ΣΚΟΠΟΣ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ. Σ. Βλάχος Επιχειρηµατικότητα 1

ΣΚΟΠΟΣ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Α) Να κατανοήσουν οι σπουδαστές τον ρόλο και τις διαδικασίες της επιχειρηµατικής διοίκησης καθώς επίσης να δουν τις προκλήσεις που εµφανίζονται κατά τον σχεδιασµό στρατηγικής για µια νέα επιχειρηµατική δραστηριότητα που βασίζεται σε µια πραγµατική και επιτακτική επιχειρηµατική ευκαιρία. Β) Να αναπτύξουν οι σπουδαστές συµπεριφορά και ικανότητες ώστε να ασκούν επιχειρηµατική διοίκηση και να ενθαρρυνθούν να χρησιµοποιούν τις γνώσεις τους αντιµετωπίζοντας προκαλώντας την αβεβαιότητα, το ρίσκο και την πολυπλοκότητα. Σ. Βλάχος Επιχειρηµατικότητα 1

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 1 Η επιχειρηµατικότητα ή αλλιώς η επιχειρηµατική πρωτοβουλία είναι ένας όρος που, ενώ χρησιµοποιείται κατά κόρον στην κοινή γλώσσα και στις αναλύσεις της λειτουργίας της επιχείρησης, δεν έχει λάβει ένα ακριβές περιεχόµενο κοινά αποδεκτό. Αντίθετα υπάρχει µια πολυγνωµία για την έννοια της επιχειρηµατικότητας που σχετίζεται µε το γεγονός ότι ο επιχειρηµατίας, ανάλογα µε τον τρόπο που δρα, το είδος της επιχείρησης που ιδρύει και τα µέσα που κατέχει, εµφανίζεται να εξασκεί και διαφορετική λειτουργία. Με την επιχειρηµατική πρωτοβουλία ή την επιχειρηµατικότητα, όπως και η ίδια η λέξη φανερώνει, ο άνθρωπος επιχειρεί. Το ρήµα «επιχειρώ» σηµαίνει προσπαθώ να κάνω κάτι καινούργιο. Η επιχειρηµατικότητα είναι η δραστηριότητα του ανθρώπου που δεν µπορεί να αντικατασταθεί πλήρως στην οικονοµική ζωή από καµιά άλλη παρεµφερή δραστηριότητα, όπως είναι αυτή του υπαλλήλου, του µισθωτού διευθυντή κλπ. Η επιχειρηµατικότητα είναι µια αναντικατάστατη λειτουργία που µπορεί να εξασκηθεί επαρκέστερα κυρίως από φυσικά πρόσωπα και στο καθεστώς της ελεύθερης αγοράς. Η πληθώρα των µελετών για την επιχειρηµατικότητα µπορεί να χωρισθεί σε τρεις βασικές κατηγορίες: τι συµβαίνει όταν ο επιχειρηµατίας αναλαµβάνει δράση, γιατί αναλαµβάνει δράση και πως αναλαµβάνει δράση. Στην πρώτη κατηγορία οι έρευνες επικεντρώνονται στα αποτελέσµατα από την δράση του επιχειρηµατία και όχι στον ίδιο τον επιχειρηµατία και τις ενέργειες του. Αυτή είναι σε γενικές γραµµές η οπτική γωνία των οικονοµολόγων όπως ο Schumpeter κ.α. Στην δεύτερη κατηγορία κυριαρχεί η «ψυχολογική / κοινωνική προσέγγιση» που ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 60. Σε αυτές τις µελέτες δίνετε µεγαλύτερη έµφαση στον επιχειρηµατία ως ξεχωριστό άτοµο και στην ιδέα ότι αυτά τα ξεχωριστά άτοµα µε το παρελθόν τους, το περιβάλλον τους, τους στόχους τους, τις αξίες τους και τα κίνητρά τους είναι τα πραγµατικά αντικείµενα της ανάλυσης. Οι λόγοι που οδηγούν ένα ξεχωριστό επιχειρηµατία να δράσει αποτελούν το βασικό ενδιαφέρον για τους ερευνητές. Η ξεχωριστή προσωπικότητα του επιχειρηµατία και το περιβάλλον του συνδυάζονται µε τα κίνητρα του και όλα αυτά µαζί δηµιουργούν την συγκεκριµένη επιχειρηµατική συµπεριφορά η οποία και είναι υπό εξέταση. Τέλος, στο πως ο επιχειρηµατίας αναλαµβάνει δράση οι ερευνητές αναλύουν τα χαρακτηριστικά του επιχειρηµατικού µάνατζµεντ, πως οι επιχειρηµατίες µπορούν να επιτύχουν τους στόχους τους, ανεξάρτητα από τους προσωπικούς λόγους που δηµιουργούν αυτούς τους στόχους και χωρίς να λαµβάνουν υπόψη τα περιβαλλοντικά κίνητρα και τα αποτελέσµατα από αυτές τις ενέργειες. 1 ρ. Καραγιάννης. Α., Επιχειρηµατικότητα και Οικονοµία, Αθήνα 1999, Εκδόσεις INTERBOOKS Σ. Βλάχος Επιχειρηµατικότητα 2

Ο επιχειρηµατίας µε βάση την οικονοµική προσέγγιση. Οι θεωρητικοί που κυρίως ασχολήθηκαν µε την ερώτηση τι συµβαίνει όταν δρα ο επιχειρηµατίας ήταν κυρίως από τον οικονοµικό κλάδο. Αυτό που µας ενδιαφέρει εδώ είναι το αποτέλεσµα από τις ενέργειες του επιχειρηµατία στο οικονοµικό σύστηµα, και στο ρόλο που αυτός έχει στην ανάπτυξη της αγοράς. Το αρχικό ενδιαφέρον για την επιχειρηµατικότητα παρουσιάστηκε (εκφράσθηκε) από τον Richard Cantillon, που επικεντρώθηκε περισσότερο στον οικονοµικό ρόλο του επιχειρηµατία παρά στο ξεχωριστό άτοµο που παρουσιάζει µια τέτοια δράση. Ο Cantillon που κατασκεύασε την λέξη entrepreneur (επιχειρηµατίας) µας λέει ότι ο επιχειρηµατίας αναλαµβάνει το ρίσκο να αγοράζει σε συγκεκριµένες τιµές και να πουλά σε αβέβαιες τιµές. Στη συνέχεια ο παραπάνω ορισµός επεκτάθηκε ώστε να συµπεριλάβει και τους συντελεστές της παραγωγής. Έτσι ο επιχειρηµατίας είναι ο πρωταγωνιστής της οικονοµικής δραστηριότητας. Μια από τις παλαιότερες θεωρίες επιχειρηµατικότητας περίπου στα τέλη του 18 ου αιώνα, είναι αυτή που εντοπίζει τη δράση του επιχειρηµατία στον τρόπο οργάνωσης των παραγωγικών συντελεστών (δηλαδή εργασία, κεφάλαιο, φύση) και την εκµετάλλευση κατά τον άριστο τρόπο της οργάνωσης αυτής. Σύµφωνα µε αυτή τη θεωρία, ο επιχειρηµατίας αποσκοπεί να επιτύχει µια οργάνωση των παραγωγικών συντελεστών που θα του αποφέρει τα µέγιστα οικονοµικά οφέλη. I. «επιχειρηµατίας είναι αυτός που οργανώνει κατά άριστο τρόπο τους συντελεστές της παραγωγής, συντονίζει και ιεραρχεί τις εργασίες των ατόµων που αποτελούν την επιχείρηση και επιλέγει τα άτοµα της επιχείρησης, ώστε καθένα να αποδώσει τα µέγιστα». Ο Cantillon άνηκε στην γαλλική σχολή των «φυσιοκρατών», που πήρε την ονοµασία αυτή επειδή στη σκέψη της κυριαρχούσε η υλική φύση της αγροτικής οικονοµίας. Γι αυτόν ίσως το λόγο η έννοια του επιχειρηµατία δεν βρήκε πρόσφορο πεδίο ανάπτυξης στη βιοµηχανική οικονοµία του 19 ου αιώνα. Οι σύγχρονες θεωρίες επιχειρηµατικότητας αναπτύχθηκαν πολύ αργότερα. Μεγάλο µέρος της σύγχρονης θεωρίας της επιχειρηµατικότητας εκφράσθηκε από τους εκπροσώπους της Αυστριακής Σχολής, όπως συνοπτικά παρουσιάζεται στην συνέχεια. Τις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα ορισµένοι ερευνητές, µε πρωτοπόρο τον F Knight (1921), ανέπτυξαν την άποψη ότι η πραγµατική και ουσιαστική δράση της επιχειρηµατικότητας είναι η ανάληψη των κινδύνων που προέρχονται από την αβεβαιότητα που επικρατεί στην οικονοµική ζωή. Στην οικονοµική ζωή υπάρχουν Σ. Βλάχος Επιχειρηµατικότητα 3

ορισµένοι κίνδυνοι που δεν µπορούν ούτε να προβλεφθούν ούτε να υπολογισθούν και αυτούς αντιµετωπίζει ο επιχειρηµατίας. II. «επιχειρηµατίας είναι αυτός που φέρει τους κινδύνους οι οποίοι πηγάζουν από την αβεβαιότητα που χαρακτηρίζει την πραγµατική οικονοµία.» Η ευκαιρία για κέρδος αυξάνεται όσο πιο αβέβαιο είναι το αποτέλεσµα της αλλαγής. Αν η αλλαγή είναι απόλυτα προβλέψιµη τότε δεν υπάρχει ευκαιρία κέρδους. Ο επιχειρηµατίας είναι διατεθειµένος να αναλαµβάνει κινδύνους σε έναν αβέβαιο κόσµο. Ο J.A.Schumpeter (1911) παρουσίασε µια διαφορετική άποψη. Αυτός θεωρεί τον επιχειρηµατία ως τον καταλυτικό παράγοντα µε τον οποίο η οικονοµία στο σύνολό της αναπτύσσεται. Είναι αυτός που διαταράσσει την ισορροπία της αγοράς και αυτό το κάνει µε την καινοτοµία. III. «επιχειρηµατίας είναι αυτός που εισάγει διάφορες καινοτοµίες». Σύµφωνα µε την θεωρία του «καινοτόµου επιχειρηµατία», που αναπτύχθηκε από τον Schumpeter, οι επιχειρηµατίες προσπαθούν να χρησιµοποιήσουν τις διάφορες τεχνολογικές και επιστηµονικές ανακαλύψεις για παραγωγικούς και κερδοσκοπικούς σκοπούς. Οι καινοτοµίες που εισάγει ο επιχειρηµατίας µπορούν να εµφανισθούν µε τις εξής µορφές :(α) παραγωγή ενός νέου ή καλύτερου ποιοτικά προϊόντος ή υπηρεσίας, (β) χρησιµοποίηση µιας νέας ή βελτιωµένης µεθόδου παραγωγής, (γ) δηµιουργία µιας νέας αγοράς και (δ) χρησιµοποίηση νέας ή βελτιωµένης οργάνωσης της επιχείρησης. Μετά από τον Schumpeter πολλοί οικονοµολόγοι έχουν δεχθεί την ταυτοποίηση της επιχειρηµατικότητας µε την καινοτοµία. Έτσι παρουσιάζετε και η αλλαγή στους παραδοσιακούς ορισµούς όπου ο όρος entrepreneur σήµαινε το ίδιο µε τον όρο businessman. Ορισµένοι οικονοµολόγοι µε επικεφαλής τον I Kirzner ερµήνευσαν το αποτέλεσµα της επιχειρηµατικότητας µε διαφορετικό τρόπο, ο επιχειρηµατίας δεν διαταράσσει την ισορροπία της οικονοµίας ώστε να την ανεβάσει σε υψηλότερο επίπεδο αλλά αντίθετα δουλεύει ώστε να κατορθώσει στην πραγµατικότητα να πετύχει την ισορροπία. Σύµφωνα µε αυτή την οπτική το ενδιαφέρον επικεντρώνετε στις πληροφορίες που µπορεί να έχει ο επιχειρηµατίας. Έτσι ο επιχειρηµατίας που καταφέρνει να πληροφορείτε για τις ανισορροπίες τις αγοράς έχει ένα πλεονέκτηµα που µπορεί να χρησιµοποιήσει. IV. «επιχειρηµατίας είναι αυτός που έχοντας στη διάθεσή του διάφορες ειδικές γνώσεις και πληροφορίες για την αγορά προσπαθεί να αναγνωρίσει και να αξιοποιήσει κάθε ευκαιρία κέρδους που παρουσιάζεται λόγω των διαφόρων ανισορροπιών που κυριαρχούν στην οικονοµική ζωή». Σ. Βλάχος Επιχειρηµατικότητα 4

Ο ρόλος της πληροφόρησης στην αγορά είναι σηµαντικός για τον κατά Kirzner επιχειρηµατία. Αυτή καθαυτή η αγοραία συναλλαγή αποτελεί επιχειρηµατική διαδικασία, όµως η αποκόµιση κέρδους από αυτή είναι δυνατή χάρη στα κενά πληροφόρισης που υπάρχουν στην αγορά. Ο Casson επιχειρεί µια σύνθεση των εννοιών και των χαρακτηριστικών της επιχειρηµατικότητας. Αναγνωρίζει ότι ο επιχειρηµατίας διαθέτει διαφορετικές ικανότητες από άλλα άτοµα, γεγονός που τον καθιστά ικανό να προβαίνει σε κρίσεις και να συντονίζει τους περιορισµένους πόρους. Οι αποφάσεις του µπορούν να αφορούν στην ανακατανοµή ή την οργάνωση των πόρων. V. «επιχειρηµατίας είναι αυτός που συλλαµβάνει την πρώτη ιδέα για καινοτοµίες, για αξιοποίηση των υπαρχουσών ευκαιριών κέρδους, και παίρνει τις κρίσιµες αποφάσεις που αφορούν στον συνδυασµό και συντονισµό των άλλων παραγωγικών συντελεστών». Η «συνθετική» αυτή θεωρία της επιχειρηµατικότητας, που στην ουσία συνδυάζει τις παραπάνω θεωρίες για την ενεργητική δραστηριότητα του επιχειρηµατία, τονίζει το γεγονός ότι δεν συνηθίζεται ο επιχειρηµατίας να έχει µονοδιάστατο ρόλο, αλλά µπορεί να συµµετέχει τόσο κατά την διάρκεια της ίδρυσης όσο και στην ανάπτυξη της επιχείρησής του. Έτσι η µελέτη των αποτελεσµάτων της επιχειρηµατικότητας µε βάση την οικονοµική προσέγγιση έχει τα εξής χαρακτηριστικά : 1) µετατοπίζεται το ενδιαφέρον από τον επιχειρηµατία και τις ενέργειες του στον τρόπο που αυτές οι ενέργειες επιδρούν στο οικονοµικό περιβάλλον. 2) αναγνωρίζονται οι επιχειρηµατικές λειτουργίες ως υπεύθυνες για την οικονοµική βελτίωση της κοινωνίας µας, µέσω της καινοτοµίας. 3) δηµιουργείται µια βάση για τον διαχωρισµό ανάµεσα στους ρόλους του «επενδυτή», του «µάνατζερ» και του «επιχειρηµατία». Κάτω από αυτές τις τρεις αρχές ανάλυσης ο ορισµός της επιχειρηµατικότητας προχωρά πέρα από την απλή δηµιουργία µιας µικρής επιχείρησης στην επιχειρηµατικότητα µέσα σε µεγάλους οργανισµούς (corporate entrepreneurship). Σ. Βλάχος Επιχειρηµατικότητα 5

Ο επιχειρηµατίας µε βάση την ψυχο-κοινωνική προσέγγιση εν αποτελεί έκπληξη που ο ίδιος ο επιχειρηµατίας, σύµφωνα µε αυτήν την προσέγγιση, έχει βρεθεί στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Αφού η επιχειρηµατικότητα είναι ουσιαστικός παράγοντας της οικονοµικής ανάπτυξης, όπως παρουσιάσθηκε παραπάνω, το να θέλουµε «περισσότερη επιχειρηµατικότητα» είναι αναµενόµενο. Οι µελέτες προσπαθούν λοιπόν να κατανοήσουν αυτόν που την παρέχει. Μεταφέρεται το ενδιαφέρον στην ατοµική πρωτοβουλία και σε κουλτούρες που την ευνοούν. Οι ιδιαίτερες ικανότητες κάποιων επιχειρηµατιών µας οδηγούν στο συµπέρασµα ότι τα άτοµα αυτά έχουν κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και έτσι λειτουργούν µε διαφορετική συµπεριφορά. Ορισµένες µελέτες για τις αιτίες της επιχειρηµατικότητας εστιάζονται στην παρατήρηση της επιχειρηµατικής συµπεριφοράς και οµαδοποιούν την επιχειρηµατικότητα σαν: «ψυχολογικά χαρακτηριστικά των ατόµων που µπορούν να περιγραφούν µε όρους όπως δηµιουργικότητα, τόλµη, αποφασιστικότητα κλπ». Η αρχή έγινε στις αρχές της δεκαετίας του 60 (The Enterprising Man, by Collins and Moore) και έβαλαν στον πυρήνα της επιχειρηµατικότητας την «ανάγκη για ανεξαρτησία». Αυτές οι αρχικές εργασίες είχαν µεγάλη ανταπόκριση και συνεχίστηκαν µε πολλές έρευνες κυρίως από κοινωνιολόγους µε θεωρητικό υπόβαθρο στην ψυχολογία. Έγιναν πολλές µελέτες γύρω από τα χαρακτηριστικά των επιχειρηµατιών και εντοπίσθηκαν κάποια κοινά χαρακτηριστικά που θα µπορούσαν να ορισθούν ως τα χαρακτηριστικά του επιχειρηµατία. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΑ Τα βασικά χαρακτηριστικά των επιτυχηµένων επιχειρηµατιών, θα πρέπει να είναι : Υποκίνηση για επιτυχία Αναλαµβάνουν το υπολογισµένο ρίσκο Αυτοπεποίθηση Επιθυµία να δουλεύουν πολλές ώρες Μεθοδικότητα Υγεία έσµευση Αντί Status (κοινωνική καταξίωση) Έχουν την γενική εικόνα της επιχείρησης Αισιοδοξία Σ. Βλάχος Επιχειρηµατικότητα 6

Πολλά και διαφορετικά µοντέλα έχουν παρουσιασθεί για να σκιαγραφήσουν την προσωπικότητα του επιχειρηµατία εστιάζοντας σε συγκεκριµένα προσωπικά χαρακτηριστικά. Πέντε συγκεκριµένα χαρακτηριστικά έχουν βρεθεί κοινά στις περισσότερες έρευνες ( The Big Five personality dimension) 2 Η ανάγκη για επίτευξη Η ανάγκη για αυτονοµία Ο πλήρης έλεγχος Η διάθεση για ανάληψη ρίσκου, και Αποφασιστικότητα Η προσέγγιση αυτή έχει προκαλέσει πολλές κριτικές. Αν τα επιχειρηµατικά χαρακτηριστικά είναι έµφυτα, τότε ελάχιστα µπορούν να κερδηθούν από άµεσες παρεµβάσεις µε στόχο να ενθαρρυνθούν οι νέοι επιχειρηµατίες να ξεκινήσουν επιχειρήσεις. ΤΑ ΚΙΝΗΤΡΑ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΑ Μερικούς από τους λόγους που δυσκολεύουν στην ταξινόµηση των επιχειρηµατιών που εµπλέκονται στην δηµιουργία επιχειρήσεων είναι η µεγάλη ποικιλία από κίνητρα που τους τραβούν προς αυτή την εµπλοκή. Οι λόγοι µπορούν να χωρισθούν σε δύο µεγάλες κατηγορίες επιρροής 3 : Κίνητρα Έλξης ( Pull Influences ) Μερικά άτοµα προσελκύονται ( Pull ) από τις επιχειρήσεις από θετικά κίνητρα, όπως µια συγκεκριµένη ιδέα για την οποία είναι σίγουροι για την επιτυχία. Τέτοιοι λόγοι προσδοκίας είναι : Ανάγκη για ανεξαρτησία Ανάγκη για εκµετάλλευση µιας ευκαιρίας Μετατροπή ενός χόµπι ή τις προηγούµενης επαγγελµατικής εµπειρίας σε επιχείρηση Οικονοµικά κίνητρα Κίνητρα Ώθησης ( Push Influence ) Πολλοί άνθρωποι σπρώχνονται (Push) για να αναπτύξουν µια επιχείρηση από ποικίλους λόγους, όπως : Αποζηµίωση από προηγούµενη εµπειρία Ανεργία (ή η απειλή της ανεργίας ) ιαφωνία µε τον προηγούµενο εργοδότη Πολλές φορές ισχύουν πολύ περισσότερα από ένα, συνδυασµός παραγόντων Push και Pull. 2 R. Vecchio, Entrepreneurship and Leadership: Common Trends and Common Threads, Human Resource Management Review, pp 303 328, 2003 Σ. Βλάχος Επιχειρηµατικότητα 7

Κριτική στην ψυχολογική προσέγγιση Πολλές κριτικές έχουν γίνει για την προσπάθεια κατανόησης του γιατί ο επιχειρηµατίας αναλαµβάνει δράση. Καταρχάς είναι πολύ δύσκολο να συνδεθούν συγκεκριµένοι ψυχολογικοί ή κοινωνιολογικοί παράγοντες µε µια σύνθετη συµπεριφορά όπως αυτή του επιχειρηµατία. Επίσης και οι έρευνες δεν έχουν αποδείξει ότι υπάρχει απόλυτη σύνδεση των παραπάνω µεταβλητών και της επιχειρηµατικότητας. Ένα ακόµα πρόβληµα µε την συγκεκριµένη προσέγγιση είναι ότι οδηγεί σε άµεση σύνδεση της επιχειρηµατικότητας µε την διοίκηση µιας µικρής επιχείρησης και αποτυγχάνει να διαχωρίσει την επιχείρηση από το άτοµο. Επίσης δεν βοηθά να προχωρήσει η έρευνα για την επιχειρηµατικότητα και σε άλλους τοµείς διοίκησης όπως είναι η επιχειρηµατικότητα σε µεγάλες επιχειρήσεις. Οι κριτικές της σχολής των ψυχολογικών χαρακτηριστικών 4 εν είναι ορθό να αναζητάµε ένα κοινό σηµαντικό γνώρισµα. Αγνοεί παράγοντες περιβάλλοντος που µπορεί να είναι πιο σηµαντικοί από την προσωπικότητα. Αποτελεί ουσιαστικά µια στατική προσέγγιση της δυναµικής διαδικασίας της επιχειρηµατικότητας. Αγνοεί το ρόλο της µάθησης, της προετοιµασίας και της διορατικότητας στη διαδικασία της επιχειρηµατικότητας. Φυσικά, η συνεισφορά της προσέγγισης «γιατί ο επιχειρηµατίας αναλαµβάνει δράση» είναι ιδιαίτερα σηµαντική γιατί µας υπενθυµίζει ότι: 1) είναι τα άτοµα που έχουν την επιχειρηµατική δραστηριότητα, αδιάφορο τον ορισµό που δίνουµε, 2) τα χαρακτηριστικά τους (προσωπικότητα, εµπειρία, ικανότητες) µας ενδιαφέρουν, 3) οι περιβαλλοντικοί παράγοντες επηρεάζουν όχι µόνο επειδή δίνουν την δυνατότητα για αναγνώριση ευκαιριών µέσα από τις ανισορροπίες της αγοράς, όπως ενδιαφέρει την «οικονοµική» προσέγγιση, αλλά και επειδή κάθε περιβάλλον συνεισφέρει λιγότερο ή περισσότερο στην επιχειρηµατικότητα και µπορεί να δηµιουργηθεί το ιδανικό περιβάλλον για την δηµιουργία επιτυχηµένων νέων επιχειρήσεων. 3 D. Stokes, Small Business Management, D.P. Publications 1992 4 Deakins D. Freel M., Επιχειρηµατικότητα, 2007, Εκδόσεις Κριτική Σ. Βλάχος Επιχειρηµατικότητα 8

Προσέγγιση των κοινωνικών χαρακτηριστικών Σε ένα δεύτερο επίπεδο ερευνών το ενδιαφέρον εστιάζεται στο περιβάλλον του επιχειρηµατία. Σύµφωνα µε αυτή την προσέγγιση η επιχειρηµατική συµπεριφορά εξαρτάται από τα προσωπικά κίνητρα του επιχειρηµατία τα οποία όµως µε την σειρά τους εξαρτώνται από περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά. Ο McClelland 5 ξεκίνησε από µια ψυχο κοινωνική προσέγγιση θέτοντας το ερώτηµα γιατί ορισµένες κοινωνίες, σε κάποια δεδοµένη χρονική στιγµή, έχουν παρουσιάσει υψηλή οικονοµική και κοινωνική ανάπτυξη. Αυτό το απέδωσε στην «ανάγκη για επίτευξη» του πληθυσµού σε αυτές τις κοινωνίες. Αυτή η προσέγγιση έχει γίνει αρκετά δηµοφιλής επειδή έχει µεταφέρει όλες τις κοινωνιολογικές θεωρίες στη βάση της επιχειρηµατικότητας. Το αποτέλεσµα είναι πολύ καλά τεκµηριωµένες απόψεις στο πως το περιβάλλον επιδρά σε συγκεκριµένες επιχειρηµατικές πρακτικές. Είναι προφανής οι πρακτικές συνέπειες στην δηµόσια πολιτική, αφού η προσέγγιση της επιχειρηµατικότητας ως υποκινούµενη από το περιβάλλον δίνει κατευθείαν πολιτική χροιά. Επιχειρηµατικότητα και περιβάλλον Πριν ακόµη ιδρυθεί µια επιχείρηση ο επιχειρηµατίας έχει ήδη πάρει απόφαση να χαράξει ένα «δικό του µονοπάτι στη ζωή». Την απόφαση αυτή την παίρνει επηρεασµένος από ορισµένα εσωτερικά (ψυχολογικά) και εξωτερικά (από το περιβάλλον) κίνητρα, η επίδραση των οποίων διαφαίνεται στην ένταση της επιθυµίας ενός ατόµου για άσκηση της επιχειρηµατικότητας. Η επιθυµία όµως µόνη της δεν είναι αρκετή. Αυτό που χρειάζεται για να αποφασίσει το άτοµο να προχωρήσει στην ίδρυση της επιχείρησης εξαρτάται και από τη δυνατότητα πραγµατοποίησης µιας τέτοιας πράξης. Στην ανάλυση που ακολουθεί θα εξετάσουµε τον τρόπο µε τον οποίο οι διάφοροι παράγοντες του εξωτερικού περιβάλλοντος µπορούν και επιδρούν στη διαµόρφωση της επιχειρηµατικότητας στα άτοµα. Ειδικότερα, θα εξετάσουµε τον τρόπο µε τον οποίο το περιβάλλον των κοινωνικών και ηθικών αξιών, το κοινωνικό-οικογενειακό και το εξωτερικό φυσικό περιβάλλον επιδρούν στη διαµόρφωση ενός επιχειρηµατικού πνεύµατος στα άτοµα. Με την ανάλυση αυτή επιχειρούµε να δείξουµε την σπουδαιότητα της επίδρασης του γενικού περιβάλλοντος στην ανάπτυξη της επιχειρηµατικότητας στα άτοµα, και επίσης να εξετάσουµε τον τρόπο βελτίωσης του γενικού περιβάλλοντος, ώστε να ενισχυθεί η επιχειρηµατική δράση. Σ. Βλάχος Επιχειρηµατικότητα 9

1. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ Το κοινωνικό και πολιτιστικό περιβάλλον διαδραµατίζει σπουδαίο ρόλο στην ώθηση της επιχειρηµατικότητας. Ο αριθµός των επιχειρηµατιών που εµφανίζονται σε µια χώρα εξαρτάται από τις ηθικές, κοινωνικές και οικονοµικές αξίες που επικρατούν. Εάν µε τις αξίες αυτές αντιµετωπίζεται θετικά η επιχειρηµατική δραστηριότητα, τότε οι νέοι στρέφονται σε επιχειρηµατική καριέρα, και αντίθετα. Επίσης, οι επιχειρηµατίες ως µέλη της κοινωνίας µεταβάλλουν τις αξίες και τους στόχους τους ανάλογα µε τις αντίστοιχες µεταβολές της κοινωνίας. Για παράδειγµα, στη σηµερινή εποχή της περιβαλλοντικής καταστροφής, πολλοί επιχειρηµατίες ωθούµενοι από τις ανάγκες της κοινωνίας για καλύτερο και καθαρότερο περιβάλλον έστρεψαν την προσοχή τους στον τοµέα αυτό. Ένα κοινωνικό και πολιτιστικό περιβάλλον βοηθά την ανάπτυξη της επιχειρηµατικότητας όταν: α Τονίζει την ατοµικότητα και όχι την οµοιοµορφία των ατόµων, β Προβάλλει την αρχή ότι η αµοιβή είναι ανάλογη µε την αξία και τις προσπάθειες των ατόµων, γ Τονίζει ότι τα άτοµα µόνο µε τις δυνατότητες και ικανότητές τους ξεπερνούν τα προβλήµατά τους και δ Προβάλλει περισσότερο τα επιτεύγµατα των επιχειρηµατιών και όχι τις αδύνατες πλευρές τους. Είναι γεγονός ότι ο σχηµατισµός της επιχειρηµατικότητας εξαρτάται από τις γενικές αξίες της κοινωνίας. Εάν µια κοινωνία θεωρεί ύψιστη αξία την ενασχόληση µε τις επιχειρήσεις, τις καινοτοµίες κλπ., τότε αυτή ευνοεί την ανάπτυξη της επιχειρηµατικότητας στα άτοµα. Επίσης, όσο µεγαλύτερος είναι ο αριθµός των επιχειρηµατιών σε µια κοινωνία, τόσο µεγαλύτερη η πιθανότητα τα νέα µέλη της κοινωνίας να στραφούν σε επιχειρήσεις. Για να αναπτυχθεί η επιχειρηµατικότητα µεταξύ των µελών µιας κοινωνίας θα πρέπει να υπάρχει ένα περιβάλλον µε τα εξής χαρακτηριστικά: Να επικρατεί το πνεύµα περιπέτειας, Να υπάρχει σύστηµα ισχυρών κινήτρων και Να είναι προσιτή η χρησιµοποίηση παραγωγικών µέσων από τα άτοµα που πρόκειται να ακολουθήσουν την επιχειρηµατική καριέρα. Το εχθρικό περιβάλλον αξιών για την ανάπτυξη της επιχειρηµατικότητας δεν είναι µόνο αυτό που δεν εξασφαλίζει την ιδιοκτησία. Μπορεί να υπάρχει σύστηµα ατοµικής 5 McClelland, D.C. (1961) The Achieving Society, Van Nostrand, New Jersey Σ. Βλάχος Επιχειρηµατικότητα 10

ιδιοκτησίας, αλλά το περιβάλλον αξιών να µην είναι φιλικό προς την επιχειρηµατικότητα. Το περιβάλλον αυτό είναι εχθρικό όταν: Οι επιχειρηµατίες αντιµετωπίζονται «ως απατεώνες και εκµεταλλευτές», εν είναι αποδεκτή ή εφαρµόσιµη η αρχή : «όσο προσπαθείς τόσο θα ανταµείβεσαι» και εν συγχωρούνται κοινωνικά οι αποτυχίες. 2. ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Υπάρχει διαφορά µεταξύ της επιθυµίας να γίνει κάποιος επιχειρηµατίας και της δυνατότητας να το πετύχει. Εάν παραγνωρίσουµε τα προσωπικά του χαρακτηριστικά και ικανότητες, τότε το άµεσο οικογενειακό περιβάλλον διαδραµατίζει σηµαντικό ρόλο για την πραγµάτωση της επιθυµίας να γίνει κάποιος επιχειρηµατίας. Ας δούµε τώρα τον τρόπο που επιδρά το οικογενειακό περιβάλλον στην ανάπτυξη της επιχειρηµατικότητας: Η διαπαιδαγώγηση των παιδιών εστιασµένη στην θέληση για επιτεύγµατα. Εάν ο τρόπος διαπαιδαγώγησης του παιδιού είναι θετικός ως προς την ανάπτυξη της επιθυµίας του για επιτεύγµατα, τότε το παιδί, µε την προϋπόθεση ότι η κοινωνία αποδίδει υψηλό κύρος στην επιχειρηµατική καριέρα, θα ακολουθήσει την καριέρα αυτή. Η οικογενειακή οικονοµική κατάσταση έχει θετική και αρνητική επίδραση στην στροφή του ατόµου προς την επιχειρηµατικότητα. Το επάγγελµα των γονέων. Έχει παρατηρηθεί ότι η εργασία των γονέων πολλές φορές επηρεάζει αυτή που ακολουθούν τα παιδιά. Ένα µεγάλο ποσοστό των επιχειρηµατιών προέρχονται από γονείς (κυρίως πατέρα) που ήταν επιχειρηµατίες. Θεωρία κοινωνικής µάθησης. Με τη θεωρία αυτή επιχειρείται να εξαχθούν συµπεράσµατα από τον τρόπο που µαθαίνει να συµπεριφέρεται ένα άτοµο παρατηρώντας τη συµπεριφορά άλλων ατόµων. Έτσι, εάν ένα παιδί παρατηρώντας την συµπεριφορά και τις αξίες των επιχειρηµατιών γονέων του αξιολογήσει θετικά την καριέρα τους, τότε είναι πολύ πιθανό να την ακολουθήσει, ενώ εάν την αξιολογήσει αρνητικά είναι πολύ πιθανόν να την απορρίψει. 3. ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Οι παράγοντες που επηρεάζουν τη συγκέντρωση των επιχειρηµατιών σε έναν τόπο είναι οι εξής: Η δυνατότητα εύρεσης κεφαλαίων για την ίδρυση δυναµικών επιχειρήσεων. Τα κεφάλαια αυτά συνήθως προέρχονται από άλλους επιχειρηµατίες, που βρίσκονται σε αυτή την περιοχή και έχουν επιτύχει. Σ. Βλάχος Επιχειρηµατικότητα 11

Η παρουσία επιτυχηµένων επιχειρηµατιών κινεί το ενδιαφέρον και προσελκύει επίδοξους επιχειρηµατίες να ακολουθήσουν τα βήµατά τους. Αυτό οδηγεί σε άνθηση µιας συγκεκριµένης δραστηριότητας ακόµα και σε έναν πολύ µικρό τόπο. Η συγκέντρωση και ευκολία εξεύρεσης ειδικού τεχνικού προσωπικού σε κάποια περιοχή ευνοεί τη συγκέντρωση των επιχειρηµατιών. Η ύπαρξη σε έναν τόπο υποδοµής, δυνατότητας και ευκολίας πρόσβασης στους προµηθευτές και τους πελάτες. Η παρουσία κατάλληλου και επαρκούς «εδάφους» για την ίδρυση επιχειρήσεων και η ύπαρξη άλλων αναγκών υποδοµής επηρεάζουν την συγκέντρωση των επιχειρήσεων. Η έννοια της κρατικής οικονοµικής πολιτικής για την εµφάνιση της επιχειρηµατικότητας σε µια περιοχή. Στην Ελλάδα, για παράδειγµα, έγινε προσπάθεια µε τους διάφορους αναπτυξιακούς νόµους να συγκεντρωθεί η επιχειρηµατικότητα σε περιοχές που ήταν είτε υποανάπτυκτες ή έπρεπε να ενδυναµωθεί το στοιχείο της εθνικής παρουσίας. Η απόσταση από τα πανεπιστηµιακά και άλλα εκπαιδευτικά ιδρύµατα. Η εγγύτητα των ιδρυµάτων αυτών σε µια περιοχή όχι µόνο παρέχει ειδικευµένο προσωπικό, αλλά και αρκετοί επιχειρηµατίες προέρχονται κατευθείαν από τα ιδρύµατα αυτά. 4. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Η οικονοµική πολιτική µπορεί µε πολλούς τρόπους να γίνει µοχλός ανάπτυξης της επιχειρηµατικότητας σε µια κοινωνία. Μερικοί από τους τρόπους αυτούς είναι : Αναδιάρθρωση του φορολογικού συστήµατος υπέρ των µικρών και όχι των µεγάλων επιχειρήσεων. Η µείωση και απλοποίηση της γραφειοκρατίας είναι ένας σηµαντικός παράγοντας που όχι µόνο θα απελευθερώσει χρόνο και χρήµα για την άσκηση της επιχειρηµατικότητας, αλλά θα µειώσει και το «ψυχολογικό» κόστος των επίδοξων επιχειρηµατιών. Το τραπεζικό σύστηµα πρέπει να αντιµετωπίζει τους µικρούς επιχειρηµατίες µε την ίδια, αν όχι καλύτερη, συµπεριφορά απ ότι τους µεγάλους. Η βοήθεια σε κεφάλαια στα πρώτα βήµατα της επιχείρησης είναι πολύ σηµαντική. Για τους δύο τελευταίους παράγοντες, το φυσικό και το οικονοµικό περιβάλλον, θα ασχοληθούµε στην συνέχεια ποιο εκτενέστερα διερευνώντας τις κυβερνητικές πολιτικές που ευνοούν την επιχειρηµατικότητα σε µια χώρα. Σ. Βλάχος Επιχειρηµατικότητα 12

ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΟΥ ΕΥΝΟΟΥΝ ΤΗΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 6 Το µήνυµα από την ασιατική κρίση του τέλους της δεκαετίας του 1990 ήταν ηχηρό και σαφές. Σε µια οικονοµία που βασίζεται στην γνώση, οι κυβερνήσεις δεν γίνονται καλοί επιχειρηµατίες 7. Ακόµα ηχηρότερο και σαφέστερο ήταν το µήνυµα από την κατάρρευση του σοβιετικού στυλ σοσιαλισµού µια δεκαετία νωρίτερα. Οι κυβερνήσεις είναι και κακοί επιχειρηµατίες και κακοί µάνατζερ. ιορισµένοι µε πολιτικά κριτήρια και επαναπαυµένοι στη µονιµότητα, οι γραφειοκράτες του δηµοσίου στερούνται την ελευθερία, την εµπειρογνωµοσύνη, τα κίνητρα και την ταχύτητα που χρειάζεται για να προσαρµόζουν τις εισροές και τις εκροές στις µεταβαλλόµενες συνθήκες της αγοράς και να επιδιώκουν αποδοτικά και αποτελεσµατικά νέες επιχειρηµατικές ευκαιρίες. Οι κυβερνητικές πολιτικές που εξυπηρετούν τη µετάβαση από µια διευθυνόµενη οικονοµία σε µια οικονοµία επιχειρηµατικότητας, µπορούν να καταταγούν σε δύο κατηγορίες, σε εκείνες που επεκτείνουν τη ζήτηση για επιχειρηµατικότητα και σε εκείνες που επεκτείνουν την προσφορά επιχειρηµατικότητας (βλέπε Σχήµα). ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΟΥ ΕΠΕΚΤΕΙΝΟΥΝ ΤΗΝ ΖΗΤΗΣΗ Ποιος θέλει να γίνει επιχειρηµατίας; Όλοι όσοι κυνηγούν µια επιχειρηµατική ευκαιρία και είναι πρόθυµοι να αναλάβουν τους κινδύνους και τις ανταµοιβές που συνδέονται µε την επιχειρηµατικότητα, καθώς και να ξεπεράσουν µια σειρά από εµπόδια κατά την ίδρυση της επιχείρησής τους. Οι κυβερνήσεις δεν είναι δυνατόν να εντοπίζουν τις ευκαιρίες για λογαριασµό των επιχειρηµατιών, να εγγυώνται τις ανταµοιβές ή να εξαλείφουν τους κινδύνους. Μπορούν όµως να εφαρµόσουν πολιτικές που ενθαρρύνουν τους ανθρώπους να γίνουν επιχειρηµατίες: να αυξήσουν τις ανταµοιβές της επιχειρηµατικότητας, να µειώσουν τους κινδύνους της επιχειρηµατικής δραστηριότητας, και να επεκτείνουν της ευκαιρίες της αγοράς. ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΟΥ ΕΠΕΚΤΕΙΝΟΥΝ ΤΗΝ ΠΡΟΣΦΟΡΑ Ποιος µπορεί να γίνει επιχειρηµατίας; Οποιοσδήποτε µπορεί να εντοπίσει νέες επιχειρηµατικές ευκαιρίες, και διαθέτει τις δεξιότητες, την εκπαίδευση, το οικογενειακό υπόβαθρο και το εισόδηµα για να τις αξιοποιήσει. Οι κυβερνήσεις δεν µπορούν να προµηθεύσουν την αγορά µε επιχειρηµατίες, µπορούν όµως να εφαρµόσουν πολιτικές: που ενθαρρύνουν και εξυπηρετούν τη δηµιουργία επιχειρήσεων, για τη δηµιουργία επιχειρηµατικής κουλτούρας, και για την προστασία των δικαιωµάτων πνευµατικής ιδιοκτησίας. 6 Μουρδουκούτας Π., Παπαδηµητρίου Σ., Ιωαννίδης Α., ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ, Θεσµοί και Πολιτικές, Αθήνα 2004, Κλειδάριθµος. Σ. Βλάχος Επιχειρηµατικότητα 13

ΖΗΤΗΣΗ ΓΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ - Αύξηση του λόγου ανταµοιβής προς κίνδυνο Φορολογικά κίνητρα Επιδοτήσεις σε νεοϊδρυόµενες επιχειρήσεις Εγγυήσεις δανείων Μακροοικονοµική σταθερότητα - Επέκταση επιχειρηµατικών ευκαιριών Εξωτερική : ιµερείς και πολυµερείς συµφωνίες Προώθηση εξαγωγών Εσωτερική : Χαλάρωση ρυθµίσεων Ιδιωτικοποίηση Ανταγωνισµός ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΓΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ - ΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Υποστήριξη της εκπαίδευσης Υποστήριξη σε θεσµούς της επιχειρηµατικότητας Υποστήριξη σε προγράµµατα επιχειρηµατικής καθοδήγησης - ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΣΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΠΟΡΩΝ Εκπαίδευση και κατάρτιση Ευελιξία αγοράς εργασίας Μεταναστευτική ευελιξία ηµιουργία αυτοκινητοδρόµων της πληροφορίας Πρόσβαση σε κεφάλαια -ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ Ι ΙΟΚΤΗΣΙΑΣ Όπως παρουσιάσθηκε µε τις παραπάνω απόψεις, η δραστηριότητα του επιχειρηµατία είναι πάρα πολύ σηµαντική για την εύρυθµη λειτουργία και ανάπτυξη της οικονοµίας. Για τον λόγο αυτό τα τελευταία χρόνια οι κυβερνήσεις, οι διάφορες οργανώσεις και ενώσεις και τα πανεπιστηµιακά ιδρύµατα των προηγµένων κρατών έχουν στρέψει την προσοχή τους στην ανάπτυξη της επιχειρηµατικότητας. 7 Nesheim J.L., High Technology Start-Up, New York 2000, The Free Press Σ. Βλάχος Επιχειρηµατικότητα 14

Προσδιορίζοντας την επιχειρηµατικότητα από µια διαφορετική οπτική. Η διοικητική προσέγγιση Κατά πόσο όλες οι µελέτες για την επιχειρηµατικότητα µπορούν να συνδεθούν µε το management στις µεγάλες επιχειρήσεις εξαρτάται από µια κρίσιµη ερώτηση: τι είναι ο επιχειρηµατίας; Όποιος δηµιουργεί µια επιχείρηση είναι επιχειρηµατίας; Ή επιχειρηµατίας είναι όποιος εισάγει καινοτοµίες είτε σε µεγάλες είτε σε µικρές επιχειρήσεις; Αν δεχτούµε την πρώτη προσέγγιση, ότι επιχειρηµατίας είναι όποιος ξεκινάει µια νέα επιχείρηση, τότε µεγάλες επιχειρηµατικές µορφές όπως ο Ray Kroc της McDonald s ή ο Thomas Watson της IBM ή ο ασκαλόπουλος της έλτα δεν θα πρέπει να θεωρούνται επιχειρηµατίες αν και προσφέρουν όλα αυτά τα καλά που υποτίθεται προσφέρει ο επιχειρηµατίας: εργασία και υγιή ανάπτυξη µέσα από την εισαγωγή στην αγορά νέων προϊόντων και υπηρεσιών. Επίσης, και ανάµεσα στους ερευνητές της επιχειρηµατικότητας, ελάχιστοι είναι αυτοί που έχουν ασχοληθεί εκτενέστερα µόνο µε την δηµιουργία µιας τυπικής νέας επιχείρησης. Και αυτοί ακόµα δεν έχουν επικεντρωθεί στις διαφορές µεταξύ των δυνητικά πετυχηµένων επιχειρήσεων και των άλλων. Το δίληµµα της επιχειρηµατικότητας αντικατοπτρίζεται και µέσα από την βιβλιογραφία. Ορισµένοι µελετητές θεωρούν ότι το µεγάλο ενδιαφέρον που υπάρχει σήµερα θα πρέπει να µείνει επικεντρωµένο στη δηµιουργία νέων επιχειρήσεων. Άλλοι βλέπουν την επιχειρηµατικότητα αλληλένδετη µε την καινοτοµία, χωρίς να την περιορίζουν στη δηµιουργία νέας επιχείρησης. Άλλοι θεωρούν την επιχειρηµατικότητα ως το κλειδί για την οικονοµική ανάπτυξη, την παραγωγικότητα και την διάχυση της γνώσης. Πάνω σε αυτή την οπτική γωνία έχουν στηριχθεί και οι µεγάλες επιχειρήσεις για να παραµείνουν ανταγωνιστικές. Όλες αυτές οι προσπάθειες για την πλήρη περιγραφή της επιχειρηµατικότητας έχουν προσφέρει επιµέρους περιγραφές. Σε γενικές γραµµές, δεν φαίνεται ιδιαίτερα χρήσιµο να ορισθεί η επιχειρηµατικότητα θεωρώντας ορισµένες οικονοµικές λειτουργίες ως επιχειρηµατικές και κάποιες άλλες ως µη επιχειρηµατικές. Όπως επίσης δεν φαίνεται ιδιαίτερα πρακτικό και χρήσιµο να χρησιµοποιηθούν σαν βάση για τον ορισµό του επιχειρηµατία µελέτες περί προσωπικότητας και ιδιαίτερων χαρακτηριστικών. Η πρώτη προσέγγιση έχει περισσότερο σηµειολογική παρά πρακτική αξία. Η δεύτερη δείχνει αρκετά άκαρπη αφού στην πραγµατικότητα αρκετοί έχουν δηµιουργήσει επιχειρήσεις, και συχνά επιτυχηµένες, χωρίς να καλύπτουν όλα τα βασικά χαρακτηριστικά που θέτουν τα µοντέλα προσωπικότητας. Τελικά, ούτε οι λειτουργίες, ούτε ο χαρακτήρας του επιχειρηµατία παρέχουν µια χρήσιµη βάση για την κατανόηση του επιχειρηµατία σε όρους management. Σ. Βλάχος Επιχειρηµατικότητα 15