και στις αρχές της επόμενης η ιταλική οικονομία παρουσιάζονταν στάσιμη, κυρίως λόγω μεγάλου πληθωρισμού και υψηλών τιμών στην ενέργεια. Η ύφεση αυτή κληρονομήθηκε μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 80. Τα μέτρα που ελήφθησαν, η μείωση του πληθωρισμού και κυρίως η μείωση των υψηλών τιμών στην ενέργεια με παράλληλη αποδυνάμωση του δολαρίου οδήγησαν το 1987 την ιταλική οικονομία στην έκτη θέση παγκοσμίως και σε μεγάλη ανάπτυξη. Στις 15 Μαΐου 1991 η ιταλική οικονομία ξεπέρασε τη γαλλική στην 4 η θέση με αύξηση 18% στο ΑΕΠ της από το 1987. Τα προβλήματα της ιταλικής οικονομίας, που παρέμεναν στο πέρασμα των χρόνων ήταν η φοροδιαφυγή, η οποία άγγιζε το 25% του ΑΕΠ της και το χάσμα μεταξύ βορρά και νότου. Προς το τέλος της δεκαετίας η ανάπτυξη ήταν σχετικά στάσιμη κοντά στο 1% για να φτάσει στις αρχές του 2000 στο 2,90%, κοντά στο 3% που ήταν ο ελάχιστος προβλεπόμενος ρυθμός για τις χώρες της ευρωπαϊκής ένωσης. Η ιταλική λίρα, το εθνικό νόμισμα, αντικαταστάθηκε από το ευρώ στη 1 Ιανουαρίου 1999. Τα νομίσματα του ευρώ εισήχθησαν στη χώρα το 2002. Η δεκαετία του 2000 για την οικονομία είχε περιόδους ανάπτυξης, σταθερότητας και ύφεσης αλλά στο σύνολο κρίνεται μάλλον αρνητική. 4

Το 2009 το χρέος της Ιταλίας έφτασε στο πολύ υψηλό 115,8%, συνέπεια και της κρίσης χρέους στην Ευρωζώνη. Ο ρυθμός αύξησης του ήταν άκρως ανησυχητικός και έτρεχε με μέσο όρο αύξησης 72 δισ. ευρώ τον χρόνο. Ισπανία Η ισπανική οικονομία έχει να επιδείξει μεγάλες εξαγωγές στον τομέα της αυτοκίνησης, των φαρμάκων, του μηχανολογικού εξοπλισμού καθώς και των χημικών. Σήμερα ως ποσοστό του ΑΕΠ οι εξαγωγές βρίσκονται στο 33% και βοηθούν την οικονομία στην ανάπτυξή της. Στις αρχές τις δεκαετίας του 60 η χώρα γνώρισε μεγάλη εκβιομηχάνιση και ευημερία. Ο κύριος λόγος ήταν η εισροή ξένων επενδυτικών κεφαλαίων και η τεράστια έκρηξη του τουρισμού. Η Ισπανία μέχρι το 1970 και την παγκόσμια πετρελαϊκή κρίση είχε τον δεύτερο ταχύτερο ρυθμό ανάπτυξης πίσω μόνο από την Ιαπωνία. Στα μέσα της δεκαετίας του 70, μετά τον εκδημοκρατισμό της, η Ισπανία βρέθηκε αντιμέτωπη με το πρόβλημα της ανεργίας και των υπέρογκων δημοσιονομικών ελλειμμάτων. Η διόρθωση των σχετικά χαμηλών επιδόσεων στην οικονομία ξεκίνησε το 1983 με αποτέλεσμα λίγα χρόνια αργότερα τα ελλείμματα να περιοριστούν αρκετά. Το 1986 η Ισπανία προσχωρεί στην ευρωπαϊκή οικονομική κοινότητα (ΕΟΚ), καρπώνεται κονδύλια και εκσυγχρονίζεται. Ο ρυθμός αύξησης του ΑΕΠ μεγαλώνει και αντίστοιχα το ποσοστό του χρέους της μειώνεται. Στη δεκαετία του 90 η οικονομία πλήττεται από ύφεση, η οποία είχε στενή σχέση και με το τέλος της διεξαγωγής των Ολυμπιακών Αγώνων και της οικοδομικής ώθησης που περιορίστηκε. Το εθνικό νόμισμα, η πεσέτα, υποτιμήθηκε αρκετές φορές στη δεκαετία με αποτέλεσμα να ανθήσουν ιδιαίτερα οι εξαγωγές. Η Ισπανία ήταν από τις πρώτες χώρες που αγκάλιασαν την νομισματική ενοποίηση και έτσι το 2002 η πεσέτα αντικαταστάθηκε από το ευρώ. Μέχρι το 2008 η Ισπανία κατάφερε να γεφυρώσει το χάσμα με τις κορυφαίες οικονομίες της ευρωπαϊκής ένωσης και να θεωρείτε πλέον ως μία από τις πιο δυναμικές οικονομίες στην ευρωζώνη. Από τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 η Ισπανία αποκόμισε προβλήματα με τις τράπεζές της, άνοδο στο δημόσιο χρέος της και παράλληλη κατάρρευση των 5

δημόσιων εσόδων της. Το 2010 ήταν πλέον ένα ακόμα μέλος της ευρωζώνης που ταλανίζονταν από το ζήτημα του χρέους. Το 2012 η κατάσταση στη χώρα ήταν πολύ δύσκολη ώστε να αναγκάσει τις χώρες της ευρωζώνης σε αποστολή πακέτου βοήθειας το μεγαλύτερο στην ιστορία της χώρας ποσού 100 δισ. Μέχρι το 2015 και έπειτα από διαρθρωτικά μέτρα λιτότητας η οικονομία μπήκε σε ρυθμό ανάπτυξης 2,5%. Η ανεργία όμως παραμένει και η κρίση χρέους δεν έχει τελειώσει. Πορτογαλία Η Πορτογαλία ως χώρα είναι πολύ πλούσια σε ορυκτά κοιτάσματα. Εξάγει μεταλλευτικά ορυκτά, διακοσμητικά πετρώματα από εξόρυξη ή μεταποίηση, αγροτικά προϊόντα και απολαμβάνει του τίτλου ως ο μεγαλύτερος προμηθευτής φελλού σε όλο τον κόσμο. Μέχρι το 1960 η χώρα συγκαταλέγονταν παγκοσμίως στις φτωχές και υποανάπτυκτες χώρες. Αυτό άλλαξε στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 60 με μικρά αλλά σημαντικά βήματα, όπως η δημιουργία των πρώτων οργανωμένων επιχειρήσεων και εργοστασίων. Σε αυτό συνέβαλε και η είσοδος ξένων επενδυτών που προσπάθησαν να ωφεληθούν από τον εκσυγχρονισμό της χώρας. Στη δεκαετία του 1970 η ανάπτυξη της Πορτογαλίας βασίστηκε στις επενδύσεις που πραγματοποιήθηκαν στην κατασκευή σύγχρονου οδικού δικτύου. Όμως η διακοπή της πορτογαλικής επιρροής σε χώρες της αφρικανικής ηπείρου σημάδεψε και τον τερματισμό της δεκαπενταετούς ανάπτυξης το 1975. Το 1985 η Πορτογαλία προσχώρησε στην ΕΟΚ. Η συμμετοχή στην ΕΟΚ βοήθησε πολύ την Πορτογαλία, 16 χρόνια μετά το τέλος της ανάπτυξης, το 1991, να φτάσει να παρουσιάζει ΑΕΠ στο 54% του μέσου όρου των ΑΕΠ των κρατών της. Στις αρχές του 2000 η Πορτογαλία παρουσίαζε τη μικρότερη ανάπτυξη στην Ευρώπη. Το πορτογαλικό κατά κεφαλήν ΑΕΠ ήταν μικρότερο σε σχέση με την Ελλάδα, χώρα άμεσα συγκρίσιμη λόγω μεγέθους και ιστορίας. Γενικότερα, η οικονομία παρέμενε σταθερά πίσω από τους μέσους όρους της ευρωζώνης. Το 2002 εθνικό νόμισμα έγινε το ευρώ, που αντικατέστησε το εσκούδο. Η ανεργία κάλπαζε με γοργούς ρυθμούς αύξησης μέχρι τα τέλη της δεκαετίας. 6

Η παγκόσμια οικονομική κρίση δεν άφησε ανεπηρέαστη την Πορτογαλία. Πακέτο διάσωσης 78 δισ. παραδόθηκε το 2011 στην πορτογαλική κυβέρνηση. Το 2012 το χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ έφτασε το 124%. Τα επόμενα χρόνια μέχρι το 2015 η Πορτογαλία παρέμεινε σε επιτήρηση από ευρωπαϊκούς μηχανισμούς στην προσπάθεια της και αυτή να ξεφύγει από την τεράστια κρίση χρέους. 7

Κεφάλαιο 3: Βιβλιογραφική ανασκόπηση 3.1 Εισαγωγή Το ζήτημα του χρέους σε συνδυασμό με την ανάπτυξη είναι ζήτημα μείζονος σημασίας, όχι μόνο για τους εκάστοτε κυβερνώντες αλλά και για πολλούς ερευνητές και αναλυτές ανά τον κόσμο. Οι εξαγωγές μιας χώρας συμβάλλουν με τη σειρά τους στη μεγέθυνση του ΑΕΠ και κατά συνέπεια στη μείωση του χρέους ως ποσοστό του ΑΕΠ και προσελκύουν και αυτές με τη σειρά τους μεγάλο ενδιαφέρον. Οι αναλύσεις των ερευνητών γύρω από τις τρεις αυτές μεταβλητές μπορούν να χωριστούν στις θεωρητικές και τις εμπειρικές. 3.2 Θεωρητικές προσεγγίσεις Ο Trabelsi (2012) εξέτασε τον αντίκτυπο της κρίσης χρέους στις χώρες της ευρωζώνης. Ανέλυσε τις εξελίξεις στις χώρες Πορτογαλία, Ιρλανδία, Ιταλία, Ελλάδα και Ισπανία, όπου παρουσίασαν και τα περισσότερα πλήγματα στην οικονομία τους. Για την Πορτογαλία αναφέρει ότι η κρίση προέκυψε από τρία ζητήματα: την αργή ανάπτυξη της πορτογαλικής παραγωγής, τη νομισματική ενοποίηση που συνδέθηκε με κακές πολιτικές και την έλλειψη λογοδοσίας και διαφάνειας της πολιτικής διακυβέρνησης. Για την Ελλάδα γίνεται αναφορά στα πιθανόν ψευδή στοιχεία με τα οποία έγινε μέλος της ευρωζώνης, κάτι το οποίο δε συνέβη το 2009 όταν αναγκάστηκε να προσφύγει σε βοήθεια. Το οικονομικό μοντέλο της Ισπανίας, που βασιζόταν στην ακίνητη περιουσία και βοήθησε στην ανάπτυξη της, δέχθηκε μεγάλο πλήγμα στην κρίση. Η ελληνική και πορτογαλική κρίση επηρέασε σύμφωνα με τον ερευνητή και την Ιταλία. Σε αυτό ήρθε να προστεθεί και η υποβάθμιση της Ιταλικής οικονομίας από χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς με αποτέλεσμα το χρέος να φτάσει το 119% του ΑΕΠ. Τέλος, ο Trabelsi πρότεινε ως λύση τη δημιουργία μιας μοναδικής αρχής δημοσιονομικού ελέγχου για την ΕΕ ή ένα σύστημα ευρωπαϊκών αρχών χρηματοπιστωτικής εποπτείας που θα περιλαμβάνει έναν κεντρικό οργανισμό ο οποίος θα συντονίζεται από τοπικούς οργανισμούς. Η Burietz (2016) ανακαλύπτει μέσα από την έρευνα της νέα στοιχεία για την ελληνική κρίση χρέους. Αναφέρθηκε στη διαγραφή ιδιωτικού χρέους που συνέβη στη 8

χώρα το 2012 και προσπάθησε να αποτιμήσει το κόστος που επέφερε η απομείωση αυτή στα άλλα κράτη της ευρωζώνης και κυρίως στην Ιταλία και στην Ισπανία, ως μεγάλες οικονομίες. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η κρίση χρέους στην Ελλάδα δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται με τον ίδιο τρόπο όπως σε άλλες παρόμοιες κρίσεις. Η κρίση χρέους της Ελλάδας ανέφερε ότι είναι μοναδική, καθώς η χώρα ανήκει σε μια νομισματική ένωση χωρίς να έχει καταφέρει να επιτύχει οικονομική σύγκλιση με τα όρια που θέτει η ευρωζώνη στα μέλη της. Αυτό δημιούργησε και δημιουργεί σημαντικό κίνδυνο για τις άλλες οικονομίες της ευρωζώνης, ιδίως όσον αφορά τον κίνδυνο ενός άλλου πιθανού πιστωτικού γεγονότος, πέρα από την προηγούμενη αδυναμία πληρωμής των υποχρεώσεών της. Ο Cencini (2017) επέλεξε ως χώρα ανάλυσης την Ισπανία και συγκεκριμένα το πρόβλημα χρέους της. Επισημαίνει ότι μια χώρα της οποίας οι εμπορικές και οικονομικές εισαγωγές της ξεπερνούν τις παγκόσμιες εξαγωγές της είναι καταδικασμένη να προσφύγει σε εξωτερικό δανεισμό για να καλύψει το έλλειμμα της. Έτσι τονίζει ότι δημιουργείτε εξωτερικό χρέος. Χρειάζεται βέβαια, συνεχίζει στην έρευνά του, μια αυστηρή ανάλυση για το αν το χρέος μιας χώρας μπορεί να θεωρηθεί δικαιολογημένο. Καταλήγει στο συμπέρασμα των απαραίτητων μεταρρυθμίσεων που χρειάζεται η ισπανική οικονομία ώστε να ικανοποιεί άμεσα και στο απόλυτο τους πιστωτές της και ταυτόχρονα να προσέχει τις απώλειες στο εθνικό εισόδημα ανά κάτοικο. 3.3 Εμπειρικές αναλύσεις Οι Qazi, Butt και Alam (2000) μελέτησαν την αιτιότητα ανάμεσα στην οικονομική ανάπτυξη, τις εξαγωγές και το εξωτερικό χρέος για τις χώρες της νότιας και νοτιοανατολικής Ασίας. Με τα στοιχεία της περιόδου 1970-1997 για τις χώρες αυτές, ακολούθησαν τη μεθοδολογία του Granger (1988) για να ελέγξουν την ύπαρξη αιτιότητας μεταξύ των παραπάνω μεταβλητών. Τα αποτελέσματα της εμπειρικής έρευνάς τους έδειξαν ότι δεν υπάρχουν αρκετές ενδείξεις ότι η οικονομική ανάπτυξη επηρεάζεται σημαντικά από την αύξηση των εσόδων από τις εξαγωγές ή από τον συνδυασμό εξαγωγών και εξωτερικού χρέους στις χώρες της Ασίας που εξέτασαν. Ο Ramakrishna (2002) μελέτησε το εξωτερικό χρέος της Αιθιοπίας την περίοδο 1970-1998 στα τρία διαφορετικά οικονομικά καθεστώτα της χώρας. Υπολόγισε ένα 9

μοντέλο ανάπτυξης χρέους σε ένα πλαίσιο συνοχής. Τα στοιχεία που προήλθαν από το μοντέλο που εφαρμόστηκε στο χρέος επαλήθευσαν την υπόθεση του υπερβολικού χρέους. Επιπρόσθετα η χώρα εμφανίζονταν στη λάθος πλευρά της καμπύλης Laffer του χρέους. Το συμπέρασμα που προέκυψε είναι η ύπαρξη αρνητικής όσο και μη γραμμικής σχέσης μεταξύ χρέους και ανάπτυξης. Πρότεινε περισσότερη ελάφρυνση του χρέους στην Αιθιοπία, καθώς και δημοσιονομική εξυγίανση και αποδοτική αξιοποίηση των επενδύσεων. Οι Konya και Singh (2006) εξέτασαν στην ινδική οικονομία τις εξαγωγές, εισαγωγές και πως αυτές επιδρούν στην οικονομική ανάπτυξη. Τα στοιχεία επιλέχθηκαν σε ετήσια βάση την περίοδο 1951-2004. Με την υπόθεση ότι αύξηση εισαγωγών και εξαγωγών οδηγεί σε αύξηση του ΑΕΠ και οικονομική ανάπτυξη, κατέληξαν με τον έλεγχο αιτιότητας κατά Granger να αποδείξουν αυτή τους την θεώρηση. Το τεράστιο χρέος των χωρών της Νιγηρίας και της Νότιας Αφρικής, καθώς και η σύνδεσή του με την οικονομική ανάπτυξη, έγινε αντικείμενο ανάλυσης των Folorunso Ayadi και Felix Ayadi (2008). Χρησιμοποιήθηκε μοντέλο για την ανάπτυξη το οποίο ενσωμάτωνε τον ιδιωτικό τομέα, τους δείκτες χρέους και ορισμένες μακροοικονομικές μεταβλητές, για να διερευνήσει μια γραμμική ή μη γραμμική επίδραση του χρέους στην ανάπτυξη και τις επενδύσεις. Στο μοντέλο αυτό εφάρμοσαν τις μεθόδους των ελάχιστων τετραγώνων OLS και GLS. Τα αποτελέσματά τους έδειξαν ότι η αρνητική επίδραση του χρέους στην ανάπτυξη επιβεβαιώθηκε και στη Νιγηρία και στη Νότια Αφρική. Ο Malik (2010) θεώρησε ότι η οικονομική βοήθεια στο εξωτερικό χρέος μιας χώρας είναι σημαντική πηγή εισοδήματος για τις αναπτυγμένες χώρες. Πρωταρχικός στόχος της έρευνας του ήταν να διαπιστώσει τη σχέση του εξωτερικού χρέους με την ανάπτυξη στο Πακιστάν την περίοδο 1972-2005. Χρησιμοποίησε οικονομετρικές τεχνικές στις χρονικές σειρές του και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι αύξηση εξωτερικού χρέους καταλήγει σε περιορισμό των δυνατοτήτων ανάπτυξης και μείωση του ρυθμού αύξησης του ΑΕΠ. Oι Balassone και Francese (2011) προσπάθησαν να ανακαλύψουν τη σύνδεση του χρέους ως ποσοστό του ΑΕΠ με την αύξηση του πραγματικού κατά κεφαλήν εισοδήματος για τη χώρα της Ιταλίας. Το εντυπωσιακό εύρος του δείγματος τους εκτείνεται την περίοδο 1861-2009. Το μοντέλο που χρησιμοποίησαν περιγράφεται από τον Rao (2010) και επιτρέπει τη χρησιμοποίηση εξωγενούς και ενδογενούς μεταβλητής 10

για τη μελέτη της ανάπτυξης του ΑΕΠ. Τα αποτελέσματα έδειξαν μία αρνητική επιρροή του δείκτη χρέους στο κατά κεφαλήν εισόδημα, ιδιαίτερα την περίοδο πριν το 1914. Η μείωση του χρέους έδειξε ότι δε φέρνει πάντα αποτέλεσμα θετικό στην ανάπτυξη της οικονομίας. Την περίοδο 1895-2013 η μείωση του χρέους της Ιταλίας βοήθησε την αύξηση της ανάπτυξης σε αντίθεση με την περίοδο από το 1995 έως το 2007. Ο αντίκτυπος του εξωτερικού χρέους στην οικονομική ανάπτυξη του Μαλάουι έγινε αντικείμενο μελέτης των Tchereni και Sekhampu (2013). Οι χρονικές σειρές που χρησιμοποιήθηκαν αφορούν την περίοδο 1975-2003. Ως εξαρτημένη μεταβλητή στην παλινδρόμηση επιλέχθηκε η οικονομική ανάπτυξη και ως ανεξάρτητη το επίπεδο του εξωτερικού χρέους. Η εκτίμηση των αποτελεσμάτων της παλινδρόμησης έγινε με τη μέθοδο των ελάχιστων τετραγώνων (OLS). Τα αποτελέσματα έδειξαν μια στατιστικά ασήμαντη και αρνητική σχέση μεταξύ του εξωτερικού χρέους και της οικονομικής ανάπτυξης για την περίπτωση του Μαλάουι. Η χώρα κατέληξαν ότι πρέπει να προσπαθήσει να παράσχει κίνητρα στους τοπικούς κατασκευαστές, οι οποίοι θα ήθελαν να εξάγουν παρά να στηρίζονται σε δανεισμό για την τόνωση της ανάπτυξης. Οι Σπηλιώτη και Βαμβούκας (2015) επέλεξαν σαν χώρα έρευνας την Ελλάδα. Η επίδραση του χρέους της χώρας στην οικονομική ανάπτυξή της μελετήθηκε σε ετήσια βάση από το 1970 και για 40 χρόνια. Στην εξίσωση της ανάπτυξης χρησιμοποιήθηκαν μεταβλητές που σχετίζονται με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά της οικονομίας, καθώς και δείκτες της ικανότητάς της να επενδύει και να χρηματοδοτεί βραχυπρόθεσμα τα έξοδά της. Τα εμπειρικά αποτελέσματα έδειξαν ότι υπάρχει θετική και στατιστικά σημαντική επίδραση του χρέους στην αύξηση του ΑΕΠ. Οι Δριτσάκης και Σταματίου (2015) επέλεξαν για την έρευνα τους χρονικές σειρές για τις εξαγωγές, τις ξένες επενδύσεις και την οικονομική ανάπτυξη με την μορφή panel. Τα δεδομένα των χρονικών σειρών αφορούσαν τις χώρες Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία και Ιρλανδία την περίοδο 1970-2011. Σκοπός τους ήταν να ελεγχθεί με τον έλεγχο αιτιότητας κατά Granger η σχέση των τριών μεταβλητών μεταξύ τους. Τα αποτελέσματα αποκάλυψαν ότι υπάρχει αμφίδρομη αιτιώδης σχέση μεταξύ εξαγωγών και οικονομικής ανάπτυξης, ενώ δεν υπάρχει αιτιότητα μεταξύ οικονομικής ανάπτυξης και ξένων επενδύσεων, ούτε μεταξύ επενδύσεων και εξαγωγών. 11

Πίνακας 3.1: Συγκεντρωτικός Πίνακας Βιβλιογραφικής Ανασκόπησης Έτος Συγγραφέας Δημοσίευση Τίτλος Ετήσια στοιχεία περιόδου 2000 Qazi, Butt, Alam Pakistan development review 39(4):591-608 February 2000 2002 Ramakrishna www. researchgate. net 2006 Konya, Singh www. researchgate. net 2008 Folorunso Ayadi, Felix Ayadi Journal of Sustainable Development in Africa (Volume 10, No.3, 2008) 2010 Malik International Research Journal of Finance and Economics 44 2011 Balassone, Francese SSRN Electronic Journal 11 2012 Trabelsi Procedia - Social and Behavioral Sciences 62:424 430 Economic Growth, Export, and External Debt Causality: The Case of Asian Countries External Debt of Ethiopia: An Empirical Analysis of Debt and Growth Exports, Imports and Economic Growth in India The Impact of External Debt on Economic Growth: A Comparative Study of Nigeria and South Africa External Debt and Economic Growth: Empirical Evidence from Pakistan Public Debt and Economic Growth in Italy Τhe Impact of the Sovereign Debt Crisis on the Eurozone Countries 1970-1997 1970-1998 1951-2004 1994-2007 1972-2005 1861-2009 2009-2010 Εξεταζόμενη χώρα Χώρες νότιας και νοτιοανατολικής Ασίας Αιθιοπία Ινδία Νιγηρία, Νότια Αφρική Πακιστάν Ιταλία Πορτογαλία, Ιρλανδία, Ιταλία, Ελλάδα, Ισπανία Μεθοδολογία Αιτιότητα κατά Granger Καμπύλη Laffer του χρέους Αιτιότητα κατά Granger Μέθοδοι των ελάχιστων τετραγώνων OLS και GLS Οικονομετρικές τεχνικές Μοντέλο που περιγράφεται από τον Rao Παρουσίαση στοιχείων - Προτάσεις Συμπεράσματα Δεν υπάρχουν αρκετές ενδείξεις ότι η οικονομική ανάπτυξη επηρεάζεται σημαντικά από την αύξηση των εσόδων από τις εξαγωγές ή από τον συνδυασμό εξαγωγών και εξωτερικού χρέους Ύπαρξη αρνητικής όσο και μη γραμμικής σχέση μεταξύ χρέους και ανάπτυξης Αύξηση εισαγωγών και εξαγωγών οδηγεί σε αύξηση του ΑΕΠ και οικονομική ανάπτυξη H αρνητική επίδραση του χρέους στην ανάπτυξη επιβεβαιώθηκε και στη Νιγηρία και στη Νότια Αφρική Αύξηση εξωτερικού χρέους καταλήγει σε περιορισμό των δυνατοτήτων ανάπτυξης και μείωση του ρυθμού αύξησης του ΑΕΠ Αρνητική επιρροή του δείκτη χρέους στο κατά κεφαλήν εισόδημα.. Η μείωση του χρέους έδειξε ότι δεν φέρνει πάντα αποτέλεσμα θετικό στην ανάπτυξη της οικονομίας Προτεινόμενη λύση η δημιουργία μιας μοναδικής αρχής δημοσιονομικού ελέγχου για την ΕΕ ή ένα σύστημα ευρωπαϊκών αρχών 12

2013 Tchereni, Sekhampu 2015 Spilioti, Vamvoukas 2015 Dritsakis, Stamatiou African Development Review 25(1):85-90 Journal of Economic Asymmetries 12(1) Applied Economics Quarterly 60(4):253 272 2016 Burietz Economics Bulletin 36(4):1938 2017 Cencini www. researchgate. net The Impact of Foreign Debt on Economic Growth in Malawi The impact of government debt on economic growth: An empirical investigation of the Greek market Exports, Foreign Direct Investment, and Economic Growth for Five European Countries: Granger Causality Tests in Panel Data A modern Dionysus' tale: New evidence on the Greek debt crisis and the related costs The sovereign debt crisis: The case of Spain 1975-2003 1970-2010 1970-2011 Μαλάουι Ελλάδα Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία, Ιρλανδία Εκτίμηση αποτελεσμάτων παλινδρόμησης με τη μέθοδο των ελάχιστων τετραγώνων (OLS) Εκτίμηση παλινδρόμησης της ανάπτυξης του ΑΕΠ Χρονολογικές σειρές μορφής Panel, aιτιότητα κατά Granger 2012 Ελλάδα Μεθοδολογίες Dixit, Hayri 2003-2015 Ισπανία χρηματοπιστωτικής εποπτείας που θα περιλαμβάνει έναν κεντρικό οργανισμό ο οποίος θα συντονίζεται από τοπικούς οργανισμούς Μια στατιστικά ασήμαντη και αρνητική σχέση μεταξύ του εξωτερικού χρέους και της οικονομικής ανάπτυξης Υπάρχει θετική και στατιστικά σημαντική επίδραση του χρέους στην αύξηση του ΑΕΠ Υπάρχει αμφίδρομη αιτιώδης σχέση μεταξύ εξαγωγών και οικονομικής ανάπτυξης, ενώ δεν υπάρχει αιτιότητα μεταξύ οικονομικής ανάπτυξης και ξένων επενδύσεων, ούτε μεταξύ επενδύσεων και εξαγωγών Η κρίση χρέους στην Ελλάδα δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται με τον ίδιο τρόπο όπως σε άλλες παρόμοιες κρίσεις. Η κρίση χρέους της Ελλάδας είναι μοναδική. Απαραίτητες μεταρρυθμίσεις ώστε να ικανοποιεί άμεσα και στο απόλυτο τους πιστωτές της και ταυτόχρονα να προσέχει τις απώλειες στο εθνικό εισόδημα ανά κάτοικο. 13

Κεφάλαιο 4: Μεθοδολογία 4.1 Εισαγωγή Η ανάπτυξη και η κατασκευή των οικονομετρικών υποδειγμάτων είναι η προτεραιότητα του κάθε ερευνητή. Η μελέτη των δεδομένων μίας χρονολογικής σειράς μπορεί πρώτιστα να οδηγήσει στην εξαγωγή συμπερασμάτων όσον αφορά τη συσχέτιση τους ανά διαδοχική περίοδο και κατά δεύτερον στην προσπάθεια μελλοντικών εκτιμήσεων με τη βοήθεια κάποιου υποδείγματος. Ένα εξιδεικευμένο υπόδειγμα προσπαθεί να εξηγήσει τον τρόπο δημιουργίας των δεδομένων της χρονολογικής σειράς, διαδικασία πολύ σημαντική στην περίπτωση που ενδιαφερόμαστε για σχετικά ασφαλείς μελλοντικές προβλέψεις. 4.2 Στασιμότητα Η στοχαστική διαδικασία συναντάται στη μελέτη των χρονολογικών σειρών ως η διαδικασία εύρεσης του μηχανισμού, που δημιούργησε τις παρατηρήσεις ή αλλιώς τα δεδομένα και περιλαμβάνει τυχαίες μεταβλητές Υ1, Υ2,, ΥΝ, κάθε μία από τις οποίες έχει τη δική της κατανομή πιθανότητας. Μία στοχαστική διαδικασία θεωρείτε στάσιμη όταν διατηρεί τις ιδιότητες της και δεν επηρεάζεται από μεταβολές της χρονικής περιόδου. Σε μία στάσιμη στοχαστική διαδικασία, κάθε τυχαία μεταβλητή διατηρεί σταθερούς τον στατιστικό μέσο και τη διακύμανση ανεξάρτητα από τις χρονικές μεταβολές. Επίσης η συνδιακύμανση ανάμεσα σε δύο διαφορετικές χρονικές περιόδους μεταβάλλεται μόνο με τη μορφή χρονικών υστερήσεων και όχι ως συνάρτηση του πραγματικού χρόνου. Όλα τα παραπάνω αποτυπώνονται στις τρεις παρακάτω σχέσεις και αποδεικνύουν την ύπαρξη στασιμότητας: Ε(Yt) = μ (4.1) Var(Yt) = E(Yt - μ) 2 = σ 2 (4.2) Cov(Yt, Yt+k) = E[(Yt - μ) (Yt+k - μ)] = γk, (4.3) όπου μ είναι ο σταθερός μέσος της Υt, σ 2 η σταθερή διακύμανση, και γk η συνδιακύμανση μεταξύ δύο τιμών της Yt που έχουν απόσταση k περιόδους. 14

Χρονολογικές σειρές μη στάσιμες εμφανίζονται πολύ συχνά στον οικονομικό χώρο. Η ύπαρξη τάσης, είτε ανοδικής είτε καθοδικής, ή η ύπαρξη εποχικών μεταβολών σε μία χρονολογική σειρά εμποδίζει την περαιτέρω ανάλυσή της. Στην έρευνα μας η στασιμότητα των χρονικών σειρών θα ελεγχθεί αρχικά με τη βοήθεια κορελογραμμάτων και των συντελεστών αυτοσυσχέτισης και στη συνέχεια θα γίνουν οι έλεγχοι των Dickey-Fuller και Phillips-Perron. Το κορελόγραμμα είναι η διαγραμματική απεικόνιση της συνάρτησης της αυτοσυσχέτισης. Με μία πρώτη ματιά παρατηρούμε τη φθίνουσα πορεία των συντελεστών αυτοσυσχέτισης προς το 0. Μία αργή προσαρμογή προς το μηδέν δείχνει ότι η χρονολογική σειρά μας δεν είναι στάσιμη. Ο συντελεστής αυτοσυσχέτισης ορίζεται ως το πηλίκο της δειγματικής αυτοσυνδιακύμανσης προς τη δειγματική διακύμανση. Το επόμενο βήμα είναι να ελεγχθεί η σημαντικότητα του συντελεστή αυτοσυσχέτισης με τον έλεγχο των Ljung Box(1978). Οι Ljung Box διατύπωσαν το παρακάτω: k Q = n(n + 2) ρ j 2 j=1 (4.4) n j όπου n είναι ο αριθμός των δεδομένων και ρj είναι οι συντελεστές αυτοσυσχέτισης. Το λογισμικό Eviews μας παραθέτει και το Q στατιστικό και την πιθανότητά του. Με βάση τις πιθανότητες θα κάνουμε σε όλους τους ελέγχους τις παρακάτω υποθέσεις: Ηο: Οι συντελεστές αυτοσυσχέτισης είναι όλοι ίσοι με το μηδέν, δηλαδή δεν υπάρχει αυτοσυσχέτιση Η1: Οι συντελεστές αυτοσυσχέτισης δεν είναι ίσοι μεταξύ τους, άρα υπάρχει αυτοσυσχέτιση Η υπόθεση Ηο θα γίνεται δεκτή στην περίπτωση που το prob είναι μεγαλύτερο του 0.05 (5%) και θα σημαίνει στασιμότητα για τη χρονολογική σειρά μας. Η υπόθεση Η1 θα γίνεται δεκτή στην περίπτωση που το prob είναι μικρότερο του 0.05 (5%) και θα σημαίνει μη στάσιμη χρονολογική σειρά. 4.3 Έλεγχοι μοναδιαίας ρίζας Έστω το αυτοπαλίνδρομο υπόδειγμα Υt = δ + αυt + εt, όπου εt είναι ο λευκός θόρυβος. Η χρονολογική σειρά Υt έχει μοναδιαία ρίζα όταν ο συντελεστής α ισούται με 1, άρα είναι μη στάσιμη. Ο έλεγχος ύπαρξης μοναδιαίας ρίζας είναι στην ουσία έλεγχος μη στασιμότητας μιας χρονολογικής σειράς. 15

Οι Dickey Fuller (1979) διατύπωσαν τρεις διαφορετικές εξισώσεις αυτοπαλίνδρομου υποδείγματος και ήταν οι παρακάτω: ΔΥt = βυt-1 + εt (Εξίσωση χωρίς σταθερά και τάση) (4.5) ΔΥt = δ + βυt-1 + εt (Εξίσωση με σταθερά χωρίς τάση) (4.6) ΔΥt = δ + γt + βυt-1 + εt, (Εξίσωση με σταθερά και τάση) (4.7) όπου τα κατάλοιπα εt έχουν τις ιδιότητες του λευκού θορύβου. Οι υποθέσεις και για τις τρεις εξισώσεις είναι οι εξής δύο: Ηο: β= 0 (Μη στάσιμη χρονολογική σειρά) Η1: β<0 (Στάσιμη χρονολογική σειρά) Ο έλεγχος των υποθέσεων δε θα γίνει με βάση τις κριτικές τιμές της t κατανομής, αλλά με τους ειδικούς πίνακες t κατανομής των Dickey-Fuller. Όταν το στατιστικό t student του συντελεστή β είναι μικρότερο από την κριτική τιμή του πίνακα Mackinnon (1996) των Dickey-Fuller αποδεχόμαστε την υπόθεση Η1. Στην έρευνα μας θα ακολουθήσουμε τον επαυξημένο έλεγχο των Dickey-Fuller-ADF (1981), ο οποίος αφαιρεί την αυτοσυσχέτιση των καταλοίπων από τις χρονολογικές σειρές. Τα κατάλοιπα συνεχίζουν να έχουν τις ιδιότητες του λευκού θορύβου. Οι καταληκτικές εξισώσεις ADF, σε αντιπαραβολή με τις εξισώσεις 4.5, 4.6, 4.7 είναι οι παρακάτω: p ΔΥ t = βυ t 1 + i=1 β i ΔΥ t 1 + ε t (4.8) p ΔΥ t = δ + βυ t 1 + i=1 β i ΔΥ t 1 + ε t (4.9) p ΔΥ t = δ + γ t + βυ t 1 + i=1 β i ΔΥ t 1 + ε t, (4.10) όπου β είναι ο συντελεστής της μεταβλητής, δ είναι η σταθερά, γ ο συντελεστής τάσης και p ο αριθμός των χρονικών υστερήσεων. Η εξίσωση 4.8 αφορά τυχαίο περίπατο χωρίς σταθερά και τάση, η εξίσωση 4.9 τυχαίο περίπατο με σταθερά, χωρίς τάση και η εξίσωση 4.10 τυχαίο περίπατο με σταθερά και τάση. Στην έρευνά μας θα εξετασθούν και οι τρεις εξισώσεις των Dickey-Fuller τόσο στα επίπεδα όσο και στις πρώτες διαφορές για να ελεγχθεί η στασιμότητα των σειρών μας. Ο έλεγχος στις εξισώσεις 4.8, 4.9, 4.10 θα γίνει σύμφωνα με τις παρακάτω υποθέσεις: Ηο: β=0 (Μη στάσιμη χρονολογική σειρά, ύπαρξη μοναδιαίας ρίζας) Η1: β<0 (Στάσιμη χρονολογική σειρά, δεν ισχύει η Η0). Η υπόθεση Η0 θα απορρίπτεται σε περίπτωση που η t-student τιμή του συντελεστή θα είναι μικρότερη από την t κριτική τιμή του Mackinnon (1996) των πινάκων Dickey- Fuller. 16

Οι Phillips-Perron (1988) εισήγαγαν ένα νέο έλεγχο για την μοναδιαία ρίζα που βασίστηκε στην εξίσωση 4.7 των Dickey-Fuller: ΔΥt = δ + γt + βυt-1 + εt. (4.11) Η εξίσωση 4.11 των Phillips-Perron είναι κατ αντιστοιχία η τρίτη εξίσωση των Dickey-Fuller. Αν παραληφθεί η τάση γt δημιουργείτε η δεύτερη και αν παραλειφθεί και η σταθερά δημιουργείτε η πρώτη εξίσωση. Οι Phillips-Perron, αντί της εισαγωγής καθυστερήσεων στην παράμετρο, αντιμετώπισαν το θέμα της αυτοσυσχέτισης με παραμετρική διόρθωση του στατιστικού t του συντελεστή β, κάνοντας έτσι πιο αυστηρό τον έλεγχο. Μία ακόμα διαφορά έχει να κάνει με τα εξεταζόμενα σχήματα. Οι Dickey-Fuller περιορίστηκαν στην εξέταση αυτοπαλίνδρομων AR σχημάτων, ενώ ο έλεγχος των Phillips-Perron μπορεί να γίνει και σε αυτοπαλίνδρομα σχήματα κινητού μέσου ΜΑ, καθώς και σε μεικτά σχήματα ARMA. Καμία αλλαγή δεν παρατηρείται στη διατύπωση των υποθέσεων των Dickey-Fuller για τον έλεγχο της στασιμότητας. Ο έλεγχος του συντελεστή β της μεταβλητής καθορίζει και εδώ την ύπαρξη στασιμότητας ή όχι. Αν έχει τιμή 0 συμπεραίνουμε ύπαρξη μοναδιαίας ρίζας, άρα μη στάσιμη χρονολογική σειρά, ενώ στην περίπτωση που είναι μικρότερος του 0 στάσιμη. 4.4 Συνολοκλήρωση Η ύπαρξη μοναδιαίας ρίζας μας οδηγεί στο να χαρακτηρίσουμε μία χρονική σειρά μη στάσιμη. Το πρόβλημα των μη στάσιμων σειρών είναι πολύ σημαντικό στις εμπειρικές αναλύσεις των επιστημόνων, όσον αφορά τη φερεγγυότητα των αποτελεσμάτων. Για το λόγο αυτό εισάχθηκε η έννοια της συνολοκλήρωσης. Η συνολοκλήρωση αναφέρεται στη μελέτη ύπαρξης μακροχρόνιας ισορροπίας μεταξύ των χρονολογικών σειρών που εξετάζουμε. Η μελέτη αυτή όμως προϋποθέτει στάσιμες χρονολογικές σειρές. Στην έρευνα μας θα σταθούμε σε δύο μεθόδους ελέγχου συνολοκλήρωσης, αυτές των Engle-Granger (1987) και των Phillips-Ouliaris (1990) και του Johansen (1988). Η μέθοδος των Engle-Granger ελέγχει χρονολογικές σειρές ως προς την συνολοκλήρωση τους. 1 ο Βήμα: Προσδιορισμός τάξης ολοκλήρωσης με τον έλεγχο μοναδιαίας ρίζας Η ίδια τάξη ολοκλήρωσης για τις μεταβλητές είναι απαραίτητη στον έλεγχο συνολοκλήρωσης. Στην περίπτωση ιδίας τάξης ολοκλήρωσης συνεχίζουμε στο 2 ο 17

βήμα, σε διαφορετική περίπτωση αποδεχόμαστε ότι οι μεταβλητές δεν συνολοκληρώνονται. 2 ο Βήμα: Εξίσωση συνολοκλήρωσης Έστω ότι έχουμε τις χρονολογικές σειρές Yt και Xt. Η εξίσωση συνολοκλήρωσης, που εξετάζουν οι Engle-Granger, είναι η παρακάτω: Y t = β 0 + β 1 Χ t + ε t, (4.12) που ονομάζεται και εξίσωση μακροχρόνιας ισορροπίας, με την προϋπόθεση ότι η τάξη ολοκλήρωσης των σειρών είναι η ίδια (συνήθως τάξη 1). Από την εκτίμηση της εξίσωσης με τη μέθοδο των ελάχιστων τετραγώνων (OLS) μελετούμε τα κατάλοιπα. Οι εκτιμήσεις για τα κατάλοιπα πρέπει να δείχνουν ολοκλήρωση τάξης 0. 3 ο Βήμα: Έλεγχος μοναδιαίας ρίζας εκτιμημένων καταλοίπων Οι Engle-Granger προτείνουν έλεγχο ADF στην παρακάτω εξίσωση παλινδρόμησης: Δ εt = βε t 1 + υστερήσεις(δ εt ) + e t (4.13) όπου et o λευκός θόρυβος. Οι υποθέσεις συνολοκλήρωσης βασίζονται στον έλεγχο σημαντικότητας του συντελεστή β των εκτιμημένων καταλοίπων και είναι οι παρακάτω: Hο: β=0, άρα δεν υπάρχει συνολοκλήρωση Η1: β<0, άρα οι Yt και Xt συνολοκληρώνονται. Οι Phillips-Ouliaris (1990) στη μέθοδο τους ακολουθούν τη μεθοδολογία των Engle-Granger, τροποποιώντας τις μεθόδους των εκτιμήσεων τους. Στα ίδια τρία βήματα και στις ίδιες εξισώσεις 4.12 και 4.13, παρατηρούμε τις εξής διαφορές: 1) Στο 2 ο βήμα οι Phillips-Ouliaris χρησιμοποιούν έναν πλήρως τροποποιημένο έλεγχο των ελάχιστων τετραγώνων (FMOLS) για την εκτίμηση της εξίσωσης 4.12. 2) Στο 3 ο βήμα εκτιμούν τα κατάλοιπα εξίσωσης 4.13 για ύπαρξη μοναδιαίας ρίζας σύμφωνα με τη μέθοδο των Phillips-Perron, αντί των Dickey-Fuller. Στην ουσία ο έλεγχος των καταλοίπων για εξεύρεση συνολοκλήρωσης μεταξύ δύο ή περισσοτέρων χρονολογικών σειρών γίνεται με δύο τρόπους. Ο Johansen από την πλευρά του εκτιμά την ύπαρξη συνολοκλήρωσης με τη μέθοδο μέγιστης πιθανοφάνειας πλήρους πληροφόρησης. Στη μέθοδο αυτή χρησιμοποιεί VAR υποδείγματα, δηλαδή υποδείγματα στα οποία δε γίνεται διαχωρισμός μεταξύ ενδογενών και εξωγενών μεταβλητών. Η διαφορά εδώ έγκειται στο ότι χρησιμοποιείται ένα σύστημα εξισώσεων, σε αντίθεση με αυτό των Engle- 18

Granger, με μια διανυσματική μορφή αυτοπαλίνδρομου υποδείγματος, στο οποίο οι χρονολογικές σειρές λογίζονται και ως ενδογενείς και ως εξωγενείς με τις χρονικές υστερήσεις τους. Η γενική μορφή ενός υποδείγματος VAR με k μεταβλητές και p υστερήσεις είναι η παρακάτω: Y t = A 1 Y t 1 + A 2 Y t 2 + + A p Y t p + BX t + e t. (4.14) Να σημειώσουμε ότι Υt=[Y1t, Y2t,, Ykt] είναι το διάνυσμα των k μεταβλητών με διάσταση k x 1, που εμφανίζονται ως ενδογενείς κατά τον χρόνο t, Xt=[1 X1t, X2t,, Xkt] είναι το διάνυσμα των εξωγενών μεταβλητών, που μπορεί να περιέχει και τη σταθερά και την τάση, Α και Β οι μήτρες των παραμέτρων διαστάσεων και et ο διαταρακτικός όρος. Ο αριθμός των υστερήσεων δηλώνει και τη τάξη του υποδείγματος VAR και υπολογίζεται από τα παρακάτω πέντε κριτήρια: Λόγος πιθανοφανειών Neyman και Pearson (LR) (1933) Τελικό σφάλματος πρόβλεψης Akaike (FPE) (1969) Κριτήριο Akaike (AIC) (1974) Κριτήριο Schwarz (BIC) (1978) Κριτήριο Hannan-Quinn (HQC) (1979) Με τη βοήθεια του λογισμικού θα ελέγχουμε τα παραπάνω κριτήρια και θα υπολογίσουμε τον ακριβή αριθμό των υστερήσεων. Με γνωστή την τάξη του VAR υποδείγματος μοναδιαίου κύκλου. θα ελέγξουμε τη στασιμότητα του με τη βοήθεια γραφημάτων Οι υποθέσεις συνολοκλήρωσης κατά τον Johansen αναφέρονται σε τόσα συνολοκληρωμένα διανύσματα, όσες και οι χρονολογικές σειρές μας μείον ένα. Τα συνολοκληρωμένα διανύσματα εξετάζονται με δύο στατιστικά, του ίχνους και της μέγιστης ιδιοτιμής. Το στατιστικό του ίχνους υπολογίζεται ως εξής: ρ λ trace = T i=h+1 log (1 λ i ) (4.15) και η μέγιστη ιδιοτιμή: λ max = Tlog(1 λ h+1 ) (4.16) Οι υποθέσεις που ελέγχουμε είτε πρόκειται για το ίχνος είτε για τη μέγιστη ιδιοτιμή είναι οι παρακάτω: Η0: Κανένα συνολοκληρωμένο διάνυσμα (h=0) Η1: Ένα τουλάχιστον συνολοκληρωμένο διάνυσμα (h=1). 19

Αν ισχύει η Η1 οι επόμενες υποθέσεις αφορούν τον έλεγχο ύπαρξης και δεύτερου συνολοκληρωμένου διανύσματος και ούτω καθεξής.. Τα δύο αυτά στατιστικά, τα οποία χρησιμοποιούνται και στη γραμμική άλγεβρα όσον αφορά τους πίνακες, θα εξετασθούν με βάση τις πιθανότητες prob που θα εξαχθούν από το λογισμικό και βασίζονται στις κριτικές τιμές των Mackinnon-Haug-Michelis (1999). 4.5 Υπόδειγμα διόρθωσης λαθών Η μέθοδος του Johansen έχει σαν αποτέλεσμα την εύρεση του μέγιστου αριθμού συνολοκληρωμένων διανυσμάτων μεταξύ των χρονολογικών σειρών μέσα από την εξεύρεση VAR υποδείγματος και της τάξης του. Η συνολοκλήρωση χρονολογικών σειρών δείχνει την ύπαρξη μακροχρόνιας ισορροπίας, αλλά για την ένδειξη ύπαρξης βραχυχρόνιας ισορροπίας χρειάζεται ένα υπόδειγμα διόρθωσης λαθών, που αναφέρεται ως error correction model (ECM). Απαραίτητη προϋπόθεση όμως είναι οι χρονολογικές σειρές μας να έχουν μία μακροχρόνια σχέση (ένα συνολοκληρωμένο διάνυσμα). Το υπόδειγμα διόρθωσης λαθών είναι μία προσέγγιση να εξετασθεί η μακροχρόνια, αλλά και η βραχυχρόνια, επίπτωση μίας χρονολογικής σειράς σε μία άλλη. Η διόρθωση σφάλματος σχετίζεται με το γεγονός ότι η απόκλιση από μια μακροπρόθεσμη ισορροπία, το σφάλμα, επηρεάζει και τη βραχυχρόνια ισορροπία. Σκοπός μας είναι η εκτίμηση της ταχύτητας με την οποία μια χρονολογική σειρά επιστρέφει σε ισορροπία μετά από μία αλλαγή σε άλλες σειρές. Η συνάρτηση που χρησιμοποιείτε για την εκτίμηση του υποδείγματος διόρθωσης λαθών είναι η παρακάτω: ΔΥ t = υστερήσεις(δυ t, ΔΧ t, ΔΖ t ) + λu t 1 + e t, (4.17) όπου το Δ είναι οι πρώτες διαφορές u είναι το σφάλμα από την εξίσωση της συνολοκλήρωσης, λ ο συντελεστής βραχυχρόνιας ισορροπίας και et ο λευκός θόρυβος. Η εκτίμηση θα πραγματοποιηθεί με τη μέθοδο των ελάχιστων τετραγώνων (OLS). 4.6 Συναρτήσεις δυναμικών αποκρίσεων Θεωρούμε ένα VAR υπόδειγμα τριών μεταβλητών με γνωστή τη μήτρα των παραμέτρων του και τη μήτρα διακυμάνσεων συνδιακυμάνσεών του. Υποθέτουμε ότι οι αρχικές τιμές στις μήτρες διαταράσσονται από αιφνίδιες διαταραχές από την πρώτη κιόλας περίοδο και έτσι προκύπτουν τιμές καινούριες στις εξισώσεις του VAR 20

υποδείγματος. Οι καινούριες τιμές των μεταβλητών στις εξισώσεις που δέχθηκαν διαταραχή προκύπτουν έπειτα από υπολογισμούς συναρτήσεων απόκρισης. Με λίγα λόγια παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον η μελέτη των επιπτώσεων μιας διαταραχής μιας μεταβλητής του VAR συστήματος στις υπόλοιπες μεταβλητές του. Στην έρευνα μας θα χρησιμοποιήσουμε την μέθοδο του Cholesky, που αναφέρεται ως «Cholesky one standard deviation innovation». O Cholesky, σύμφωνα με τη Δημελή (2013), μετατρέπει τη μήτρα διακυμάνσεων και συνδιακυμάνσεων σε τριγωνική κάτω μορφή, ώστε εμείς με τη βοήθεια και του λογισμικού να παρατηρήσουμε τις επιπτώσεις των διαταραχών στις μεταβλητές που μας ενδιαφέρουν. 4.7 Αιτιότητα κατά Granger Ο Granger (1969) μελέτησε το θέμα της συσχέτισης των μεταβλητών σε βάθος προσπαθώντας να διερευνήσει αν όντως δύο χρονολογικές σειρές, που εμφανίζουν υψηλό δείκτη συσχέτισης, έχουν πραγματική σχέση και όχι φαινομενική. Η αιτιότητα κατά Granger, όπως ονομάστηκε, αφορά τη μελέτη των τιμών μιας μεταβλητής και πως αυτή η μελέτη θα οδηγήσει στην ασφαλέστερη πρόβλεψη των τιμών μιας άλλης μεταβλητής. Αν η μεταβλητή μας είναι η Υ και ανακαλύψουμε ότι η πληροφόρηση γύρω απ αυτήν μας βοηθάει στο να εκτιμήσουμε μελλοντικά τις τιμές της Χ, τότε αναφέρουμε ότι η μεταβλητή Υ αιτιάζει την μεταβλητή Χ. Έστω λοιπόν τα υποδείγματα των χρονολογικών σειρών Υ και Χ ότι είναι τα παρακάτω: m m Υ t = μ 0 + i=1 α i Y t i + i=1 β i X t i + u t (4.18) m m X t = φ 0 + i=1 γ i Y t i + i=1 δ i X t i + e t (4.19) Στην εξίσωση 4.18 υποθέτουμε ότι οι τιμές της μεταβλητής Υ είναι συνάρτηση των τιμών της σε προηγούμενη περίοδο, καθώς και συνάρτηση των τιμών της Χ προηγουμένων περιόδων. Στην εξίσωση 4.19 υποθέτουμε ότι οι τιμές της Χ είναι συνάρτηση των προηγουμένων τιμών της ίδιας μεταβλητής, αλλά και των προηγουμένων μεταβλητών της μεταβλητής Υ. Από τη σημαντικότητα των συντελεστών βi και γi εξάγουμε συμπεράσματα αιτιότητας για τις δύο αυτές μεταβλητές. Στην περίπτωση που οι συντελεστές δεν είναι στατιστικά σημαντικοί δεν υπάρχει αιτιότητα, ενώ στην αντίθετη περίπτωση υπάρχει αμφίδρομη αιτιότητα. Σε όποια άλλη περίπτωση, όπου οι συντελεστές βi μόνο ή γi μόνο είναι σημαντικοί 21

αποτυπώνουμε αιτιότητα προς την αντίθετη μεριά από αυτή με τους συντελεστές σημαντικούς. Οι έλεγχοι στην πράξη για την ύπαρξη ή μη αιτιότητας ανάμεσα σε δύο μεταβλητές γίνονται με την βοήθεια των υποδειγμάτων VAR και τον έλεγχο του στατιστικού F της κατανομής του Wald (1940) για τη σημαντικότητα των συντελεστών. Ο παρακάτω τύπος δίνει το αποτέλεσμα της F κατανομής: F = SSR R SSR U k SSR U n 2k 1 (4.20) όπου SSRR το άθροισμα τετραγώνων των καταλοίπων από την παλινδρόμηση της μεταβλητής πάνω στις υστερήσεις της, SSRU το άθροισμα τετραγώνων των καταλοίπων από την πλήρη εξίσωση της παλινδρόμησης, k ο αριθμός των περιορισμών και n το μέγεθος του δείγματος. Οι υποθέσεις που θα αποτυπωθούν για την εξαγωγή συμπερασμάτων αιτιότητας γενικεύονται παρακάτω: Η0: Η μεταβλητή Υ δεν αιτιάζει κατά Granger την μεταβλητή Χ Η1: Η μεταβλητή Υ αιτιάζει κατά Granger την μεταβλητή Χ. Αν η τιμή της F του τύπου 4.20 είναι μεγαλύτερη της τιμής F των πινάκων σε συγκεκριμένο επίπεδο σημαντικότητας τότε λέμε ότι απορρίπτεται η υπόθεση H0. Για τον έλεγχο αν η μεταβλητή Χ αιτιάζει κατά Granger την μεταβλητή Υ ακολουθούμε την ίδια διαδικασία συγκρίνοντας απλά το F που προκύπτει με το F των πινάκων. Για την καλύτερη απεικόνιση των σχέσεων όλων των μεταβλητών, μετά από την εξαγωγή αποτελεσμάτων του λογισμικού, δημιουργούμε ένα διάγραμμα αιτιακών σχέσεων κατά Granger. 22

Κεφάλαιο 5: Περιγραφή και παρουσίαση των μεταβλητών 5.1 Εισαγωγή Για τη συλλογή των στοιχείων της έρευνας μας χρησιμοποιήθηκαν δύο βάσεις δεδομένων. Η πρώτη πηγή ήταν η ιστοσελίδα της Παγκόσμιας Τράπεζας, όπου αντλήθηκαν τα στοιχεία του ΑΕΠ και των εξαγωγών για κάθε χώρα που εξετάζουμε, και η δεύτερη ήταν η βάση δεδομένων του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (IMF) με τα ιστορικά στοιχεία χρέους για κάθε χώρα. Τα δεδομένα για το ΑΕΠ και τις εξαγωγές είναι εκφρασμένα σε εκατομμύρια δολάρια με χρησιμοποιούμενο σταθερό έτος βάσης τις τιμές δολαρίου του 2010. Το χρέος της κάθε χώρας εκφράζεται ως ο λόγος χρέους προς το ΑΕΠ και είναι με τη μορφή ποσοστού. Τα δεδομένα είναι σε ετήσια βάση και αφορούν την περίοδο 1960-2015. Τα ονόματα των μεταβλητών είναι GDP για το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν, EXPORTS για τις εξαγωγές και GGXWDG_GDP για το δείκτη χρέους προς ακαθάριστο εγχώριο προϊόν. Μπροστά από κάθε όνομα μεταβλητής προστίθεται το GR για την Ελλάδα, το IT για την Ιταλία, το ES για την Ισπανία και PT για την Πορτογαλία. Η ύπαρξη του γράμματος D στον τίτλο της μεταβλητής, δηλώνει ότι η μεταβλητή βρίσκεται στις πρώτες διαφορές. 5.2 Διαγράμματα των μεταβλητών Στο διάγραμμα 5.1 παρουσιάζεται η πορεία του ΑΕΠ για τις τέσσερις χώρες στα επίπεδα της μεταβλητής. 23

Διάγραμμα 5.1: Μεταβολή ΑΕΠ χωρών έρευνας σε εκατομμύρια δολάρια GDP Greece GDP Italy 350,000 2,400,000 300,000 2,000,000 250,000 1,600,000 200,000 150,000 100,000 1,200,000 800,000 50,000 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 400,000 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 1,600,000 GDP Spain 280,000 GDP Portugal 1,400,000 240,000 1,200,000 200,000 1,000,000 160,000 800,000 120,000 600,000 80,000 400,000 40,000 200,000 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 0 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 Η Ιταλία παρουσιάζεται ως η χώρα με το μεγαλύτερο ΑΕΠ, ακολουθούμενη από την Ισπανία και αρκετά πιο πίσω συναντάμε την Ελλάδα και την Πορτογαλία. Το μέγεθος της ιταλικής οικονομίας συγκρίνεται με αυτό της ισπανικής, ενώ της ελληνικής παρουσιάζεται σχεδόν ισοδύναμο με της πορτογαλικής. Η πορεία του ΑΕΠ στις τέσσερις χώρες της έρευνας είναι σχεδόν όμοια και ανοδική μέχρι και την περίοδο 2008-09. Η κρίση χρέους στην ευρωζώνη όμως διέκοψε την πορεία αυτή και συρρίκνωσε το μέγεθος του ΑΕΠ και στις τέσσερις χώρες. Η Ελλάδα ήταν η χώρα που είδε τη μεγαλύτερη μείωση, ενώ οι υπόλοιπες χώρες συγκράτησαν λίγο χαμηλότερα το μέγεθος της οικονομίας τους. Η εικόνα 5.2, που ακολουθεί, παρουσιάζει τα δεδομένα των εξαγωγών της περιόδου που εξετάζουμε στα επίπεδα της. Συγκεκριμένα για την Ελλάδα παρατηρούμε 24

μία έκρηξη ανόδου των εξαγωγών την περίοδο μετά το 1995 μέχρι και το 2007. Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση επηρέασε τη χώρα για ένα μικρό χρονικό διάστημα, αλλά ο όγκος των εξαγωγών διόρθωσε την πορεία του προς τα πάνω μέχρι και το 2015. Οι εξαγωγές της ιταλικής οικονομίας παρουσιάζουν πορεία ανοδική σε όλη την περίοδο που εξετάζουμε με μια μικρή περίοδο κάμψης (2007-09) λόγω της κρίσης που αναφέρθηκε. Για την Ισπανία η ανοδική πορεία των εξαγωγών διακόπτεται για δύο έτη μόνο και συγκεκριμένα το 2008 και το 2009. Η Πορτογαλία είναι μια χώρα με διαρκώς αυξανόμενη εξαγωγική δραστηριότητα με μια μικρή κάμψη μόνο το 2009. Διάγραμμα 5.2: Μεταβολή εξαγωγών χωρών έρευνας EXPORTS Greece EXPORTS Italy 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 700,000 600,000 500,000 400,000 300,000 200,000 100,000 0 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 500,000 EXPORTS Spain 100,000 EXPORTS Portugal 400,000 80,000 300,000 60,000 200,000 40,000 100,000 20,000 0 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 0 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 Συμπερασματικά, οι τέσσερις χώρες παρουσιάζουν διαρκή αύξηση στις εξαγωγές τους με κάποια ελάχιστα διαστήματα πτώσης. 25

Ο λόγος του χρέους προς το ΑΕΠ είναι η τρίτη μεταβλητή της εργασίας αυτής και παρουσιάζεται στα επίπεδα στην παρακάτω εικόνα. Διάγραμμα 5.3: Μεταβολή δείκτη χρέους χωρών έρευνας σε ποσοστό % GGXWDG_GDP Greece GGXWDG_GDP Italy 200 140 160 120 120 100 80 80 60 40 40 0 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 20 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 100 GGXWDG_GDP Spain 140 GGXWDG_GDP Portugal 80 60 120 100 80 40 20 60 40 20 0 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 0 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 Η Ελλάδα είναι η χώρα που παρουσιάζει τον υψηλότερο δείκτη χρέους. Από το 1993 μέχρι και το 2007 το χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ άγγιζε και ξεπερνούσε το «προβληματικό» 100%. Η συνέχεια έφερε την εκτίναξη του στα επίπεδα του 180% δείχνοντας έτσι ότι η χώρα προσβλήθηκε από την κρίση ισχυρότερα απ όλες τις χώρες της ευρωζώνης. Το ιταλικό χρέος παρουσίασε μεγάλη άνοδο σε δύο περιόδους. Η πρώτη μεγάλη αύξηση, όπου το χρέος ξεπέρασε το 110% του ΑΕΠ συνέβη την περίοδο 1980-1996. Ακολούθησε περίοδος σταθεροποίησης και μείωσης του δείκτη χρέους για να έρθει η περίοδος 2009-2015, όπου ο δείκτης χρέους ξεπέρασε το 130%. Η Ισπανία είναι η χώρα που παρουσίασε τα μικρότερα προβλήματα χρέους. Μέχρι το 2010 ο δείκτης χρέους δεν ξεπέρασε ποτέ το 60% αλλά την επόμενη πενταετία ο δείκτης σκαρφάλωσε σχεδόν στο 100% του ΑΕΠ της. Το χρέος της Πορτογαλίας ακολούθησε 26

την πορεία του ισπανικού χρέους με τις διαφορές ότι η εκτίναξη του ξεκίνησε από το 2006 και ότι ξεπέρασε κατά πολύ το 100% φθάνοντας το 2014 στο 130% του ΑΕΠ. Στα διαγράμματα 5.4, 5.5, 5.6 που ακολουθούν παρουσιάζονται οι τρεις μεταβλητές της έρευνάς μας για τις τέσσερις χώρες με τη διαφορά ότι τώρα βρίσκονται στις πρώτες διαφορές. Διάγραμμα 5.4: Μεταβολή ΑΕΠ χωρών έρευνας στις πρώτες διαφορές D_GR_GDP D_IT_GDP 20,000 120,000 10,000 0 80,000 40,000 0-10,000-20,000-40,000-80,000-120,000-30,000 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15-160,000 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 60,000 D_ES_GDP 12,000 D_PT_GDP 40,000 8,000 20,000 4,000 0 0-20,000-4,000-40,000-8,000-60,000 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15-12,000 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 27

Διάγραμμα 5.5: Μεταβολή εξαγωγών χωρών έρευνας στις πρώτες διαφορές D_GR_EXPORTS D_IT_EXPORTS 15,000 80,000 10,000 40,000 5,000 0 0-5,000-10,000-40,000-80,000-15,000 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 D_ES_EXPORTS 40,000 30,000 20,000 10,000 0-10,000-20,000-30,000-40,000-50,000 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15-120,000 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 D_PT_EXPORTS 8,000 6,000 4,000 2,000 0-2,000-4,000-6,000-8,000 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 28

Διάγραμμα 5.6: Μεταβολή δείκτη χρέους χωρών έρευνας στις πρώτες διαφορές D_GR_GGXWDG_GDP D_IT_GGXWDG_GDP 30 12 20 8 10 4 0 0-4 -10-8 -20 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15-12 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 20 D_ES_GGXWDG_GDP 16 D_PT_GGXWDG_GDP 16 12 12 8 8 4 4 0 0-4 -4 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15-8 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 Άξιο σχολιασμού στους πίνακες γραφημάτων των μεταβλητών της έρευνας στις πρώτες διαφορές είναι το γεγονός ότι παρουσιάζουν παρόμοια συμπεριφορά στα χρόνια της κρίσης χρέους. Παρατηρούμε το ΑΕΠ να κινείται πολύ πτωτικά από το 2008, τις εξαγωγές να διακόπτουν απότομα την ανοδική τους πορεία με το ξέσπασμα της κρίσης και το χρέος να αυξάνεται με υψηλό ρυθμό. 29

5.3 Περιγραφικά στατιστικά Τη διαγραμματική αναπαράσταση των μεταβλητών ακολουθεί η παρουσίαση των περιγραφικών στατιστικών τους. Τα περιγραφικά στατιστικά που θα παρουσιαστούν στους πίνακες είναι με τη σειρά η μέση και η διάμεση τιμή, η μέγιστη και η ελάχιστη τιμή, η τυπική απόκλιση, οι συντελεστές ασυμμετρίας και κύρτωσης, το τεστ των Jarque-Bera που ελέγχει αν τα δεδομένα ακολουθούν την κανονική κατανομή και η αντίστοιχη πιθανότητα του. Τα περιγραφικά στατιστικά του ΑΕΠ για κάθε χώρα παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα: Πίνακας 5.1: Περιγραφικά στατιστικά ΑΕΠ ανά χώρα Ελλάδα Ιταλία Ισπανία Πορτογαλία Mean 193707.4 1532275 845884.2 149135.5 Median 188613.4 1625522 783137.6 145319.0 Maximum 332060.6 2234494 1484441 241041.6 Minimum 56488.15 545555.5 224147.5 39913.32 Std. Dev. 74550.50 529950.4 385125.1 66928.76 Skewness -0.029017-0.369850 0.201772-0.094678 Kurtosis 2.279006 1.782865 1.808477 1.612435 Jarque-Bera 1.220802 4.733339 3.692672 4.576117 Probability 0.543133 0.093793 0.157814 0.101463 Με βάση τον μέσο όρο του ΑΕΠ σε εκατομμύρια δολάρια την περίοδο 1960-2015, παρατηρούμε ότι η ιταλική οικονομία έρχεται πρώτη, με δεύτερη την ισπανική, τρίτη την ελληνική και τέταρτη την πορτογαλική. Ο δείκτης συμμετρίας της Ελλάδας και της Πορτογαλίας είναι σχεδόν στο 0 και δείχνει κανονική κατανομή. Στην περίπτωση της Ιταλίας ο αρνητικός δείκτης δείχνει κατανομή ελαφρώς ασύμμετρη αριστερά και στην περίπτωση της Ισπανίας ελαφρώς ασύμμετρη δεξιά. Ο δείκτης κύρτωσης και στις τέσσερις χώρες είναι μικρότερος του 3 και δείχνει πλατύκυρτη κατανομή σε κάθε περίπτωση. Με το τεστ των Jarque-Bera και τον έλεγχο της πιθανότητάς του, παρατηρούμε ότι όλα τα probability είναι μεγαλύτερα του 5%. Αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι, παρόλη τη μικρή απόκλιση των συντελεστών συμμετρίας και κύρτωσης από τις ιδανικές τιμές, η μεταβλητή του ΑΕΠ και στις τέσσερις χώρες ακολουθεί την κανονική κατανομή. 30

Ο πίνακας 5.2 που ακολουθεί περιέχει τα περιγραφικά στατιστικά της μεταβλητής των εξαγωγών: Πίνακας 5.2: Περιγραφικά στατιστικά εξαγωγών ανά χώρα Ελλάδα Ιταλία Ισπανία Πορτογαλία Mean 30232.52 294078.8 162179.1 33652.09 Median 22861.12 238720.7 102655.5 25099.33 Maximum 77439.46 621852.6 452073.7 93331.68 Minimum 1900.406 34280.48 11060.93 4591.870 Std. Dev. 24618.83 189863.3 140102.1 25972.84 Skewness 0.612717 0.281674 0.649607 0.701540 Kurtosis 1.925551 1.643687 1.916667 2.197438 Jarque-Bera 6.197632 5.032874 6.676992 6.096392 Probability 0.045103 0.080747 0.035490 0.047444 Μεγαλύτερη εξαγωγική δραστηριότητα κατά μέσο όρο την περίοδο που εξετάζουμε εμφανίζει η ιταλική οικονομία. Ακολουθεί η Ισπανία, έπειτα η Πορτογαλία και τελευταία η Ελλάδα. Ο δείκτης συμμετρίας στις τέσσερις χώρες δείχνει ότι ακολουθείτε κατανομή ασύμμετρη στα δεξιά. Ο δείκτης κύρτωσης, όπως και στο ΑΕΠ, δείχνει πλατύκυρτη κατανομή. Το τεστ των Jarque-Bera δίνει πιθανότητα μεγαλύτερη του 5% μόνο στην περίπτωση της Ιταλίας, ενώ στην περίπτωση της Πορτογαλίας και της Ελλάδας οριακά κάτω του 5%. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι οι εξαγωγές ακολουθούν την κανονική κατανομή μόνο στην περίπτωση της Ιταλίας. Τελευταία μεταβλητή μας είναι ο ποσοστιαίος δείκτης χρέους/αεπ. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται τα περιγραφικά στατιστικά του. Πίνακας 5.3: Περιγραφικά στατιστικά δείκτη χρέους ανά χώρα Ελλάδα Ιταλία Ισπανία Πορτογαλία Mean 68.72395 79.65956 37.74227 49.10993 Median 54.74092 89.97444 39.15265 50.14767 Maximum 180.0630 132.7125 99.28709 130.1654 Minimum 11.57946 27.17349 7.250304 13.50383 Std. Dev. 49.92225 33.43102 24.69130 30.98585 Skewness 0.676118-0.198994 0.684260 1.151706 Kurtosis 2.390858 1.614114 2.816615 4.000160 31

Jarque-Bera 5.132386 4.851173 4.448444 14.71406 Probability 0.076827 0.088426 0.108152 0.000638 Η ιταλική οικονομία καταγράφει άλλη μία πρωτιά, αυτή την φορά αρνητική όμως. Κατά μέσο όρο παρουσιάζει το μεγαλύτερο μέσο ποσοστό χρέους ως προς το ΑΕΠ με δεύτερη την Ελλάδα, τρίτη την Πορτογαλία και τελευταία την Ισπανία. Αυτό που χρήζει ιδιαίτερης αναφοράς είναι η πολύ υψηλή τιμή του χρέους που κατέγραψε η ελληνική οικονομία σε σχέση με τις υπόλοιπες. Το χρέος της Ελλάδας κατανέμεται ασύμμετρα δεξιά και πλατύκυρτα. Αντίστοιχα της Ιταλίας, κατανέμεται αριστερά και πλατύκυρτα, της Ισπανίας δεξιά και πλατύκυρτα αλλά προς το μεσόκυρτα και της Πορτογαλίας δεξιά και λεπτόκυρτα. Τέλος, από το τεστ των Jarque-Bera συμπεραίνουμε κανονική κατανομή για το χρέος όλων των χωρών πλην της Πορτογαλίας. 32

Κεφάλαιο 6: Εμπειρικά αποτελέσματα 6.1 Στασιμότητα χρονολογικών σειρών 6.1.1 Εισαγωγή Η στασιμότητα των χρονολογικών σειρών θα ελεγχθεί με τη βοήθεια κορελογραμμάτων και των συντελεστών αυτοσυσχέτισης, πρώτα στα επίπεδα και στη συνέχεια στις πρώτες διαφορές. Η παρουσίαση των αποτελεσμάτων των μεταβλητών μας θα γίνει σε συγκεντρωτικούς πίνακες για όλες τις χώρες. 6.1.2 Έλεγχος στασιμότητας μεταβλητών στα επίπεδα Το κορελόγραμμα και οι συντελεστές αυτοσυσχέτισης για κάθε εξεταζόμενη μεταβλητή των εξεταζόμενων οικονομιών παρουσιάζονται στους παρακάτω πίνακες: Πίνακας 6.1: Κορελογράμματα και συντελεστές αυτοσυσχέτισης ΑΕΠ χωρών έρευνας στα επίπεδα GR_GDP Sample: 1960 2015 Included observations: 56 IT_GDP Sample: 1960 2015 Included observations: 56 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob 1 0.957 0.957 54.120 0.000 2 0.906-0.12... 103.53 0.000 3 0.848-0.10... 147.59 0.000 4 0.785-0.07... 186.04 0.000 5 0.717-0.07... 218.80 0.000 6 0.647-0.06... 246.00 0.000 7 0.574-0.06... 267.87 0.000 8 0.500-0.05... 284.80 0.000 9 0.429-0.01... 297.49 0.000 1... 0.363 0.027 306.79 0.000 1... 0.304 0.027 313.48 0.000 1... 0.251-0.00... 318.12 0.000 1... 0.205 0.032 321.29 0.000 1... 0.167 0.027 323.45 0.000 1... 0.127-0.09... 324.73 0.000 1... 0.093 0.008 325.44 0.000 1... 0.064 0.009 325.78 0.000 1... 0.038-0.02... 325.91 0.000 1... 0.018 0.017 325.93 0.000 2... -0.00... -0.01... 325.93 0.000 2... -0.01... -0.02... 325.96 0.000 2... -0.03... -0.03... 326.08 0.000 2... -0.05... -0.03... 326.37 0.000 2... -0.07... -0.05... 326.95 0.000 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob 1 0.956 0.956 53.985 0.000 2 0.912-0.02... 103.98 0.000 3 0.867-0.02... 150.03 0.000 4 0.819-0.05... 191.97 0.000 5 0.767-0.07... 229.48 0.000 6 0.714-0.04... 262.60 0.000 7 0.661-0.02... 291.56 0.000 8 0.604-0.07... 316.26 0.000 9 0.547-0.03... 336.96 0.000 1... 0.492-0.01... 354.06 0.000 1... 0.438-0.02... 367.91 0.000 1... 0.383-0.05... 378.72 0.000 1... 0.328-0.03... 386.84 0.000 1... 0.276-0.01... 392.73 0.000 1... 0.226-0.01... 396.78 0.000 1... 0.173-0.07... 399.22 0.000 1... 0.125 0.009 400.52 0.000 1... 0.078-0.03... 401.05 0.000 1... 0.032-0.02... 401.14 0.000 2... -0.00... 0.003 401.15 0.000 2... -0.04... -0.02... 401.37 0.000 2... -0.08... -0.04... 402.12 0.000 2... -0.12... -0.04... 403.71 0.000 2... -0.16... -0.06... 406.56 0.000 33

ES_GDP Sample: 1960 2015 Included observations: 56 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob 1 0.953 0.953 53.666 0.000 2 0.907-0.02... 103.10 0.000 3 0.859-0.03... 148.33 0.000 4 0.808-0.06... 189.13 0.000 5 0.752-0.08... 225.17 0.000 6 0.694-0.05... 256.48 0.000 7 0.636-0.03... 283.26 0.000 8 0.572-0.09... 305.40 0.000 9 0.509-0.03... 323.28 0.000 1... 0.449 0.004 337.52 0.000 1... 0.393-0.00... 348.64 0.000 1... 0.339-0.00... 357.11 0.000 1... 0.289 0.002 363.40 0.000 1... 0.242-0.00... 367.94 0.000 1... 0.199-0.01... 371.07 0.000 1... 0.156-0.03... 373.06 0.000 1... 0.117-0.01... 374.20 0.000 1... 0.080-0.02... 374.75 0.000 1... 0.044-0.02... 374.92 0.000 2... 0.009-0.03... 374.93 0.000 2... -0.02... -0.03... 374.98 0.000 2... -0.05... -0.03... 375.31 0.000 2... -0.09... -0.02... 376.13 0.000 2... -0.12... -0.05... 377.70 0.000 PT_GDP Sample: 1960 2015 Included observations: 56 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob 1 0.960 0.960 54.427 0.000 2 0.918-0.05... 105.08 0.000 3 0.874-0.03... 151.91 0.000 4 0.827-0.06... 194.67 0.000 5 0.777-0.07... 233.10 0.000 6 0.725-0.04... 267.21 0.000 7 0.672-0.03... 297.16 0.000 8 0.617-0.06... 322.88 0.000 9 0.560-0.03... 344.58 0.000 1... 0.503-0.05... 362.41 0.000 1... 0.446-0.01... 376.78 0.000 1... 0.390-0.03... 388.03 0.000 1... 0.337-0.00... 396.59 0.000 1... 0.285-0.01... 402.88 0.000 1... 0.234-0.04... 407.21 0.000 1... 0.180-0.07... 409.85 0.000 1... 0.130-0.00... 411.26 0.000 1... 0.083-0.01... 411.85 0.000 1... 0.037-0.02... 411.97 0.000 2... -0.00... -0.01... 411.98 0.000 2... -0.04... -0.01... 412.17 0.000 2... -0.08... -0.02... 412.84 0.000 2... -0.12... -0.03... 414.29 0.000 2... -0.16... -0.07... 416.92 0.000 Πίνακας 6.2: Κορελογράμματα και συντελεστές αυτοσυσχέτισης εξαγωγών χωρών έρευνας στα επίπεδα GR_EXPORTS Sample: 1960 2015 Included observations: 56 IT_EXPORTS Sample: 1960 2015 Included observations: 56 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob 1 0.946 0.946 52.816 0.000 2 0.890-0.03... 100.48 0.000 3 0.843 0.045 143.98 0.000 4 0.793-0.04... 183.30 0.000 5 0.742-0.03... 218.41 0.000 6 0.694-0.00... 249.72 0.000 7 0.647-0.01... 277.48 0.000 8 0.571-0.30... 299.57 0.000 9 0.493-0.07... 316.33 0.000 1... 0.425 0.024 329.10 0.000 1... 0.362-0.00... 338.58 0.000 1... 0.301-0.01... 345.25 0.000 1... 0.255 0.113 350.15 0.000 1... 0.207-0.06... 353.47 0.000 1... 0.150-0.04... 355.25 0.000 1... 0.092-0.05... 355.94 0.000 1... 0.047 0.033 356.12 0.000 1... 0.015 0.069 356.14 0.000 1... -0.01... 0.000 356.16 0.000 2... -0.03... -0.01... 356.28 0.000 2... -0.05... -0.02... 356.58 0.000 2... -0.08... 0.019 357.19 0.000 2... -0.10... -0.02... 358.21 0.000 2... -0.12... -0.10... 359.83 0.000 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob 1 0.948 0.948 53.050 0.000 2 0.898-0.00... 101.51 0.000 3 0.851 0.012 145.91 0.000 4 0.805-0.02... 186.34 0.000 5 0.758-0.02... 222.88 0.000 6 0.713-0.00... 255.91 0.000 7 0.674 0.031 286.06 0.000 8 0.615-0.22... 311.61 0.000 9 0.551-0.07... 332.62 0.000 1... 0.495 0.010 349.90 0.000 1... 0.441-0.00... 363.92 0.000 1... 0.387-0.03... 374.97 0.000 1... 0.336-0.00... 383.51 0.000 1... 0.283-0.08... 389.71 0.000 1... 0.228-0.02... 393.84 0.000 1... 0.174-0.01... 396.31 0.000 1... 0.128 0.023 397.68 0.000 1... 0.081-0.07... 398.23 0.000 1... 0.034-0.03... 398.33 0.000 2... -0.01... -0.02... 398.34 0.000 2... -0.05... -0.05... 398.63 0.000 2... -0.09... 0.032 399.50 0.000 2... -0.13... -0.02... 401.23 0.000 2... -0.16... -0.04... 404.06 0.000 34

ES_EXPORTS Sample: 1960 2015 Included observations: 56 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob 1 0.946 0.946 52.824 0.000 2 0.893-0.01... 100.76 0.000 3 0.842-0.00... 144.23 0.000 4 0.791-0.03... 183.36 0.000 5 0.738-0.05... 218.01 0.000 6 0.688 0.011 248.77 0.000 7 0.645 0.026 276.31 0.000 8 0.585-0.17... 299.50 0.000 9 0.523-0.07... 318.37 0.000 1... 0.465 0.007 333.67 0.000 1... 0.410-0.02... 345.81 0.000 1... 0.354-0.03... 355.07 0.000 1... 0.300-0.02... 361.86 0.000 1... 0.246-0.06... 366.54 0.000 1... 0.190-0.04... 369.39 0.000 1... 0.134-0.02... 370.85 0.000 1... 0.082-0.01... 371.41 0.000 1... 0.034-0.02... 371.51 0.000 1... -0.01... -0.01... 371.52 0.000 2... -0.05... 0.008 371.75 0.000 2... -0.08... -0.01... 372.45 0.000 2... -0.12... 0.002 373.81 0.000 2... -0.14... 0.016 375.94 0.000 2... -0.17... -0.02... 378.97 0.000 PT_EXPORTS Sample: 1960 2015 Included observations: 56 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob 1 0.935 0.935 51.612 0.000 2 0.873-0.00... 97.455 0.000 3 0.815-0.00... 138.14 0.000 4 0.762 0.014 174.41 0.000 5 0.711-0.01... 206.60 0.000 6 0.665 0.014 235.31 0.000 7 0.626 0.036 261.31 0.000 8 0.571-0.14... 283.40 0.000 9 0.511-0.07... 301.46 0.000 1... 0.455-0.00... 316.11 0.000 1... 0.408 0.020 328.12 0.000 1... 0.358-0.05... 337.59 0.000 1... 0.311-0.02... 344.89 0.000 1... 0.264-0.04... 350.26 0.000 1... 0.215-0.03... 353.93 0.000 1... 0.164-0.04... 356.11 0.000 1... 0.115-0.02... 357.21 0.000 1... 0.066-0.06... 357.59 0.000 1... 0.020-0.02... 357.62 0.000 2... -0.02... 0.001 357.66 0.000 2... -0.05... -0.02... 357.98 0.000 2... -0.09... -0.01... 358.84 0.000 2... -0.12... -0.00... 360.44 0.000 2... -0.16... -0.06... 363.13 0.000 Πίνακας 6.3: Κορελογράμματα και συντελεστές αυτοσυσχέτισης δείκτη χρέους χωρών έρευνας στα επίπεδα GR_GGXWDG_GDP Sample: 1960 2015 Included observations: 56 IT_GGXWDG_GDP Sample: 1960 2015 Included observations: 56 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob 1 0.935 0.935 51.585 0.000 2 0.862-0.09... 96.269 0.000 3 0.786-0.06... 134.13 0.000 4 0.721 0.050 166.62 0.000 5 0.643-0.15... 192.99 0.000 6 0.581 0.089 214.93 0.000 7 0.533 0.070 233.76 0.000 8 0.499 0.047 250.63 0.000 9 0.469 0.021 265.84 0.000 1... 0.437-0.06... 279.31 0.000 1... 0.400-0.05... 290.84 0.000 1... 0.365 0.008 300.69 0.000 1... 0.332-0.00... 308.99 0.000 1... 0.293-0.04... 315.64 0.000 1... 0.253-0.02... 320.71 0.000 1... 0.214-0.03... 324.41 0.000 1... 0.177-0.02... 327.01 0.000 1... 0.137-0.04... 328.62 0.000 1... 0.089-0.10... 329.32 0.000 2... 0.039-0.05... 329.46 0.000 2... -0.01... -0.07... 329.48 0.000 2... -0.07... -0.08... 329.96 0.000 2... -0.12... -0.05... 331.59 0.000 2... -0.17... 0.049 334.62 0.000 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob 1 0.950 0.950 53.335 0.000 2 0.894-0.09... 101.45 0.000 3 0.837-0.04... 144.33 0.000 4 0.776-0.06... 181.93 0.000 5 0.717-0.01... 214.69 0.000 6 0.657-0.04... 242.76 0.000 7 0.602 0.016 266.81 0.000 8 0.554 0.025 287.55 0.000 9 0.508-0.00... 305.39 0.000 1... 0.459-0.07... 320.27 0.000 1... 0.410-0.03... 332.42 0.000 1... 0.367 0.023 342.35 0.000 1... 0.327 0.003 350.43 0.000 1... 0.288-0.03... 356.83 0.000 1... 0.247-0.04... 361.66 0.000 1... 0.210 0.010 365.25 0.000 1... 0.167-0.11... 367.57 0.000 1... 0.120-0.06... 368.81 0.000 1... 0.071-0.05... 369.25 0.000 2... 0.015-0.10... 369.27 0.000 2... -0.03... -0.01... 369.40 0.000 2... -0.10... -0.17... 370.39 0.000 2... -0.16... -0.00... 372.97 0.000 2... -0.21... 0.054 377.42 0.000 35

ES_GGXWDG_GDP Sample: 1960 2015 Included observations: 56 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob 1 0.922 0.922 50.206 0.000 2 0.818-0.21... 90.486 0.000 3 0.707-0.08... 121.08 0.000 4 0.596-0.04... 143.25 0.000 5 0.507 0.085 159.65 0.000 6 0.437 0.020 172.04 0.000 7 0.384 0.035 181.83 0.000 8 0.362 0.134 190.71 0.000 9 0.353 0.015 199.30 0.000 1... 0.341-0.04... 207.50 0.000 1... 0.327-0.00... 215.24 0.000 1... 0.313 0.036 222.50 0.000 1... 0.299 0.017 229.23 0.000 1... 0.277-0.03... 235.19 0.000 1... 0.250-0.01... 240.15 0.000 1... 0.214-0.05... 243.86 0.000 1... 0.168-0.07... 246.23 0.000 1... 0.115-0.07... 247.35 0.000 1... 0.053-0.07... 247.60 0.000 2... -0.01... -0.09... 247.62 0.000 2... -0.07... -0.01... 248.17 0.000 2... -0.12... -0.00... 249.65 0.000 2... -0.16... -0.04... 252.26 0.000 2... -0.17... 0.064 255.46 0.000 PT_GGXWDG_GDP Sample: 1960 2015 Included observations: 56 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob 1 0.917 0.917 49.712 0.000 2 0.818-0.14... 90.004 0.000 3 0.709-0.11... 120.83 0.000 4 0.597-0.07... 143.10 0.000 5 0.503 0.054 159.22 0.000 6 0.428 0.041 171.12 0.000 7 0.368 0.012 180.07 0.000 8 0.321 0.012 187.05 0.000 9 0.276-0.05... 192.30 0.000 1... 0.237 0.012 196.28 0.000 1... 0.196-0.04... 199.06 0.000 1... 0.164 0.041 201.03 0.000 1... 0.134-0.01... 202.39 0.000 1... 0.111 0.014 203.35 0.000 1... 0.095 0.004 204.06 0.000 1... 0.087 0.034 204.67 0.000 1... 0.080-0.01... 205.20 0.000 1... 0.072-0.02... 205.65 0.000 1... 0.058-0.04... 205.94 0.000 2... 0.038-0.03... 206.07 0.000 2... 0.015-0.02... 206.09 0.000 2... -0.00... 0.036 206.09 0.000 2... -0.01... 0.020 206.11 0.000 2... -0.01... 0.020 206.13 0.000 Εξετάζοντας τα κορελογράμματα των μεταβλητών όλων των χωρών έρευνας παρατηρούμε ότι τα ιστογράμματα των συντελεστών αυτοσυσχέτισης πλησιάζουν με αργό ρυθμό προς το 0. Κοινός τόπος, επίσης, και για τις τρεις μεταβλητές του πίνακα είναι η πιθανότητα της Q-Stat που έχει την τιμή 0 σε όλες τις περιπτώσεις. Τέλος, από τα ιστογράμματα μερικής αυτοσυσχέτισης διαπιστώνουμε τιμές έξω από τα διαστήματα εμπιστοσύνης. Σύμφωνα με αυτά στοιχεία οδηγούμαστε στην αποδοχή της υπόθεσης H1, που αναφέρθηκε στη μεθοδολογία, ότι υπάρχει αυτοσυσχέτιση και ότι όλες οι μεταβλητές είναι μη στάσιμες. 6.1.3 Έλεγχος στασιμότητας μεταβλητών στις πρώτες διαφορές Στους πίνακες που ακολουθούν θα παρουσιάσουμε τα κορελογράμματα των μεταβλητών στις πρώτες διαφορές. Το γράμμα D μπροστά από την μεταβλητή δηλώνει ότι παρατηρούμε τις πρώτες διαφορές. 36

Πίνακας 6.4: Κορελογράμματα και συντελεστές αυτοσυσχέτισης ΑΕΠ χωρών έρευνας στις πρώτες διαφορές D(GR_GDP) Sample: 1960 2015 Included observations: 55 D(IT_GDP) Sample: 1960 2015 Included observations: 55 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob D(ES_GDP) Sample: 1960 2015 Included observations: 55 1 0.671 0.671 26.110 0.000 2 0.453 0.006 38.243 0.000 3 0.320 0.025 44.399 0.000 4 0.073-0.27... 44.727 0.000 5-0.08... -0.07... 45.156 0.000 6-0.05... 0.158 45.381 0.000 7-0.13... -0.10... 46.478 0.000 8-0.20... -0.13... 49.297 0.000 9-0.20... -0.08... 52.171 0.000 1... -0.19... 0.030 54.904 0.000 1... -0.22... -0.04... 58.443 0.000 1... -0.13... 0.062 59.786 0.000 1... -0.13... -0.17... 61.224 0.000 1... -0.20... -0.15... 64.428 0.000 1... -0.12... 0.141 65.550 0.000 1... -0.06... 0.049 65.843 0.000 1... -0.06... -0.04... 66.180 0.000 1... 0.028-0.03... 66.245 0.000 1... 0.042-0.10... 66.400 0.000 2... -0.05... -0.09... 66.662 0.000 2... -0.05... 0.046 66.914 0.000 2... -0.01... 0.031 66.942 0.000 2... -0.02... -0.00... 67.011 0.000 2... 0.030 0.004 67.101 0.000 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob 1 0.640 0.640 23.797 0.000 2 0.324-0.14... 30.010 0.000 3 0.215 0.122 32.793 0.000 4 0.075-0.15... 33.136 0.000 5-0.15... -0.23... 34.573 0.000 6-0.27... -0.08... 39.469 0.000 7-0.19... 0.125 41.963 0.000 8-0.17... -0.08... 43.913 0.000 9-0.18... -0.01... 46.221 0.000 1... -0.16... -0.08... 47.998 0.000 1... -0.16... -0.15... 49.831 0.000 1... -0.19... -0.10... 52.646 0.000 1... -0.17... 0.023 55.009 0.000 1... -0.10... 0.005 55.881 0.000 1... -0.01... 0.089 55.896 0.000 1... 0.101 0.102 56.717 0.000 1... 0.096-0.19... 57.479 0.000 1... 0.069-0.06... 57.880 0.000 1... 0.003-0.16... 57.880 0.000 2... -0.07... -0.07... 58.349 0.000 2... -0.17... -0.09... 61.120 0.000 2... -0.25... -0.07... 67.213 0.000 2... -0.21... -0.05... 71.880 0.000 2... -0.18... -0.11... 75.287 0.000 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob D(PT_GDP) Sample: 1960 2015 Included observations: 55 1 0.318 0.318 5.8764 0.015 2 0.051-0.05... 6.0292 0.049 3 0.243 0.272 9.5873 0.022 4 0.224 0.072 12.674 0.013 5 0.108 0.039 13.412 0.020 6 0.193 0.138 15.792 0.015 7 0.070-0.10... 16.111 0.024 8-0.05... -0.08... 16.346 0.038 9-0.02... -0.06... 16.379 0.059 1... 0.179 0.185 18.603 0.046 1... 0.130 0.059 19.805 0.048 1... 0.023 0.018 19.844 0.070 1... -0.07... -0.14... 20.238 0.089 1... -0.15... -0.20... 22.098 0.077 1... 0.023 0.113 22.141 0.104 1... 0.150 0.103 23.952 0.091 1... -0.00... 0.020 23.953 0.121 1... 0.041 0.157 24.094 0.152 1... 0.022-0.05... 24.134 0.191 2... -0.03... -0.05... 24.246 0.232 2... 0.026-0.09... 24.307 0.278 2... -0.00... -0.16... 24.308 0.331 2... -0.12... -0.06... 25.814 0.310 2... -0.14... 0.026 27.799 0.269 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob 1 0.469 0.469 12.778 0.000 2 0.164-0.07... 14.369 0.001 3 0.194 0.187 16.641 0.001 4-0.09... -0.34... 17.245 0.002 5-0.24... -0.05... 20.865 0.001 6-0.01... 0.163 20.882 0.002 7-0.02... -0.03... 20.935 0.004 8 0.116 0.295 21.828 0.005 9 0.322 0.059 28.884 0.001 1... 0.196-0.04... 31.563 0.000 1... -0.03... -0.24... 31.632 0.001 1... -0.12... -0.19... 32.828 0.001 1... -0.28... -0.07... 38.659 0.000 1... -0.35... -0.06... 48.386 0.000 1... -0.15... 0.235 50.154 0.000 1... -0.09... -0.13... 50.828 0.000 1... -0.04... -0.02... 51.018 0.000 1... 0.168-0.00... 53.405 0.000 1... 0.218 0.081 57.530 0.000 2... -0.02... -0.08... 57.596 0.000 2... -0.11... -0.07... 58.741 0.000 2... -0.16... 0.023 61.249 0.000 2... -0.23... -0.02... 66.678 0.000 2... -0.16... -0.00... 69.404 0.000 37

Πίνακας 6.5: Κορελογράμματα και συντελεστές αυτοσυσχέτισης εξαγωγών χωρών έρευνας στις πρώτες διαφορές D(GR_EXPORTS) Sample: 1960 2015 Included observations: 55 D(IT_EXPORTS) Sample: 1960 2015 Included observations: 55 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob 1 0.096 0.096 0.5365 0.464 2-0.16... -0.17... 2.1146 0.347 3 0.009 0.046 2.1192 0.548 4 0.008-0.02... 2.1233 0.713 5-0.26... -0.26... 6.4606 0.264 6 0.054 0.125 6.6466 0.355 7 0.311 0.228 12.974 0.073 8 0.164 0.152 14.778 0.064 9-0.22... -0.21... 18.215 0.033 1... -0.10... -0.12... 18.957 0.041 1... -0.01... -0.01... 18.982 0.061 1... -0.19... -0.09... 21.833 0.039 1... 0.045 0.152 21.981 0.056 1... 0.031-0.26... 22.056 0.077 1... -0.00... -0.07... 22.059 0.106 1... 0.000 0.107 22.059 0.141 1... -0.10... -0.09... 23.002 0.149 1... -0.00... 0.148 23.009 0.190 1... 0.079-0.00... 23.553 0.214 2... 0.111 0.136 24.663 0.215 2... 0.072 0.059 25.141 0.241 2... -0.07... -0.12... 25.647 0.267 2... -0.07... -0.04... 26.138 0.294 2... -0.00... -0.05... 26.139 0.346 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob 1-0.00... -0.00... 0.0022 0.963 2-0.28... -0.28... 4.7826 0.092 3-0.13... -0.15... 5.9263 0.115 4 0.024-0.07... 5.9604 0.202 5 0.034-0.05... 6.0312 0.303 6 0.152 0.129 7.5083 0.276 7 0.086 0.103 7.9888 0.334 8-0.12... -0.03... 8.9654 0.345 9-0.19... -0.12... 11.497 0.243 1... 0.154 0.136 13.146 0.216 1... 0.100 0.009 13.859 0.241 1... -0.00... 0.026 13.859 0.310 1... -0.03... 0.010 13.945 0.378 1... -0.17... -0.17... 16.190 0.302 1... -0.08... -0.06... 16.687 0.338 1... 0.006-0.13... 16.690 0.406 1... 0.060-0.09... 16.987 0.455 1... 0.087 0.030 17.622 0.481 1... -0.03... 0.001 17.739 0.540 2... -0.07... -0.00... 18.232 0.572 2... 0.025 0.086 18.287 0.631 2... 0.053 0.057 18.550 0.673 2... 0.044 0.043 18.740 0.716 2... -0.05... 0.001 19.052 0.749 D(ES_EXPORTS) Sample: 1960 2015 Included observations: 55 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob 1 0.229 0.229 3.0329 0.082 2-0.12... -0.18... 3.9186 0.141 3 0.311 0.422 9.7564 0.021 4 0.273 0.042 14.347 0.006 5 0.016 0.073 14.364 0.013 6 0.058-0.01... 14.581 0.024 7 0.207 0.110 17.372 0.015 8 0.045-0.09... 17.508 0.025 9-0.07... -0.03... 17.873 0.037 1... 0.084 0.008 18.360 0.049 1... 0.029-0.08... 18.420 0.072 1... -0.06... 0.018 18.705 0.096 1... 0.113 0.131 19.659 0.104 1... 0.057-0.04... 19.912 0.133 1... -0.01... 0.102 19.926 0.175 1... 0.126 0.088 21.196 0.171 1... 0.069-0.04... 21.584 0.201 1... 0.003 0.040 21.585 0.251 1... 0.045-0.03... 21.765 0.296 2... 0.027-0.08... 21.830 0.350 2... -0.04... -0.06... 21.984 0.400 2... -0.05... -0.04... 22.225 0.447 2... 0.014-0.02... 22.244 0.506 2... -0.04... -0.03... 22.482 0.551 D(PT_EXPORTS) Sample: 1960 2015 Included observations: 55 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob 1 0.203 0.203 2.3843 0.123 2-0.07... -0.11... 2.6915 0.260 3-0.02... 0.021 2.7175 0.437 4 0.164 0.165 4.3733 0.358 5 0.056-0.01... 4.5692 0.471 6 0.090 0.120 5.0877 0.533 7 0.211 0.194 7.9904 0.333 8 0.179 0.096 10.134 0.256 9 0.053 0.044 10.328 0.325 1... 0.085 0.096 10.830 0.371 1... 0.074-0.00... 11.215 0.425 1... 0.086 0.046 11.756 0.465 1... 0.039-0.01... 11.870 0.538 1... -0.06... -0.16... 12.209 0.590 1... 0.046 0.028 12.377 0.650 1... 0.158 0.069 14.378 0.571 1... 0.102-0.00... 15.236 0.578 1... 0.075 0.091 15.707 0.613 1... -0.02... -0.08... 15.761 0.673 2... -0.09... -0.13... 16.589 0.679 2... -0.04... 0.015 16.745 0.726 2... -0.10... -0.20... 17.820 0.717 2... 0.015-0.00... 17.841 0.766 2... -0.01... -0.06... 17.862 0.810 38

Πίνακας 6.6: Κορελογράμματα και συντελεστές αυτοσυσχέτισης δείκτη χρέους χωρών έρευνας στις πρώτες διαφορές D(GR_GGXWDG_GDP) Sample: 1960 2015 Included observations: 55 D(IT_GGXWDG_GDP) Sample: 1960 2015 Included observations: 55 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob D(ES_GGXWDG_GDP) Sample: 1960 2015 Included observations: 55 1 0.084 0.084 0.4098 0.522 2 0.139 0.132 1.5449 0.462 3 0.169 0.152 3.2701 0.352 4-0.04... -0.09... 3.4079 0.492 5-0.02... -0.06... 3.4564 0.630 6-0.00... -0.01... 3.4599 0.749 7-0.13... -0.10... 4.7124 0.695 8-0.00... 0.022 4.7166 0.787 9 0.046 0.082 4.8596 0.846 1... -0.06... -0.04... 5.1827 0.879 1... -0.08... -0.11... 5.6515 0.896 1... -0.07... -0.08... 6.0827 0.912 1... -0.14... -0.10... 7.7201 0.861 1... -0.14... -0.10... 9.2382 0.815 1... -0.05... 0.006 9.4820 0.851 1... -0.02... 0.056 9.5434 0.889 1... 0.042 0.060 9.6915 0.916 1... 0.201 0.171 13.101 0.786 1... -0.11... -0.20... 14.241 0.769 2... 0.089 0.006 14.956 0.779 2... 0.158 0.133 17.267 0.695 2... -0.11... -0.09... 18.581 0.671 2... 0.053 0.022 18.859 0.709 2... 0.063 0.056 19.258 0.738 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob 1 0.672 0.672 26.210 0.000 2 0.448-0.00... 38.061 0.000 3 0.331 0.059 44.647 0.000 4 0.108-0.24... 45.362 0.000 5-0.11... -0.21... 46.230 0.000 6-0.22... -0.05... 49.370 0.000 7-0.25... 0.025 53.476 0.000 8-0.21... 0.104 56.589 0.000 9-0.18... -0.03... 58.964 0.000 1... -0.20... -0.18... 61.949 0.000 1... -0.24... -0.22... 66.157 0.000 1... -0.18... 0.029 68.707 0.000 1... -0.10... 0.158 69.551 0.000 1... -0.09... 0.037 70.221 0.000 1... -0.04... -0.02... 70.378 0.000 1... 0.113 0.078 71.402 0.000 1... 0.104-0.21... 72.290 0.000 1... 0.025-0.16... 72.341 0.000 1... 0.056 0.115 72.616 0.000 2... -0.06... -0.17... 73.044 0.000 2... -0.16... -0.01... 75.665 0.000 2... -0.20... -0.11... 79.630 0.000 2... -0.12... 0.202 81.265 0.000 2... -0.07... 0.046 81.764 0.000 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob D(PT_GGXWDG_GDP) Sample: 1960 2015 Included observations: 55 1 0.177 0.177 1.8126 0.178 2 0.075 0.045 2.1410 0.343 3 0.263 0.251 6.3061 0.098 4 0.082-0.00... 6.7163 0.152 5 0.008-0.02... 6.7204 0.242 6-0.08... -0.16... 7.1477 0.307 7-0.01... 0.003 7.1601 0.412 8-0.09... -0.09... 7.8111 0.452 9-0.06... 0.030 8.1325 0.521 1... -0.12... -0.11... 9.2767 0.506 1... -0.19... -0.11... 11.857 0.375 1... -0.13... -0.10... 13.242 0.352 1... -0.12... -0.02... 14.319 0.352 1... -0.31... -0.26... 21.697 0.085 1... -0.12... 0.018 22.921 0.086 1... 0.005 0.026 22.923 0.116 1... -0.08... 0.033 23.477 0.134 1... 0.070 0.096 23.891 0.159 1... -0.04... -0.13... 24.038 0.195 2... 0.005-0.07... 24.040 0.241 2... 0.154 0.097 26.221 0.198 2... -0.08... -0.20... 26.971 0.212 2... -0.05... -0.07... 27.285 0.244 2... -0.01... -0.13... 27.304 0.290 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob 1 0.544 0.544 17.192 0.000 2 0.436 0.199 28.433 0.000 3 0.204-0.13... 30.953 0.000 4 0.056-0.11... 31.143 0.000 5 0.006 0.034 31.145 0.000 6 0.056 0.145 31.344 0.000 7 0.019-0.05... 31.367 0.000 8 0.027-0.04... 31.418 0.000 9 0.021 0.018 31.448 0.000 1... -0.05... -0.07... 31.646 0.000 1... -0.21... -0.25... 34.834 0.000 1... -0.19... 0.013 37.662 0.000 1... -0.33... -0.14... 45.820 0.000 1... -0.24... 0.027 50.318 0.000 1... -0.19... 0.007 53.144 0.000 1... -0.07... 0.072 53.599 0.000 1... -0.05... -0.04... 53.875 0.000 1... -0.00... -0.01... 53.875 0.000 1... -0.05... -0.03... 54.101 0.000 2... -0.11... -0.09... 55.273 0.000 2... -0.10... 0.009 56.235 0.000 2... -0.10... -0.02... 57.236 0.000 2... -0.07... -0.01... 57.806 0.000 2... 0.019-0.00... 57.842 0.000 Τα αποτελέσματα των μεταβλητών στις πρώτες διαφορές για την ελληνική οικονομία δείχνουν ότι η χρονολογική σειρά του ΑΕΠ συνεχίζει να δείχνει έλλειψη στασιμότητας. Οι εξαγωγές και οι δείκτης χρέους, όμως, έχουν πλέον πιθανότητες της Q στατιστικής μεγαλύτερες του 0.05 σχεδόν στο σύνολο τους, άρα καταλήγουμε στο 39

συμπέρασμα ότι οι μεταβλητές των εξαγωγών και του δείκτη χρέους είναι στάσιμες στις πρώτες διαφορές. Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγουμε και από τα κορελογράμματα που φθίνουν πολύ πιο σύντομα πλέον προς το 0. Οι μεταβλητές για τη χώρα Ιταλία παρουσιάζονται όλες στάσιμες στις πρώτες διαφορές σύμφωνα με τις παρατηρήσεις που γίνονται στα κορελογράμματα και τους συντελεστές αυτοσυσχέτισης. Αντίθετα με την Ιταλία, οι ισπανικές χρονολογικές σειρές ούτε στις πρώτες διαφορές διακρίνονται ως στάσιμες. Τα καλύτερα αποτελέσματα ως προς την τάση για τη στασιμότητα τα έδωσαν οι ισπανικές εξαγωγές, αλλά στη στήλη της μερικής αυτοσυσχέτισης παρατηρούμε ιστογράμματα έξω από τα διαστήματα εμπιστοσύνης. Τα συμπεράσματα για τις μεταβλητές της Πορτογαλίας δείχνουν στάσιμη μόνο τη σειρά των εξαγωγών στις πρώτες διάφορες. Οι υπόλοιπες δύο μεταβλητές παρουσιάζουν κορελογράμματα που φθίνουν αργά προς το μηδέν, ιστογράμματα μερικής αυτοσυσχέτισης έξω από τα διαστήματα εμπιστοσύνης και πιθανότητες της Q στατιστικής μηδέν ή σχεδόν μηδέν. 6.2 Έλεγχοι μοναδιαίας ρίζας 6.2.1 Εισαγωγή Οι έλεγχοι μοναδιαίας ρίζας στις μεταβλητές των χωρών της έρευνας σχετίζονται με τη στασιμότητα που εξετάσθηκε στην προηγούμενη ενότητα. Για κάθε χώρα έρευνας θα σχηματισθούν πίνακες με τα αποτελέσματα της μεθόδου των Dickey- Fuller και αντίστοιχοι με τα αποτελέσματα των Phillips-Perron. Από τους πίνακες αυτούς θα εξαχθεί το συμπέρασμα για την ύπαρξη στασιμότητας ή μη στα επίπεδα, αλλά και στις πρώτες διαφορές. 6.2.2 Έλεγχοι μοναδιαίας ρίζας μεταβλητών με τη μέθοδο Dickey-Fuller Τα αποτελέσματα του ελέγχου μοναδιαίας ρίζας με τον επαυξημένο έλεγχο των Dickey-Fuller (ADF) παρουσιάζονται στον πίνακα 6.7. Οι μεταβλητές των χωρών διακρίνονται από το πρόθεμα της χώρας. 40

Πίνακας 6.7 Έλεγχος μοναδιαίας ρίζας με τη μέθοδο Dickey-Fuller(ADF) Επίπεδα Πρώτες διαφορές Μεταβλητές Χωρίς σταθερά και τάση Σταθερά χωρίς τάση Σταθερά και Τάση Χωρίς σταθερά και τάση Σταθερά χωρίς τάση Σταθερά και Τάση GR_GDP 0.372(1) -1.735(1) -2.257(1) -3.000(0)*** -3.180(0)** -3.375(0)* GR_EXPORTS 2.514(0) 0.515(0) -1.963(0) -5.828(0)*** -6.546(0)*** -6.628(0)*** GR_GGXWDG_GDP 3.471(0) 1.297(0) -1.227(0) -5.662(0)*** -6.573(0)*** -6.888(0)*** IT_GDP 2.086(1) -3.135(0)** 1.267(0) -1.848(2)* -5.189(0)*** -6.069(0)*** IT_EXPORTS 3.102(0) 0.246(0) -2.654(0) -5.955(0)*** -6.713(1)*** -6.739(1)*** IT_GGXWDG_GDP 3.197(0) -0.151(0) -1.447(0) -5.104(0)*** -6.060(0)*** -5.994(0)*** ES_GDP 1.764(1) -0.456(1) -2.998(1) -2.140(0)** -3.252(0)** -3.198(0)* ES_EXPORTS 2.277(3) 2.647(0) -1.114(0) -1.199(2) -2.478(2) -3.299(2)* ES_GGXWDG_GDP 0.484(1) -0.824(1) -4.056(3)** -3.021(0)*** -3.233(0)** -3.278(0)* PT_GDP 1.753(1) -1.343(1) -1.337(1) -3.169(0)*** -4.338(0)*** -4.501(0)*** PT_EXPORTS 6.362(0) 3.159(0) -0.305(0) -4.103(0)*** -5.681(0)*** -6.388(1)*** PT_GGXWDG_GDP 1.523(1) 0.329(1) -2.681(2) -3.456(0)*** -3.863(0)*** -4.088(0)** Σημειώσεις: 1. *,**,*** για επίπεδα σημαντικότητας 1, 5 και 10 αντίστοιχα 2. Οι αριθμοί μέσα στις παρενθέσεις αντιπροσωπεύουν τον αριθμό των χρονικών υστερήσεων της εξαρτημένης μεταβλητής που χρησιμοποιείται για τα σφάλματα του λευκού θορύβου (διόρθωση της αυτοσυσχέτισης) 3. Ο αριθμός των χρονικών υστερήσεων για την εξίσωση ADF επιλέχθηκε χρησιμοποιώντας το κριτήριο του Akaike (AIC) 4. Για την απόρριψη της υπόθεσης της μοναδιαίας ρίζας χρησιμοποιούμε τους πίνακες του Mackinnon(1996). Για τις χρονολογικές σειρές της ελληνικής οικονομίας παρατηρούμε ότι υπάρχει μη στασιμότητα στα επίπεδα. Στις πρώτες διαφορές οι εξαγωγές και το χρέος παρουσιάζουν ισχυρή στασιμότητα και στις τρεις εξισώσεις των Dickey-Fuller. Το ΑΕΠ της Ελλάδας παρουσιάζει ισχυρή στασιμότητα στην πρώτη εξίσωση χωρίς σταθερά και τάση, μεσαία στασιμότητα στη δεύτερη εξίσωση και χαλαρή στην τρίτη. Από τις χρονολογικές σειρές της ιταλικής οικονομίας μόνο το ΑΕΠ στα επίπεδα παρουσιάζει μεσαία στασιμότητα στην εξίσωση με σταθερά. Στις πρώτες διαφορές όλες οι μεταβλητές παρουσιάζουν ισχυρή στασιμότητα με μόνη εξαίρεση τη χαλαρή στασιμότητα του ΑΕΠ στην εξίσωση χωρίς σταθερά και τάση. Ο ισπανικός δείκτης χρέους στις τρεις εξισώσεις των Dickey-Fuller στα επίπεδα παρουσιάζει μόνο μεσαία στασιμότητα στην εξίσωση και με σταθερά αλλά και με τάση. Στις πρώτες διαφορές το ΑΕΠ εμφανίζει μεσαία στασιμότητα στις δύο πρώτες εξισώσεις και χαλαρή στην τρίτη. Οι εξαγωγές στις πρώτες διαφορές δείχνουν μη στάσιμες με εξαίρεση την τρίτη εξίσωση που παρουσιάζουν χαλαρή στασιμότητα. Τέλος, ο δείκτης χρέους εμφανίζεται ισχυρά στάσιμος στην πρώτη εξίσωση των 41

πρώτων διαφορών, μεσαία στάσιμος στη δεύτερη και με χαλαρή στασιμότητα στην τρίτη. Οι χρονολογικές σειρές της πορτογαλικής οικονομίας εμφανίζονται όλες μη στάσιμες στα επίπεδα και ισχυρά στάσιμες στις πρώτες διαφορές. Στην τρίτη εξίσωση των πρώτων διαφορών υπάρχει μια μικρή διαφοροποίηση μόνο ως προς τη στασιμότητα του χρέους που δεν είναι ισχυρή, αλλά μεσαία. 6.2.3 Έλεγχοι μοναδιαίας ρίζας μεταβλητών με τη μέθοδο Phillips-Perron Στον πίνακα που ακολουθεί συγκεντρώθηκαν τα αποτελέσματα του ελέγχου μοναδιαίας ρίζας με την μέθοδο των Phillips-Perron. Πίνακας 6.8 Έλεγχος μοναδιαίας ρίζας με τη μέθοδο των Phillips-Perron Επίπεδα Πρώτες διαφορές Μεταβλητές Χωρίς σταθερά και τάση Σταθερά χωρίς τάση Σταθερά και Τάση Χωρίς σταθερά και τάση Σταθερά χωρίς τάση Σταθερά και Τάση GR_GDP 0.833[5] -1.772[5] -1.118[4] -3.037[3]*** -3.261[3]** -3.460[3]* GR_EXPORTS 2.474[2] 0.558[3] -2.037[1] -5.798[2]*** -6.506[3]*** -6.591[4]*** GR_GGXWDG_GDP 3.176[3] 1.114[3] -1.434[3] -5.915[4]*** -6.691[4]*** -6.933[3]*** IT_GDP 2.465[5] -2.803[3]* 1.549[4] -3.629[3]*** -5.180[3]*** -6.087[1]*** IT_EXPORTS 3.520[11] 1.122[29] -2.562[7] -5.955[0]*** -8.179[25]*** -10.733[33]*** IT_GGXWDG_GDP 2.346[4] -0.326[4] -1.862[4] -5.330[4]*** -6.164[4]*** -6.104[4]*** ES_GDP 3.072[5] -0.663[4] -1.899[4] -2.140[0]** -3.378[1]** -3.329[1]* ES_EXPORTS 5.519[3] 2.692[2] -1.093[2] -4.153[4]*** -5.573[3]*** -6.481[1]*** ES_GGXWDG_GDP 1.384[5] 0.260[5] -1.970[5] -3.082[3]*** -3.290[3]** -3.360[3]* PT_GDP 2.477[5] -1.355[4] -0.589[3] -3.143[4]*** -4.381[3]*** -4.517[3]*** PT_EXPORTS 10.215[18] 6.815[22] 0.947[18] -4.054[1]*** -5.597[3]*** -9.647[25]*** PT_GGXWDG_GDP 2.827[4] 1.290[4] -0.785[4] -3.481[3]*** -3.942[3]*** -4.132[2]** Σημειώσεις: 1. *,**,*** για επίπεδα σημαντικότητας 1, 5 και 10 αντίστοιχα 2. Οι αριθμοί μέσα στις αγκύλες αναφέρονται στο εύρος ζώνης της αυτοσυσχέτισης βασισμένο στον εκτιμητή των Newey-West (1994) χρησιμοποιώντας το στατιστικό του Bartlett (διόρθωση της ετεροσκεδαστικότητας και της αυτοσυσχέτισης των καταλοίπων). 3. Για την απόρριψη της υπόθεσης της μοναδιαίας ρίζας χρησιμοποιούμε τους πίνακες του Mackinnon (1996). Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του παραπάνω πίνακα στα επίπεδα δεν υπάρχει στασιμότητα στις μεταβλητές. Στην πρώτη εξίσωση των Phillips-Perron οι μεταβλητές 42

παρουσιάζουν όλες ισχυρή στασιμότητα, ενώ στη δεύτερη και στην τρίτη χαλαρώνει μόνο η στασιμότητα του ΑΕΠ. Το ιταλικό ΑΕΠ είναι η μόνη χρονολογική σειρά στα επίπεδα που εμφανίζει χαλαρή στασιμότητα στην εξίσωση με σταθερά. Στις πρώτες διαφορές το ΑΕΠ, οι εξαγωγές και ο δείκτης χρέους της Ιταλίας εμφανίζουν ισχυρή στασιμότητα σε όλες τις εξισώσεις. Συγκριτικά με το έλεγχο των Dickey-Fuller παρατηρείται αξιοσημείωτη μεταβολή στη χρονολογική σειρά των ισπανικών εξαγωγών. Οι εξαγωγές με τη μέθοδο των Phillips-Perron εμφανίζουν ισχυρή στασιμότητα και στις τρεις εξισώσεις στις πρώτες διαφορές. Το ισπανικό ΑΕΠ και ο δείκτης χρέους διατηρούν στασιμότητα στις πρώτες διαφορές από ισχυρή μέχρι χαλαρή. Τα αποτελέσματα των χρονολογικών σειρών της Πορτογαλίας είναι ακριβώς τα ίδια και στο τεστ των Phillips-Perron. Στα επίπεδα δεν παρουσιάζουν στασιμότητα, αλλά στις εξισώσεις των πρώτων διαφορών τις συναντάμε με ισχυρή στασιμότητα. Η γενικότερη στασιμότητα των χρονολογικών σειρών επιτρέπει τη συνέχιση της έρευνας με τον έλεγχο συνολοκλήρωσης. 6.3 Συνολοκλήρωση 6.3.1 Εισαγωγή Οι έλεγχοι συνολοκλήρωσης των χρονολογικών σειρών κάθε χώρας αποσκοπούν στην έρευνα ύπαρξης μακροχρόνιας ισορροπίας. Στην ενότητα αυτή θα γίνουν έλεγχοι συνολοκλήρωσης με τη μέθοδο Engle-Granger και Phillips-Ouliaris της μίας εξίσωσης και με τη μέθοδο συστήματος εξισώσεων του Johansen. 6.3.2 Μέθοδος Engle-Granger Η στασιμότητα των χρονολογικών σειρών μας επιτρέπει να εφαρμόσουμε τη μέθοδο των Engle-Granger και στις τέσσερις χώρες για τον έλεγχο συνολοκλήρωσης. Τα αποτελέσματα της μεθόδου παρατίθενται στον πίνακα 6.9. 43

Πίνακας 6.9 Έλεγχος συνολοκλήρωσης με τη μέθοδο Engle-Granger Series: GR_EXPORTS GR_GDP GR_GGXWDG_GDP Sample: 1960 2015 Included observations: 56 Null hypothesis: Series are not cointegrated Cointegrating equation deterministics: C Additional regressor deterministics: @TREND Automatic lags specification based on Schwarz criterion (maxlag=10) Series: IT_EXPORTS IT_GDP IT_GGXWDG_GDP Sample: 1960 2015 Included observations: 56 Null hypothesis: Series are not cointegrated Cointegrating equation deterministics: C Additional regressor deterministics: @TREND Automatic lags specification based on Schwarz criterion (maxlag=10) Dependent tau-statistic Prob.* z-statistic Prob.* GR_EXPORTS -2.212929 0.6858-9.394712 0.6657 GR_GDP -1.507875 0.9252-5.003835 0.9281 GR_GGXWDG_GD... -2.171091 0.7057-8.662507 0.7176 *MacKinnon (1996) p-values. Intermediate Results: GR_EXPOR... GR_GDP GR_GGXW... Rho - 1-0.170813-0.090979-0.157500 Rho S.E. 0.077189 0.060336 0.072544 Residual variance 12421529 1.43E+08 111.4898 Long-run residual variance 12421529 1.43E+08 111.4898 Number of lags 0 0 0 Number of observations 55 55 55 Number of stochastic trends** 2 2 2 **Number of stochastic trends in asymptotic distribution Series: ES_EXPORTS ES_GDP ES_GGXWDG_GDP Sample: 1960 2015 Included observations: 56 Null hypothesis: Series are not cointegrated Cointegrating equation deterministics: C Additional regressor deterministics: @TREND Automatic lags specification based on Schwarz criterion (maxlag=10) Dependent tau-statistic Prob.* z-statistic Prob.* IT_EXPORTS -0.391790 0.9971-0.991163 0.9976 IT_GDP -1.405737 0.9421-7.128445 0.8192 IT_GGXWDG_GDP -1.595126 0.9077-5.941271 0.8862 *MacKinnon (1996) p-values. Intermediate Results: IT_EXPORT... IT_GDP IT_GGXW... Rho - 1-0.018021-0.075067-0.108023 Rho S.E. 0.045997 0.053401 0.067721 Residual variance 3.45E+08 1.80E+09 25.72187 Long-run residual variance 3.45E+08 5.57E+09 25.72187 Number of lags 0 1 0 Number of observations 55 54 55 Number of stochastic trends** 2 2 2 **Number of stochastic trends in asymptotic distribution Series: PT_EXPORTS PT_GDP PT_GGXWDG_GDP Sample: 1960 2015 Included observations: 56 Null hypothesis: Series are not cointegrated Cointegrating equation deterministics: C Additional regressor deterministics: @TREND Automatic lags specification based on Schwarz criterion (maxlag=10) Dependent tau-statistic Prob.* z-statistic Prob.* ES_EXPORTS -1.304605 0.9554-6.455094 0.8585 ES_GDP -2.117365 0.7312-18.29415 0.1623 ES_GGXWDG_GDP -3.252562 0.2001-52.36729 0.0000 *MacKinnon (1996) p-values. Intermediate Results: ES_EXPOR... ES_GDP ES_GGXW... Rho - 1-0.056112-0.085853-0.149507 Rho S.E. 0.043011 0.040547 0.045966 Residual variance 79317172 5.57E+08 15.64051 Long-run residual variance 3.88E+08 9.36E+09 709.6424 Number of lags 3 3 3 Number of observations 52 52 52 Number of stochastic trends** 2 2 2 **Number of stochastic trends in asymptotic distribution Dependent tau-statistic Prob.* z-statistic Prob.* PT_EXPORTS -1.030623 0.9785-2.888147 0.9832 PT_GDP -0.629502 0.9936-1.939713 0.9930 PT_GGXWDG_GDP -2.066892 0.7531-8.994933 0.6937 *MacKinnon (1996) p-values. Intermediate Results: PT_EXPOR... PT_GDP PT_GGXW... Rho - 1-0.052512-0.023342-0.110177 Rho S.E. 0.050951 0.037079 0.053306 Residual variance 6342085. 39015788 24.48550 Long-run residual variance 6342085. 92399138 55.96712 Number of lags 0 1 1 Number of observations 55 54 54 Number of stochastic trends** 2 2 2 **Number of stochastic trends in asymptotic distribution Εξετάζοντας τα αποτελέσματα για τις χώρες έρευνας εστιάζουμε στο prob των μεταβλητών κάθε χώρας. Στην περίπτωση που η πιθανότητα είναι μεγαλύτερη του 10% απορρίπτουμε την υπόθεση ότι υπάρχει συνολοκλήρωση. Σχεδόν σε όλες τις μεταβλητές μας παρατηρούμε πιθανότητες εκτός ορίων (prob>0.10), με αποτέλεσμα 44

να αποδεχθούμε την υπόθεση ότι δεν υπάρχει συνολοκλήρωση. Μόνη εξαίρεση ύπαρξης συνολοκλήρωσης εντοπίζουμε στην περίπτωση του δείκτη χρέους της Ισπανικής οικονομίας, όταν βρίσκεται ως εξαρτημένη μεταβλητή στην εξίσωση των Dickey-Fuller. 6.3.3 Μέθοδος Phillips-Ouliaris Η μέθοδος των Phillips-Ouliaris διαφέρει με τη μέθοδο των Engle-Granger, όπως αναφέρθηκε, στην εκτίμηση των καταλοίπων της παλινδρόμησης. Εδώ γίνεται έλεγχος μοναδιαίας ρίζας σύμφωνα με τη μέθοδο των Phillips-Perron και όχι με αυτή των Dickey-Fuller. Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται στον πίνακα που ακολουθεί. Πίνακας 6.10: Έλεγχος συνολοκλήρωσης με τη μέθοδο Phillips-Ouliaris Series: GR_EXPORTS GR_GDP GR_GGXWDG_GDP Sample: 1960 2015 Included observations: 56 Null hypothesis: Series are not cointegrated Cointegrating equation deterministics: C Additional regressor deterministics: @TREND Long-run variance estimate (Bartlett kernel, Newey-West fixed bandwidth) No d.f. adjustment for variances Series: IT_EXPORTS IT_GDP IT_GGXWDG_GDP Sample: 1960 2015 Included observations: 56 Null hypothesis: Series are not cointegrated Cointegrating equation deterministics: C Additional regressor deterministics: @TREND Long-run variance estimate (Bartlett kernel, Newey-West fixed bandwidth) No d.f. adjustment for variances Dependent tau-statistic Prob.* z-statistic Prob.* GR_EXPORTS -2.314815 0.6352-10.13859 0.6123 GR_GDP -1.652209 0.8945-5.835828 0.8914 GR_GGXWDG_GD... -2.487045 0.5458-11.45564 0.5193 *MacKinnon (1996) p-values. Intermediate Results: GR_EXPOR... GR_GDP GR_GGXW... Rho - 1-0.170813-0.090979-0.157500 Bias corrected Rho - 1 (Rho* - 1) -0.184338-0.106106-0.208284 Rho* S.E. 0.079634 0.064221 0.083748 Residual variance 12195683 1.40E+08 109.4628 Long-run residual variance 13221045 1.62E+08 148.5851 Long-run residual autocovariance 512681.1 10802960 19.56119 Bandwidth NA NA NA Number of observations 55 55 55 Number of stochastic trends** 2 2 2 **Number of stochastic trends in asymptotic distribution Dependent tau-statistic Prob.* z-statistic Prob.* IT_EXPORTS -0.510265 0.9956-1.350205 0.9963 IT_GDP -1.497270 0.9271-6.029477 0.8817 IT_GGXWDG_GDP -2.023606 0.7714-8.982377 0.6951 *MacKinnon (1996) p-values. Intermediate Results: IT_EXPORT... IT_GDP IT_GGXW... Rho - 1-0.018021-0.039216-0.108023 Bias corrected Rho - 1 (Rho* - 1) -0.024549-0.109627-0.163316 Rho* S.E. 0.048111 0.073218 0.080705 Residual variance 3.39E+08 2.09E+09 25.25420 Long-run residual variance 3.78E+08 4.01E+09 36.53125 Long-run residual autocovariance 19363912 9.57E+08 5.638524 Bandwidth NA NA NA Number of observations 55 55 55 Number of stochastic trends** 2 2 2 **Number of stochastic trends in asymptotic distribution 45

Series: ES_EXPORTS ES_GDP ES_GGXWDG_GDP Sample: 1960 2015 Included observations: 56 Null hypothesis: Series are not cointegrated Cointegrating equation deterministics: C Additional regressor deterministics: @TREND Long-run variance estimate (Bartlett kernel, Newey-West fixed bandwidth) No d.f. adjustment for variances Series: PT_EXPORTS PT_GDP PT_GGXWDG_GDP Sample: 1960 2015 Included observations: 56 Null hypothesis: Series are not cointegrated Cointegrating equation deterministics: C Additional regressor deterministics: @TREND Long-run variance estimate (Bartlett kernel, Newey-West fixed bandwidth) No d.f. adjustment for variances Dependent tau-statistic Prob.* z-statistic Prob.* ES_EXPORTS -1.296276 0.9561-3.478976 0.9731 ES_GDP -1.832781 0.8427-5.874686 0.8895 ES_GGXWDG_GDP -1.728804 0.8744-6.555248 0.8533 *MacKinnon (1996) p-values. Intermediate Results: ES_EXPOR... ES_GDP ES_GGXW... Rho - 1-0.045723-0.057875-0.052946 Bias corrected Rho - 1 (Rho* - 1) -0.063254-0.106812-0.119186 Rho* S.E. 0.048797 0.058279 0.068941 Residual variance 92821937 7.88E+08 22.56241 Long-run residual variance 1.27E+08 1.66E+09 45.74645 Long-run residual autocovariance 16968961 4.34E+08 11.59202 Bandwidth NA NA NA Number of observations 55 55 55 Number of stochastic trends** 2 2 2 **Number of stochastic trends in asymptotic distribution Dependent tau-statistic Prob.* z-statistic Prob.* PT_EXPORTS -1.270405 0.9590-4.006852 0.9608 PT_GDP -0.766876 0.9900-2.000782 0.9926 PT_GGXWDG_GDP -1.936069 0.8061-7.395468 0.8027 *MacKinnon (1996) p-values. Intermediate Results: PT_EXPOR... PT_GDP PT_GGXW... Rho - 1-0.052512-0.011740-0.080027 Bias corrected Rho - 1 (Rho* - 1) -0.072852-0.036378-0.134463 Rho* S.E. 0.057345 0.047436 0.069452 Residual variance 6226774. 41654171 25.96393 Long-run residual variance 8033693. 69211108 44.03553 Long-run residual autocovariance 903459.5 13778468 9.035797 Bandwidth NA NA NA Number of observations 55 55 55 Number of stochastic trends** 2 2 2 **Number of stochastic trends in asymptotic distribution Τα αποτελέσματα της μεθόδου δείχνουν ότι δεν υπάρχει συνολοκλήρωση χρονολογικών σειρών, όποια μεταβλητή και αν θεωρήσουμε εξαρτημένη. Όλες οι πιθανότητες (prob) των μεταβλητών είναι μεγαλύτερες του 10% και αποκλείουν ύπαρξη μακροχρόνιας ισορροπίας. 6.3.4 Μέθοδος συστήματος εξισώσεων Johansen Η μεθοδολογία του Johansen έχει σκοπό την εύρεση συνολοκληρωμένων διανυσμάτων στις εξεταζόμενες μεταβλητές της έρευνάς μας. Δε διαχωρίζει τις μεταβλητές σε ενδογενείς και εξωγενείς και βασίζεται στη θεωρία των VAR υποδειγμάτων. 6.3.4.1 Εκτίμηση υποδειγμάτων VAR Πρωταρχικός μας σκοπός είναι ο προσδιορισμός της τάξης των VAR υποδειγμάτων, δηλαδή ο ακριβής προσδιορισμός του αριθμού των χρονικών υστερήσεων. Στον πίνακα 6.11 παρατηρούμε τα αποτελέσματα των κριτηρίων LR, FPE, Akaike, Schwarz και Hannan-Quinn για τις τέσσερις χώρες. 46

Πίνακας 6.11: Αποτελέσματα κριτηρίων για επιλογή τάξης VAR υποδείγματος χωρών έρευνας Ελλάδα VAR Lag Order Selection Criteria Endogenous variables: GR_GDP GR_EXPORTS GR_GGXWDG_GDP Exogenous variables: C Sample: 1960 2015 Included observations: 51 Lag LogL LR FPE AIC SC HQ 0-1399.527 NA 1.55e+20 55.00104 55.11468 55.04447 1-1173.068 417.3936 3.06e+16 46.47327 46.92782 46.64697 2-1155.049 31.09236 2.16e+16 46.11957 46.91503* 46.42354 3-1139.632 24.78862* 1.70e+16* 45.86791* 47.00428 46.30215* 4-1132.479 10.65833 1.86e+16 45.94037 47.41765 46.50488 5-1127.010 7.507444 2.20e+16 46.07881 47.89700 46.77359 Ιταλία VAR Lag Order Selection Criteria Endogenous variables: IT_GDP IT_EXPORTS IT_GGXWDG_GDP Exogenous variables: C Sample: 1960 2015 Included observations: 51 Lag LogL LR FPE AIC SC HQ 0-1559.719 NA 8.27e+22 61.28308 61.39672 61.32651 1-1287.093 502.4870 2.68e+18* 50.94481* 51.39936* 51.11851* 2-1280.524 11.33504 2.96e+18 51.04014 51.83559 51.34411 3-1275.993 7.284698 3.56e+18 51.21540 52.35177 51.64964 4-1263.836 18.11564* 3.21e+18 51.09162 52.56890 51.65613 5-1259.963 5.316599 4.05e+18 51.29266 53.11084 51.98744 VAR Lag Order Selection Criteria Endogenous variables: ES_GDP ES_EXPORTS ES_GGXWDG_GDP Exogenous variables: C Sample: 1960 2015 Included observations: 51 Ισπανία Lag LogL LR FPE AIC SC HQ 0-1530.552 NA 2.63e+22 60.13930 60.25294 60.18273 1-1225.338 562.5518 2.38e+17 48.52306 48.97760 48.69675 2-1184.350 70.72426* 6.81e+16* 47.26863* 48.06409* 47.57260* 3-1176.188 13.12336 7.11e+16 47.30149 48.43785 47.73573 4-1170.169 8.969628 8.15e+16 47.41839 48.89566 47.98290 5-1167.015 4.328479 1.06e+17 47.64766 49.46584 48.34244 47

VAR Lag Order Selection Criteria Endogenous variables: PT_GDP PT_EXPORTS PT_GGXWDG_GDP Exogenous variables: C Sample: 1960 2015 Included observations: 51 Πορτογαλία Lag LogL LR FPE AIC SC HQ 0-1378.682 NA 6.83e+19 54.18360 54.29723 54.22702 1-1084.447 542.3143 9.48e+14 42.99794 43.45248* 43.17163 2-1069.883 25.13065 7.65e+14 42.77973 43.57518 43.08369 3-1055.072 23.81448 6.16e+14 42.55183 43.68819 42.98607* 4-1046.998 12.03092 6.51e+14 42.58816 44.06544 43.15268 5-1034.180 17.59371* 5.78e+14* 42.43843* 44.25662 43.13321 * indicates lag order selected by the criterion LR: sequential modified LR test statistic (each test at 5% level) FPE: Final prediction error AIC: Akaike information criterion SC: Schwarz information criterion HQ: Hannan-Quinn information criterion Τα αποτελέσματα των τεσσάρων κριτηρίων για την Ελλάδα έδειξαν τρεις χρονικές υστερήσεις, άρα VAR υπόδειγμα τάξης 3, εκτός από το κριτήριο Schwarz, το οποίο έδειξε δύο. Συνεπώς για την Ελλάδα θα ελεγχθεί συνολοκλήρωση στα υποδείγματα VAR(2) και VAR(3). Στην Ιταλία το κριτήριο του λόγου πιθανοφανειών LR δείχνει τέσσερις χρονικές υστερήσεις, ενώ όλα τα υπόλοιπα μία. Στην περίπτωση αυτή θα εξετασθούν τα υποδείγματα VAR(1) και VAR(4). Η τάξη VAR του υποδείγματος της Ισπανίας είναι δύο, καθώς και τα πέντε κριτήρια δείχνουν δύο χρονικές υστερήσεις. Για την Πορτογαλία θα γίνει έλεγχος σε τρία VAR υποδείγματα, καθώς το κριτήριο Schwarz δίνει μία χρονική υστέρηση, το κριτήριο Hannan-Quinn τρεις και όλα τα υπόλοιπα πέντε. Τα υποδείγματα που θα ελεγχθούν για συνολοκλήρωση στην περίπτωση της Πορτογαλίας είναι τα VAR(1), VAR(3), VAR(5). Η εκτίμηση όλων των υποδειγμάτων των χωρών βρίσκεται στο παράρτημα Γ της εργασίας. 48

6.3.4.2 Έλεγχος στασιμότητας υποδειγμάτων VAR Με δεδομένα τα υποδείγματα VAR για τις χώρες έρευνας θα ελέγξουμε στη συνέχεια τη στασιμότητα τους με γραφήματα μοναδιαίου κύκλου. 1.5 1.0 Διάγραμμα 6.1: Έλεγχος στασιμότητας VAR(2) και υποδείγματος Ελλάδας Inverse Roots of AR Characteristic Polynomial Roots of Characteristic Polynomial Endogenous variables: GR_GDP GR_EXPORTS GR... Exogenous variables: C Lag specification: 1 2 0.5 Root Modulus 0.0-0.5-1.0-1.5-1.5-1.0-0.5 0.0 0.5 1.0 1.5 0.992715 0.992715 0.894168 0.894168 0.771645-0.213542i 0.800647 0.771645 + 0.213542i 0.800647-0.258199 0.258199 0.079115 0.079115 No root lies outside the unit circle. VAR satisfies the stability condition. 1.5 1.0 Διάγραμμα 6.2: Έλεγχος στασιμότητας VAR(3) υποδείγματος Ελλάδας Inverse Roots of AR Characteristic Polynomial Roots of Characteristic Polynomial Endogenous variables: GR_GDP GR_EXPORTS GR... Exogenous variables: C Lag specification: 1 3 0.5 0.0-0.5-1.0-1.5-1.5-1.0-0.5 0.0 0.5 1.0 1.5 Root Modulus 1.000982 1.000982 0.934064 0.934064 0.823663-0.315689i 0.882089 0.823663 + 0.315689i 0.882089-0.120479-0.721112i 0.731107-0.120479 + 0.721112i 0.731107-0.287989-0.269986i 0.394753-0.287989 + 0.269986i 0.394753 0.303402 0.303402 Warning: At least one root outside the unit circle. VAR does not satisfy the stability condition. 1.5 1.0 Διάγραμμα 6.3: Έλεγχος στασιμότητας VAR(1) υποδείγματος Ιταλίας Inverse Roots of AR Characteristic Polynomial Roots of Characteristic Polynomial Endogenous variables: IT_GDP IT_EXPORTS IT_GG... Exogenous variables: C Lag specification: 1 1 0.5 0.0-0.5-1.0-1.5-1.5-1.0-0.5 0.0 0.5 1.0 1.5 Root Modulus 1.000196-0.055873i 1.001755 1.000196 + 0.055873i 1.001755 0.879225 0.879225 Warning: At least one root outside the unit circle. VAR does not satisfy the stability condition. 49

1.5 Διάγραμμα 6.4: Έλεγχος στασιμότητας VAR(4) υποδείγματος Ιταλίας Inverse Roots of AR Characteristic Polynomial Roots of Characteristic Polynomial Endogenous variables: IT_GDP IT_EXPORTS IT_GG... Exogenous variables: C Lag specification: 1 4 1.0 Root Modulus 0.5 0.0-0.5-1.0-1.5-1.5-1.0-0.5 0.0 0.5 1.0 1.5 0.996758-0.048106i 0.997919 0.996758 + 0.048106i 0.997919 0.848013-0.284158i 0.894356 0.848013 + 0.284158i 0.894356 0.147700-0.735874i 0.750550 0.147700 + 0.735874i 0.750550-0.322559-0.648706i 0.724475-0.322559 + 0.648706i 0.724475-0.559455-0.273028i 0.622522-0.559455 + 0.273028i 0.622522 0.370368-0.449597i 0.582503 0.370368 + 0.449597i 0.582503 No root lies outside the unit circle. VAR satisfies the stability condition. Διάγραμμα 6.5: Έλεγχος στασιμότητας VAR(2) υποδείγματος Ισπανίας Inverse Roots of AR Characteristic Polynomial Roots of Characteristic Polynomial 1.5 Endogenous variables: ES_GDP ES_EXPORTS ES_... Exogenous variables: C Lag specification: 1 2 1.0 0.5 Root Modulus 0.0-0.5-1.0-1.5-1.5-1.0-0.5 0.0 0.5 1.0 1.5 0.996241 0.996241 0.899487-0.342753i 0.962578 0.899487 + 0.342753i 0.962578 0.961937 0.961937 0.008956-0.084054i 0.084530 0.008956 + 0.084054i 0.084530 No root lies outside the unit circle. VAR satisfies the stability condition. 1.5 1.0 Διάγραμμα 6.6: Έλεγχος στασιμότητας VAR(1) υποδείγματος Πορτογαλίας Inverse Roots of AR Characteristic Polynomial Roots of Characteristic Polynomial Endogenous variables: PT_GDP PT_EXPORTS PT_... Exogenous variables: C Lag specification: 1 1 0.5 0.0-0.5-1.0-1.5-1.5-1.0-0.5 0.0 0.5 1.0 1.5 Root Modulus 1.032513-0.024320i 1.032799 1.032513 + 0.024320i 1.032799 0.921092 0.921092 Warning: At least one root outside the unit circle. VAR does not satisfy the stability condition. 50

1.5 1.0 Διάγραμμα 6.7: Έλεγχος στασιμότητας VAR(3) υποδείγματος Πορτογαλίας Inverse Roots of AR Characteristic Polynomial Roots of Characteristic Polynomial Endogenous variables: PT_GDP PT_EXPORTS PT_... Exogenous variables: C Lag specification: 1 3 0.5 0.0-0.5-1.0-1.5-1.5-1.0-0.5 0.0 0.5 1.0 1.5 Root Modulus 1.024855-0.021140i 1.025073 1.024855 + 0.021140i 1.025073 0.843499-0.289808i 0.891897 0.843499 + 0.289808i 0.891897 0.001110-0.665037i 0.665038 0.001110 + 0.665037i 0.665038-0.427023 0.427023 0.134260-0.393946i 0.416196 0.134260 + 0.393946i 0.416196 Warning: At least one root outside the unit circle. VAR does not satisfy the stability condition. 1.5 Διάγραμμα 6.8: Έλεγχος στασιμότητας VAR(5) υποδείγματος Πορτογαλίας Inverse Roots of AR Characteristic Polynomial Roots of Characteristic Polynomial Endogenous variables: PT_GDP PT_EXPORTS PT_... Exogenous variables: C Lag specification: 1 5 1.0 Root Modulus 0.5 0.0-0.5-1.0-1.5-1.5-1.0-0.5 0.0 0.5 1.0 1.5 1.022094-0.029456i 1.022518 1.022094 + 0.029456i 1.022518 0.905378-0.281537i 0.948141 0.905378 + 0.281537i 0.948141 0.665369-0.532056i 0.851939 0.665369 + 0.532056i 0.851939-0.406504-0.744383i 0.848145-0.406504 + 0.744383i 0.848145 0.305091-0.782752i 0.840108 0.305091 + 0.782752i 0.840108-0.609476-0.285040i 0.672836-0.609476 + 0.285040i 0.672836-0.035007-0.604983i 0.605995-0.035007 + 0.604983i 0.605995-0.316656 0.316656 Warning: At least one root outside the unit circle. VAR does not satisfy the stability condition. Ο μοναδιαίος κύκλος περιέχει τις αντίστροφες ρίζες του πολυωνύμου του VAR υποδείγματος. Σε περίπτωση που καμία ρίζα δεν βρίσκεται εκτός κύκλου, το VAR υπόδειγμα θεωρείται στάσιμο. Είναι εμφανές με αυτόν τον τρόπο ότι το VAR(2) υπόδειγμα για την Ελλάδα, το VAR(4) υπόδειγμα για την Ιταλία και το VAR(2) υπόδειγμα για την Ισπανία παρουσιάζουν στασιμότητα. 6.3.4.3 Έλεγχος βαθμού συνολοκλήρωσης Η μεθοδολογία Johansen θα μας επιτρέψει να εκτιμήσουμε με τη βοήθεια του στατιστικού του ίχνους και του στατιστικού της μέγιστης ιδιοτιμής τον βαθμό συνολοκλήρωσης όλων των παραπάνω VAR υποδειγμάτων. Ακολουθούν όλα τα αποτελέσματα της μεθόδου για όλες τις χώρες έρευνας. 51

Πίνακας 6.12: Έλεγχος βαθμού συνολοκλήρωσης VAR(2) υποδείγματος Ελλάδας Sample (adjusted): 1963 2015 Included observations: 53 after adjustments Trend assumption: Linear deterministic trend Series: GR_GDP GR_EXPORTS GR_GGXWDG_GDP Lags interval (in first differences): 1 to 2 Unrestricted Cointegration Rank Test (Trace) Hypothesized Trace 0.05 No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.** None * 0.292224 30.57844 29.79707 0.0406 At most 1 0.206492 12.26018 15.49471 0.1449 At most 2 3.24E-05 0.001716 3.841466 0.9645 Trace test indicates 1 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level * denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level **MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values Unrestricted Cointegration Rank Test (Maximum Eigenvalue) Hypothesized Max-Eigen 0.05 No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.** None 0.292224 18.31827 21.13162 0.1184 At most 1 0.206492 12.25846 14.26460 0.1013 At most 2 3.24E-05 0.001716 3.841466 0.9645 Max-eigenvalue test indicates no cointegration at the 0.05 level * denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level **MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values Πίνακας 6.13: Έλεγχος βαθμού συνολοκλήρωσης VAR(3) υποδείγματος Ελλάδας Sample (adjusted): 1964 2015 Included observations: 52 after adjustments Trend assumption: Linear deterministic trend Series: GR_GDP GR_EXPORTS GR_GGXWDG_GDP Lags interval (in first differences): 1 to 3 Unrestricted Cointegration Rank Test (Trace) Hypothesized Trace 0.05 No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.** None 0.282617 29.54452 29.79707 0.0535 At most 1 0.204303 12.27294 15.49471 0.1443 At most 2 0.007453 0.389022 3.841466 0.5328 Trace test indicates no cointegration at the 0.05 level * denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level **MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values Unrestricted Cointegration Rank Test (Maximum Eigenvalue) Hypothesized Max-Eigen 0.05 No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.** None 0.282617 17.27158 21.13162 0.1596 At most 1 0.204303 11.88392 14.26460 0.1151 At most 2 0.007453 0.389022 3.841466 0.5328 Max-eigenvalue test indicates no cointegration at the 0.05 level * denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level **MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values 52

Πίνακας 6.14: Έλεγχος βαθμού συνολοκλήρωσης VAR(1) υποδείγματος Ιταλίας Sample (adjusted): 1962 2015 Included observations: 54 after adjustments Trend assumption: Linear deterministic trend Series: IT_GDP IT_EXPORTS IT_GGXWDG_GDP Lags interval (in first differences): 1 to 1 Unrestricted Cointegration Rank Test (Trace) Hypothesized Trace 0.05 No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.** None * 0.356681 34.04536 29.79707 0.0153 At most 1 0.120290 10.22515 15.49471 0.2638 At most 2 0.059357 3.304358 3.841466 0.0691 Trace test indicates 1 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level * denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level **MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values Unrestricted Cointegration Rank Test (Maximum Eigenvalue) Hypothesized Max-Eigen 0.05 No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.** None * 0.356681 23.82021 21.13162 0.0204 At most 1 0.120290 6.920790 14.26460 0.4986 At most 2 0.059357 3.304358 3.841466 0.0691 Max-eigenvalue test indicates 1 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level * denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level **MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values Πίνακας 6.15: Έλεγχος βαθμού συνολοκλήρωσης VAR(4) υποδείγματος Ιταλίας Sample (adjusted): 1965 2015 Included observations: 51 after adjustments Trend assumption: Linear deterministic trend Series: IT_GDP IT_EXPORTS IT_GGXWDG_GDP Lags interval (in first differences): 1 to 4 Unrestricted Cointegration Rank Test (Trace) Hypothesized Trace 0.05 No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.** None * 0.281471 35.78765 29.79707 0.0091 At most 1 * 0.233589 18.92967 15.49471 0.0146 At most 2 * 0.099795 5.361783 3.841466 0.0206 Trace test indicates 3 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level * denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level **MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values Unrestricted Cointegration Rank Test (Maximum Eigenvalue) Hypothesized Max-Eigen 0.05 No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.** None 0.281471 16.85798 21.13162 0.1788 At most 1 0.233589 13.56789 14.26460 0.0642 At most 2 * 0.099795 5.361783 3.841466 0.0206 Max-eigenvalue test indicates no cointegration at the 0.05 level * denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level **MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values 53

Πίνακας 6.16: Έλεγχος βαθμού συνολοκλήρωσης VAR(2) υποδείγματος Ισπανίας Sample (adjusted): 1963 2015 Included observations: 53 after adjustments Trend assumption: Linear deterministic trend Series: ES_GDP ES_EXPORTS ES_GGXWDG_GDP Lags interval (in first differences): 1 to 2 Unrestricted Cointegration Rank Test (Trace) Hypothesized Trace 0.05 No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.** None * 0.340579 41.46767 29.79707 0.0015 At most 1 * 0.300709 19.39882 15.49471 0.0122 At most 2 0.008292 0.441320 3.841466 0.5065 Trace test indicates 2 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level * denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level **MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values Unrestricted Cointegration Rank Test (Maximum Eigenvalue) Hypothesized Max-Eigen 0.05 No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.** None * 0.340579 22.06885 21.13162 0.0368 At most 1 * 0.300709 18.95750 14.26460 0.0084 At most 2 0.008292 0.441320 3.841466 0.5065 Max-eigenvalue test indicates 2 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level * denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level **MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values Πίνακας 6.17: Έλεγχος βαθμού συνολοκλήρωσης VAR(1) υποδείγματος Πορτογαλίας Sample (adjusted): 1962 2015 Included observations: 54 after adjustments Trend assumption: Linear deterministic trend Series: PT_GDP PT_EXPORTS PT_GGXWDG_GDP Lags interval (in first differences): 1 to 1 Unrestricted Cointegration Rank Test (Trace) Hypothesized Trace 0.05 No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.** None 0.176171 19.03147 29.79707 0.4907 At most 1 0.113081 8.566701 15.49471 0.4069 At most 2 0.037904 2.086595 3.841466 0.1486 Trace test indicates no cointegration at the 0.05 level * denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level **MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values Unrestricted Cointegration Rank Test (Maximum Eigenvalue) Hypothesized Max-Eigen 0.05 No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.** None 0.176171 10.46476 21.13162 0.7002 At most 1 0.113081 6.480106 14.26460 0.5524 At most 2 0.037904 2.086595 3.841466 0.1486 Max-eigenvalue test indicates no cointegration at the 0.05 level * denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level **MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values 54

Πίνακας 6.18: Έλεγχος βαθμού συνολοκλήρωσης VAR(3) υποδείγματος Πορτογαλίας Sample (adjusted): 1964 2015 Included observations: 52 after adjustments Trend assumption: Linear deterministic trend Series: PT_GDP PT_EXPORTS PT_GGXWDG_GDP Lags interval (in first differences): 1 to 3 Unrestricted Cointegration Rank Test (Trace) Hypothesized Trace 0.05 No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.** None * 0.472419 40.05884 29.79707 0.0024 At most 1 0.105396 6.807301 15.49471 0.6002 At most 2 0.019346 1.015847 3.841466 0.3135 Trace test indicates 1 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level * denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level **MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values Unrestricted Cointegration Rank Test (Maximum Eigenvalue) Hypothesized Max-Eigen 0.05 No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.** None * 0.472419 33.25154 21.13162 0.0006 At most 1 0.105396 5.791454 14.26460 0.6401 At most 2 0.019346 1.015847 3.841466 0.3135 Max-eigenvalue test indicates 1 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level * denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level **MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values Πίνακας 6.19: Έλεγχος βαθμού συνολοκλήρωσης VAR(5) υποδείγματος Πορτογαλίας Sample (adjusted): 1966 2015 Included observations: 50 after adjustments Trend assumption: Linear deterministic trend Series: PT_GDP PT_EXPORTS PT_GGXWDG_GDP Lags interval (in first differences): 1 to 5 Unrestricted Cointegration Rank Test (Trace) Hypothesized Trace 0.05 No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.** None * 0.390271 40.98805 29.79707 0.0017 At most 1 * 0.240924 16.25099 15.49471 0.0384 At most 2 0.048167 2.468298 3.841466 0.1162 Trace test indicates 2 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level * denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level **MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values Unrestricted Cointegration Rank Test (Maximum Eigenvalue) Hypothesized Max-Eigen 0.05 No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.** None * 0.390271 24.73706 21.13162 0.0148 At most 1 0.240924 13.78269 14.26460 0.0595 At most 2 0.048167 2.468298 3.841466 0.1162 Max-eigenvalue test indicates 1 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level * denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level **MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values 55

Ερμηνεύοντας τους πίνακες 6.12 και 6.13 με τα αποτελέσματα για την Ελλάδα, συμπεραίνουμε από τις πιθανότητες (Prob) την ύπαρξη ενός μόνο συνολοκληρωμένου διανύσματος με βάση το στατιστικό του ίχνους στο υπόδειγμα VAR(2). Αναλυτικότερα, η πιθανότητα να μην υπάρχει συνολοκληρωμένο διάνυσμα στο VAR(2) υπόδειγμα είναι 0,0406 < 0,005 (5%) και μας κάνει να απορρίψουμε την υπόθεση Η0, δηλαδή ότι δεν υπάρχει κανένα συνολοκληρωμένο διάνυσμα. Στο VAR(3) υπόδειγμα από το στατιστικό του ίχνους οριακά συμπεραίνουμε ότι δεν υπάρχει κανένα συνολοκληρωμένο διάνυσμα, όπως επίσης και από το στατιστικό της μέγιστης ιδιοτιμής. Καταλήγοντας, το VAR(2) υπόδειγμα για την Ελλάδα έχει 1 βαθμό συνολοκλήρωσης και δηλώνει μακροχρόνια ισορροπία για τις χρονολογικές σειρές της χώρας. Για την Ιταλία πραγματοποιήθηκε έλεγχος στα VAR(1) και VAR(4) υποδείγματα. Ο πίνακας 6.14 του VAR(1) υποδείγματος παρουσιάζει ένα συνολοκληρωμένο διάνυσμα, είτε με έλεγχο του στατιστικού του ίχνους είτε με έλεγχο της μέγιστης ιδιοτιμής. Ο πίνακας 6.15 του VAR(4) υποδείγματος εμφανίζει με τον έλεγχο της πιθανότητας του στατιστικού του ίχνους δύο συνολοκληρωμένα διανύσματα, καθώς όλες οι πιθανότητες είναι μικρότερες του 5% με αποτέλεσμα να κάνουμε αποδεκτή την τελική υπόθεση H1, ότι δηλαδή υπάρχουν δύο ακριβώς συνολοκληρωμένα διανύσματα. Το στατιστικό της μέγιστης ιδιοτιμής έδειξε για το VAR(4) υπόδειγμα αντίστοιχα αποτελέσματα μόνο στην περίπτωση της υπόθεσης ότι υπάρχουν δύο τουλάχιστον συνολοκληρωμένα διανύσματα και η οποία απορρίφθηκε. Συμπερασματικά αναφέρουμε ότι ο βαθμός συνολοκλήρωσης του VAR(1) υποδείγματος της Ιταλίας είναι 1 και του VAR(4) υποδείγματος 2. Το VAR(2) υπόδειγμα, που αφορά την οικονομία της Ισπανίας, έχει βαθμό συνολοκλήρωσης 2. Στον πίνακα 6.16 παρατηρούμε ότι οι πιθανότητες των δύο στατιστικών είναι μικρότερες του 5% στην υπόθεση ότι υπάρχει τουλάχιστον ένα συνολοκληρωμένο διάνυσμα και καταλήγουν στην υπόθεση ύπαρξης δύο τουλάχιστον συνολοκληρωμένων διανυσμάτων. Αυτή η τελευταία υπόθεση γίνεται αποδεκτή λόγω της πιθανότητας 0,5065 > 0,05 (5%) για να καταλήξουμε τελικά σε ακριβώς δύο συνολοκληρωμένα διανύσματα. Τα κριτήρια για την Πορτογαλική οικονομία υπέδειξαν τρία VAR υποδείγματα. Με τη μεθοδολογία Johansen καταγράψαμε τα αποτελέσματα στους πίνακες 6.17, 6.18 και 6.19. Το VAR(1) υπόδειγμα δεν παρουσιάζει κανένα συνολοκληρωμένο διάνυσμα, το VAR(3) υπόδειγμα παρουσιάζει ακριβώς ένα, ενώ το VAR(5) παρουσιάζει δύο 56

συνολοκληρωμένα διανύσματα με βάση το στατιστικό του ίχνους και ένα με βάση το στατιστικό της μέγιστης ιδιοτιμής. Άρα το VAR(3) υπόδειγμα έχει βαθμό συνολοκλήρωσης 1, ενώ το VAR(5) υπόδειγμα βαθμό 2 με την υιοθέτηση ότι το ίχνος σαν στατιστικό έχει μεγαλύτερη βαρύτητα από την μέγιστη ιδιοτιμή. 6.4 Υπόδειγμα διόρθωσης λαθών 6.4.1 Εισαγωγή Η ύπαρξη συνολοκληρωμένων διανυσμάτων στα VAR υποδείγματα όλων των χωρών έρευνας μας επιτρέπει να προχωρήσουμε στη διατύπωση ενός υποδείγματος διόρθωσης λαθών για να ελέγξουμε και τη βραχυχρόνια ανισορροπία ή ισορροπία των χρονολογικών σειρών μας. Επιλέγουμε το VAR(2) υπόδειγμα για την Ελλάδα, το VAR(4) υπόδειγμα για την Ιταλία, το VAR(2) υπόδειγμα για την Ισπανία και το VAR(5) για την Πορτογαλία. 6.4.2 Εκτίμηση υποδειγμάτων διόρθωσης λαθών Στους πίνακες που ακολουθούν στην εργασία παρουσιάζονται οι εκτιμήσεις των τεσσάρων υποδειγμάτων διόρθωσης λαθών. Όπου εμφανίζεται το cointeq1 αναφερόμαστε στον όρο διόρθωσης λαθών. Επίσης στους πίνακες εμφανίζονται οι συντελεστές όλων των χρονολογικών σειρών με τις υστερήσεις του VAR υποδείγματος που επιλέξαμε. Τέλος, με τη βοήθεια των στατιστικών κριτηρίων θα εκτιμήσουμε και τη συσχέτιση μεταξύ των χρονολογικών σειρών στις εξισώσεις που παρουσιάζονται στις στήλες των πινάκων. 57

Πίνακας 6.20: Υπόδειγμα διόρθωσης λαθών για την Ελλάδα Vector Error Correction Es tim ates Sample (adjusted): 1963 2015 Included obs ervations: 53 after adjus tm ents Standard errors in ( ) & t-statistics in [ ] Cointegrating Eq: CointEq1 GR_GDP(-1) 1.000000 GR_EXPORTS(-1) -2.268342 (1.17503) [-1.93045] GR_GGXWDG_GDP(-1) 710.4884 (647.174) [ 1.09783] C -177663.0 Error Correction: D(GR_GDP) D(GR_EXPO... D(GR_GGXW... CointEq1-0.023964 0.023457 4.03E-05 (0.01916) (0.01022) (1.9E-05) [-1.25076] [ 2.29434] [ 2.17867] D(GR_GDP(-1)) 0.614745 0.122612-0.000440 (0.16209) (0.08650) (0.00016) [ 3.79258] [ 1.41755] [-2.80698] D(GR_GDP(-2)) -0.188143-0.115785 0.000139 (0.15261) (0.08144) (0.00015) [-1.23281] [-1.42176] [ 0.93934] D(GR_EXPORTS(-1)) -0.211847-0.019068-4.90E-05 (0.26788) (0.14295) (0.00026) [-0.79083] [-0.13339] [-0.18926] D(GR_EXPORTS(-2)) 0.565715-0.219553-0.000785 (0.27304) (0.14570) (0.00026) [ 2.07193] [-1.50689] [-2.97449] D(GR_GGXWDG_GDP(-... -155.0401-69.24123-0.289194 (168.110) (89.7074) (0.16242) [-0.92225] [-0.77186] [-1.78053] D(GR_GGXWDG_GDP(-... -235.4055-142.0907-0.163349 (167.782) (89.5323) (0.16210) [-1.40304] [-1.58703] [-1.00769] C 2767.356 2335.022 6.544701 (1626.13) (867.737) (1.57109) [ 1.70181] [ 2.69093] [ 4.16572] R-s quared 0.558546 0.214496 0.317821 Adj. R-s quared 0.489876 0.092307 0.211705 Sum s q. res ids 1.79E+09 5.09E+08 1669.274 S.E. equation 6303.935 3363.920 6.090564 F-s tatis tic 8.133702 1.755438 2.995016 Log likelihood -534.5608-501.2733-166.6248 Akaike AIC 20.47399 19.21786 6.589616 Schwarz SC 20.77140 19.51526 6.887018 Mean dependent 3406.885 1383.162 3.054735 S.D. dependent 8826.198 3530.824 6.859825 Determ inant res id covariance (dof adj.) 1.01E+16 Determ inant res id covariance 6.21E+15 Log likelihood -1189.291 Akaike inform ation criterion 45.89776 Schwarz criterion 46.90150 Σύμφωνα με την t-student τιμή η οποία βρίσκεται στις αγκύλες, παρατηρούμε ότι στις εξισώσεις των εξαγωγών και του δείκτη χρέους για το ελληνικό ECM υπόδειγμα ο συντελεστής βραχυχρόνιας ισορροπίας είναι στατιστικά σημαντικός (>1.96). Η τιμή που έχει ο συντελεστής στις εξισώσεις αντικατοπτρίζει την ταχύτητα προσαρμογής σε μία πιθανή μεταβολή ή διαταραχή. Παρατηρώντας την τιμή της F- statistic συμπεραίνουμε ότι παρουσιάζεται στατιστικά σημαντική στην εξίσωση του δείκτη χρέους. Κλείνοντας για το ελληνικό υπόδειγμα αποδεχόμαστε πέρα από την ύπαρξη μακροχρόνιας ισορροπίας και την ύπαρξη βραχυχρόνιας. 58

Πίνακας 6.21 Υπόδειγμα διόρθωσης λαθών για την Ιταλία Vector Error Correction Es tim ates Sample (adjusted): 1965 2015 Included obs ervations: 51 after adjus tm ents Standard errors in ( ) & t-statistics in [ ] Cointegrating Eq: CointEq1 IT_GDP(-1) 1.000000 IT_EXPORTS(-1) -3.201498 (0.66060) [-4.84631] IT_GGXWDG_GDP(-1) -6369.256 (3162.15) [-2.01422] C -84199.33 Error Correction: D(IT_GDP) D(IT_EXPOR... D(IT_GGXWD... CointEq1 0.056182 0.000233 7.12E-06 (0.04171) (0.02955) (4.6E-06) [ 1.34711] [ 0.00788] [ 1.55641] D(IT_GDP(-1)) 0.332978 0.042453-9.10E-05 (0.28246) (0.20010) (3.1E-05) [ 1.17886] [ 0.21216] [-2.93662] D(IT_GDP(-2)) -0.151614-0.037165 2.24E-05 (0.31229) (0.22123) (3.4E-05) [-0.48549] [-0.16799] [ 0.65439] D(IT_GDP(-3)) -0.112762-0.181500-3.41E-05 (0.30540) (0.21635) (3.4E-05) [-0.36923] [-0.83892] [-1.01661] D(IT_GDP(-4)) -0.128094 0.048735 5.97E-06 (0.32122) (0.22756) (3.5E-05) [-0.39877] [ 0.21416] [ 0.16932] D(IT_EXPORTS(-1)) 0.031523-0.065645 5.12E-05 (0.36453) (0.25824) (4.0E-05) [ 0.08647] [-0.25420] [ 1.28049] D(IT_EXPORTS(-2)) -0.000482-0.262412-1.84E-05 (0.35549) (0.25184) (3.9E-05) [-0.00136] [-1.04199] [-0.47208] D(IT_EXPORTS(-3)) 0.245581-0.058412 8.16E-06 (0.35388) (0.25069) (3.9E-05) [ 0.69397] [-0.23300] [ 0.21002] D(IT_EXPORTS(-4)) 0.302243-0.041526-4.94E-07 (0.36061) (0.25546) (4.0E-05) [ 0.83814] [-0.16255] [-0.01247] D(IT_GGXWDG_GDP(-1)... 2130.294 804.0539-0.182494 (1887.03) (1336.80) (0.20712) [ 1.12892] [ 0.60148] [-0.88109] D(IT_GGXWDG_GDP(-2)... 134.7326 155.2311 0.065166 (1790.96) (1268.74) (0.19658) [ 0.07523] [ 0.12235] [ 0.33150] D(IT_GGXWDG_GDP(-3)... -1397.420-831.7590 0.186137 (1709.07) (1210.73) (0.18759) [-0.81765] [-0.68699] [ 0.99225] D(IT_GGXWDG_GDP(-4)... 247.3851 1136.375 0.085791 (1672.71) (1184.97) (0.18360) [ 0.14790] [ 0.95899] [ 0.46727] C 20933.08 17014.92 4.046220 (18066.9) (12798.9) (1.98306) [ 1.15864] [ 1.32941] [ 2.04039] R-s quared 0.331069 0.186153 0.323831 Adj. R-s quared 0.096039-0.099793 0.086258 Sum s q. res ids 4.15E+10 2.08E+10 500.3363 S.E. equation 33502.50 23733.68 3.677309 F-s tatis tic 1.408624 0.651007 1.363080 Log likelihood -595.5709-577.9899-130.5940 Akaike AIC 23.90474 23.21529 5.670352 Schwarz SC 24.43504 23.74560 6.200657 Mean dependent 27036.16 11188.84 2.068771 S.D. dependent 35237.28 22631.30 3.846966 Determ inant res id covariance (dof adj.) 2.19E+18 Determ inant res id covariance 8.36E+17 Log likelihood -1269.428 Akaike inform ation criterion 51.54618 Schwarz criterion 53.25073 Στο ιταλικό υπόδειγμα διόρθωσης λαθών ο συντελεστής βραχυχρόνιας ισορροπίας δε δείχνει στατιστικά σημαντικός σε καμία από τις τρεις εξισώσεις. Οι τιμές t-student στις αγκύλες του CointEq1 είναι όλες μικρότερες του 1.96. Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγουμε μελετώντας τις τιμές της F-statistic, δηλαδή οι χρονολογικές σειρές της ιταλικής οικονομίας δε δείχνουν να παρουσιάζουν βραχυχρόνια ισορροπία. 59

Πίνακας 6.22 Υπόδειγμα διόρθωσης λαθών για την Ισπανία Vector Error Correction Es tim ates Sample (adjusted): 1963 2015 Included obs ervations: 53 after adjus tm ents Standard errors in ( ) & t-statistics in [ ] Cointegrating Eq: CointEq1 ES_GDP(-1) 1.000000 ES_EXPORTS(-1) -4.902701 (1.42116) [-3.44979] ES_GGXWDG_GDP(-1) 42072.17 (10313.7) [ 4.07927] C -1630565. Error Correction: D(ES_GDP) D(ES_EXPO... D(ES_GGXW... CointEq1 0.015598 0.011617-1.40E-06 (0.00442) (0.00263) (8.8E-07) [ 3.53003] [ 4.42150] [-1.59186] D(ES_GDP(-1)) 0.701513-0.039864-0.000124 (0.23091) (0.13730) (4.6E-05) [ 3.03799] [-0.29035] [-2.69556] D(ES_GDP(-2)) -0.414627-0.058562 3.72E-05 (0.23073) (0.13719) (4.6E-05) [-1.79702] [-0.42687] [ 0.80888] D(ES_EXPORTS(-1)) -0.791322 0.059595 0.000158 (0.29690) (0.17653) (5.9E-05) [-2.66531] [ 0.33759] [ 2.67005] D(ES_EXPORTS(-2)) -0.152136-0.420573 2.47E-05 (0.26866) (0.15975) (5.4E-05) [-0.56627] [-2.63277] [ 0.46180] D(ES_GGXWDG_GDP(-1... -2423.030-187.4849 0.461804 (1113.16) (661.872) (0.22205) [-2.17672] [-0.28326] [ 2.07971] D(ES_GGXWDG_GDP(-2... -672.0859-655.3632-0.027181 (1130.42) (672.136) (0.22550) [-0.59455] [-0.97505] [-0.12054] C 27563.16 14280.57 1.301081 (8041.13) (4781.17) (1.60404) [ 3.42777] [ 2.98684] [ 0.81113] R-s quared 0.595129 0.431972 0.580476 Adj. R-s quared 0.532149 0.343612 0.515216 Sum s q. res ids 1.06E+10 3.73E+09 420.1135 S.E. equation 15317.20 9107.444 3.055463 F-s tatis tic 9.449499 4.888783 8.894902 Log likelihood -581.6143-554.0605-130.0649 Akaike AIC 22.24960 21.20983 5.209997 Schwarz SC 22.54700 21.50723 5.507400 Mean dependent 21494.81 8275.637 1.580897 S.D. dependent 22393.69 11241.29 4.388368 Determ inant res id covariance (dof adj.) 5.17E+16 Determ inant res id covariance 3.16E+16 Log likelihood -1232.432 Akaike inform ation criterion 47.52575 Schwarz criterion 48.52949 Αντίθετα με το ιταλικό υπόδειγμα, το ισπανικό ECM παρουσιάζει τις χρονολογικές σειρές να βρίσκονται σε βραχυχρόνια ισορροπία. Οι τιμές διόρθωσης που αντιπροσωπεύει ο συντελεστής βραχυχρόνιας ισορροπίας είναι βέβαια πολύ μικρές, αλλά ταυτόχρονα δείχνουν στατιστικά σημαντικές με εξαίρεση τον συντελεστή στην εξίσωση του δείκτη χρέους. Η F-statistic επιβεβαιώνει το ίδιο συμπέρασμα και κρίνοντας και από την τιμή της R-squared, πέρα από βραχυχρόνια ισορροπία υπάρχει και πολύ καλή προσαρμογή στο υπόδειγμα. 60

Πίνακας 6.23 Υπόδειγμα διόρθωσης λαθών για την Πορτογαλία Vector Error Correction Es tim ates Sample (adjusted): 1966 2015 Included obs ervations: 50 after adjus tm ents Standard errors in ( ) & t-statistics in [ ] Cointegrating Eq: CointEq1 PT_GDP(-1) 1.000000 PT_EXPORTS(-1) -0.921196 (1.12949) [-0.81558] PT_GGXWDG_GDP(-1) 2714.205 (1165.17) [ 2.32945] C -262623.4 Error Correction: D(PT_GDP) D(PT_EXPO... D(PT_GGXW... CointEq1 0.028560 0.028550-8.96E-06 (0.01188) (0.00719) (1.4E-05) [ 2.40378] [ 3.96825] [-0.65969] D(PT_GDP(-1)) 0.347405-0.000269-0.000333 (0.18190) (0.11015) (0.00021) [ 1.90984] [-0.00245] [-1.60093] D(PT_GDP(-2)) -0.418605-0.073131 0.000338 (0.17865) (0.10818) (0.00020) [-2.34319] [-0.67603] [ 1.65437] D(PT_GDP(-3)) 0.121360 0.018941 0.000181 (0.19339) (0.11710) (0.00022) [ 0.62755] [ 0.16175] [ 0.81888] D(PT_GDP(-4)) -0.549834-0.233547-8.74E-05 (0.19335) (0.11708) (0.00022) [-2.84372] [-1.99475] [-0.39545] D(PT_GDP(-5)) -0.092786-0.031517 0.000114 (0.22124) (0.13397) (0.00025) [-0.41940] [-0.23526] [ 0.45026] D(PT_EXPORTS(-1)) -0.351174-0.159285 8.92E-05 (0.32897) (0.19920) (0.00038) [-1.06749] [-0.79961] [ 0.23724] D(PT_EXPORTS(-2)) -0.519426-0.616204-0.000109 (0.31355) (0.18986) (0.00036) [-1.65661] [-3.24550] [-0.30543] D(PT_EXPORTS(-3)) -0.705824-0.487810-0.000121 (0.34360) (0.20806) (0.00039) [-2.05421] [-2.34455] [-0.30739] D(PT_EXPORTS(-4)) -0.155193-0.187214 0.000656 (0.36229) (0.21938) (0.00041) [-0.42836] [-0.85337] [ 1.58350] D(PT_EXPORTS(-5)) -0.946135-0.329646 0.000601 (0.32766) (0.19841) (0.00037) [-2.88757] [-1.66145] [ 1.60555] D(PT_GGXWDG_GDP(-1... -316.5400-76.38259 0.308004 (202.246) (122.467) (0.23111) [-1.56513] [-0.62370] [ 1.33269] D(PT_GGXWDG_GDP(-2... -671.7756-294.4766 0.568757 (193.409) (117.116) (0.22102) [-3.47334] [-2.51440] [ 2.57338] D(PT_GGXWDG_GDP(-3... -299.4369-60.19269 0.011394 (200.251) (121.259) (0.22883) [-1.49531] [-0.49640] [ 0.04979] D(PT_GGXWDG_GDP(-4... -81.45168-53.07407 0.006251 (187.113) (113.303) (0.21382) [-0.43531] [-0.46842] [ 0.02923] D(PT_GGXWDG_GDP(-5... 53.60138 87.73016 0.031080 (182.059) (110.243) (0.20805) [ 0.29442] [ 0.79579] [ 0.14939] C 12509.58 6444.604-2.133848 (2939.21) (1779.80) (3.35875) [ 4.25610] [ 3.62098] [-0.63531] R-s quared 0.668010 0.578564 0.583913 Adj. R-s quared 0.507046 0.374231 0.382173 Sum s q. res ids 3.25E+08 1.19E+08 424.7962 S.E. equation 3139.686 1901.193 3.587842 F-s tatis tic 4.150043 2.831482 2.894392 Log likelihood -463.1530-438.0709-124.4366 Akaike AIC 19.20612 18.20284 5.657464 Schwarz SC 19.85621 18.85292 6.307551 Mean dependent 3464.394 1695.008 2.171917 S.D. dependent 4471.806 2403.363 4.564572 Determ inant res id covariance (dof adj.) 2.66E+14 Determ inant res id covariance 7.65E+13 Log likelihood -1012.042 Akaike inform ation criterion 42.64167 Schwarz criterion 44.70666 To ECM της Πορτογαλίας εμφανίζει στατιστικά σημαντικό το συντελεστή βραχυχρόνιας ισορροπίας στις δύο από τις τρεις εξισώσεις. Επίσης η προσαρμοστικότητα των χρονολογικών σειρών στις εξισώσεις είναι υψηλή από τον τιμή R-squared με αποτέλεσμα να οδηγούμαστε και εδώ στην παραδοχή βραχυχρόνιας ισορροπίας. Θυμίζουμε ότι το υπόδειγμα που επιλέχθηκε για την Πορτογαλία είχε πέντε υστερήσεις στις μεταβλητές, ενώ το ελληνικό δύο, το ιταλικό τέσσερις και το ισπανικό δύο, γι αυτό και στους πίνακες εμφανίζονται οι εκτιμήσεις και η σημαντικότητα όλων των παραμέτρων. 61

6.5 Συναρτήσεις δυναμικών αποκρίσεων 6.5.1 Εισαγωγή Στην ενότητα αυτή θα προσπαθήσουμε να αποτυπώσουμε τις αλλαγές που θα προκύψουν στις μεταβλητές από μία πιθανή διαταραχή του δείκτη χρέους. Για το σκοπό αυτό θα χρησιμοποιήσουμε τη μέθοδο Choleski και θα εμφανίσουμε με τη βοήθεια του λογισμικού τα ανάλογα γραφήματα απόκρισης. 6.5.2 Διαγράμματα δυναμικών αποκρίσεων Οι εκτιμήσεις των αποκρίσεων θα πραγματοποιηθούν στο VAR(2) υπόδειγμα για την Ελλάδα, στο VAR(4) υπόδειγμα για την Ιταλία, στο VAR(2) υπόδειγμα για την Ισπανία και στο VAR(5) για την Πορτογαλία. Η περίοδος μελέτης των αποκρίσεων θα είναι δέκα, περίοδος ασφαλής για να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα για τις επιπτώσεις του δείκτη χρέους. Ακολουθούν τα διαγράμματα αποκρίσεων του δείκτη χρέους, ένα για κάθε χώρα έρευνας. 6 Διάγραμμα 6.9: Δυναμική απόκριση δείκτη χρέους για την Ελλάδα Response of GR_GGXWDG_GDP to Cholesky One S.D. Innovations 4 2 0-2 -4-6 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 GR_GDP GR_EXPORTS GR_GGXWDG_GDP Η διαταραχή στο δείκτη χρέους παρουσιάζεται υψηλή την πρώτη περίοδο με αισθητή μείωση τη δεύτερη. Η πορεία της διαταραχής στη συνέχεια μέχρι και τη δέκατη περίοδο είναι ελαφρώς καθοδική. Αν συμβεί η ίδια διαταραχή στο ΑΕΠ της Ελλάδας, παρατηρούμε από το παραπάνω γράφημα ότι ο δείκτης χρέους θα 62

παρουσιάζει μείωση τις πρώτες τρεις περιόδους και στη συνέχεια σταδιακή και σημαντική άνοδο μέχρι και το τέλος της περιόδου. Τέλος, μια αντίστοιχη διαταραχή στις εξαγωγές οδηγεί τον δείκτη χρέους σε άνοδο τις πρώτες δύο περιόδους, ενώ στη συνέχεια και μέχρι το τέλος τον εμφανίζει με αντίστοιχη πορεία ανάλογη της δικής του διαταραχής. 3 Διάγραμμα 6.10: Δυναμική απόκριση δείκτη χρέους για την Ιταλία Response of IT_GGXWDG_GDP to Cholesky One S.D. Innovations 2 1 0-1 -2-3 -4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 IT_GDP IT_EXPORTS IT_GGXWDG_GDP Η αιφνίδια διαταραχή του ιταλικού δείκτη χρέους έχει παρόμοια πορεία με του ελληνικού με τη διαφορά της ενδιάμεσης ανόδου που παρατηρείται από την τρίτη στην τέταρτη περίοδο. Σε αντίστοιχη ίδια διαταραχή στο ΑΕΠ, ο δείκτης χρέους ακολουθεί καθοδική πορεία τις πρώτες δύο περιόδους, σταθερή τις επόμενες τρεις και έντονα ανοδική μέχρι τέλους της περιόδου μελέτης. Η διαταραχή στις εξαγωγές εμφανίζει σχεδόν στις πρώτες πέντε περιόδους μηδενική ώθηση στον δείκτη χρέους και καθοδική στις τελευταίες πέντε περιόδους. Συμπεραίνουμε δηλαδή και για την Ιταλία, ότι ο δείκτης χρέους επηρεάζει σε μικρό βαθμό τις εξαγωγές και σε πολύ μεγάλο το ΑΕΠ. 63

3 Διάγραμμα 6.11: Δυναμική απόκριση δείκτη χρέους για την Ισπανία Response of ES_GGXWDG_GDP to Cholesky One S.D. Innovations 2 1 0-1 -2-3 -4-5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ES_GDP ES_EXPORTS ES_GGXWDG_GDP Η αιφνίδια διαταραχή του ισπανικού δείκτη χρέους εμφανίζει στο γράφημα 6.11 μικρή αύξηση από την πρώτη στη δεύτερη περίοδο, σταθεροποίηση στις επόμενες δύο περιόδους και έκτοτε σημαντική μείωση. Μία αντίστοιχη διαταραχή στις εξαγωγές εμφανίζει ακριβώς την ίδια διακύμανση στον δείκτη χρέους. Το ΑΕΠ της ισπανικής οικονομίας στη διαταραχή του επηρεάζει τον δείκτη χρέους με μία μείωση στις πρώτες πέντε περιόδους και στη συνέχεια με μία μεγάλη αύξηση. Συνοψίζοντας για την ισπανική οικονομία, μια πιθανή διαταραχή στον δείκτη χρέους έχει ανάλογα αποτελέσματα στις εξαγωγές, ενώ στο ΑΕΠ αντιστρόφως ανάλογα. 6 Διάγραμμα 6.12: Δυναμική απόκριση δείκτη χρέους για την Πορτογαλία Response of PT_GGXWDG_GDP to Cholesky One S.D. Innovations 4 2 0-2 -4-6 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 PT_GDP PT_EXPORTS PT_GGXWDG_GDP Η διαταραχή του δείκτη χρέους για την Πορτογαλία παρουσιάζεται διαφορετική των άλλων χωρών. Παρατηρούμε άνοδο έως το πρώτο μισό των δέκα περιόδων και στη 64

συνέχεια απότομη μείωση. Μία ταυτόσημη διαταραχή στις εξαγωγές εμφανίζει τον δείκτη χρέους να ακολουθεί αντίστροφη πορεία, δηλαδή πτωτική μέχρι το πρώτο μισό και στη συνέχεια έντονα ανοδική. Σχεδόν παρόμοια αποτελέσματα με τις εξαγωγές φέρνει και η αιφνίδια διαταραχή στο ΑΕΠ. Συμπερασματικά, διαταραχές στις εξαγωγές και στο ΑΕΠ λειτουργούν αντίστροφα ως προς τον δείκτη χρέους στην πορτογαλική οικονομία. 6.6 Αιτιότητα κατά Granger 6.6.1 Εισαγωγή Το τελευταίο στάδιο των εμπειρικών ελέγχων αναφέρεται στον έλεγχο ύπαρξης αιτιακής σχέσης μεταξύ των χρονολογικών σειρών των χωρών έρευνας. Η ύπαρξη αιτιότητας κατά Granger θα μας αποδείξει ποιες χρονολογικές σειρές έχουν πραγματική συσχέτιση μεταξύ τους. Ο έλεγχος αιτιότητας θα πραγματοποιηθεί στα VAR υποδείγματα της ενότητας 6.4.1. 6.6.2 Έλεγχος αιτιότητας κατά Granger Στην ενότητα αυτή παραθέτουμε τους πίνακες αποτελεσμάτων ελέγχου αιτιότητας για κάθε χώρα έρευνας. Με τη βοήθεια των πιθανοτήτων και των υποθέσεων της ενότητας 4.6 θα εξάγουμε τα ανάλογα συμπεράσματα. 65

Πίνακας 6.24: Αποτελέσματα ελέγχου αιτιότητας στο VAR(2) υπόδειγμα Ελλάδας VAR Granger Caus ality/block Exogeneity Wald Tes ts Sample: 1960 2015 Included obs ervations: 54 Dependent variable: GR_GDP Excluded Chi-s q df Prob. GR_EXPORT... 1.207698 2 0.5467 GR_GGXWD... 2.795423 2 0.2472 All 3.173666 4 0.5292 Dependent variable: GR_EXPORTS Excluded Chi-s q df Prob. GR_GDP 5.923209 2 0.0517 GR_GGXWD... 9.797832 2 0.0075 All 12.93535 4 0.0116 Dependent variable: GR_GGXWDG_GDP Excluded Chi-s q df Prob. GR_GDP 8.126539 2 0.0172 GR_EXPORT... 0.065164 2 0.9679 All 12.21513 4 0.0158 Με βάση των παραπάνω πίνακα προκύπτει για την Ελλάδα ότι υπάρχει αιτιότητα κατά Granger από το δείκτη χρέους προς τις εξαγωγές (Prob.=0.0075) και από το ΑΕΠ προς το δείκτη χρέους (Prob.=0.0172). Επίσης προκύπτει αιτιότητα από το ΑΕΠ προς τις εξαγωγές (Prob.=0.0517), οριακά βέβαια πάνω από το 5%. Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις δεν προκύπτει αιτιότητα λόγω των τιμών των πιθανοτήτων που ξεπερνούν κατά πολύ το 0.05 ή 5%. 66

Πίνακας 6.25: Αποτελέσματα ελέγχου αιτιότητας στο VAR(4) υπόδειγμα Ιταλίας VAR Granger Caus ality/block Exogeneity Wald Tes ts Sample: 1960 2015 Included obs ervations: 52 Dependent variable: IT_GDP Excluded Chi-s q df Prob. IT_EXPORTS 4.008508 4 0.4049 IT_GGXWDG... 5.722152 4 0.2209 All 10.73595 8 0.2171 Dependent variable: IT_EXPORTS Excluded Chi-s q df Prob. IT_GDP 3.346791 4 0.5016 IT_GGXWDG... 7.932747 4 0.0941 All 14.22712 8 0.0760 Dependent variable: IT_GGXWDG_GDP Excluded Chi-s q df Prob. IT_GDP 14.84087 4 0.0050 IT_EXPORTS 4.768388 4 0.3119 All 17.47858 8 0.0255 Στις χρονολογικές σειρές της Ιταλίας παρατηρούμε αιτιακή σχέση μόνο στο ΑΕΠ ως προς το δείκτη χρέους (Prob.=0.0050). Επίσης χαλαρή αιτιότητα συγκρινόμενη με το 10% παρατηρούμε από το δείκτη χρέους προς τις εξαγωγές. Πίνακας 6.26: Αποτελέσματα ελέγχου αιτιότητας στο VAR(2) υπόδειγμα Ισπανίας VAR Granger Caus ality/block Exogeneity Wald Tes ts Sample: 1960 2015 Included obs ervations: 54 Dependent variable: ES_GDP Excluded Chi-s q df Prob. ES_EXPORT... 5.379027 2 0.0679 ES_GGXWD... 15.99699 2 0.0003 All 19.27018 4 0.0007 Dependent variable: ES_EXPORTS Excluded Chi-s q df Prob. ES_GDP 0.512639 2 0.7739 ES_GGXWD... 9.713535 2 0.0078 All 12.16591 4 0.0162 Dependent variable: ES_GGXWDG_GDP Excluded Chi-s q df Prob. ES_GDP 13.78362 2 0.0010 ES_EXPORT... 10.71878 2 0.0047 All 25.43253 4 0.0000 67

Τα αποτελέσματα ελέγχου αιτιότητας των ισπανικών μεταβλητών παρουσιάζουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Ο δείκτης χρέους αιτιάζει το ΑΕΠ της χώρας (Prob.=0.0003), o δείκτης χρέους αιτιάζει τις εξαγωγές (Prob.=0.0078), το ΑΕΠ αιτιάζει τον δείκτη χρέους (Prob.=0.0010) και οι εξαγωγές αιτιάζουν τον δείκτη χρέους (Prob.=0.0047). Επίσης με χαλαρή αιτιακή σχέση οι εξαγωγές αιτιάζουν το ΑΕΠ (Prob.= 0.0679). Προκύπτει δηλαδή αμφίδρομη σχέση αιτιότητας μεταξύ των εξαγωγών και του δείκτη χρέους, καθώς και μεταξύ του δείκτη χρέους και του ΑΕΠ. Πίνακας 6.27: Αποτελέσματα ελέγχου αιτιότητας στο VAR(5) υπόδειγμα Πορτογαλίας VAR Granger Caus ality/block Exogeneity Wald Tes ts Sample: 1960 2015 Included obs ervations: 51 Dependent variable: PT_GDP Excluded Chi-s q df Prob. PT_EXPORT... 7.132296 5 0.2110 PT_GGXWD... 6.968991 5 0.2230 All 18.94166 10 0.0410 Dependent variable: PT_EXPORTS Excluded Chi-s q df Prob. PT_GDP 5.574619 5 0.3498 PT_GGXWD... 7.437258 5 0.1901 All 20.03234 10 0.0289 Dependent variable: PT_GGXWDG_GDP Excluded Chi-s q df Prob. PT_GDP 8.785501 5 0.1179 PT_EXPORT... 8.797747 5 0.1174 All 20.46840 10 0.0251 Στην περίπτωση της Πορτογαλίας τα αποτελέσματα δεν έδειξαν μεμονωμένη αιτιακή σχέση μεταξύ των μεταβλητών, καθώς όλες οι πιθανότητες ξεπερνούν το 5%. Αν εξετάσουμε την αιτιακή σχέση στο επίπεδο του 10%, ή έστω πολύ κοντά σε αυτό, εμφανίζεται χαλαρή αιτιακή σχέση από το ΑΕΠ και τις εξαγωγές προς τον δείκτη χρέους. Επίσης όταν η αιτιότητα μελετάται κατά ζεύγη ανεξάρτητων μεταβλητών προς την εξαρτημένη, όλα τα ζεύγη εμφανίζουν αιτιακή σχέση με πιθανότητες μικρότερες του 5%. Τα αποτελέσματα των πινάκων 6.23 έως 6.27, ως προς τον έλεγχο αιτιότητας, θα αναπαρασταθούν συγκεντρωτικά στον ακόλουθο πίνακα διαγραμμάτων. Κάθε βέλος από μία χρονολογική σειρά προς μία άλλη υποδηλώνει αιτιακή σχέση κατά 68

Granger. Με συνεχόμενη γραμμή αναπαριστούμε την ισχυρή αιτιακή σχέση μεταξύ των μεταβλητών και με διακεκομμένη γραμμή την χαλαρή. Πίνακας 6.28 Διαγραμματική απεικόνιση αιτιότητας κατά Granger στις χώρες έρευνας Ελλάδα Ιταλία GDP EXPORT GDP EXPORT S S GGXWDG_GD GGXWDG_GD P P Ισπανία Πορτογαλία GDP EXPORT GDP EXPORT S S GGXWDG_GD GGXWDG_GD P P Κλείνοντας την ενότητα αυτή, αξίζει να αναφερθεί πως όπως και στην περίπτωση της Πορτογαλίας, οι μεταβλητές σχεδόν στο σύνολο ως ζευγάρι αιτιάζουν κατά Granger τη μεταβλητή που παίζει το ρόλο της εξαρτημένης και αυτό είναι πολύ σημαντικό κι ας μην διατυπώνεται στη διαγραμματική απεικόνιση του πίνακα 6.28. 69

Κεφάλαιο 7: Συμπεράσματα Οι χώρες του νότου μαστίζονται από μία πρωτοφανή κρίση χρέους και γίνονται αντικείμενο μελέτης από πολλούς ερευνητές. Αντικείμενο της έρευνας ήταν η μελέτη των επιπτώσεων του χρέους στις εξαγωγές και στο ακαθάριστο εγχώριο προϊόν στις χώρες Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία και Πορτογαλία, για την περίοδο 1960-2015. Η παρουσίαση των χρονολογικών σειρών του ΑΕΠ, των εξαγωγών και του δείκτη χρέους μας βοήθησε να κατανοήσουμε ότι με το ξέσπασμα της κρίσης χρέους στην ευρωζώνη οι χώρες του νότου παρουσίασαν παρόμοια αρνητικά συμπτώματα, ανάλογα βέβαια και με τα οικονομικά τους μεγέθη. Η Ελλάδα ήταν αυτή που είδε το δείκτη χρέους να έχει την υψηλότερη τιμή, αλλά κοινός τόπος είναι ότι ο δείκτης σημείωσε ιστορικά υψηλά σε όλες τις χώρες. Με τη βοήθεια των κορελογραμμάτων παρατηρήσαμε ότι οι χρονολογικές σειρές στερούνται στασιμότητας, κάτι το οποίο διαψεύσθηκε με τον έλεγχο μοναδιαίας ρίζας των Dickey-Fuller και των Phillips-Perron, όπου διαπιστώθηκε από ισχνή έως ισχυρή στασιμότητα σχεδόν στο σύνολο των χρονολογικών σειρών στις πρώτες τους διαφορές. Η ύπαρξη μακροχρόνιας ισορροπίας ανάμεσα στις τρεις χρονολογικές σειρές μας εξετάσθηκε και με τη μέθοδο των Engle-Granger αλλά και με τη μέθοδο Johansen, που βασίζεται στα υποδείγματα VAR. Η πρώτη μέθοδος απέκλεισε την ύπαρξη μακροχρόνιας ισορροπίας. Η δεύτερη μέθοδος μας οδήγησε συνολικά σε οκτώ VAR υποδείγματα για τις τέσσερις χώρες τα οποία ελέγχθηκαν για τη στασιμότητα τους αρχικά και στη συνέχεια για συνολοκληρωμένα διανύσματα. Τα αποτελέσματα ήταν ενθαρρυντικά και αποτύπωσαν ύπαρξη μακροχρόνιας ισορροπίας για τις χρονολογικές σειρές όλων των χωρών. Με γνωστά VAR υποδείγματα και ύπαρξη συνολοκληρωμένων διανυσμάτων προχωρήσαμε στη δημιουργία υποδειγμάτων διόρθωσης λάθους. Κύριος στόχος μας ήταν η εξακρίβωση βραχυχρόνιας ισορροπίας μεταξύ των χρονολογικών σειρών μας. Οι μεταβλητές μας, με εξαίρεση της ιταλικής οικονομίας, έδειξαν στις περισσότερες εξισώσεις ότι σχετίζονται και ισορροπούν μεταξύ τους και βραχυχρόνια. Η αιτιότητα μεταξύ των μεταβλητών εξετάσθηκε για τις μεταβλητές των χωρών αρχικά με συναρτήσεις δυναμικών αποκρίσεων. Για την Ελλάδα διαταραχές στην ανάπτυξη και στις εξαγωγές εμφανίζουν αντίθετα αποτελέσματα στο δείκτη χρέους απ 70

ότι η αντίστοιχη διαταραχή στον ίδιο τον δείκτη. Στην Ιταλία και στην Ισπανία οι διαταραχές του χρέους και των εξαγωγών εμφανίζουν ανάλογη πορεία, σε αντίθεση με την ανάπτυξη που επιτυγχάνει αντίθετα αποτελέσματα στον δείκτη χρέους. Η περίπτωση μελέτης των δυναμικών αποκρίσεων του δείκτη χρέους για την Πορτογαλία εμφανίζει παρόμοια αποτελέσματα με την Ελλάδα. Συμπερασματικά, το μέγεθος των οικονομιών παίζει πολύ σπουδαίο ρόλο στη μελέτη μελλοντικών αποκρίσεων των χρονολογικών σειρών, γι αυτό και τα κοινά αποτελέσματα Ελλάδας και Πορτογαλίας και Ιταλίας και Ισπανίας. Η αιτιότητα κατά Granger εμφάνισε αιτιότητα μεταξύ ανάπτυξης και εξαγωγών στην περίπτωση της Ελλάδας και της Ισπανίας. Το ΑΕΠ της Ελλάδας αιτιάζει τις εξαγωγές, ενώ οι εξαγωγές της Ισπανίας αιτιάζουν το ΑΕΠ της, χωρίς να υπάρχει αμφίδρομη σχέση σε καμία περίπτωση. Αυτό που παρατηρήθηκε έντονα, με εξαίρεση ίσως την Πορτογαλία, είναι η αιτιότητα από την ανάπτυξη προς το δείκτη χρέους. Στην περίπτωση της Ισπανίας μάλιστα αυτή η αιτιότητα είναι αμφίδρομη. Ο δείκτης χρέους της Ελλάδας και της Ιταλίας αιτιάζει τις αντίστοιχες εξαγωγές, ενώ ο ισπανικός δείκτης χρέους έχει αμφίδρομη αιτιακή σχέση με τις εξαγωγές. Οι μεταβλητές της Πορτογαλίας παρουσίασαν οριακά χαλαρή αιτιακή σχέση από το ΑΕΠ και τις εξαγωγές προς τον δείκτη χρέους. Στην ανάλυση του VAR υποδείγματος της Πορτογαλίας δεν παρατηρήθηκε ισχυρή αιτιότητα αλλά όπως επισημάναμε στα αποτελέσματα αν εξετάσουμε την αιτιότητα στο επίπεδο 10% ή ελεγχθεί ο συνδυασμός δύο μεταβλητών προς μία άλλη παρουσιάζεται αιτιότητα σχεδόν στο σύνολο των περιπτώσεων. Τα εμπειρικά αποτελέσματα της ανάλυσης των χρονολογικών σειρών με τη χρήση VAR υποδειγμάτων εμφάνισαν αποτελέσματα τα οποία θα επιτρέψουν ερευνητές στο μέλλον να κάνουν ακόμα και προβλέψεις. Επίσης, η χρήση της χρονολογικής σειράς της διαφοράς εισαγωγών εξαγωγών ίσως αποτύπωνε καλύτερα την επιρροή της στο δείκτη χρέους και την ανάπτυξη, αλλά αφήνεται για μελλοντική έρευνα. 71

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α Πίνακας Α.1 Δεδομένα χρονολογικών σειρών ΑΕΠ, εξαγωγών και δείκτη χρέους για την Ελλάδα Exports of goods and GDP(constant 2010 services (constant 2010 Year US$) Millions US$) Millions GGXWDG_GDP 1960 56488.15221 1900.406047 11.57945946 1961 62786.31986 2176.429899 12.53428571 1962 63749.15995 2393.318509 15.03727273 1963 70210.81003 2552.651041 22.575 1964 76009.05761 2594.764684 21.4379562 1965 83148.33061 2923.432501 16.51428571 1966 88219.41969 3929.788633 18.97869822 1967 93055.11175 4128.608518 21.14918033 1968 99256.40606 4087.369435 23.0284264 1969 109082.5224 4683.284936 25.78272727 1970 117755.9673 5262.236625 24.69496124 1971 126989.4212 6231.412696 24.97202797 1972 139891.7383 7688.031136 26.52242424 1973 151212.3074 9948.412052 21.98271028 1974 141476.8953 9959.874945 22.50769231 1975 150484.4586 10987.73587 24.07976391 1976 160795.5002 12561.08246 24.12 1977 165524.4985 13354.18093 23.65 1978 177519.8328 14963.26314 23.12 1979 183346.1761 17777.09998 22.51883817 1980 184587.67 19745.24081 22.52622259 1981 181719.6921 21405.20635 26.68141527 1982 179661.4486 17881.03008 29.30988745 1983 177723.58 16835.63073 33.59068824 1984 181296.8554 18678.22752 40.06060075 1985 185846.6026 19020.24927 46.62126706 1986 186808.6563 22224.96231 47.1419595 72

Exports of goods and GDP(constant 2010 services (constant 2010 Year US$) Millions US$) Millions GGXWDG_GDP 1987 182588.9037 23544.50957 52.41272191 1988 190418.0633 23044.69496 57.06911579 1989 197653.9498 23492.44247 59.82138563 1990 197653.9498 22677.54344 73.15453282 1991 203781.2222 23612.60486 74.68279226 1992 205207.6907 25978.86331 79.96771072 1993 201924.3677 25304.2305 100.2884767 1994 205962.855 27172.70335 98.29561309 1995 210287.4978 27987.62133 98.98994241 1996 216306.197 29130.76876 101.3354426 1997 226005.7976 35860.81786 99.45167027 1998 234808.5082 37479.71578 97.4246186 1999 242023.2266 46641.58393 98.90648708 2000 251509.9823 56988.15744 104.9346181 2001 261901.3991 57056.65151 107.0810939 2002 272175.4553 52877.47821 104.8629337 2003 287946.7472 52489.26716 101.45608 2004 302519.7106 62226.34821 102.8701811 2005 304332.2335 64304.38184 107.3920157 2006 321534.4112 67656.40359 103.573822 2007 332060.6339 74840.3993 103.102774 2008 330947.6578 77439.45873 109.4156783 2009 316714.4805 63098.18545 126.7448028 2010 299361.5766 66165.50971 146.2498507 2011 272022.3981 66183.48731 172.0961798 2012 252163.4194 66960.02757 159.5646535 2013 243989.7312 67971.78958 177.6771311 2014 244850.6471 73240.58661 180.062965 2015 244314.0638 75700.91853 176.938241 73

Πίνακας Α.2 Δεδομένα χρονολογικών σειρών ΑΕΠ, εξαγωγών και δείκτη χρέους για την Ιταλία Exports of goods and GDP(constant 2010 services (constant 2010 Year US$) Millions US$) Millions GGXWDG_GDP 1960 545555.4542 34280.4813 31.42701729 1961 590330.5319 39335.81262 30.01542373 1962 626952.5747 43412.69748 28.95835689 1963 662122.9086 46227.7863 27.17348785 1964 680647.1364 51221.96664 27.20520618 1965 702890.8462 61456.99496 28.38660412 1966 744957.417 68330.62612 33.44075992 1967 798435.023 73227.71276 33.26466366 1968 850689.0394 83384.20244 35.82505319 1969 902564.5674 93186.67992 36.52866088 1970 950117.9554 98613.91365 37.1067818 1971 967392.1258 105952.9856 41.95215523 1972 1003093.594 114925.098 47.70015003 1973 1074572.663 121808.7704 50.63775621 1974 1133675.676 130512.1457 50.17151851 1975 1109980.007 132707.0434 56.63960665 1976 1189070.358 148572.2722 56.20795344 1977 1219516.514 164382.2061 55.22492982 1978 1259030.554 182230.3115 59.44614135 1979 1334058.192 196438.4685 58.24607351 1980 1379816.606 180017.1658 56.08437918 1981 1391465.399 192327.2256 58.45985191 1982 1397220.301 189814.6089 63.14254178 1983 1413556.649 197027.7997 69.40341737 1984 1459155.9 212203.3499 74.90109556 1985 1499984.333 219789.0673 80.90156778 1986 1542883.463 223489.9503 85.11784085 1987 1592131.696 232684.3144 89.11438593 74

Exports of goods and GDP(constant 2010 services (constant 2010 Year US$) Millions US$) Millions GGXWDG_GDP 1988 1658911.706 244757.1053 90.83449734 1989 1715121.996 265627.547 93.31213202 1990 1749180.459 282085.3905 95.22290178 1991 1776090.683 276592.6482 98.59034545 1992 1790908.172 296747.1272 105.4908375 1993 1775635.204 323371.6404 115.6618374 1994 1813829.537 354502.6429 117.8651216 1995 1866191.834 399109.1484 108.6892477 1996 1890197.9 405718.2891 117.7118547 1997 1924889.936 426191.2354 113.4264454 1998 1955997.566 437828.641 110.8077051 1999 1986508.212 433628.8074 109.6587599 2000 2060209.812 485341.6685 105.1095245 2001 2096720.561 498321.8618 104.7298001 2002 2101931.882 484402.0109 101.9229243 2003 2105112.608 478106.3862 100.4849393 2004 2138414.142 507565.5269 100.0891282 2005 2158721.909 524704.0666 101.9404911 2006 2202038.556 567872.2824 102.5570917 2007 2234493.775 602940.9856 99.7758631 2008 2211022.534 584300.3285 102.3902921 2009 2089813.086 478830.4469 112.5194452 2010 2125058.27 535264.1229 115.3779242 2011 2137311.88 563022.5563 116.4989517 2012 2077060.65 576107.0823 123.3386807 2013 2041165.774 580144.3362 129.0043865 2014 2043485.998 595916.0026 132.5284776 2015 2059491.479 621852.6471 132.7125495 75

Πίνακας Α.3 Δεδομένα χρονολογικών σειρών ΑΕΠ, εξαγωγών και δείκτη χρέους για την Ισπανία Exports of goods and GDP(constant 2010 services (constant 2010 Year US$) Millions US$) Millions GGXWDG_GDP 1960 224147.5036 11060.92978 20.51590574 1961 250683.5963 11940.96365 17.72380952 1962 275635.2328 13464.9603 15.47242826 1963 302086.5649 13981.92423 14.23 1964 318122.8611 17476.65784 12.45 1965 338015.5128 18658.49446 11.00316655 1966 362508.3207 21552.6576 10.94674907 1967 378242.4086 20557.54524 10.95483498 1968 403195.1364 24342.14105 11.02800196 1969 439107.7899 28179.0775 11.3182391 1970 457949.6107 33245.7921 11.53731366 1971 479241.8565 37967.22953 10.53490068 1972 518298.8498 43054.72769 10.72424825 1973 558666.3757 47360.79806 9.919521739 1974 590056.6425 46887.16017 8.40504508 1975 593255.9492 46698.90039 7.250304088 1976 612855.889 49034.21896 13.00387061 1977 630252.2587 54967.39233 15.32795816 1978 639472.8705 60848.27119 14.32819874 1979 639738.5491 64256.37212 15.38877466 1980 653868.6344 65731.07425 17.21435627 1981 653002.4636 73153.16532 22.19211498 1982 661141.8895 77224.62 24.51924355 1983 672844.8662 84648.50858 29.62634446 1984 684853.0446 94838.82941 36.15770247 1985 700751.4688 95471.56763 41.01850466 1986 723549.1685 95694.46403 42.23025463 1987 763685.3281 100733.0015 42.07147975 76

Exports of goods and GDP(constant 2010 services (constant 2010 Year US$) Millions US$) Millions GGXWDG_GDP 1988 802589.9348 104577.9647 38.64551773 1989 841331.1942 106075.3253 40.01838204 1990 873145.2368 111052.746 41.45833191 1991 895375.5196 120211.2721 42.01989828 1992 903695.487 129236.7793 44.29759764 1993 894373.9424 139364.1858 54.77080599 1994 915688.6204 162595.7444 57.23163286 1995 940938.6794 177882.1243 61.81619185 1996 966105.3929 195559.2175 65.85563411 1997 1001750.953 224103.2134 64.56844409 1998 1044886.133 242110.0883 62.62310482 1999 1091748.243 261490.3914 60.91346303 2000 1149491.825 288904.6532 57.95856774 2001 1195483.789 299522.5641 54.16272415 2002 1229910.878 303616.3601 51.26805007 2003 1269115.167 313997.1989 47.64012187 2004 1309304.827 327348.7219 45.26107346 2005 1358051.593 333147.0522 42.28384521 2006 1414738.284 349587.1329 38.90658559 2007 1468058.289 378443.693 35.51035948 2008 1484441.419 375237.2614 39.39872425 2009 1431390.273 333875.4856 52.7045727 2010 1431587.612 365338.513 60.06578652 2011 1417270.584 392396.5046 69.46199495 2012 1375747.228 396573.7394 85.41084294 2013 1352278.427 413563.4563 93.67467875 2014 1370926.323 431112.0803 99.28709171 2015 1414860.131 452073.7462 99.25994904 77

Πίνακας Α.4 Δεδομένα χρονολογικών σειρών ΑΕΠ, εξαγωγών και δείκτη χρέους για την Πορτογαλία Exports of goods and GDP(constant 2010 services (constant 2010 Year US$) Millions US$) Millions GGXWDG_GDP 1960 39913.31551 4689.569979 16.44024133 1961 42122.479 4591.869525 17.13724017 1962 44908.64837 5471.163919 18.72382531 1963 47546.4486 5503.731607 20.82258902 1964 50546.98486 7726.391215 21.93169189 1965 54322.33336 8581.258632 20.38096155 1966 56537.54892 9981.747137 20.24715141 1967 60803.01442 10339.491 18.48684531 1968 66199.59158 9988.909918 17.17268286 1969 67603.51357 10277.43742 16.81112004 1970 76130.07576 9900.446696 16.4672133 1971 81178.75782 10879.06578 15.72483088 1972 87685.80033 12897.08431 14.50653165 1973 97507.19849 13435.92388 13.58296367 1974 98621.56962 11325.27405 13.50382514 1975 94333.86756 9559.727114 19.16675013 1976 100843.1224 9559.727114 24.52593821 1977 106492.9565 10123.69685 26.87566078 1978 109491.762 11044.25899 29.89132662 1979 115665.9339 14685.13811 33.51854133 1980 120974.2369 15010.50205 29.55192545 1981 122931.7253 14343.59103 37.41166685 1982 125556.779 15013.26612 40.91721801 1983 125339.4238 17055.84729 44.44516679 1984 122983.0682 19040.32 48.79458625 1985 126435.7435 20309.53264 56.53308106 1986 131671.3917 21681.57374 56.89171381 1987 140073.8617 24112.73442 54.46159106 78

Exports of goods and GDP(constant 2010 services (constant 2010 Year US$) Millions US$) Millions GGXWDG_GDP 1988 150564.1447 26085.93521 54.0748256 1989 160261.4375 29269.58301 52.69018901 1990 166592.603 32046.71899 53.32176497 1991 173869.7118 32419.11311 55.6933032 1992 175763.9814 33468.6836 50.02287019 1993 172172.6364 32373.11346 54.62645258 1994 173833.8239 35088.78158 57.39302932 1995 181278.7447 38189.93071 59.09653334 1996 187617.4904 40444.67368 58.20750618 1997 195921.8351 43418.29756 54.34130301 1998 205309.9617 46896.35247 50.27247648 1999 213292.8511 48593.5795 49.43225008 2000 221371.3051 52695.04669 48.35860216 2001 225673.2226 53882.42673 51.06803515 2002 227408.1925 55541.46278 53.67992413 2003 225283.7334 57371.39343 55.70016046 2004 229364.934 59932.39724 57.4594654 2005 231123.67 60223.6558 62.532946 2006 234713.1437 67674.08664 61.61880043 2007 240562.1997 72623.0353 68.43908259 2008 241041.5734 72388.73415 71.66633322 2009 233863.104 65000.18611 83.60940109 2010 238303.4434 71188.98796 96.18331854 2011 233949.99 76197.70167 111.3896788 2012 224525.8839 78792.66849 126.2098901 2013 221988.3915 84296.91813 129.0008442 2014 223970.956 87952.39134 130.1653949 2015 227542.0369 93331.67689 128.9768223 Πηγή: The World Bank(WDI, 2017), IMF (Historical Public Debt Database, 2016) 79

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β B.1 Αποτελέσματα τεστ των Dickey-Fuller (ADF) Πίνακας B.1.1 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GDP χωρίς σταθερά και τάση στα επίπεδα 80

Πίνακας B.1.2 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GDP με σταθερά, χωρίς τάση στα επίπεδα 81

Πίνακας B.1.3 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GDP με σταθερά και τάση στα επίπεδα 82

Πίνακας B.1.4 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής EXPORTS χωρίς σταθερά και τάση στα επίπεδα 83

Πίνακας B.1.5 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής EXPORTS με σταθερά, χωρίς τάση στα επίπεδα 84

Πίνακας B.1.6 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής EXPORTS με σταθερά και τάση στα επίπεδα 85

Πίνακας B.1.7 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GGXWDG_GDP χωρίς σταθερά και τάση στα επίπεδα 86

Πίνακας B.1.8 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GGXWDG_GDP με σταθερά, χωρίς τάση στα επίπεδα 87

Πίνακας B.1.9 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GGXWDG_GDP με σταθερά και τάση στα επίπεδα 88

Πίνακας B.1.10 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GDP χωρίς σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές 89

Πίνακας B.1.11 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GDP με σταθερά, χωρίς τάση στις πρώτες διαφορές 90

Πίνακας B.1.12 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GDP με σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές 91

Πίνακας B.1.13 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής EXPORTS χωρίς σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές 92

Πίνακας B.1.14 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής EXPORTS με σταθερά, χωρίς τάση στις πρώτες διαφορές 93

Πίνακας B.1.15 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής EXPORTS με σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές 94

Πίνακας B.1.16 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GGXWDG_GDP χωρίς σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές 95

Πίνακας B.1.17 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GGXWDG_GDP με σταθερά, χωρίς τάση στις πρώτες διαφορές 96

Πίνακας B.1.18 Αποτελέσματα τεστ Dickey-Fuller (ADF) της μεταβλητής GGXWDG_GDP με σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές 97

B.2 Αποτελέσματα τεστ των Phillips-Perron Πίνακας B.2.1 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής GDP χωρίς σταθερά και τάση στα επίπεδα 98

Πίνακας B.2.2 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής GDP με σταθερά, χωρίς τάση στα επίπεδα 99

Πίνακας B.2.3 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής GDP με σταθερά και τάση στα επίπεδα 100

Πίνακας B.2.4 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής EXPORTS χωρίς σταθερά και τάση στα επίπεδα 101

Πίνακας B.2.5 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής EXPORTS με σταθερά, χωρίς τάση στα επίπεδα 102

Πίνακας B.2.6 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής EXPORTS με σταθερά και τάση στα επίπεδα 103

Πίνακας B.2.7 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής GGXWDG_GDP χωρίς σταθερά και τάση στα επίπεδα 104

Πίνακας B.2.8 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής GGXWDG_GDP με σταθερά, χωρίς τάση στα επίπεδα 105

Πίνακας B.2.9 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής GGXWDG_GDP με σταθερά και τάση στα επίπεδα 106

Πίνακας B.2.10 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής GDP χωρίς σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές 107

Πίνακας B.2.11 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής GDP με σταθερά, χωρίς τάση στις πρώτες διαφορές 108

Πίνακας B.2.12 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής GDP με σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές 109

Πίνακας B.2.13 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής EXPORTS χωρίς σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές 110

Πίνακας B.2.14 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής EXPORTS με σταθερά, χωρίς τάση στις πρώτες διαφορές 111

Πίνακας B.2.15 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής EXPORTS με σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές 112

Πίνακας B.2.16 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής GGXWDG_GDP χωρίς σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές 113

Πίνακας B.2.17 Αποτελέσματα Phillips-Perron της μεταβλητής GGXWDG_GDP με σταθερά, χωρίς τάση στις πρώτες διαφορές 114

Πίνακας B.2.18 Αποτελέσματα τεστ Phillips-Perron της μεταβλητής GGXWDG_GDP με σταθερά και τάση στις πρώτες διαφορές 115