4 Nutrición: aparato. circulatorio e aparato excretor. Contidos

4 Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor O aparato circulatorio está formado por un líquido circulante, que é o sangue, unha bomba impulsora, o corazón, e unha extensísima rede de vasos sanguíneos; deste xeito conséguese facerlles chegar a todas as nosas células os nutrientes e o osíxeno que necesitan para vivir. O aparato circulatorio tamén lles permite ás células desfacerse das substancias tóxicas que xeran como consecuencia da súa actividade conducíndoas aos órganos encargados de eliminalas. O dióxido de carbono, por exemplo, transpórtase aos pulmóns e expúlsase na expiración. Outras substancias tóxicas que producen as células, tales como a urea, ao non ser gases, non poden eliminarse polos pulmóns e son enviadas ata os riles que as concentran e expulsan do corpo disoltas nos ouriños. A función que levan a cabo os riles denomínase excreción, e o aparato do que forman parte recibe o nome de aparato excretor. Contidos 1. O aparato circulatorio e a nutrición 2. O sistema sanguíneo 2.1. O sangue 2.2. O corazón 2.3. Os vasos sanguíneos 2.4. A circulación sanguínea 3. O sistema linfático 3.1. A formación da linfa 3.2. A linfa regresa ao sangue 3.3. Os ganglios linfáticos 4. Enfermidades do aparato circulatorio 4.1. Cando as arterias se bloquean! 5. O aparato excretor e a nutrición 5.1. As partes do aparato excretor 5.2. Os riles e os nefróns 5.3. A formación dos ouriños 6. As enfermidades do aparato excretor

Que sabes de...? 1. Cal cres que é o tamaño aproximado do corazón humano? 2. Que nome reciben as catro cámaras en que se divide o corazón? 3. Sabes por que o sangue é de cor vermella? 4. Cal é a arteria máis importante do noso corpo? 5. Saberías sinalar en que parte do corpo se atopan os riles? 6. Indica se as seguintes frases son verdadeiras ou falsas: a) O sangue coagula grazas á acción das plaquetas. b) Os glóbulos vermellos son as células responsables da defensa do organismo. c) Os capilares son vasos sanguíneos moi finos. d) En repouso, o corazón latexa unhas 120 veces cada minuto. e) Os riles son os órganos encargados de fabricar os ouriños. Unha web Competencias básicas 1. Comunicación lingüística. 2. Matemática. 3. Coñecemento e interacción co mundo físico. 5. Social e cidadá. 6. Cultural e artística. recursostic.educacion.es/ciencias/biosfera Web do Ministerio de Educación que contén unidades didácticas multimedia interactivas. www.texasheartinstitute.org/hic/projhesp/index. cfm O Instituto do Corazón de Texas, no Proxecto Corazón, ofrece material didáctico multimedia interactivo en castelán e adaptado aos diferentes niveis da ensinanza secundaria. «O corazón é o primeiro que vive na estrutura do animal e o último que morre. Nel ten o seu comezo e o seu remate a vida.» Juan Luis Vives (1492-1540) Humanista e filósofo español.

4 Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor 1. O aparato circulatorio e a nutrición Ten en conta O soro sanguíneo é equivalente ao plasma, pero sen as proteínas que participan na coagulación, coma o fibrinóxeno (figura 4.1). Soro (plasma-fibrinóxeno) O circulatorio é un dos catro aparatos que interveñen no proceso da nutrición. A súa función consiste en facerlles chegar ás células os nutrientes e o osíxeno que necesitan para realizar as súas funcións vitais. Así mesmo, ocúpase de recoller as substancias de refugallo que as células producen e de conducilas aos órganos encargados da súa eliminación. Nos seres humanos o aparato circulatorio ten dous compoñentes: O sistema sanguíneo: formado polo sangue, os vasos sanguíneos e o corazón. O sistema linfático: formado pola linfa, os vasos linfáticos e os ganglios linfáticos. 2. O sistema sanguíneo Sangue É o líquido encargado do transporte de substancias. Sangue coagulado (células sanguíneas + fibrinóxeno) Sistema sanguíneo Vasos sanguíneos Son os condutos por onde circula o sangue. Figura 4.1. O soro é o plasma sen fibrinóxeno 2.1 O sangue Corazón É o órgano que bombea o sangue. O sangue é un líquido espeso, viscoso, de cor vermella, que circula polos vasos sanguíneos. Está formado por unha parte líquida chamada plasma, na que hai células en suspensión: os glóbulos vermellos, os glóbulos brancos e tamén hai plaquetas (figura 4.2). Vaso sanguíneo Glóbulo branco Plaqueta Glóbulo vermello 90% auga 7% proteínas Figura 4.2. Compoñentes do sangue Plasma 3% outras substancias como: glicosa, CO 2, sales minerais, hormonas, etcétera. Figura 4.3. Composición do plasma. Plasma O plasma é un líquido transparente de cor amarela clara no que flotan as células sanguíneas. Está composto por un 90 % de auga e un 7 % de proteínas das que as máis importantes son o fibrinóxeno (relacionado coa coagulación) e os anticorpos (relacionados coa defensa ante infeccións). O 3 % restante do plasma está formado por unha mestura de diferentes moléculas, como nutrientes, gases, sales minerais, hormonas, etc. (figura 4.3). 74

Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor 4 Glóbulos vermellos Os glóbulos vermellos ou eritrocitos son unhas células con forma de disco aplanado na parte central, sen núcleo. A súa función é o transporte de osíxeno desde os pulmóns a todos os órganos e tecidos do corpo. Son as células máis abundantes do sangue, en 1 mm 3 hai entre 4,5 e 5 millóns de glóbulos vermellos. Os eritrocitos son de cor vermella porque o seu citoplasma contén hemoglobina, a proteína encargada do transporte do osíxeno, que é desta cor. Glóbulos brancos Os glóbulos brancos ou leucocitos son células sanguíneas con núcleo e cun tamaño algo maior ao dos glóbulos vermellos. A súa misión é a defensa do organismo fronte ás infeccións. En 1 mm 3 de sangue hai, por termo medio, 7 000 glóbulos brancos. Durante as infeccións esta cantidade aumenta xa que os leucocitos se multiplican para combater os microorganismos. Existen diferentes tipos de leucocitos especializados en diferentes funcións: os linfocitos, por exemplo, fabrican os anticorpos (as proteínas que nos defenden dos microbios) ou os monocitos, que destrúen os microorganismos engulíndoos ou, o que é o mesmo, fagocitándoos (figura 4.4). Bacterias Ten en conta A cantidade de sangue que ten unha persoa depende do seu tamaño. Así, un neno ou unha nena dun ano teñen só 1 litro de sangue. Non obstante, un adulto de 70 kg posúe entre 5 e 6 litros de sangue. Sabías que... As células sanguíneas fórmanse no interior dos ósos, na denominada medula ósea vermella, desde onde pasan ao sangue. A medula ósea vermella é un dos tecidos maiores e máis activos do corpo humano. Figura 4.4. Un leucocito fagocita unha bacteria. Plaquetas As plaquetas, tamén chamadas trombocitos, son moito máis pequenas ca os eritrocitos ou os leucocitos e non teñen núcleo. En realidade non son células completas senón fragmentos de células. A súa misión é a coagulación do sangue (figura 4.5). En 1 mm 3 de sangue hai entre 250 000 e 500 000 plaquetas. Se o número de plaquetas é inferior prodúcense problemas na coagulación. Fibras de proteínas Bordo da ferida Cando se produce unha ferida e os vasos sanguíneos resultan danados, as plaquetas liberan substancias que desencadean a formación dun coágulo. O coágulo está formado por fibras dunha proteína do plasma, o fibrinóxeno, que forman unha malla, e as células sanguíneas que quedan atrapadas nela. A súa función é taponar a ferida para impedir, por un lado, que saia o sangue e, por outro, que entren microorganismos. Plaquetas Vaso sanguíneo Glóbulos vermellos Figura 4.5. As plaquetas e a coagulación. Glóbulos brancos 75

4 Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor As funcións do sangue As principais funcións do sangue están relacionadas co transporte de substancias, a defensa do organismo e o mantemento da temperatura corporal (táboa 4.1). Transporte Defensa Temperatura O sangue transporta, entre outras substancias: Osíxeno, desde os pulmóns ás células, e dióxido de carbono, desde as células aos pulmóns. Nutrientes, desde o intestino a todas as células. Produtos de refugallo, desde as células que os producen ata os riles. Hormonas, desde as glándulas aos tecidos onde actúan. Táboa 4.1. O sangue deféndenos dos microorganismos mediante os glóbulos brancos. Protéxenos cando se produce unha ferida coa formación de coágulos que evitan a perda de sangue e a infección. Actividades resoltas O sangue unifica a temperatura do noso organismo, xa que conduce a calor desde os órganos que a producen, coma os músculos e o fígado. Actúa, ademais, coma un líquido refrixerante ao distribuír a calor por todo o corpo e permitir a súa rápida disipación. 1. No reconto de células sanguíneas dun rapaz de 15 anos obtéñense os seguintes valores: Eritrocitos: 4,8 10 6 /mm 3. Leucocitos: 40000/mm 3. Trombocitos: 251 000/mm 3. Que podemos dicir respecto ao seu estado de saúde? A cantidade de eritrocitos está comprendida entre 4,5 10 6 e 5 10 6 /mm 3. Polo tanto, é normal. A cantidade de leucocitos é moi superior ao normal, que está arredor de 7000/mm 3. A cantidade de trombocitos é algo baixa pero tamén pode considerarse dentro da normalidade, que oscila entre 250000 e 500000/mm 3. Como os leucocitos son as células sanguíneas responsables da defensa fronte ás infeccións, deducimos que este rapaz padece algún tipo de enfermidade infecciosa. Os leucocitos multiplicáronse para combater o axente responsable da enfermidade. Actividades 1. Se en 1 mm 3 hai 5 millóns de eritrocitos, cantos eritrocitos haberá nun litro de sangue? E en 5 litros? 2 2. Une cada tipo de célula sanguínea coa afirmación que corresponda. 1. Eritrocitos a) Tamén reciben o nome de plaquetas. 2. Linfocitos b) Destrúen microorganismos fagocitándoos. 3. Monocitos c) Conteñen hemoglobina. 4. Trombocitos d) A súa función é fabricar anticorpos. 3. Explica tres funcións que realice o sangue no noso organismo. 76

Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor 4 2.2 O corazón O corazón é un órgano oco, do tamaño aproximado dun puño, formado por un tecido muscular específico chamado miocardio ou tecido muscular cardíaco. Está constituído por catro compartimentos ou cámaras, dúas superiores chamadas aurículas e dúas inferiores ou ventrículos. As paredes das aurículas son finas. Non obstante, as paredes dos ventrículos, especialmente as do ventrículo esquerdo, son grosas e musculosas (figura 4.6). Vea cava superior Aurícula dereita Vea cava inferior Arteria aorta Vea cava Arteria pulmonar superior Veas pulmonares Aurícula esquerda Válvula sigmoide (arteria pulmonar) Aurícula dereita Arteria pulmonar Veas pulmonares Aurícula esquerda Válvula sigmoide (arteria aorta) Válvula mitral Válvula tricúspide Ventrículo Vea cava inferior esquerdo Ventrículo esquerdo Ventrículo dereito Músculo cardíaco Figura 4.6. Partes do corazón e sentido de circulación do sangue. As aurículas están conectadas cos ventrículos por uns orificios provistos dunha válvula: A válvula tricúspide entre a aurícula dereita e o ventrículo dereito. A válvula mitral ou bicúspide entre a aurícula esquerda e o ventrículo esquerdo. O lado dereito e o lado esquerdo do corazón están totalmente separados por un groso tabique, de forma que o sangue que circula polo lado dereito nunca se mestura co que circula polo lado esquerdo. O sangue entra no corazón polas aurículas e sae polos ventrículos A aurícula dereita recibe o sangue das veas cavas, que levan de volta ao corazón o sangue procedente de todo o corpo. Da aurícula dereita o sangue pasa ao ventrículo dereito, de onde sae pola arteria pulmonar e se dirixe aos pulmóns. A aurícula esquerda recibe o sangue das veas pulmonares que transportan o sangue procedente dos pulmóns. Da aurícula esquerda pasa ao ventrículo esquerdo, de onde sae pola arteria aorta para dirixirse a todos os órganos do corpo. Á saída das arterias pulmonar e aorta hai unhas válvulas, chamadas válvulas sigmoides, que controlan a saída do sangue dos ventrículos. 77

4 Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor O latexo cardíaco O corazón está feito dun material, o tecido muscular cardíaco ou miocardio, que se contrae e relaxa ritmicamente, é dicir, latexa de forma continua. A contracción do corazón chámase sístole, e a súa relaxación chámase diástole. Na sístole os ventrículos contráense e expulsan o sangue cara ás arterias. As válvulas mitral e tricúspide péchanse para impedir o retroceso do sangue cara ás aurículas e as válvulas sigmoides ábrense para deixar saír o sangue. Na diástole os ventrículos reláxanse, as válvulas mitral e tricúspide ábrense e deixan pasar o sangue das aurículas. As válvulas sigmoides péchanse para impedir que o sangue saia dos ventrículos. As válvulas teñen un papel moi importante no mantemento do sentido da circulación no interior do corazón (figura 4.7). (a) Válvulas sigmoides abertas Válvulas sigmoides pechadas Figura 4.7. Sístole (a). Diástole (b). Válvula tricúspide pechada Válvula mitral pechada Válvula tricúspide aberta Válvula mitral aberta O ciclo sístole-diástole acontece en algo menos dun segundo de forma que, cando estamos en repouso, o noso corazón latexa unhas 70 veces cada minuto, pero, cando realizamos esforzos intensos ou cando nos asustamos, pode chegar a latexar unhas 200 veces por minuto. A práctica regular de exercicio físico desenvolve e fortalece o corazón e fai que o latexo sexa máis eficiente. Actividades 4. Une cada termo coa afirmación que lle corresponda. 1. Aurícula dereita a) Impulsa o sangue cara aos pulmóns. 2. Aurícula esquerda b) Recibe o sangue das veas cavas. 3. Ventrículo dereito c) Está unido á arteria aorta. 4. Ventrículo esquerdo d) Recibe o sangue das veas pulmonares. 5. Se un corazón bombea cada día uns 2 000 litros de sangue, que volume de sangue bombeará nun mes? E nun ano? E en 75 anos? 2 6. Durante a sístole, como están as válvulas mitral e tricúspide, abertas ou pechadas? E durante a diástole? Por que? 7. Por que cres que aumenta o latexo cardíaco cando unha persoa realiza un exercicio físico intenso? 78

Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor 4 2.3 Os vasos sanguíneos Os vasos sanguíneos son os condutos por onde circula o sangue. Existen tres tipos de vasos sanguíneos (figura 4.8): (Arteria 3 50) (Vea 3 50) (Capilar 3 50) (Capilar 3 1000) Tecido epitelial Tecido muscular Tecido conxuntivo Figura 4.8. Seccións dos tres tipos de vasos sanguíneos. Tecido epitelial Arterias: son os vasos que conducen o sangue desde o corazón aos órganos (figura 4.9). As súas paredes son elásticas e resistentes porque teñen unha grosa capa de tecido muscular. Polas arterias o sangue circula a unha velocidade e presión elevadas xa que recibe directamente o impulso da contracción (sístole) dos ventrículos. Se situamos os dedos sobre algunhas arterias superficiais (coma as radiais dos brazos ou as carótides do pescozo) percíbese perfectamente esta expansión rítmica das paredes, é o pulso. As arterias de maior calibre do corpo humano son a arteria aorta e as arterias pulmonares. Veas: son os vasos que levan o sangue de volta dos órganos ata o corazón (figura 4.9). As súas paredes son máis finas que as das arterias pois teñen menos músculo. Polas veas o sangue circula a menor presión e velocidade ca polas arterias porque parte do impulso do corazón se perde na rede capilar. No interior das veas hai unhas válvulas chamadas semilunares que impiden que o sangue poida retroceder debido á gravidade (figura 4.10). As veas maiores do organismo son as veas cava superior e inferior e as veas pulmonares. Capilares: son os vasos que conectan as arterias coas veas. Son microscópicos. As súas paredes extraordinariamente finas están formadas por unha soa capa de células. Tecido muscular Vea e arteria subclavia Vea cava superior Vea pulmonar Vea hepática Vea porta Vea cava inferior Vea ilíaca Tecido conxuntivo Unha soa capa de células Figura 4.9. Principais arterias e veas do corpo humano. Válvulas pechadas Válvulas abertas Válvulas semicirculares Dirección da corrente circulatoria Vea seccionada Se o sangue retrocede, as válvulas péchanse Figura 4.10. Válvulas semilunares. Arteria mesentérica Aorta abdominal As válvulas ábrense para deixar pasar o sangue Arteria carótide Vea xugular Arco aórtico Arteria pulmonar Aorta torácica Arteria renal Vea renal Arteria ilíaca 79

4 Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor Actividades resoltas 2. Como consegue chegar o sangue desde as pernas e os brazos ata o corazón vencendo a forza da gravidade? Válvulas abertas, o sangue pasa Os músculos contráense e impulsan o sangue O retorno do sangue das pernas e dos brazos ao corazón é posible grazas á acción combinada dos músculos que rodean as veas, que impulsan o sangue cara arriba, e das válvulas semilunares, que impiden o seu retroceso (figura 4.11). Válvulas pechadas, o sangue non pode retroceder Figura 4.11. Circulación no interior dunha vea entre dous músculos. A rede capilar Sabías que... Cando as válvulas semilunares funcionan mal e teñen dificultades para facer que o sangue siga o seu camiño de regreso ao corazón aparecen as varices, ou dilatacións nas veas, especialmente nas das pernas, que resultan moi dolorosas. Os vasos sanguíneos forman unha complexa rede de tubos de diferente grosor que distribúen o sangue por todo o corpo. As arterias que levan o sangue procedente do corazón a todos os órganos e partes do corpo ramifícanse durante o seu percorrido e dan lugar a vasos cada vez máis estreitos. As arterias máis finas, chamadas arteríolas, orixinan vasos aínda máis finos, os capilares. Desde os capilares, o sangue flúe cara a unhas veas moi finas, chamadas vénulas, que se xuntan con outras iguais a elas para formar veas de maior tamaño, que devolven o sangue ao corazón (figura 4.12). Rede capilar Vea Arteríola Vénula Figura 4.12. A rede capilar e o intercambio de nutrientes e gases. Células Sangue: O 2 CO 2 nutrientes Arteria Capilares Sangue: O 2 CO 2 nutrientes A través das finas paredes dos capilares prodúcese o intercambio de substancias entre o sangue e as células. O osíxeno e os nutrientes que contén o sangue procedente do corazón saen dos capilares e son captados polas células. Ao mesmo tempo, o dióxido de carbono e as substancias de refugallo, que se forman como resultado da actividade celular, abandonan as células e incorpóranse á circulación sanguínea. 80

Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor 4 2.4 A circulación sanguínea O sangue circula continuamente describindo un percorrido que tarda en completar uns 30 segundos. Pulmóns Corazón Este percorrido pode dividirse en dous circuítos: Órganos O circuíto menor ou pulmonar vai do corazón aos pulmóns e volve ao corazón. O circuíto maior vai do corazón ao resto dos órganos e regresa ao corazón. En cada latexo, o corazón envía sangue aos dous circuítos. A parte dereita do corazón bombéas cara aos pulmóns para que se osixene. A parte esquerda envía o sangue cara ao resto dos órganos e tecidos para abastecelos de osíxeno e nutrientes. En realidade, o corazón non actúa coma unha única bomba, senón coma dúas. Ten en conta O sangue cambia de cor segundo o seu contido en osíxeno. Cando contén moito osíxeno é de cor vermella brillante. Cando contén pouco osíxeno é de cor vermella escura. Cando se representa o circuíto circulatorio tornan azuis os vasos que levan sangue con pouco osíxeno e de cor vermella os vasos que levan sangue rico en osíxeno. Para completar o seu percorrido por todo o organismo o sangue debe pasar dúas veces polo corazón (figura 4.13). Cerebro Figura 4.13. Circulación sanguínea. Vea cava superior Pulmóns Arteria aorta Corazón Vea cava inferior Veas hepáticas Fígado Vea porta Ril Vea renal Veas pulmonares Arteria pulmonar Arteria hepática Intestino Arteria mesentérica Arteria renal Actividades 8. Compara as paredes das veas, as arterias e os capilares. Explica en que se diferencian. 9. Que son as válvulas semilunares? Cal é a súa función? Por que cres que as arterias non teñen válvulas semilunares? 10. Cal é a maior arteria do noso corpo? De que cámara do corazón recibe o sangue? Cara a onde o conduce? 11. Que parte do corazón forma parte do circuíto menor, a dereita ou a esquerda? Para que serve este circuíto? 12. Que parte do corazón forma parte do circuíto maior, a dereita ou a esquerda? Para que serve este circuíto? 81

4 Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor 3. O sistema linfático Sabías que... Se os vasos linfáticos das extremidades se obstrúen nalgún punto, o líquido extracelular acumúlase nos tecidos e prodúcese unha inchazón ou edema. O sistema linfático está formado polos ganglios linfáticos, os vasos linfáticos e un líquido que circula polos vasos chamado linfa. Ten dúas funcións principais: Conducir o líquido extracelular que baña os tecidos de regreso á circulación sanguínea. Defendernos das infeccións. 3.1 A formación da linfa Cando o sangue, procedente do corazón, chega aos capilares sanguíneos prodúcese un paso de plasma desde os capilares aos tecidos. Desta maneira, os nutrientes e o osíxeno do sangue chegan ata as células. Parte deste plasma que saíu volve entrar nos capilares sanguíneos, pero outra parte queda bañando as células e constitúe o chamado líquido extracelular. Este líquido acumularíase entre as células se non fose polos capilares linfáticos, uns vasos finísimos que se atopan en todos os tecidos. Os capilares linfáticos absorben o exceso de líquido extracelular e, posteriormente, devólveno á circulación sanguínea. Cando o líquido extracelular pasa aos capilares linfáticos chámase linfa. Tanto o líquido extracelular coma a linfa teñen unha composición semellante ao plasma (figura 4.14). 3.2 A linfa regresa ao sangue Os capilares linfáticos conducen a linfa cara aos outros vasos linfáticos de maior grosor e, desde estes aos condutos linfáticos principais que son os seguintes: O conduto torácico verte a linfa na vea subclavia esquerda. O vaso linfático dereito vértea na vea subclavia dereita. Deste xeito, o líquido extracelular non se acumula entre as células dos tecidos e regresa á circulación sanguínea (figura 4.15). O vaso linfático dereito verte a linfa na vea subclavia dereita. O conduto torácico conduce a linfa ata a vea subclavia esquerda. Vaso linfático Líquido extracelular Linfa O plasma abandona o capilar Sangue Parte do plasma regresa á circulación Ganglio linfático Conduto torácico Vasos linfáticos do intestino delgado Figura 4.14. Formación da linfa. Figura 4.15. O sistema linfático. 82

Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor 4 3.3 Os ganglios linfáticos Os ganglios ou nódulos linfáticos son uns corpos que teñen unha forma semellante á dun chícharo, cun tamaño entre 1 e 20 mm e que conteñen un gran número de glóbulos brancos. Malia estar distribuídos ao longo dos vasos linfáticos, en determinadas zonas do corpo coma as inguas, as axilas ou o pescozo, os ganglios son moito máis abundantes (figura 4.16). Os linfocitos almacénanse no interior do ganglio. A linfa entra no ganglio a través dos vasos linfáticos aferentes. A linfa abandona o ganglio a través do vaso eferente. Os vasos linfáticos teñen válvulas semilunares que evitan o retroceso da linfa. A linfa, no seu percorrido polos vasos linfáticos cara ás veas da zona inferior do pescozo, debe atravesar os ganglios linfáticos. Isto permite que os glóbulos brancos destrúan os microorganismos que poida conter a linfa, de modo que, cando se incorpore ao sangue, estará totalmente libre de microbios. Figura 4.16. Ganglio linfático. Cando temos unha infección os ganglios linfáticos aumentan de tamaño porque a súa actividade é moito maior ca cando estamos sans. Actividades 13. Explica brevemente a maneira en que se forma a linfa. 14. Que son o conduto torácico e o vaso linfático dereito? Con que vasos do sistema sanguíneo están conectados? 15. Nas habituais revisións pediátricas o médico adoita palpar a zona do pescozo e das inguas dos pacientes co fin de detectar os ganglios. Cal cres que é a finalidade desta acción? 16. Cales son as funcións principais que ten o sistema linfático? 83

4 Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor 4. Enfermidades do aparato circulatorio As enfermidades do aparato circulatorio, tamén chamadas enfermidades cardiovasculares, son as que afectan tanto ao corazón coma ás veas e ás arterias. Algunhas delas teñen a súa orixe en hábitos nocivos coma o tabaquismo, a falta de exercicio ou o consumo excesivo de graxas animais na dieta. 4.1 Cando se bloquean as arterias! Se nas paredes internas das arterias, que deben ser totalmente lisas, se acumulan depósitos de colesterol, dificúltase a circulación do sangue (figura 4.17) e prodúcese unha situación de alto risco, xa que calquera pequeno coágulo formado no sangue pode taponar a arteria e provocar unha trombose. Trombo Figura 4.17. Arteria obstruída. Luz da arteria Placa de ateroma Cando unha arteria se bloquea debido a unha trombose, a rexión do corpo que abastecía de sangue queda durante un tempo sen osíxeno, e este feito pode ter consecuencias fatais, especialmente cando os vasos afectados son os que conducen o sangue ao corazón ou ao cerebro. Se as arterias obstruídas son as que regan o corazón prodúcese un infarto de miocardio, o corazón sofre danos moi importantes na área que quedou sen fluxo sanguíneo e nos casos máis graves pode conducir á morte. Se son as arterias cerebrais as que quedan obstruídas prodúcese un infarto cerebral, xéranse lesións graves no cerebro que frecuentemente se traducen en parálise total ou parcial e na perda da fala. A mellor maneira de evitar estas enfermidades, que son unha das principais causas de morte nos países industrializados, é previlas desde a xuventude e adoptar un estilo de vida saudable que consiste en: Consumir unha dieta equilibrada. Non fumar. Practicar algún deporte ou realizar algún tipo de actividade física de maneira regular. Actividades 17. Explica en que consiste o infarto de miocardio. Que factores favorecen que se produza? 18. Que se pode facer para previr as enfermidades cardiovasculares? 84

Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor 4 5. O aparato excretor e a nutrición As nosas células producen continuamente substancias de refugallo que son vertidas ao sangue. Dado que estas substancias son tóxicas, o organismo debe desfacerse delas. A excreción é o proceso mediante o cal o noso corpo elimina as substancias tóxicas que produce a actividade celular. Os órganos responsables da excreción son os riles, que forman parte do aparato excretor ou urinario. 5.1 As partes do aparato excretor Lembra Outros órganos do noso corpo participan no proceso da excreción. As glándulas sudoríparas, por exemplo, que poden eliminar toxinas a través da suor; o fígado, que elimina restos de medicamentos e alcohol a través da bile; ou os pulmóns, que eliminan dióxido de carbono. O aparato excretor consta das seguintes partes (figura 4.18): Vea cava inferior: o sangue sae dos riles a través das veas renais (esquerda e dereita) que desembocan na vea cava inferior. Aorta: sangue procedente da aorta entra nos riles a través das arterias renais (esquerda e dereita). Arterias renais Riles: son os órganos encargados de limpar o sangue de substancias de refugallo. Veas renais Uréteres: son os condutos que conectan os riles coa vexiga. Uretra: é un tubo que conduce os ouriños ata o exterior durante a micción. Vexiga urinaria: é un órgano oco que serve para acumular os ouriños. As súas paredes musculares poden dilatar a medida que se enche. Na súa parte inferior ten un orificio controlado por un esfínter, que abre e pecha de forma voluntaria para deixar saír os ouriños. Compoñentes do aparato circulatorio. Compoñentes do aparato excretor. Figura 4.18. Partes do aparato excretor. 85

4 Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor 5.2 Os riles e os nefróns Os riles son uns órganos de cor vermella escura, cunha forma semellante á dunha fabiña, que miden uns 10 centímetros de longo. Ao seccionar un ril observamos tres zonas ben diferenciadas que, de fóra cara a dentro, son (figura 4.19): A codia, a zona máis externa, de cor escura e aspecto granulado. A medula, de cor máis clara, que contén áreas de aspecto estriado e forma triangular chamadas zonas piramidais. A pelve, unha cavidade de cor branca e en forma de funil que conecta co uréter. Se observamos os riles ao microscopio descubrimos que están formados por (figura 4.19): Un sistema de tubos moi finos, microscópicos, chamados nefróns. Unha complexa rede de vasos sanguíneos que están en estreito contacto cos nefróns. Codia Glomérulo Cápsula Arteríola de Bowman aferente Arteria renal Vea renal Medula Pirámide Pelve Ampliación do nefrón Uréter Arteríola eferente Asa de Henle Diagrama dun nefrón Tubo colector Figura 4.19. Sección dun ril. Un nefrón é un tubo curvado cun extremo cego en forma de copa chamado cápsula de Bowman e un extremo conectado a un tubo de maior calibre, chamado tubo colector. O nefrón describe unha curva en forma de «U», que recibe o nome de asa de Henle. En cada ril hai máis dun millón de nefróns e cada un recibe o sangue dunha arteríola aferente, procedente da arteria renal. A B C Vocabulario Aferente: conduce ou aproxima o sangue cara a un órgano ou parte do corpo. Eferente: conduce o sangue cara a fóra dun órgano ou parte do corpo. Na cápsula de Bowman, a arteríola aferente ramifícase nun denso penacho de capilares, o glomérulo. O sangue abandona o glomérulo pola arteríola eferente, que se ramifica e dá lugar aos capilares que rodean o nefrón. Finalmente, os capilares que rodean o nefrón únense para formar a vénula, que conduce o sangue á vea renal. Os nefróns son as unidades estruturais e funcionais dos riles. É dicir, cada nefrón é unha unidade independente de produción de ouriños. 86

Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor 4 5.3 A formación de ouriños Os ouriños fórmanse en dúas fases denominadas filtración e reabsorción. Filtración Nos glomérulos, o sangue procedente da arteria renal circula a unha presión moi alta, o que provoca que unha parte importante do plasma atravese as paredes dos capilares do glomérulo e pase ao nefrón a través da cápsula de Bowman. O líquido que entra no nefrón chámase filtrado glomerular e contén sobre todo auga e substancias disoltas. Destas, algunhas coma a glicosa ou as vitaminas son útiles para o organismo; outras, en cambio, son substancias de refugallo coma a urea. Ten en conta Cada día fíltranse a través dos glomérulos uns 180 litros de líquido. Reabsorción Parte da auga e dos sales que contén o filtrado glomerular, así coma todas as substancias útiles, son reabsorbidas durante o seu percorrido polos túbulos do nefrón, é dicir, pasan de novo á circulación sanguínea, para poder ser aproveitadas polas células. As substancias de refugallo, coma a urea, en cambio, permanecen no interior do nefrón e son conducidas, disoltas na auga, cara aos tubos colectores (figura 4.20). Sangue con urea FILTRACIÓN Vitaminas Glicosa Urea Sales REABSORCIÓN Auga (filtrado glomerular) Glicosa Vitaminas Sales Auga Urea Ouriños Sangue sen urea Figura 4.20. Formación dos ouriños nun nefrón. Os ouriños son líquidos de cor amarelenta formados basicamente por auga, sales e urea, que se producen nos nefróns. Os ouriños pasan dos nefróns aos túbulos colectores e destes aos uréteres que os conducen ata a vexiga urinaria. Neste órgano os ouriños almacénase ata que acadan unha cantidade suficiente que desencadea a sensación de ganas de ouriñar. 87

4 Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor Sabías que... Cando bebemos moito, os ouriños son máis abundantes e de cor máis clara porque os pigmentos que conteñen están moi diluídos. Cando bebemos pouco, os ouriños son escasos e teñen unha cor máis intensa porque os pigmentos están máis concentrados. A composición dos ouriños é variable Cada día excretamos cos ouriños aproximadamente 1,5 litros de auga, 30 gramos de urea e uns 15 gramos de sal (NaCI). Pero estas cantidades, especialmente as de auga e sales, son variables e dependen en gran medida da inxestión, é dicir, da cantidade de líquido e de sales que tomamos. Se tomamos moito sal, os nefróns non o reabsorben, de maneira que os ouriños conteñen máis sales. Do mesmo xeito, se tomamos moito líquido, a auga non se reabsorbe. Practicamente, toda a auga do filtrado glomerular excrétase e, como consecuencia, ouriñamos máis. Os riles regulan as cantidades da auga e sales que hai no noso corpo para que permanezan constantes. Os ouriños, ademais de auga, sales e urea, conteñen cantidades moi pequenas doutras substancias coma pigmentos, que lles dan a cor amarela característica, hormonas, ións, coma K +, Ca +2 e Mg +2, e Cl - e, se se inxeriron, tamén conteñen pequenas cantidades de alcohol, medicamentos ou drogas. Actividades resoltas 3. A presenza de glicosa nos ouriños é un signo de alarma que induce o médico a pensar que algo non funciona ben no organismo. Por que cres que é así? 3 A glicosa é unha molécula útil que debería reabsorberse completamente nos nefróns. Se aparece nos ouriños é que non se reabsorbeu totalmente, ou que pode deberse a varias causas. As máis importantes son: A concentración de glicosa no sangue é moi elevada. Neste caso o máis probable é que o paciente sufra diabetes. Os riles están danados e non funcionan ben. Neste caso é probable que se trate dalgún tipo de insuficiencia renal. Ambas son enfermidades importantes que deben ser tratadas. Por iso, o médico realizará outras probas que lle permitan confirmar o diagnóstico. Actividades 19. Que entendemos por excreción? Por que cres que é necesaria a excreción? 20. Escribe un parágrafo sobre os riles cos seguintes termos: codia, órganos excretores, pirámides, medula, cáliz. 1 21. Debuxa un nefrón e sinala con frechas as seguintes partes: cápsula de Bowman, glomérulo, asa de Henle, tubo colector, arteríola aferente, arteríola eferente, capilares. 6 22. En que parte do nefrón se produce a filtración? E a reabsorción? 23. Por que a composición e a cantidade de ouriños que producimos diariamente é variable? 88

Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor 4 6. As enfermidades do aparato excretor Algunhas das enfermidades que se poden dar no aparato excretor ou urinario son: Cistite A cistite é unha infección da vexiga urinaria que se manifesta con dor no abdome, aumento da frecuencia das ganas de ouriñar e sensación de proído durante a micción. É unha afección leve que adoita mellorar coa inxestión de moita auga pero que, en todo caso, ten que ser tratada por un médico. É máis frecuente nas mulleres porque, ao ter a uretra máis curta, as posibilidades de que os microbios alcancen as vías urinarias e a vexiga son maiores ca nos homes. Pedras no ril Nos riles dalgunhas persoas fórmanse depósitos sólidos chamados cálculos renais ou pedras. Cando estas pedras se moven cara aos uréteres prodúcese unha dor moi intensa que se coñece co nome de cólico nefrítico. Ás persoas que padecen este trastorno adóitaselles recomendar unha dieta pobre en sales e a inxestión de augas de baixa mineralización. Insufi ciencia renal No sangue dunha persoa cuxos riles non funcionan ben acumúlanse substancias de refugallo que, en concentracións altas, son moi tóxicas e poden provocar a morte. Para resolver este problema tan grave existe un tratamento médico denominado diálise. A diálise consiste en extraer o sangue da persoa enferma, normalmente dunha arteria do brazo, filtralo nun ril artificial para extraer as substancias tóxicas e, unha vez limpo, volvelo introducir a través dunha vea. É un tratamento moi efectivo, pero dura varias horas e ten que facerse unhas dúas ou tres veces por semana (figura 4.21). Cando a diálise xa non é suficiente ou cando ha de facerse tan a miúdo que a calidade de vida da persoa é moi mala faise necesario un transplante de ril. Ten en conta Unha persoa pode vivir perfectamente cun só ril. Por iso nos transplantes só se implanta un ril por paciente. Cunha doazón de riles pódense salvar dúas vidas. Figura 4.21. Máquina de diálise. Actividades 24. Por que cres que mellora a cistite se se inxire moita auga? 25. Que é un cólico nefrítico? Que o produce? 89

4 Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor Actividades finais Para repasar 1. Como participa o aparato circulatorio no proceso de nutrición? Que nome reciben os dous sistemas que constitúen este aparato? 2. Como se lle chama á parte líquida do sangue? Cal é a súa composición? 3. Completa a táboa 4.2. sobre as células sanguíneas: Nome Cantidade/mm 3 sangue Función 7 000 Coagulación Táboa 4.2. 4. Explica como se produce a coagulación do sangue. 5. Define brevemente os seguintes termos: corazón, miocardio, aurícula, ventrículo, válvula. 1 6. Explica como se produce o intercambio de substancias entre as células e o sangue na rede capilar. 7. Que diferenza hai entre plasma, linfa e líquido extracelular? 8. Debuxa un ganglio linfático, nomea as diferentes partes e indica o sentido da circulación da linfa. 6 9. Cal é a función dos ganglios linfáticos? 10. Que son os ouriños? Cal é a súa composición? Que órganos os fabrican? 11. Explica os conceptos filtración e reabsorción. Que acontecería se despois da filtración non se producise a reabsorción? 12. Que cámara do corazón ten as paredes máis grosas? Por que? Para aplicar 13. Sabendo que o grosor dun glóbulo vermello é duns 2 μm, cantos glóbulos vermellos teriamos que amontoar para obter un espesor de 1 2 mm? 14. Fai no teu caderno un debuxo da sección dun corazón. Pon o nome das diferentes partes e indica mediante 6 frechas o sentido da circulación do sangue. 15. As seguintes afirmacións refírense aos vasos sanguíneos. Ordénaas en tres listas segundo correspondan ás arterias, ás veas ou aos capilares. a) Teñen as paredes grosas e elásticas. b) Conducen o sangue dos órganos ao corazón. c) As súas paredes están formadas por unha soa capa de células. d) Comunican as arterias coas veas. e) As súas paredes son finas, teñen pouco tecido muscular. f) Conducen o sangue desde o corazón aos órganos. 16. Que percorrido terá que facer un eritrocito que está na arteria pulmonar para regresar ao ventrículo dereito? 17. Saberías indicar cal dos seguintes vasos sanguíneos: vea renal, aorta, vea porta, arteria pulmonar, vea pulmonar, é o que ten: a) a maior presión, b) a maior concentración de osíxeno, c) a maior concentración de nutrientes, d) a maior concentración de CO 2, e) a menor concentración de urea. 18. Une cada termo coa afirmación que corresponda. 1. Uretra a) Leva os ouriños do ril á vexiga. 2. Ril b) Impide que os ouriños saian da vexiga. 3. Vexiga c) Leva o sangue de volta ao corazón. 4. Uréter d) Conduce o sangue fóra dos riles. 5. Esfínter e) Conduce os ouriños fóra do corpo. 6. Vea cava f) Almacena os ouriños. 7. Aorta g) Conduce o sangue aos riles. 8. Vea renal h) Elimina a urea do sangue. 9. Arteria renal i) Conduce o sangue osixenado cara aos riles. 90

Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor 4 Actividades finais Para ampliar 19. A leucemia é un tipo de cancro que provoca a presenza dun elevado número de leucocitos anormais no sangue. Moitas leucemias poden curarse cun transplante 3 de medula ósea. Teñen algunha relación a medula ósea e as células sanguíneas? 20. Elabora un folleto informativo en forma de tríptico que explique en que consiste o infarto de miocardio e como 1 5 pode previrse. 21. Por que as persoas que pasan moito tempo de pé son máis propensas a ter varices? 22. Algúns nenos nacen cun tipo de cardiopatía conxénita chamada comunicación interventricular, que consiste en que o seu corazón ten un orificio que comunica o ventrículo dereito co ventrículo esquerdo. Que problemas xurdirán na circulación sanguínea destes nenos? Pon en práctica 3 Observación e disección dun corazón Obxectivo Aprender a disecar un corazón. Materiais Un corazón de año. É importante que conserve parte dos vasos sanguíneos. Unha cubeta de disección. Tesoiras e pinzas. Tubos ou varas de plástico para introducir a través dos vasos sanguíneos. Observación En primeiro lugar, débese distinguir a cara ventral da cara dorsal. Na cara ventral, identifícanse as aurículas e os ventrículos. Son iguais a parte dereita e a parte esquerda? Identifícanse as partes da cara dorsal. Introdúcense os tubos ou as varas a través dos vasos para ver as cámaras coas que comunican. Identifícase a vea cava, a arteria pulmonar, a arteria aorta e as veas pulmonares. Disección Introdúcense as tesoiras pola arteria aorta e córtase o ventrículo esquerdo seguindo a liña A indicada na figura 4.22. Como son as paredes do ventrículo? Introdúcense as tesoiras pola arteria pulmonar e córtase o ventrículo dereito seguindo a liña B que indica a figura 4.22. Compáranse as paredes do ventrículo dereito coas do esquerdo. Cales son máis grosas? Por que? Obsérvanse as válvulas entre as aurículas e os ventrículos. Lembras cal é a súa función? Obsérvanse as válvulas das arterias aorta e pulmonar. Lembras cando deben estar abertas? Secciónanse as paredes das aurículas e compáranse coas dos ventrículos. Cara ventral Corte B Corte A Cara dorsal Figura 4.22. Corazón de año: cara ventral coas liñas de disección e cara dorsal. 91