ΓΤΝΑΜΔΙ ΠΟΤ ΓΙΑΜΟΡΦΩΝΟΤΝ ΣΗΝ ΔΠΙΦΑΝΔΙΑ ΣΗ ΓΗ: ΔΝΓΟΓΔΝΔΙ ΚΑΙ ΔΞΩΓΔΝΔΙ

Γεωγξαθία Α γπκλαζίνπ αρηλίδεο πκεώλ ΓΤΝΑΜΔΙ ΠΟΤ ΓΙΑΜΟΡΦΩΝΟΤΝ ΣΗΝ ΔΠΙΦΑΝΔΙΑ ΣΗ ΓΗ: ΔΝΓΟΓΔΝΔΙ ΚΑΙ ΔΞΩΓΔΝΔΙ Α. Γπλάκεηο ζην εζωηεξηθό ηεο Γεο (ελδνγελείο) Η επηθάλεηα ηεο Γεο αιιάδεη δηαξθώο θαη κε αξγό ξπζκό. Κάπνηεο από ηηο αιιαγέο νθείινληαη ζε δπλάκεηο πνπ μεθηλνύλ από ην εζσηεξηθό ηεο Γεο θαη νλνκάδνληαη ελδνγελείο. Η θίλεζε ησλ ιηζνζθαηξηθώλ πιαθώλ είλαη ππεύζπλε γηα ηνπο ζεηζκνύο, ηα εθαίζηεηα, ηε δεκηνπξγία ησλ βνπλώλ, ησλ επείξσλ θαη ησλ σθεαλώλ. Οη εμωγελείο δπλάκεηο είλαη δπλάκεηο πνπ αλαπηύζζνληαη πάλσ ζηελ επηθά λεηα ηεο Γεο, όπσο ε δύλακε ηνπ αλέκνπ θαη ηνπ λεξνύ θαη νη δπλάκεηο πνπ νθείινληαη ζε κεηαβνιέο ηεο ζεξκνθξαζίαο. Οη εμσγελείο δπλάκεηο κπνξνύλ λα δηαβξώζνπλ θαη λα απνζαζξώζνπλ ηα πεηξώκαηα θαη λα πξνθαιέζνπλ ηελ απόζεζε ησλ ηξηκκάησλ ηνπο ζε άιιεο πεξηνρέο (π.ρ. δέιηα πνηακώλ). Ελώ δειαδή νη ελδνγελείο δπλάκεηο «αγξηεύνπλ» ην αλάγιπθν, ην θάλνπλ πην έληνλν, νη εμσγελείο ην θζείξνπλ θαη ην θάλνπλ πην νκαιό. εηζκόο είλαη ε δόλεζε ηνπ εδάθνπο πνπ νθείιεηαη ζηε ζξαύζε ησλ πεηξσκάησλ. Σεηζκνί κπνξνύλ λα δεκηνπξγεζνύλ εμαηηίαο ηεο θίλεζεο ησλ ιηζνζθαηξηθώλ πιαθώλ. Μπνξεί επίζεο λα πξνεγνύληαη ή λα ζπλνδεύνπλ ηηο εθξήμεηο εθαηζηείσλ. Η δεκηνπξγία ησλ εθαηζηείσλ νθείιεηαη ζηηο θηλήζεηο ησλ ιηζνζθαηξηθώλ πιαθώλ. Τα εθαίζηεηα ζπλήζσο ζπγθεληξώλνληαη ζηα όξηα ησλ ιηζνζθαηξηθώλ πιαθώλ. Όηαν δύο λιθοζθαιπικέρ πλάκερ απομακπύνονηαι, ηόηε ην κάγκα αλεβαίλεη από ην άλνηγκα πνπ δεκηνπξγείηαη θαηά ηελ απνκάθξπλζε ηνπο. Έηζη ζρεκαηίδνληαη νξνζεηξέο ελεξγώλ ππνζαιάζζησλ εθαηζηείσλ (κεζνωθεάληεο ξάρεο) θαη δεκηνπξγείηαη λένο σθεάληνο θινηόο. Όηαν δύο λιθοζθαιπικέρ πλάκερ ζςγκπούονηαι, ηόηε ζρεκαηίδνληαη βνπλά θαη εθαίζηεηα πνπ δεκηνπξγνύλ νξνζεηξέο κε κνξθή ηόμνπ. Οη κεγάιεο λεζησηηθέο αιπζίδεο ζρεκαηίδνληαη, όηαλ ζπγθξνύνληαη δύν ιηζνζθαηξηθέο πιάθεο ζηα βάζε ησλ σθεαλώλ. Τν κάγκα* βγαίλεη θαη ςύρεηαη, 1

θαηαζθεπάδνληαο κηα ζεηξά λεζηώλ, όπσο είλαη ηα λεζηά ηνπ Σνινκώληα θαη ην λεζησηηθό ηόμν ηνπ λνηίνπ Αηγαίνπ. Β. Γπλάκεηο ζηελ επηθάλεηα ηεο Γεο (εμωγελείο) Οη αιιαγέο ζηελ επηθάλεηα ηεο Γεο κπνξεί λα νθείινληαη θαη ζε εμσγελείο παξάγνληεο, δειαδή ζε δπλάκεηο πνπ αλαπηύζζνληαη ζηελ επηθάλεηα ηεο Γεο. Τέηνηνη είλαη ν άλεκνο, ην λεξό θαη ε δηαθνξά ζεξκνθξαζίαο. Απνζάζξωζε: απνζύλζεζε ησλ ζπζηαηηθώλ ησλ πεηξσκάησλ. Γηάβξωζε: κεηαθνξά ηνπ πιηθνύ ηεο απνζάζξσζεο ησλ πεηξσκάησλ. Απόζεζε: ζπζζώξεπζε ησλ πιηθώλ ηεο δηάβξσζεο. Αλαιπηηθόηεξα α) ζεηζκνί από ηελ απόηνκε κεηαθίλεζε πεηξσκάησλ πνπ ζπληξίβνληαη. β) ζρεκαηηζκόο νξνζεηξώλ από ηελ θάκςε ησλ πεηξσκάησλ. Όηαλ απηό ζπκβαίλεη ζηα βάζε ησλ σθεαλώλ θαη ε κηα πιάθα βπζίδεηαη θάησ αηό ηελ άιιε, βγαίλεη κάγκα, ην νπνίν όπσο ςύρεηαη κπνξεί λα ζρεκαηίζεη εθαηζηεηαθά λεζηά, γ) εθαίζηεηα, από βαζηά ξήγκαηα πνπ δεκηνπξγνύληαη: Όηαλ δύν ιηζνζθαηξηθέο πιάθεο απνκαθξύλνληαη ε κία από ηελ άιιε, από ην άλνηγκα ζηνλ θινηό, ζηα βάζε ησλ σθεαλώλ, βγαίλεη κάγκα πνπ ζρεκαηίδεη ηηο κεζνσθεάληεο ξάρεο, ππνζαιάζζηεο νξνζεηξέο εθαηζηείσλ. Αλ ζην κέζν κηαο ιηζνζθαηξηθήο πιάθαο δεκηνπξγεζεί εθαίζηεην, κπνξεί λα ζρεκαηηζηεί εθαηζηεηαθό λεζί (π.ρ. Φαβάε). Οη πεξηνρέο όπνπ δεκηνπξγνύληαη ηέηνηα εθαίζηεηα ραξαθηεξίδνληαη σο ζεξκέο θειίδεο. 1. Πνηεο δπλάκεηο επηδξνύλ ζηε κνξθή ηεο επηθάλεηαο ηεο Γεο; Η επηθάλεηα ηεο Γεο αιιάδεη ζπλερώο. Όκσο ζπλήζσο ν άλζξσπνο δύζθνια αληηιακβάλεηαη απηέο ηηο αιιαγέο, επεηδή γίλνληαη κε πνιύ αξγό ξπζκό (ζπλήζσο δηαξθνύλ εθαηνκκύξηα ρξόληα). Οη δπλάκεηο νη νπνίεο δηακνξθώλνπλ ηελ επηθάλεηα ηεο Γεο δηαθξίλνληαη ζε: α) ελδνγελείο δπλάκεηο, πνπ πξνέξρνληαη από ην εζσηεξηθό ηεο Γεο, όπσο ε θίλεζε ησλ ιηζνζθαηξηθώλ πιαθώλ. β) εμωγελείο δπλάκεηο, πνπ αλαπηύζζνληαη πάλσ ζηελ επηθάλεηα ηεο Γεο, όπσο ε δύλακε ηνπ αλέκνπ. 2. Πώο εμεγείηαη ε θίλεζε ηωλ ιηζνζθαηξηθώλ πιαθώλ θαη πνηα είλαη ηα απν ηειέζκαηα ηεο θίλεζήο ηνπο; Γηα ηελ θίλεζε ησλ ιηζνζθαηξηθώλ πιαθώλ ππάξρεη ε εμήο ζεσξία: ην κάγκα πνπ βξίζθεηαη πξνο ην θέληξν ηεο Γεο δεζηαίλεηαη πεξηζζόηεξν από απηό πνπ βξίζθεηαη πξνο ηνλ θινηό. Έηζη αξρίδεη λα αλεβαίλεη (όπσο πεξίπνπ γίλεηαη κε ηνλ αέξα θαη ηνπο αλέκνπο, ελώ ην πην ςπρξό (ζηα όξηα κε ηε ιηζόζθαηξα) θηλείηαη πξνο ην εζσηεξηθό ηεο Γεο. Ωο ζπλέπεηα, δεκηνπξγνύληαη ζηνλ καλ- 2

δύα ξεύκαηα ηα νπνία παξαζύξνπλ ηηο ιηζνζθαηξηθέο πιάθεο πνπ «πιένπλ» πάλσ ζην κάγκα. Καζώο νη ιηζνζθαηξηθέο πιάθεο θηλνύληαη, κπνξεί: α) λα ζπγθξνύνληαη κεηαμύ ηνπο. Τόηε ε κία βπζίδεηαη θάησ από ηελ άιιε, πξνο ηνλ καλδύα. Λόγσ ηεο κεγάιεο ζεξκνθξαζίαο, ηα πιηθά ηεο βπζηζκέλεο άθξεο ηεο ιηώλνπλ θαη γίλνληαη κάγκα. Έηζη ράλνληαη ηκήκαηα ηνπ θινηνύ, ελώ από ηα εθαίζηεηα πνπ δεκηνπξγνύληαη αλαβιύδεη κάγκα κε ηε κνξθή ιάβαο. β) λα απνκαθξύλνληαη ε κία από ηελ άιιε. Τόηε ζην θελό πνπ δεκηνπξγείηαη αλάκεζα ηνπο αλαβιύδεη κάγκα, ην νπνίν, θαζώο πήδεη, δεκηνπξγεί λέα ηκήκαηα θινηνύ ζηα βάζε ησλ σθεαλώλ, γ) λα αθνινπζνύλ παξάιιειε ή αληηπαξάιιειε πνξεία ρσξίο λα επεξεάδεηαη ηδηαίηεξα ν θινηόο. Β. Γπλάκεηο ζηελ επηθάλεηα ηεο Γεο (εμωγελείο) Οη αιιαγέο ζηελ επηθάλεηα ηεο Γεο κπνξεί λα νθείινληαη θαη ζε εμσγελείο παξάγνληεο, δειαδή ζε δπλάκεηο πνπ αλαπηύζζνληαη ζηελ επηθάλεηα ηεο Γεο. Τέηνηνη είλαη ν άλεκνο, ην λεξό θαη ε δηαθνξά ζεξκνθξαζίαο. Απνζάζξωζε: απνζύλζεζε ησλ ζπζηαηηθώλ ησλ πεηξσκάησλ. Γηάβξωζε: κεηαθνξά ηνπ πιηθνύ ηεο απνζάζξσζεο ησλ πεηξσκάησλ. Απόζεζε: ζπζζώξεπζε ησλ πιηθώλ ηεο δηάβξσζεο. 3. Πώο γελληνύληαη νη νξνζεηξέο; Όηαλ δύν ιηζνζθαηξηθέο πιάθεο πιεζηάδνπλ ε κία ζηελ άιιε ή ζπγθξνύνληαη κεηαμύ ηνπο, αλαπηύζζνληαη ηεξάζηηεο δπλάκεηο πνπ ζπκπηέδνπλ κεγάια ζηξώκαηα πεηξσκάησλ, ηα νπνία ιπγίδνπλ, δεκηνπξγνύλ πηπρώζεηο θαη αλπςώλνληαη. Οη επηζηήκνλεο πηζηεύνπλ όηη κάιινλ έηζη ζρεκαηίζηεθαλ νη πεξηζζόηεξεο νξνζεηξέο. Απηή είλαη, γηα παξάδεηγκα, ε ηζηνξία ησλ Άιπεσλ, πνπ ζρεκαηίζηεθαλ από ηε ζύγθξνπζε ηεο Επξαζηαηηθήο Πιάθαο κε ην βόξεην ηκήκα ηεο Αθξηθαληθήο (αιπηθόο νξνγελεηηθόο θύθινο). 4. Πώο γελληνύληαη νη κεγάιεο λεζηωηηθέο αιπζίδεο; Όηαλ ζπγθιίλνπλ δπν ιηζνζθαηξηθέο πιάθεο ζηα βάζε ησλ σθεαλώλ, ζρεκαηίδνληαη κεγάιεο λεζησηηθέο αιπζίδεο (ή λεζησηηθά ηόμα). Καζώο ε κία σθεάληα πιάθα βπζίδεηαη θάησ από ηελ άιιε, βγαίλεη κάγκα πνπ ςύρεηαη, ζρεκαηίδνληαο κηα ζεηξά εθαηζηεηαθώλ λεζηώλ ζαλ ράληξεο. Τέηνηα είλαη ηα λεζηά ηνπ Σνινκσληα (Εηξεληθόο Ωθεαλόο) θαη ην λεζησηηθό ηόμν ηνπ Αηγαίνπ (Κσο, Νίζπξνο, Σαληνξίλε, Μήινο, Μέζαλα, Σνπζάθη). 5. Πώο γελληνύληαη ηα εθαίζηεηα; 3

Τα εθαίζηεηα δεκηνπξγνύληαη από ηηο θηλήζεηο ησλ ιηζνζθαηξηθώλ πιαθώλ. Γη' απηό ζπλήζσο είλαη ζπγθεληξσκέλα ζε δώλεο θαηά κήθνο ησλ νξίσλ των ιηζνζθαηξηθώλ πιαθώλ. Όηαλ δύν πιάθεο απνκαθξύλνληαη κεηαμύ ηνπο, δεκηνπξγείηαη έλα άλνηγ κα ζηνλ θινηό ηεο Γεο, από ην νπνίν βγαίλνπλ: α) ιησκέλα πεηξώκαηα (κάγκα κε ηε κνξθή ιάβαο) θαη β) αέξηα από ηα βαζύηεξα ζηξώκαηα. Καζώο ην κάγκα ςύρεηαη, δεκηνπξγεί κεγάιεο νξνζεηξέο από ελεξγά ππνζαιάζζηα εθαίζηεηα (κεζνσθεάληεο ξάρεο) θαη λέα ηκήκαηα σθεάληνπ θινηνύ. Όηαλ δύν πιάθεο ζπγθιίλνπλ (π.ρ. θαζώο κία σθεάληα βπζίδεηαη θάησ από κηα επεηξσηηθή), δεκηνπξγνύληαη βνπλά θαη εθαίζηεηα πνπ ζρεκαηίδνπλ νξνζεηξέο ζε κνξθή ηόμνπ. Όηαλ ηα εθαίζηεηα είλαη ζε έμαξζε, από ην εζσηεξηθό ηνπο εθιύνληαη αέξηα, ζηάρηε θαη ιάβα. 6. Με ηη ζρεηίδνληαη νη εμωγελείο δπλάκεηο θαη πνηα είλαη ηα απνηειέζκαηα ηνπο; Οη εμσγελείο δπλάκεηο ζρεηίδνληαη κε ηνλ άλεκν, ην λεξό θαη ηηο κεηαβνιέο ηεο ζεξκνθξαζίαο ζηελ επηθάλεηα ηεο Γεο θαη πξνθαινύλ απνζάζξσζε, δηάβξσζε θαη απόζεζε πιηθώλ. Αζθήζεηο Σε καθεμία από ηιρ επόμενερ επωηήζειο να επιλέξεηε ηη ζωζηή απάνηηζη. 1.Η θίλεζε ησλ ιηζνζθαηξηθώλ πιαθώλ έρεη σο απνηέιεζκα: α) λα αλεβαίλεη ην κάγκα από ηνλ καλδύα. β) λα δεκηνπξγνύληαη νξνζεηξέο, εθαίζηεηα θαη ζεηζκνί, γ) λα βπζίδνληαη ηκήκαηα ηνπο θαη λα γίλνληαη κάγκα. δ) νη πεξηνρέο ζην θέληξν ηνπο λα παξακέλνπλ ζηαζεξέο. 2. Με ηνλ αληαγσληζκό κεηαμύ ελδνγελώλ θαη εμσγελώλ δπλάκεσλ: α) δηακνξθώλεηαη ζπλερώο ην αλάγιπθν. β) κεηά από εθαηνκκύξηα ρξόληα ην αλάγιπθν ζα είλαη ίδην. γ) αλπςώλνληαη λέεο νξνζεηξέο. δ) ηξνπνπνηείηαη ε θνίηε ησλ πνηακώλ. 3.Τα εθαίζηεηα είλαη ζρεκαηηζκνί ηνπ εδάθνπο πνπ: α) ειεπζεξώλνπλ ιάβα ζηελ επηθάλεηα ηεο Γεο. β) εληνπίδνληαη ζηηο αθηέο ηνπ Εηξεληθνύ. γ) όηαλ εθξήγλπληαη, ειεπζεξώλνπλ δειεηεξηώδε αέξηα θαη πξνθαινύλ ηα ηζνπλάκη. 4

δ) νη άλζξσπνη ηνπο απνθεύγνπλ. 4. Πνην από ηα αθόινπζα δελ έρεη ζρέζε κε ηα εθαίζηεηα; α) επίθεληξν β) ιάβα γ) θξαηήξαο δ) καλδύαο ε) εθαηζηεηαθή ηέθξα 5. Αλάκεζα ζε δύν επηθαλεηαθνύο ζεηζκνύο κε ην ίδην κέγεζνο, από ηνπο νπνίνπο ν πξώηνο ζπκβαίλεη θνληά ζε θαηνηθεκέλε πεξηνρή θαη ν δεύηεξνο ζε εξεκηθή πεξηνρή πνπ βξίζθεηαη ζε κεγάιε απόζηαζε από θαηνηθεκέλεο πεξηνρέο, πνηνο λνκίδεηε όηη ζα πξνθαιέζεη ηηο κεγαιύηεξεο θαηαζηξνθέο; α) Ο ζεηζκόο πνπ ζπκβαίλεη θνληά ζε θαηνηθεκέλε πεξηνρή. β) Ο ζεηζκόο πνπ ζπκβαίλεη ζε κεγάιε απόζηαζε από θαηνηθεκέλεο πεξηνρέο. γ) Καη νη δύν ζα έρνπλ ηηο ίδηεο επηπηώζεηο. δ) Καλέλαο από ηνπο δύν δελ ζα έρεη επηπηώζεηο. ε) Κακία από ηηο πξνηεηλόκελεο απαληήζεηο. 6. Αλάκεζα ζε δύν ζεηζκνύο κε ην ίδην κέγεζνο θαη ην ίδην επίθεληξν, πνπ ζπκβαίλνπλ ν πξώηνο θνληά ζηελ επηθάλεηα θαη ν δεύηεξνο ζε βάζνο 100 ρικ., πνηνο λνκίδεηε όηη κπνξεί λα είλαη ν θαηαζηξεπηηθόηεξνο ζηελ πεξηνρή ηνπ επηθέληξνπ; α) Ο επηθαλεηαθόο ζεηζκόο. β) Ο ζεηζκόο βάζνπο. γ) Καη νη δύν ζα έρνπλ ηηο ίδηεο επηπηώζεηο. δ) Καλέλαο από ηνπο δύν δελ ζα έρεη επίπησζε. ε) Κακία από ηηο πξνηεηλόκελεο απαληήζεηο. 7 Πνηα από ηηο επόκελεο πόιεηο έρεη κεγαιύηεξε πηζαλόηεηα εκθάληζεο ζεηζκνύ; α) Τόθην β)νέαυόξθε γ) Λνλδίλν δ) Σίδλεϋ ε) Κηλζάζα 8.Η Ειιάδα έρεη πνιινύο ζεηζκνύο επεηδή: α) βξίζθεηαη ζηα όξηα ησλ ιηζνζθαηξηθώλ πιαθώλ. β) έρεη πνιιά βνπλά. γ) έρεη πνιιά εθαίζηεηα. δ) γεηηνλεύεη κε δπν επείξνπο (Αθξηθή θαη Αζία). 5

ε) έρεη πινύζην αλάγιπθν. 9. Πνηα από ηηο παξαθάησ ρώξεο είρε ηε κεγαιύηεξε ζεηζκηθή δξαζηεξηόηεηα θαηά ηελ πεξίνδν 1975 έσο ζήκεξα; α) Ειιάδα β)πνισλία γ) Σνπεδία δ)ιζιαλδία ε)γεξκαλία 10. Σε πνηα από ηηο παξαθάησ πεξηνρέο δελ είλαη πηζαλό λα ζπκβεί ζεηζκόο; α) Σην θέληξν ησλ ιηζνζθαηξηθώλ πιαθώλ. β) Κνληά ζηα ξήγκαηα. γ) Σηα όξηα ησλ ιηζνζθαηξηθώλ πιαθώλ. δ) Σηηο κεζνσθεάληεο ξάρεο. ε) Σε ελεξγά εθαίζηεηα. 11. Ηθαίζηεηα κπνξνύλ λα δεκηνπξγεζνύλ: α) όπνπ ζπγθιίλνπλ δύν ιηζνζθαηξηθέο πιάθεο. β) ζην κέζν κηαο ιηζνζθαηξηθήο πιάθαο, γ) όηαλ απνθιίλνπλ δπν ιηζνζθαηξηθέο πιάθεο. δ) ζε όιεο ηηο πξνεγνύκελεο πεξηπηώζεηο. 6