Εισαγωγή στην Οικονομική Ανάλυση

Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Εισαγωγή στην Οικονομική Ανάλυση Νίκος Θεοχαράκης Διάλεξη 8 Ιανουάριος 2014

Μορφές αγοράς 1. Τέλειος ανταγωνισμός [Perfect competition] 2. Μονοπωλιακός ανταγωνισμός [Monopolistic competition] 3. Ολιγοπώλιο [Oligopoly] 4. Δυοπώλιο [Duopoly] 5. Καθαρό μονοπώλιο [Pure monopoly]

Μονοπώλιο Υπάρχει μόνο μία επιχείρηση στον κλάδο [ο μονοπωλητής (monopolist) ή μονοπώλιο (monopoly)] Δεν υπάρχουν στενά υποκατάστατα του προϊόντος Δεν υπάρχει δυνατότητα εισόδου στον κλάδο από άλλες επιχειρήσεις Αποτελεί το άκρο αντίθετο του Τ.Α. Ενώ η επιχείρηση στον Τ.Α. είναι αποδέκτης τιμών (price taker) στο μονοπώλιο η μοναδική επιχείρηση είναι διαμορφωτής τιμών (price maker).

Μονοπώλιο Δεν υπάρχει δυνατότητα εισόδου στον κλάδο από άλλες επιχειρήσεις 1. Μια μοναδική εισροή κατέχεται από μια μοναδική επιχείρηση 2. Υπάρχει νομικό δικαίωμα πάνω στην αποκλειστικότητα της παραγωγής του αγαθού 3. Υπάρχουν αύξουσες αποδόσεις σε μια κλίμακα παραγωγής που είναι μεγάλη σε σχέση με την αγορά (φυσικό μονοπώλιο [natural monopoly]).

Μονοπώλιο Μια μοναδική εισροή κατέχεται από μια μοναδική επιχείρηση Παραδείγματα

Διόδωρος Σικελιώτης (1 ος αι. π.χ), Ιστορική Βιβλιοθήκη, 5.10.2

Αριστοτέλους, Πολιτικά Α, 1259 a 5-36

Μονοπώλιο Υπάρχει νομικό δικαίωμα πάνω στην αποκλειστικότητα της παραγωγής του αγαθού Παραδείγματα 1. Παραχώρηση μονοπωλίου από το κράτος 2. Διπλώματα ευρεσιτεχνίας και πνευματική ιδιοκτησία 3. Τεχνογνωσία και μυστικά του επαγγέλματος

Μονοπώλιο Υπάρχει νομικό δικαίωμα πάνω στην αποκλειστικότητα της παραγωγής του αγαθού Παραχώρηση μονοπωλίου από το κράτος Παράδειγμα: μονοπώλια στην Ευρώπη τον 17 ο αι.

Christopher Hill, The Century of Revolution: 1603-1714, Routledge, (1961, 1980, 2001), σσ. 31-2.

Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος (1897-1978) Πρόσοδοι από μονοπώλια σε Άλας Πυρεία Πετρέλαιο Ναξία σμύρις Σιγαρόχαρτα Παιγνιόχαρτα

Μονοπώλιο Υπάρχει νομικό δικαίωμα πάνω στην αποκλειστικότητα της παραγωγής του αγαθού Διπλώματα ευρεσιτεχνίας και πνευματική ιδιοκτησία Υπέρ και κατά

Μονοπώλιο Υπάρχει νομικό δικαίωμα πάνω στην αποκλειστικότητα της παραγωγής του αγαθού Τεχνογνωσία και μυστικά του επαγγέλματος

Μονοπώλιο Φυσικό μονοπώλιο 1. Αύξουσες αποδόσεις κλίμακας i. Τεχνολογία ii. Δυνατότητα αποκλεισμού χωρίς αντιπαλότητα

Φυσικό μονοπώλιο

Φυσικό μονοπώλιο

Μονοπώλιο Ισορροπία στο μονοπώλιο Η καμπύλη ζήτησης του μονοπωλίου είναι η αγοραία καμπύλη ζήτησης Το μονοπώλιο όπως και κάθε επιχείρηση μεγιστοποιεί τα κέρδη του. Επιλέγει την ποσότητα εκείνη για την οποία το κέρδος είναι μέγιστο.

Μονοπώλιο Ισορροπία στο μονοπώλιο Αυτό σημαίνει ότι d d TR TC max 0 0 MR MC 0 Q dq dq MR MC Άρα το μονοπώλιο επιλέγει την ποσότητα εκείνη στην οποία το οριακό έσοδο είναι ίσο με το οριακό κόστος

Μονοπώλιο Ισορροπία στο μονοπώλιο Θυμηθείτε ότι η εξίσωση οριακού κόστους και οριακού εσόδου ισχύει και για τον τέλειο ανταγωνισμό. Η διαφορά τους είναι ότι Στον τέλειο ανταγωνισμό ισχύει ότι Ενώ στο μονοπώλιο ισχύει ότι MC=MR=P MC=MR<P Δηλ., η τιμή είναι πάντοτε υψηλότερη στο μονοπώλιο και η ποσότητα είναι αντίστοιχα μικρότερη

Μονοπώλιο Ισορροπία στο μονοπώλιο Έχοντας επιλέξει την ποσότητα ισορροπίας στο σημείο όπου το οριακό έσοδο είναι ίσο με το οριακό κόστος, η τιμή ισορροπίας προκύπτει άμεσα από την καμπύλη ζήτησης της αγοράς η οποία είναι και η καμπύλη ζήτησης του μονοπωλίου. Τα κέρδη του μονοπωλίου προκύπτουν από τη διαφορά μεταξύ της τιμής ισορροπίας και του μέσου κόστους στην ποσότητα ισορροπίας επί την ποσότητα ισορροπίας π=(p* AC*)Q*

Μονοπώλιο Ισορροπία στο μονοπώλιο Από την καμπύλη ζήτησης προκύπτει άμεσα η καμπύλη οριακού εσόδου η οποία τέμνει την καμπύλη οριακού κόστους στο σημείο Α. Η ποσότητα ισορροπίας του μονοπωλίου είναι η Q M. Από την καμπύλη ζήτησης προκύπτει και η τιμή Ρ M η οποία βρίσκεται στο σημείο Β. Το σημείο Β είναι και το σημείο ισορροπίας στο μονοπώλιο. Στην ποσότητα Q M αντιστοιχεί το μέσο κόστος AC M στο σημείο Γ. Τα κέρδη του μονοπωλίου δίνονται από το εμβαδόν του ορθογωνίου Β Ρ M AC M Γ.

Μονοπώλιο Ισορροπία στο μονοπώλιο Γιατί στο μονοπώλιο το σημείο ισορροπίας βρίσκεται στο σημείο της καμπύλης ζήτησης όπου η ελαστικότητα είναι μεγαλύτερη από την μονάδα; Απάντηση: Ξαναγράφουμε το οριακό έσοδο ως συνάρτηση της ελαστικότητας ζήτησης ως προς την τιμή του αγαθού: dtr dpq dp dq dp dp Q 1 MR Q P Q P P 1 P 1 dq dq dq dq dq dq P D

Μονοπώλιο Ισορροπία στο μονοπώλιο Άρα ισχύει ότι 1 MR MC P 1 D Εφόσον το οριακό κόστος και η τιμή είναι μεγαλύτερα από το μηδέν συνεπάγεται ότι 1 1 1 0 1 D 1 D D

Μονοπώλιο Ισορροπία στο μονοπώλιο Γιατί στο μονοπώλιο το σημείο ισορροπίας βρίσκεται στο σημείο της καμπύλης ζήτησης όπου η ελαστικότητα είναι μεγαλύτερη από την μονάδα; Αυτό μπορούμε να το δούμε και στο διάγραμμα: Παρατηρείστε ότι το οριακό έσοδο τέμνει τον οριζόντιο άξονα στο μέσο της απόστασης από την αρχή των αξόνων έως το σημείο όπου η ποσότητα είναι μέγιστη όταν η τιμή είναι μηδενική. Αυτό αντιστοιχεί στο μέσο της καμπύλης ζήτησης όπου η ελαστικότητα είναι μοναδιαία. Αριστερά από αυτό το σημείο όπου η (απόλυτη) ελαστικότητα είναι μεγαλύτερη από τη μονάδα το οριακό έσοδο είναι θετικό. Εφόσον το οριακό κόστος είναι θετικό, η τομή του οριακού εσόδου και του οριακού κόστους θα γίνει σε ένα σημείο όπου η ελαστικότητα είναι μεγαλύτερη από τη μονάδα.

Μονοπώλιο Γιατί το μονοπώλιο δεν έχει καμπύλη προσφοράς; Η καμπύλη προσφοράς προϋποθέτει μια αμφιμονοσήμαντη σχέση τιμής και ποσότητας, ανεξάρτητα από την καμπύλη ζήτησης. Αυτό δεν συμβαίνει στο μονοπώλιο. Αυτό μπορούμε να το δούμε και στο παρακάτω διάγραμμα: Έστω δύο καμπύλες ζήτησης D1 και D2 με αντίστοιχες καμπύλες οριακού εσόδου MR1 και MR2. Το οριακό κόστος MC υποθέτουμε ότι είναι σταθερό Οι καμπύλες οριακού εσόδου και το οριακό κόστος τέμνονται στο σημείο Α που αντιστοιχεί στην ποσότητα Q A. Σύμφωνα με όσα έχουμε πει παραπάνω για το μονοπώλιο, η τιμή θα είναι P 1 για την D1 και P 2 για την D2 (σημεία Β και Γ αντίστοιχα). Συνεπώς στην ίδια ποσότητα Q A αντιστοιχούν δυο διαφορετικές τιμές οι P 1 και P 2 που σημαίνει ότι δεν υπάρχει αμφιμονοσήμαντη σχέση τιμής και ποσότητας

Μονοπώλιο Δείκτης Lerner Ο Βρετανός οικονομολόγος Abba P. Lerner (1903-1982) πρότεινε τον εξής δείκτη για την μέτρηση της μονοπωλιακής δύναμης Abba P. Lerner (1934), «The Concept of Monopoly and the Measurement of Monopoly Power», Review of Economic Studies, 1 (3): 157-175

Μονοπώλιο Δείκτης Lerner (Lerner Index, LI) LI P MC P Η λογική του δείκτη είναι ότι το μονοπώλιο μπορεί να τιμολογεί πάνω από το οριακό κόστος. Όσο περισσότερο πάνω από το οριακό κόστος τιμολογεί τόσο ισχυρότερο είναι.

Μονοπώλιο Δείκτης Lerner Θυμηθείτε ότι προηγουμένως είχαμε βγάλει τον τύπο του οριακού εσόδου συναρτήσει της ελαστικότητας. Στο σημείο ισορροπίας το οριακό έσοδο είναι ίσο με το οριακό κόστος. Άρα αντικαθιστώντας τον τύπο αυτό στον δείκτη Lerner έχουμε: LI 1 P P 1 P MC P MR D 1 P P P D

Μονοπώλιο Δείκτης Lerner Δηλ., ο δείκτης Lerner είναι το αντίστροφο της απόλυτης ελαστικότητας. Πράγματι αν η καμπύλη ζήτησης είναι απείρως ελαστική τότε το οριακό έσοδο είναι ίσο με την τιμή και ο δείκτης είναι μηδενικός. Αυτό συμβαίνει εξ άλλου στον τέλειο ανταγωνισμό. Αν η ελαστικότητα είναι ίση με τη μονάδα τότε ο δείκτης Lerner λαμβάνει την τιμή ένα. Ας δούμε ένα παράδειγμα

Μονοπώλιο Κόστος ευημερίας μονοπωλίου Σύγκριση μονοπωλίου με τέλειο ανταγωνισμό Πλεόνασμα καταναλωτή (consumer surplus) Πλεόνασμα καταναλωτή είναι η διαφορά μεταξύ της τιμής που είναι διατεθειμένος να πληρώσει ένας καταναλωτής μείον την τιμή που πραγματικά πληρώνει. Πλεόνασμα παραγωγού (producer surplus) είναι η διαφορά ανάμεσα στην τιμή που πραγματικά εισπράττει ένας παραγωγός από την τιμή που θα ήταν διατεθειμένος να προσφέρει το αγαθό. Τα οικονομικά πλεονάσματα αποτελούν δείκτες ευημερίας

Πλεόνασμα καταναλωτή Μαθηματικά δίνεται από τον εξής τύπο Q* 0 CS P Q P* dq

Πλεόνασμα καταναλωτή Σε γραμμική καμπύλη ζήτησης ο τύπος είναι πιο απλός αφού δίνεται από το εμβαδόν του τριγώνου με βάση την ποσότητα ισορροπίας και ύψος την διαφορά ανάμεσα στο μέγιστο της κ.ζ. [εκεί δηλ., που η κ.ζ. τέμνει τον άξονα των τιμών] μείον την τιμή ισορροπίας CS a P* Q* 2

Πλεόνασμα καταναλωτή Είναι εύκολο να αποδειχθεί ότι οι δύο τύποι είναι ισοδύναμοι. εναλλακτικά

Πλεόνασμα καταναλωτή Παρατηρείστε ότι το ΠΚ είναι μικρότερο στο μονοπώλιο από ό,τι στον Τ.Α. Ένα μέρος του ΠΚ αποσπάται από το μονοπώλιο ως κέρδος. Ένα μέρος όμως χάνεται επειδή ακριβώς το μονοπώλιο τιμολογεί έτσι ώστε να αποσπάσει κέρδος. Αυτό το τμήμα ονομάζεται μη αντισταθμιζόμενη απώλεια (deadweight loss) και αποτελεί καθαρή απώλεια ευημερίας για την οικονομία και όχι ανακατανομή του πλεονάσματος του καταναλωτή Για το λόγο αυτό οι οικονομολόγοι θεωρούν ότι ο Τ.Α. αποτελεί την καλύτερη δυνατή μορφή αγοράς.

Φυσικό μονοπώλιο Είπαμε ότι οι οικονομολόγοι θεωρούν ότι ο Τ.Α. αποτελεί την καλύτερη δυνατή μορφή αγοράς. Η πολιτεία σύμφωνα με αυτή την ανάλυση θα πρέπει να επιχειρεί να διαλύσει τα μονοπώλια έτσι ώστε οι επιχειρήσεις να τιμολογούν στο οριακό τους κόστος. Αυτό δεν πάντοτε εφικτό. Σε ένα φυσικό μονοπώλιο, αν ο μονοπωλητής υποχρεωθεί να τιμολογεί σε τιμή ίση με το οριακό κόστος, τότε θα έχει αναγκαστικά ζημιές και θα εγκαταλείψει τον κλάδο. Το επόμενο διάγραμμα το κάνει σαφές

Διακριτική πολιτική τιμών (Price discrimination) Υποθέσαμε μέχρι τώρα ότι ο μονοπωλητής χρεώνει μια ενιαία τιμή σε όλους του τους πελάτες. Τι θα γινόταν όμως όταν μπορούσε να ξεχωρίσει τους πελάτες του και να χρεώσει στον καθένα ξεχωριστά, ώστε να του αποσπάσει την τιμή στην οποίαν ήταν διατεθειμένος να αγοράσει το αγαθό. Τότε θα είχαμε τέλεια διακριτική πολιτική τιμών και ο κάθε πελάτης θα πλήρωνε διαφορετική τιμή. Σε αυτή την περίπτωση ο μονοπωλητής θα αποσπούσε όλο το ΠΚ στον Τ.Α. ως κέρδος, δεν θα υπήρχε μη αντισταθμιζόμενη απώλεια, ενώ οι τιμές θα κυμαίνονταν από το μέγιστο της κ.ζ. έως το οριακό κόστος. Το παρακάτω διάγραμμα συγκρίνει την περίπτωση του μονοπωλίου με ενιαία τιμή και του μονοπωλίου με τέλεια διακριτική πολιτική τιμών

Διακριτική πολιτική τιμών (Price discrimination) Ο μονοπωλητής επίσης επωφελείται αν μπορέσει να ξεχωρίσει ανάμεσα σε κατηγορίες πελατών και να χρεώσει διαφορετικές τιμές ως εάν να ήταν διαφορετικές αγορές. Παραδείγματα, διαφορετικά εισιτήρια εργατικής εστίας, για φοιτητές ή για συνταξιούχους, business & economy class στα αεροπλάνα, κλπ. Πολλές από τις διαφοροποιήσεις προϊόντων γίνονται όχι λόγω κόστους αλλά λόγω διακριτικής πολιτικής τιμών [π.χ., διαφορετικές εκδοχές ενός λογισμικού το οποίο όμως έχει το ίδιο κόστος] Παράδειγμα, μια εταιρεία εκτυπωτών είχε δύο μοντέλα, ένα για οικιακή και ένα για επαγγελματική χρήση. Η διαφορά τους συνίστατο ότι το μοντέλο για οικιακή χρήση που ήταν και το φθηνότερο είχε ένα επιπλέον τσιπάκι που επιβράδυνε τη λειτουργία του...

Διακριτική πολιτική τιμών (Price discrimination) Αν ο μονοπωλητής μπορεί να σπάσει την αγορά στα δύο, αν έχει σταθερό οριακό κόστος, εξισώνει το κόστος αυτό με το οριακό έσοδο κάθε αγοράς και χρεώνει την τιμή που αντιστοιχεί στην ποσότητα αυτή. Αν το οριακό κόστος δεν είναι σταθερό η λύση της μεγιστοποίησης του κέρδους είναι λίγο διαφορετική. Ο μονοπωλητής κατασκευάζει μια καμπύλη οριακού εσόδου η οποία αποτελεί το οριζόντιο άθροισμα των επιμέρους καμπυλών οριακού εσόδου, επιλέγει ως συνολική ποσότητα παραγωγής το σημείο τομής της νέας καμπύλης MR & MC και στη συνέχεια επιλέγει για κάθε ξεχωριστή καμπύλη οριακού εσόδου το οριακό έσοδο που προέκυψε στο σημείο τομής. Στη συνέχεια επιλέγει την τιμή που αντιστοιχεί σε αυτό το σημείο. Τα παρακάτω διαγράμματα δείχνουν αυτές τις δυο περιπτώσεις

Μονοπώλιο και Τέλειος Ανταγωνισμός: Άσκηση Η άσκηση που ακολουθεί μπορεί να εκληφθεί και ως μελέτη των εξής περιπτώσεων: Α. Τι θα γίνει αν ένας κλάδος από μονοπωλιακός γίνει ανταγωνιστικός; [Παράδειγμα, έληξε η πατέντα σε ένα φάρμακο και τα γενόσημα παράγονται ελεύθερα] Β. Τι θα γίνει αν ένας κλάδος από ανταγωνιστικός γίνει μονοπωλιακός επειδή μια επιχείρηση αγόρασε όλες τις υπάρχουσες επιχειρήσεις; [Ερώτηση: τι σύμφωνα με τη θεωρία θα εμπόδιζε κάτι τέτοιο;]

Μονοπώλιο και Τέλειος Ανταγωνισμός: Άσκηση Έστω αντίστροφη καμπύλη ζήτησης P=a-bQ. Το μέσο κόστος είναι σταθερό και ίσο με c. Ζητείται: Η τιμή και η ποσότητα ισορροπίας καθώς και τα κέρδη του κλάδου στον Τ.Α. και στο μονοπώλιο. Να υπολογισθεί το πλεόνασμα του καταναλωτή και στις δύο περιπτώσεις καθώς και η μη αντισταθμιζόμενη απώλεια στο μονοπώλιο. Λύση Στον Τ.Α. ισχύει ότι P τα =MC=c [ Όταν το μέσο κόστος είναι σταθερό είναι και ίσο με το οριακό κόστος]. Η ποσότητα ισορροπίας είναι P τα =a-bq τα =c => Q τα =(a-c)/b. Τα κέρδη είναι μηδενικά π=(p τα -ΑC) Q τα = (c-c) Q τα =0 Στο μονοπώλιο ισχύει ότι MR=MC. Το οριακό έσοδο προκύπτει από την καμπύλη ζήτησης TR=PQ=(a-bQ)Q=aQ-bQ 2 =>MR=a-2bQ. Συνεπώς MR=MC=c=a-2bQ μον =>Q μον = (a-c)/2b=> P μον =a-b (a-c)/2b=(a+c)/2. Τα κέρδη είναι π=(p μον -AC) Q μον =((a+c)/2-c) [(a-c)/2b]= (a-c) 2 /4b Πλεόνασμα καταναλωτή Τ.Α. =(a-c) Q τα /2=(a-c) [(a-c)/b]/2=(a-c) 2 /2b Πλεόνασμα καταναλωτή μονοπώλιο =(a- P μον) Q μον /2= =(a-(a+c)/2) [(a-c)/2b]/2=(a-c) 2 /8b Μη αντισταθμιζόμενη απώλεια στο μονοπώλιο= DWL μον= ΠΚ ΤΑ -ΠΚ μον -π μον = (a-c) 2 /2b-(a-c) 2 /8b- (a-c) 2 /4b= (a-c) 2 /8b Εναλλακτικά: DWL μον= (Q τα -Q μον)(p μον -P τα)/2= [(a-c)/b- (a-c)/2b][(a+c)/2-c]/2=(a-c) 2 /8b