Investment Banking Διάλεξη 2 Αρχές Τραπεζικής Διοικητικής

Πανεπιστήμιο Πειραιώς, Τμήμα Τραπεζικής και Χρηματοοικονομικής Διοικητικής Investment Banking Διάλεξη 2 Αρχές Τραπεζικής Διοικητικής Μιχάλης Ανθρωπέλος anthropel@unipi.gr 1

Βασικά στοιχεία της τραπεζικής Εξίσωση ισολογισμού: Περιουσιακά στοιχεία = Υποχρεώσεις + Κεφάλαιο Total assets = liabilities + capital Ο όρος υποχρεώσεις αναφέρεται στις πηγές άντλησης κεφαλαίωνsources of capital (καταθέσεις όψεως, προθεσμιακές καταθέσεις, αποταμιευτικές καταθέσεις, δανεισμός από κεντρικές τράπεζες, διατραπεζικός δανεισμός, δανεισμός από την μητρική τράπεζα, κ.α.) Με τον όρο κεφάλαιο εννοούμε το μετοχικό κεφάλαιο της εταιρίας (μετοχές, παρακρατηθέντα κέρδη). Τα περιουσιακά στοιχεία περιλαμβάνουν τις χρήσεις των κεφαλαίων της τράπεζας (αποθεματικά, καταθέσεις στην κεντρική τράπεζα, διαθέσιμα προς είσπραξη, καταθέσεις σε άλλες τράπεζες, αξιόγραφα, χορηγήσεις δανείων, κ.α.). Ποιες είναι οι κύριες διαφορές ανάμεσα στην αγορά αξιόγραφων και τις χορηγήσεις δανείων σαν περιουσιακά στοιχεία; 2

Βασικοί άξονες της τραπεζικής διοικητικής Διαχείριση ρευστότητας (liquidity management) (διατήρηση άμεσα ρευστοποιήσιμων περιουσιακών στοιχείων για την κάλυψη υποχρεώσεων). Διαχείριση χαρτοφυλακίου (asset management) (επιλογή επενδυτικών τοποθετήσεων με υψηλές αποδόσεις και χαμηλό ρίσκο, σωστός διαμερισμός για την μείωση των κινδύνων). Διαχείριση υποχρεώσεων (liability management) (άντληση κεφαλαίων με το μικρότερο δυνατό κόστος). Διαχείριση κεφαλαιακής επάρκειας (capital adequacy management) (μετοχικό κεφάλαιο της τράπεζας θα πρέπει να διατηρείται σε ένα επίπεδο όπου ο κίνδυνος αθέτησης υποχρεώσεων να είναι μικρός). 3

Διαχείριση ρευστότητας Αν η τράπεζα έχει επαρκές αποθεματικό, τότε μια διαρροή καταθέσεων δεν θα προκαλέσει κατά ανάγκη αλλαγές σε άλλα τμήματα του ισολογισμού της. Όταν το αποθεματικό είναι κάτω από το επιτρεπτό όριο, τότε μερικές από τις επιλογές που έχει η τράπεζα για την άντληση των επιπλέον κεφαλαίων είναι: 1. Να δανειστεί από άλλες τράπεζες ή επιχειρήσεις (πληρωμή επιτοκίων). 2. Να ρευστοποιήσει κάποια από τα περιουσιακά της στοιχεία (πώληση αξιόγραφων που συνεπάγεται κόστος συναλλαγών, κόστος ευκαιρίας). 3. Να δανειστεί από την κεντρική τράπεζα της χώρας-νομίσματος (απαιτούνται εγγυήσεις, πληρωμή επιτοκίων). 4. Να μειώσει τα δάνειά της είτε μη ανανεώνοντας τα είτε πουλώντας τα σε άλλη τράπεζα (σημαντικό κόστος τόσο στην τιμή όσο και στην μετέπειτα πορεία της τράπεζας). 5. Να κάνει αύξηση μετοχικού κεφαλαίου (σπάνια μέθοδος που προτιμάται συνήθως σε έκτακτες καταστάσεις, όπως σε περιόδους κρίσης.) 4

Διαχείριση χαρτοφυλακίου Οι βασικοί στόχοι στην διαχείριση των περιουσιακών στοιχείων της τράπεζας είναι οι εξής: 1. Η μεγαλύτερη δυνατή απόδοση στα επιτόκια των δανείων αλλά και στις αποδόσεις των επενδυτικών τοποθετήσεων (ταυτόχρονα επιδιώκεται η μείωση της πιθανότητας χρεοκοπίας των δανειζόμενων αλλά και ο μικρότερος δυνατός κίνδυνος στις επενδύσεις). 2. Η μείωση του κινδύνου μέσα από την διασκόρπιση (diversification) των δανείων αλλά και των αξιόγραφων (π.χ. χορήγηση δανείων σε διάφορους κλάδους της οικονομίας, σε διάφορες περιοχές της επικράτειας, σε διάφορα νομίσματα κτλ). Η μεγάλη εξειδίκευση στην χορήγηση δανείων μπορεί μεν να δίνει ένα συγκριτικό πλεονέκτημα στην τράπεζα, αλλά δεν επιτυγχάνεται καλή διασκόρπιση του κινδύνου. 3. Η δυνατότητα άμεσης ρευστοποίησης, τουλάχιστον σε ένα μέρος από τα περιουσιακά στοιχεία (κάτι που συνήθως προκαλεί και μείωση απόδοσης). 5

Διαχείριση υποχρεώσεων Οι τράπεζες αναζητούν την καλύτερη δυνατή άντληση κεφαλαίων είτε από καταθέσεις (χαμηλό επιτόκιο πληρωμής, αλλά χαμηλός κίνδυνος διαρροής), είτε μέσα από τον δανεισμό από άλλες τράπεζες μέσω της αγοράς διατραπεζικού χρήματος (money center banks). Κλασσικό παράδειγμα άντλησης κεφαλαίων είναι τα διαπραγματεύσιμα πιστοποιητικά καταθέσεων (negotiable certificates of deposits, CDs) που αποτελούν πάνω από το 45% της βραχυπρόθεσμης άντλησης κεφαλαίων. Πρόκειται για αξιόγραφα δανεισμού που έχουν συγκεκριμένη ημερομηνία πληρωμής (συνήθως έναν έως τέσσερεις μήνες) και συγκεκριμένο τόκο, που πληρώνεται στην λήξη. Μετά την έκδοσή του, ο επενδυτής μπορεί να το πουλήσει στην δευτερογενή αγορά είτε με discount αν υπάρξει αύξηση των επιτοκίων είτε με premium όταν τα αντίστοιχα επιτόκια μειωθούν. Σκοπός είναι η τράπεζα να μπορεί να βρει κεφάλαια χωρίς να χρειαστεί να πληρώσει μεγάλο επιτόκιο πάνω σε αυτά. Αν πετύχει κάτι τέτοιο, θα μπορέσει να χορηγήσει και περισσότερα δάνεια. 6

Διαχείριση κεφαλαιακής επάρκειας Οι τράπεζες θα πρέπει να πάρουν αποφάσεις για το ύψος του κεφαλαίου τους (μετοχικών, ιδίων κεφαλαίων) λαμβάνοντας υπόψη: 1. Τον κίνδυνο αποτυχίας αποπληρωμής των υποχρεώσεων, να αποδειχθεί δηλαδή η τράπεζα αφερέγγυα (insolvent). 2. Την απόδοση που απολαμβάνουν οι μέτοχοι (όσο πιο μικρό είναι το μετοχικό κεφάλαιο, τόσο πιο μεγάλη είναι η απόδοση επί των μετοχών). 3. Τους κυβερνητικούς περιορισμούς και κανονισμούς σχετικά με το ποσοστό κεφαλαιακής επάρκειας των τραπεζών (οι ελεγκτικές αρχές καθορίζουν ένα συγκεκριμένο κάτω όριο στην κεφαλαιακή επάρκεια). 7

Χρηματοοικονομική καινοτομία (financial innovation) Ο τραπεζικός κλάδος όπως και οποιοσδήποτε άλλος κλάδος της οικονομίας, βγάζει κέρδη από την «πώληση» των προϊόντων του. Για να μπορέσουν οι τράπεζες να κρατήσουν την ανταγωνιστικότητα τους θα πρέπει να αναπροσαρμόζουν τα προϊόντα και τις υπηρεσίες που προσφέρουν ανάλογα με τις ανάγκες των καταναλωτών και τις συνθήκες της αγοράς. Κάθε αλλαγή στο χρηματοοικονομικό περιβάλλον οδηγεί τα πιστωτικά ιδρύματα σε αναζήτηση χρηματοοικονομικής καινοτομίας που θα περιλαμβάνει τις συνέπειες αυτής της αλλαγής και θα κάνει ή θα διατηρήσει το ίδρυμα κερδοφόρο. Η διαδικασία δημιουργίας και τιμολόγησης νέων χρηματοοικονομικών προϊόντων έχει πάρει τον όνομα χρηματοοικονομική μηχανική (financial engineering). 8

Χρηματοοικονομική καινοτομία (financial innovation) Οι άξονες της χρηματοοικονομικής καινοτομίας αναφέρονται σε: 1. Ανταπόκριση στις αλλαγές στις συνθήκες ζήτησης. Όταν αλλάζουν οι οικονομικές συνθήκες, αλλάζουν και οι προτιμήσεις του καταναλωτικού κοινού ως προς τις υπηρεσίες που του προσφέρουν τα πιστωτικά ιδρύματα. Παράδειγμα: όταν υπάρχουν περίοδοι μεγάλων μεταβολών στα επιτόκια, τότε οι καταθέτες-δανειζόμενοι αναζητούν υπηρεσίες που μειώνουν τον κίνδυνο μεταβολής των καταθέσεων-δανειακών υποχρεώσεων που προέρχονται από τις μεγάλες αλλαγές στα επιτόκια. Αυτές οι συνθήκες θα πρέπει να ληφθούν υπόψη και να δημιουργηθούν κάποιες νέες υπηρεσίες για να καλύψουν αυτές τις ανάγκες (δάνεια με κυμαινόμενα επιτόκια, χρηματοοικονομικά παράγωγα πάνω στα επιτόκια κα). 9

Χρηματοοικονομική καινοτομία (financial innovation) 2. Ανταπόκριση στις αλλαγές στις συνθήκες προσφοράς. Όταν αλλάζουν οι συνθήκες λειτουργίας των πιστωτικών ιδρυμάτων, τότε θα πρέπει να αναπροσαρμόσουν τις υπηρεσίες τους έτσι ώστε να παραμείνουν ανταγωνιστικές. Παράδειγμα: Το κλασσικό παράδειγμα είναι οι αλλαγές στις υπηρεσίες που προσφέρουν οι τράπεζες όταν βελτιώνεται η τεχνολογία που μπορούν να χρησιμοποιήσουν. Όταν η βελτίωση της τεχνολογίας των υπολογιστών έγινε αισθητά μεγάλη, τότε όλα τα ιδρύματα θα έπρεπε να την εκμεταλλευτούν για να προσφέρουν καλύτερες υπηρεσίες (και να διατηρήσουν ή να αυξήσουν την ανταγωνιστικότητά τους). Παραδείγματα τέτοιας χρήσης είναι οι πιστωτικές και χρεωστικές κάρτες, τα ΑΤΜ, το e- banking κ.α. Επίσης δόθηκε η δυνατότητα της καλύτερης και ποιοτικότερης πληροφόρησης για την οικονομική κατάσταση των επιχειρήσεων, των κρατών και των ιδιωτών (περισσότερες επενδυτικές ευκαιρίες, αποτελεσματικότερη αξιολόγηση των δανειακών αιτήσεων). Ταυτόχρονα έγινε πιο εύκολη η κυκλοφορία χρήματος στην αγορά (ηλεκτρονικές συναλλαγές, βραχυπρόθεσμος δανεισμός) αλλά και δυνατότητα τιτλοποιήσεων (που θα εξετάσουμε στο μάθημα αργότερα). 10

Χρηματοοικονομική καινοτομία (financial innovation) 3. Ανταπόκριση στους υπάρχοντες κανονισμούς-νόμους. Τα πιστωτικά ιδρύματα προσπαθούν συχνά να αποφύγουν τους περιορισμούς που θέτουν οι ρυθμιστικές αρχές με το δημιουργούν καινούργια προϊόντα που δεν υπόκεινται σε αυτούς τους περιορισμούς. Παράδειγμα: Οι ρυθμιστικές αρχές θέτουν συγκεκριμένα ποσοστά επί των καταθέσεων που θα πρέπει να μένουν σαν αποθέματα (reserves) στην τράπεζα και για τα οποία μέχρι πρότινος δεν πληρωνόταν επιτόκιο. Επίσης υπήρχαν σημαντικοί περιορισμοί (οι λεγόμενοι deposit rate ceilings) ακόμα και στο επιτόκιο που μπορεί να πληρώνει μία τράπεζα στους καταθέτες της (πχ ακόμα και σήμερα δεν μπορεί μια αμερικάνικη τράπεζα να πληρώσει επιτόκιο σε checking accounts εταιριών). Για να παρακάμψουν αυτούς τους περιορισμούς οι τράπεζες δημιούργησαν (μεταξύ άλλων) την αγορά αμοιβαίων κεφαλαίων βραχυχρόνιων τοποθετήσεων διαθεσίμων (money market mutual funds), καθώς και τους λογαριασμούς «σκουπίσματος» (sweep accounts). 11

Χρηματοοικονομική καινοτομία (συνέχεια) Ένα αμοιβαίο κεφάλαιο βραχυχρόνιων τοποθετήσεων είναι ένα αμοιβαίο κεφάλαιο που επενδύει σε δανειακές τοποθετήσεις μικρής διάρκειας (CDs, έντοκα γραμμάτια δημοσίου, commercial papers κτλ). Εξασφαλίζουν στον επενδυτή έναν υψηλότερο τόκο από μια απλή κατάθεση, ενώ διατηρείται η δυνατότητα άμεσης ανάληψης. Για την τράπεζα, το όφελος είναι πολλαπλό. Από την μία αυτές οι τοποθετήσεις δεν θεωρούνται καταθέσεις και επομένως δεν λογίζονται στον υπολογισμό των απαιτούμενων κεφαλαιακών αποθεμάτων. Ακόμα η τράπεζα πληρώνεται και ένα διαχειριστικό κόστος (operation fee) ενώ διατηρεί το πελατολόγιό της. Η εισαγωγή τους έγινε το 1970 και σήμερα το ύψος αυτών των αμοιβαίων είναι κοντά στα $10τρις. Πολλά από αυτά τα κεφάλαια έχασαν μεγάλο μέρος από την αξία τους μετά την χρεοκοπία της Leman Brothers τον Σεπτέμβριο του 2008 λόγω των πολλαπλών ταυτόχρονων εντολών ρευστοποίησης. 12

Χρηματοοικονομική καινοτομία (συνέχεια) Σε λογαριασμό σκουπίσματος οποιοδήποτε ποσό πάνω από ένα συγκεκριμένο προκαθορισμένο όριο επενδύεται σε ημερήσιους δανεισμούς (overnight securities) που πληρώνουν τόκο. Έτσι μια εταιρία μπορεί να τοκίσει ένα μέρος από τον λογαριασμό όψεως που έχει όταν το υπόλοιπο του λογαριασμού υπερβεί ένα προκαθορισμένο ποσό. Τόσο οι λογαριασμοί σκουπίσματος όσο και τα αμοιβαία κεφάλαια βραχυχρόνιων τοποθετήσεων είναι καινοτομίες που εκμεταλλεύτηκαν και την βελτίωση της τεχνολογίας, καθώς τόσο η διάχυση της πληροφορίας όσο και η κίνηση των κεφαλαίων έγιναν πιο γρήγορες. Μια άλλη καινοτομία που βοηθήθηκε από την βελτίωση της τεχνολογίας είναι τα λεγόμενο εμπορικά αξιόγραφα (commercial papers). Πρόκειται για χρεόγραφα που εκδίδονται από επιχειρήσεις και έχουν διάρκεια συνήθως μέχρι και 270 μέρες. Στην ουσία είναι ομόλογο μικρής διάρκειας χωρίς κουπόνια (zero coupon bonds). Δεν μπαίνουν σε αυτά εγγυήσεις και για να επιτευχθεί ένα μικρό επιτόκιο η χρήση τους γίνεται μόνο από μεγάλες και γνωστές εταιρίες. 13

Χρηματοοικονομική καινοτομία και πτώση της παραδοσιακής τραπεζικής Η ανάπτυξη των χρηματαγορών και οι νέες δυνατότητες που αναπτύχθηκαν μέσα από την χρηματοοικονομική καινοτομία μείωσαν αισθητά τον τζίρο της λεγόμενης παραδοσιακής τραπεζικής (καταθέσεις-δανεισμός). Αποταμιευτές/δανειστές μπόρεσαν να βρουν καλύτερες αποδόσεις μέσα από τα νέα προϊόντα, ενώ και οι δανειζόμενοι εκμεταλλεύτηκαν τις καινοτομίες για να αντλήσουν κεφαλαία άμεσα από τους δανειστές. Οι τράπεζες αντέδρασαν σε αυτές τις αλλαγές με το να πρωταγωνιστήσουν στις νέες αγορές αλλά και με την ανάληψη μεγαλύτερων κινδύνων όσο αναφορά την παραδοσιακή τραπεζική. Αύξησαν δε ραγδαία την δραστηριότητά τους σε υπηρεσίες εκτός τραπεζικού ισολογισμού (off-balance-sheet activities), π.χ. διαχείριση χαρτοφυλακίων, υπηρεσίες αναδόχου, συμβουλευτικές υπηρεσίες κ.α. 14

Τραπεζικός κλάδος και ανταγωνισμός Όπως και κάθε άλλος κλάδος της οικονομίας, αυτός των πιστωτικών ιδρυμάτων λειτουργεί αποτελεσματικότερα όταν βρίσκεται σε κατάσταση υγιούς ανταγωνισμού. Ο κλάδος των εμπορικών τραπεζών χαρακτηρίζεται τα τελευταία χρόνια από ενοποιήσεις (κυρίως στην Ευρώπη) με αποτέλεσμα ο αριθμός των τραπεζών που καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο κομμάτι της αγοράς να είναι σχετικά μικρός. Αντίστοιχη τάση έχει δημιουργηθεί στις Η.Π.Α. με την δημιουργία των λεγόμενων bank holding companies (εταιρία τραπεζικών χαρτοφυλακίων), εταιρίες δηλαδή που έχουν τον έλεγχο τραπεζών. Η ενοποίηση των τραπεζών έχει σαν αποτέλεσμα μια πιο αποτελεσματική λειτουργία (λιγότερα λειτουργικά κόστη, μη αποτελεσματικά ιδρύματα εκτός αγοράς) αλλά και το διαμερισμό των κινδύνων που προέρχονται από τα χορηγούμενα δάνεια. Ωστόσο, λιγότερες τράπεζες σημαίνει λιγότερος ανταγωνισμός, λιγότερος δανεισμός σε μικρές επιχειρήσεις, συσσώρευση κινδύνου σε λίγους (πολύ μεγάλες για να πτωχεύσουν). 15

Τραπεζική και οι άλλες χρηματοοικονομικές υπηρεσίες Τα τελευταία χρόνια, ο διαχωρισμός των χρηματοοικονομικών υπηρεσιών (financial services) που επιβάλλεται στα πιστωτικά ιδρύματα από τις ρυθμιστικές αρχές έχει περιοριστεί. Πλέον οι τράπεζες μπορούν (αν διατηρούν τα αντίστοιχα αποθεματικά) να προσφέρουν μια ποικιλία από υπηρεσίες, από την παραδοσιακή τραπεζική, μέχρι επενδυτικές συμβουλές και υπηρεσίες διαμεσολαβητή και αναδόχου αλλά και ασφάλειες. Οι υπηρεσίες αυτές προσφέρονται είτε άμεσα είτε έμμεσα από θυγατρικές. Στις Η.Π.Α. η κατάσταση ήταν διαφορετική παλαιότερα (πριν το 1999). Ο νόμος Glass-Steagall του 1933 απαγόρευε στις εμπορικές τράπεζες να προσφέρουν υπηρεσίες αναδόχου ή χρηματομεσίτη (broker), ενώ δεν τους επέτρεπε να έχουν άμεση ή έμμεση δραστηριότητα στην αγορά ασφαλίσεων αλλά ούτε και στην αγορά ακινήτων. Το νομοσχέδιο αυτό καταργήθηκε με τον νόμο Gramm-Leach-Bliley το 1999 με το σκεπτικό ότι είχε δημιουργηθεί συγκριτικό μειονέκτημα για τις αμερικάνικες τράπεζες σε σχέση με τις τράπεζες άλλων χωρών. Είχαν ήδη μάλιστα αναπτυχθεί διάφορες καινοτομίες που παρέκαμπταν λίγο έως πολύ τους περιορισμούς αυτούς. 16

Τραπεζική και οι άλλες χρηματοοικονομικές υπηρεσίες Ο τερματισμός αυτών των απαγορεύσεων οδήγησε σε άνοιγμα των αγορών και σε μεγάλες συγχωνεύσεις και εξαγορές πιστωτικών ιδρυμάτων. Οι τράπεζες μεγάλωσαν τόσο σε μέγεθος όσο και σε πολυπλοκότητα καθώς πλέον μπορούν να δραστηριοποιηθούν σε ένα μεγάλο εύρος αγορών και υπηρεσιών. Η χρηματοοικονομική κρίση του 2007-2010, οδήγησε σε νέο κύκλο συζητήσεων σχετικά με το τραπεζικό ρυθμιστικό πλαίσιο στις Η.Π.Α. Ο νεοσύστατος (2012) νόμος Dodd-Frank βάζει μεταξύ άλλων περιορισμούς στο τρόπο που επενδύουν οι τράπεζες τα στοιχεία του ενεργητικού τους (το λεγόμενο proprietary trading) καθώς και πως αυτές συνδέονται με κερδοσκοπικά κεφάλαια υψηλού κινδύνου (hedge funds), με στόχο να περιοριστούν οι αλόγιστες κερδοσκοπικές τοποθετήσεις. (Σε αυτά τα θέματα θα επανέλθουμε αργότερα.) 17