Βασικές Έννοιες Οικονομικών των Επιχειρήσεων - Τα οικονομικά των επιχειρήσεων μελετούν: (α) Τον τρόπο με τον οποίο λαμβάνουν τις αποφάσεις τους οι επιχειρήσεις. (β) Τις μορφές στρατηγικής αλληλεπίδρασης που αναπτύσσονται μεταξύ των επιχειρήσεων στην αγορά. (γ) Τις μορφές στρατηγικής αλληλεπίδρασης που αναπτύσσονται μεταξύ ιδιοκτητών και εργατών στο εσωτερικό της επιχείρησης. 1. Το Βασικό Υπόδειγμα Προσφοράς και Ζήτησης - Ορισμός: Η αγορά ενός αγαθού είναι η διαδικασία (θεσμικό πλαίσιο) μέσω της οποίας έρχονται σε επικοινωνία οι αγοραστές και οι πωλητές του συγκεκριμένου αγαθού. - Η ζήτηση ενός αγαθού εκφράζει τη συμπεριφορά των αγοραστών (καταναλωτών) αυτού του αγαθού στην αγορά. Κάθε καταναλωτής επιλέγει την ποσότητα που θα καταναλώσει από κάθε αγαθό κατά τρόπο ώστε να μεγιστοποιεί τη χρησιμότητά του υπό τον εισοδηματικό του περιορισμό. 1
- Η προσφορά ενός αγαθού εκφράζει τη συμπεριφορά των πωλητών αυτού του αγαθού, δηλαδή εκφράζει τη συμπεριφορά των επιχειρήσεων που παράγουν και πουλάνε το συγκεκριμένο αγαθό στην αγορά. - Η επιχείρηση είναι ο οργανισμός που συντονίζει την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών. - Η παραγωγή είναι η δραστηριότητα μέσω της οποίας κάποια αγαθά και υπηρεσίες (εισροές) μετατρέπονται σε άλλα αγαθά και υπηρεσίες (εκροές ή προϊόντα). - Οι εισροές στην παραγωγή ονομάζονται παραγωγικοί συντελεστές. - Οι παραγωγικοί συντελεστές ταξινομούνται σε ευρείες κατηγορίες: εργασία, κεφάλαιο, γη, πρώτες ύλες και επιχειρηματικές υπηρεσίες. 2
-Υπόθεση: Η επιχείρηση επιλέγει τη χρησιμοποιούμενη ποσότητα εισροών και την παραγόμενη ποσότητα προϊόντος με στόχο τη μεγιστοποίηση του κέρδους της. Θεωρητική θεμελίωση της υπόθεσης μεγιστοποίησης των κερδών - Οι στόχοι της επιχείρησης απορρέουν από τους στόχους των ατόμων που κατέχουν την επιχείρηση (δηλαδή από τους στόχους των ιδιοκτητών της). - Τα άτομα-ιδιοκτήτες της επιχείρησης είναι, επίσης, καταναλωτές αγαθών και υπηρεσιών. - Αν ο καταναλωτής j κατέχει ποσοστό θ j της επιχείρησης, τότε εισπράττει ένα ποσοστό θ j των συνολικών κερδών (Π). -H αύξηση των κερδών αυξάνει το συνολικό εισόδημα του ιδιοκτήτη-καταναλωτή j και, επομένως, διευρύνειτοσύνολοτων εφικτών καταναλωτικών επιλογών του. 3
Το άτομο j μπορεί να επιλέξει έναν καταναλωτικό συνδυασμό που αποφέρει υψηλότερο επίπεδο χρησιμότητας. - Άρα: Οι καταναλωτές-ιδιοκτήτες της επιχείρησης προτιμούν ομόφωνα εκείνο το σχέδιο παραγωγής που μεγιστοποιεί τα κέρδη. Οι διευθυντές και οι εργάτες της επιχείρησης λαμβάνουν τις αποφάσεις τους με στόχο τη μεγιστοποίηση των κερδών (υπό την πρόσθετη υπόθεση ότι οι ιδιοκτήτες της επιχείρησης μπορούν να ελέγχουν τους διευθυντές και τους εργάτες της επιχείρησης). - Η αγορά ενός αγαθού βρίσκεται σε ισορροπία όταν η συνολική ζήτηση είναι ίση με τη συνολική προσφορά του συγκεκριμένου αγαθού. - Το βασικό υπόδειγμα προσφοράς-ζήτησης χρησιμοποιείται όταν η αγορά του αγαθού είναι πλήρως ανταγωνιστική ή μονοπωλιακή. Σε μια πλήρως ανταγωνιστική αγορά, οι καταναλωτές και οι επιχειρήσεις λαμβάνουν τις αποφάσεις τους θεωρώντας δεδομένη την τιμή του αγαθού (δηλαδή είναι αποδέκτες τιμών). 4
Σε μια μονοπωλιακή αγορά, υπάρχει μόνο μία επιχείρηση η οποία αντιλαμβάνεται ότι μπορεί να επηρεάσει την τιμή του αγαθού (δηλαδή διαθέτει δύναμη αγοράς). 2. Επεκτάσεις του Βασικού Υποδείγματος Προσφοράς-Ζήτησης (2Α) Θεωρία Παιγνίων και Στρατηγική Αλληλεπίδραση μεταξύ των Επιχειρήσεων - Αν οι επιλογές κάθε επιχείρησης εξαρτώνται από την αναμενόμενη αντίδραση των υπόλοιπων επιχειρήσεων που συμμετέχουν στην αγορά, τότε υπάρχει στρατηγική αλληλεπίδραση μεταξύ των επιχειρήσεων. Παράδειγμα 1. Η αεροπορική εταιρεία Aegean επιλέγει την τιμή του εισιτηρίου για τη διαδρομή Αθήνα-Λάρνακα λαμβάνοντας υπόψη την αναμενόμενη αντίδραση της Cyprus Airways. Παράδειγμα 2. Η αυτοκινητοβιομηχανία Toyota επιλέγει το μέγεθος των εργοστασιακών εγκαταστάσεών της στον Καναδά λαμβάνοντας υπόψη την αναμενόμενη αντίδραση των υπόλοιπων επιχειρήσεων που συμμετέχουν στην αγορά. 5
- Παρατήρηση: Αν η αγορά ενός αγαθού είναι πλήρως ανταγωνιστική ή μονοπωλιακή, τότε δεν υπάρχει στρατηγική αλληλεπίδραση μεταξύ των επιχειρήσεων. Αν η αγορά είναι πλήρως ανταγωνιστική, τότε το μέγεθος κάθε μεμονωμένης επιχείρησης είναι πολύ μικρό σε σχέση με το μέγεθος της αγοράς και, επομένως, οι επιλογές της δεν επηρεάζουν την ισορροπία στην αγορά. Οι υπόλοιπες επιχειρήσεις δεν αντιδρούν στις επιλογές της μεμονωμένης επιχείρησης, δηλαδή δεν υπάρχει στρατηγική αλληλεπίδραση μεταξύ των επιχειρήσεων. Αν η αγορά είναι μονοπωλιακή, τότε υπάρχει μόνο μία επιχείρηση στην αγορά και, επομένως, δεν υπάρχει στρατηγική αλληλεπίδραση με άλλες επιχειρήσεις. - Σε όλες τις άλλες μορφές διάρθρωσης της αγοράς (ολιγοπώλιο, μονοπωλιακός ανταγωνισμός κ.λπ.), υπάρχει στρατηγική αλληλεπίδραση μεταξύ των επιχειρήσεων στην αγορά. 6
- Για να αναλύσουμε τη στρατηγική αλληλεπίδραση μεταξύ των επιχειρήσεων, χρησιμοποιούμε τα εργαλεία της θεωρίας παιγνίων και, ειδικότερα, την έννοια της ισορροπίας κατά Nash. - Οι αρχές της θεωρίας παιγνίων χρησιμοποιούνται για να εξετάσουμε: Την ισορροπία σε μια ολιγοπωλιακή αγορά (όπου οι επιχειρήσεις παράγουν ένα ομοιογενές προϊόν και ανταγωνίζονται μεταξύ τους ως προς τις ποσότητες ή ως προς τις τιμές). Την ισορροπία σε μια αγορά όπου οι επιχειρήσεις παράγουν ένα διαφοροποιημένο προϊόν. Τις επιπτώσεις της διαφήμισης στη διάρθρωση της αγοράς. Την απόφαση μιας επιχείρησης αν θα εισέλθει ή όχι σε μια αγορά και την απόφαση μιας υφιστάμενης επιχείρησης αν θα αποτρέψει την είσοδο ή θα συμβιβαστεί με την είσοδο μιας νέας επιχείρησης στην αγορά. 7
- Η κυβέρνηση επιβάλλει ρυθμιστικούς κανόνες στην αγορά όπου λειτουργεί η επιχείρηση. Παραδείγματα: Επιβολή φορολογίας ή παροχή επιδότησης στην επιχείρηση, κανονισμοί-πρότυπα σχετικά με την ποιότητα του παραγόμενου αγαθού, εργατικό δίκαιο, κανόνες διάθεσης επικίνδυνων αποβλήτων που παράγει ένα εργοστάσιο κ.λπ. (2Β) Θεωρία Κινήτρων και Στρατηγική Αλληλεπίδραση στο εσωτερικό της Επιχείρησης - Η νεοκλασική θεωρία αντιμετωπίζει την επιχείρηση ως ένα μαύρο κουτί που μετατρέπει εισροές (κεφάλαιο, εργασία) σε εκροέςπροϊόντα και, επομένως, αγνοεί τα εξής δύο προβλήματα: (i) Ο ιδιοκτήτης της επιχείρησης (εντολέας Principal) είναι αναγκασμένος να αναθέτει διάφορα καθήκοντα σε έναν εργάτη ή διευθυντή (εντολοδόχο Agent) που έχει στόχους διαφορετικούς από τη μεγιστοποίηση των κερδών της επιχείρησης (διαχωρισμός μεταξύ 8 ιδιοκτησίας και ελέγχου της επιχείρησης).
(ii) O εργάτης-εντολοδόχος κατέχει ιδιωτική πληροφόρηση σε σχέση με κάποια ενέργεια που αναλαμβάνει (κρυμμένη δράση ή ηθικός κίνδυνος) ή σε σχέση με κάποια παράμετρο (κρυμμένη παράμετρος ή αντίστροφη επιλογή), δηλαδή υπάρχει ασυμμετρική πληροφόρηση μεταξύ ιδιοκτήτη-εντολέα και εργάτη-εντολοδόχου. Ο ιδιοκτήτης της επιχείρησης προσφέρει στον εργάτη ένα συμβόλαιο αποσκοπώντας στην παροχή των κατάλληλων κινήτρων, με δεδομένους τους πρόσθετους περιορισμούς πληροφόρησης. - Ο ιδιοκτήτης επιλέγει την προσφερόμενη αμοιβή-μισθό λαμβάνοντας υπόψη την αναμενόμενη αντίδραση του εργάτη, δηλαδή υπάρχει στρατηγική αλληλεπίδραση μεταξύ ιδιοκτήτη και εργάτη στο εσωτερικό της επιχείρησης. - Για να αναλύσουμε τη στρατηγική αλληλεπίδραση μεταξύ ιδιοκτητών και εργατών υπό συνθήκες ασυμμετρικής πληροφόρησης, χρησιμοποιούμε τα εργαλεία της θεωρίας κινήτρων και, ειδικότερα, το υπόδειγμα του Εντολέα-Εντολοδόχου 9 (Principal-Agent Model).
- Οι αρχές της θεωρίας κινήτρων χρησιμοποιούνται για να εξετάσουμε: Το βασικό πρόβλημα της κρυμμένης δράσης (ή ηθικού κίνδύνου) και τα σχετικά διλήμματα που αντιμετωπίζει ο εντολέας κατά το σχεδιασμό των κινήτρων (δίλημμα μεταξύ περιορισμένης ευθύνης και αποτελεσματικότητας, δίλημμα μεταξύ ασφάλισης και αποτελεσματικότητας). Διάφορες προεκτάσεις του βασικού προβλήματος ηθικού κινδύνου (υπόδειγμα εντολέα-εντολοδόχου με πολλαπλά καθήκοντα, προσοδοθηρία, ομαδική παραγωγή, μισθοί αποτελσματικότητας). Το βασικό πρόβλημα της κρυμμένης παραμέτρου (ή αντίστροφης επιλογής) και το δίλημμα μεταξύ απόσπασης προσόδου και αποτελεσματικότητας που αντιμετωπίζει ο εντολέας κατά το σχεδιασμό των κινήτρων. Διάφορες εφαρμογές του βασικού προβλήματος αντίστροφης επιλογής (κυβερνητική ρύθμιση μονοπωλίου, μη γραμμική τιμολόγηση στο μονοπώλιο, μειοδοτικός διαγωνισμός κ.ά.). 10