ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ «ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΣΟ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΥΦΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣ ΤΗ ΒΑΣΗ» ΚΕΦΑΛΑΙΟ: 5 Μέρος 1
Εισαγωγή Το παρόν κεφάλαιο επικεντρώνεται στη διαδικασία διοίκησης που μπορεί να διευκολύνει περισσότερο τη δημιουργία οργανωσιακής γνώσης. Αρχικά εξετάζονται δύο κυρίαρχα μοντέλα διοίκησης, το μοντέλο τύπου «κορυφής-βάσης» και το μοντέλο τύπου «βάσης-κορυφής». Και τα δύο μοντέλα θα αποδειχθούν ανεπαρκή να καλλιεργήσουν τη δυναμική αλληλεπίδραση που είναι αναγκαία για τη δημιουργία οργανωσιακής γνώσης. Στη συνέχεια προτείνεται ένα νέο μοντέλο, το οποίο αποκαλείται διοίκηση του τύπου «από το μέσο προς την κορυφή και προς τη βάση».
Διοίκηση τύπου «κορυφής-βάσης» Η διοίκηση τύπου «κορυφής-βάσης» αποτελεί, ουσιαστικά, το κλασικό μοντέλο ιεραρχίας. Σύμφωνα με το μοντέλο «κορυφής-βάσης» η δημιουργία γνώσης περιορίζεται στην επεξεργασία πληροφοριών. Απλές και επιλεγμένες πληροφορίες μεταφέρονται προς την κορυφή της πυραμίδας και, στη συνέχεια, χρησιμοποιούνται από την κεντρική διοίκηση για τη δημιουργία σχεδίων και εντολών, που τελικά μεταφέρονται προς τη βάση της ιεραρχίας. Η επεξεργασία των πληροφοριών γίνεται μέσω καταμερισμού της εργασίας, σύμφωνα με τον οποίο η κεντρική διοίκηση δημιουργεί τις βασικές ιδέες, τις οποίες θέτουν σε εφαρμογή τα κατώτερα μέλη της οργάνωσης.
Διοίκηση τύπου «κορυφής-βάσης» (συνέχεια) Οι ιδέες της κεντρικής διοίκησης μετατρέπονται σε συνθήκες λειτουργίας για τα μεσαία διευθυντικά στελέχη, τα οποία αποφασίζουν με ποια μέσα θα τις υλοποιήσουν. Οι αποφάσεις των μεσαίων διευθυντικών στελεχών, με τη σειρά τους αποτελούν τους κανόνες λειτουργίας για τους υπαλλήλους της πρώτης γραμμής, οι οποίοι θέτουν σε εφαρμογή τις αποφάσεις. Στο επίπεδο της πρώτης γραμμής, η εκτέλεση των αποφάσεων αυτών ρουτινοποιείται. Κατά συνέπεια, η επιχείρηση στο σύνολο της διεκπεραιώνει ένα μεγάλο όγκο εργασίας και πληροφοριών. Η οργάνωση τύπου «κορυφής-βάσης» έχει σχήμα πυραμίδας
Διοίκηση τύπου «βάσης-κορυφής» Οι επικριτές του τύπου οργάνωσης «κορυφής-βάσης», επινόησαν ένα εναλλακτικό μοντέλο διοίκησης, που στη συνέχεια έγινε γνωστό ως διοίκηση τύπου «βάσης-κορυφής», το οποίο αντικαθιστά τις έννοιες της ιεραρχίας και τον καταμερισμού εργασίας, με την έννοια της αυτονομίας. Σε αυτό το μοντέλο αντί η γνώση να δημιουργείται και να ελέγχεται από την κορυφή, δημιουργείται και, σε μεγάλο βαθμό, ελέγχεται, από τη βάση. Η οργάνωση τύπου «βάσης-κορυφής» έχει επίπεδο και οριζόντιο σχήμα. Έχοντας εξαλείψει την ιεραρχία και τον καταμερισμό εργασίας, η οργάνωση μπορεί να έχει μόνο τρία ή τέσσερα στρώματα διοίκησης ανάμεσα στην κορυφή και στην πρώτη γραμμή.
Διοίκηση τύπου «βάσης-κορυφής» (συνέχεια) Η κεντρική διοίκηση δίνει ελάχιστες εντολές και οδηγίες, και λειτουργεί, απλώς, ως χρηματοδότης των εργαζομένων της πρώτης γραμμής, οι οποίοι διαθέτουν επιχειρηματικό πνεύμα. Η γνώση δημιουργείται από αυτούς τους εργαζόμενους που λειτουργούν ως ανεξάρτητοι και ξεχωριστοί δρώντες και προτιμούν να εργάζονται ατομικά. Υπάρχει ελάχιστος απευθείας διάλογος με άλλα μέλη της επιχείρησης, είτε καθέτως είτε οριζοντίως. Η αυτονομία και όχι η αλληλεπίδραση είναι η κύρια αρχή λειτουργίας. Η γνώση δημιουργείται από μεμονωμένα άτομα και όχι από ομάδες ατόμων που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους.
Διοίκηση τύπου «κορυφής-βάσης και βάσηςκορυφής»: αξιολόγηση Τα δύο αυτά παραδοσιακά μοντέλα μπορεί να εμφανίζονται ως συμπληρωματικά, κανένα όμως δεν είναι επαρκές για τη διαχείριση της διαδικασίας δημιουργίας γνώσης. Το μοντέλο «κορυφής-βάσης» ταιριάζει στη διαχείριση της ρητής γνώσης. Ελέγχοντας, όμως, τη δημιουργία γνώσης από την κορυφή, παραβλέπει την ανάπτυξη της άρρητης γνώσης που μπορεί να πραγματοποιηθεί στην πρώτη γραμμή της επιχείρησης. Από την άλλη πλευρά, το μοντέλο «βάσης-κορυφής», είναι κατάλληλο για τη διαχείριση της άρρητης γνώσης, Η έμφαση, όμως, που δίνει στην αυτονομία σημαίνει ότι τέτοιου είδους γνώση είναι εξαιρετικά δύσκολο να διαχυθεί και να διαμοιραστεί μέσα στην επιχείρηση.
Διοίκηση τύπου «κορυφής-βάσης και βάσηςκορυφής»: αξιολόγηση (συνέχεια) Ως εκ τούτου, και οι δύο διοικητικές διαδικασίες δεν είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικές στο θέμα της μετατροπής της γνώσης. Το μοντέλο «κορυφής-βάσης» επιτρέπει μόνο περιορισμένη μετατροπή γνώσης και προσανατολίζεται, κυρίως, στο συνδυασμό (από ρητή σε ρητή γνώση) και την εσωτερίκευση (από ρητή σε άρρητη γνώση). Το μοντέλο «βάσης-κορυφής», επιτρέπει τη μερική μόνο μετατροπή, και προσανατολίζεται στην κοινωνικοποίηση (από άρρητη σε άρρητη γνώση), και την εξωτερίκευση (από άρρητη σε ρητή γνώση).
Διοίκηση τύπου «κορυφής-βάσης και βάσηςκορυφής»: αξιολόγηση (συνέχεια) Όπως είδαμε στο κεφάλαιο 3 η κύρια διεργασία για τη δημιουργία γνώσης λαμβάνει χώρα σε μεγάλη ένταση στο επίπεδο της ομάδας. Οι διάλογοι μέσα στην ομάδα, πυροδοτούν την εξωτερίκευση. Μέσα από τέτοιους διάλογους, τα μέλη της ομάδας εκφράζουν τις σκέψεις τους, πολλές φορές μέσω μεταφορών και αναλογιών, αποκαλύπτοντας, με τον τρόπο αυτό την κρυμμένη, άρρητη γνώση, η οποία δύσκολα επικοινωνείται. Αυτού του είδους η έντονη αλληλεπίδραση σπάνια πραγματοποιείται τόσο στη στρατιωτική ιεραρχία του μοντέλου διοίκησης «κορυφής-βάσης», όσο και μεταξύ των αυτόνομα ενεργούντων ατόμων στο μοντέλο τύπου «βάσης-κορυφής». Επιπλέον, έννοιες όπως ο θόρυβος, η διακύμανση και το χάος απαγορεύονται, εξ ορισμού, στο μοντέλο «κορυφής-βάσης» και λειτουργούν μόνο σε ατομικό επίπεδο στο μοντέλο «βάσης-κορυφής».
Διοίκηση τύπου «κορυφής-βάσης και βάσηςκορυφής»: αξιολόγηση (συνέχεια) Η άποψη ότι η γνώση διαμορφώνεται, στο μυαλό των ατόμων και ότι ούτε επεκτείνεται ούτε εκλεπτύνεται μέσω αλληλεπίδρασης, μπορεί, εν δυνάμει, να οδηγήσει σε ένα άλλο πρόβλημα. Στην περίπτωση του μοντέλου «κορυφής-βάσης» υπάρχει κίνδυνος ταύτισης της πορείας κάποιων ανώτατων διευθυντικών στελεχών με τη μοίρα της επιχείρησης. Στην περίπτωση του μοντέλου «βάσης-κορυφής», η υπεροχή και η αυτονομία που έχουν δοθεί σε κάποια άτομα καθιστούν τη δημιουργία γνώσης ακόμη περισσότερο χρονοβόρα, εφόσον ο ρυθμός με τον οποίο δημιουργείται νέα γνώση είναι συνάρτηση της υπομονής και του ταλέντου του εκάστοτε ατόμου.
Διοίκηση τύπου «κορυφής-βάσης και βάσηςκορυφής»: αξιολόγηση (συνέχεια) Ένας άλλος προφανής και σημαντικότατος περιορισμός των δύο μοντέλων διοίκησης είναι, η έλλειψη συγκεκριμένου ρόλου των μεσαίων διευθυντικών στελεχών. Και στα δύο αυτά μοντέλα τα μεσαία στελέχη αγνοούνται εντελώς. Στη διοίκηση τύπου «κορυφής-βάσης», δημιουργός γνώσης είναι η κεντρική διοίκηση. Στην παραδοσιακή επιχείρηση αυτού του τύπου, τα μεσαία στελέχη επεξεργάζονται μια πληθώρα πληροφοριών, έχουν, όμως, ελάχιστη εμπλοκή στη διαδικασία δημιουργίας γνώσης. Στη διοίκηση τύπου «βάσης-κορυφής», δημιουργός γνώσης είναι το άτομοεπιχειρηματίας στα κατώτερα στρώματα της επιχείρησης. Λόγω της αυτονομίας που εκχωρείται στα άτομα, τα μεσαία διευθυντικά στελέχη φαίνεται σαν να μην έχουν καν θέση στο τυπικό μοντέλο διοίκησης τον τύπου «βάσης-κορυφής».
Διοίκηση από το μέσο προς την κορυφή και προς τη βάση Οι ιαπωνικές εταιρείες που μελετήσαμε υποδεικνύουν έναν τρίτο τρόπο διαχείρισης της δημιουργίας γνώσης, ο οποίος κατευθύνεται «από το μέσο προς την κορυφή και προς τη βάση». Ο όρος αυτός, επικοινωνεί, με τον καλύτερο τρόπο, τη συνεχή και επαναλαμβανόμενη διαδικασία δημιουργίας της γνώσης. Η γνώση δημιουργείται από τα μεσαία στελέχη, που συχνά ηγούνται μιας ομάδας, μέσα από μια σπειροειδή διαδικασία μετατροπής που εμπλέκει τόσο την κεντρική διοίκηση (δηλαδή, την κορυφή) όσο και τους υπαλλήλους της πρώτης γραμμής (δηλαδή, τη βάση). Η διαδικασία αυτή τοποθετεί τα μεσαία στελέχη στο επίκεντρο της διαχείρισης της γνώσης, ακριβώς στην τομή της κάθετης και της οριζόντιας ροής πληροφοριών μέσα στην επιχείρηση.
Διοίκηση από το μέσο προς την κορυφή και προς τη βάση (συνέχεια) Τα μεσαία διευθυντικά στελέχη παίζουν τον ρόλο του στρατηγικού κόμπου που δένει την κεντρική διοίκηση με τα στελέχη της πρώτης γραμμής. Λειτουργούν ως γέφυρα μεταξύ των οραματιστικών ιδανικών της κορυφής και της συχνά χαοτικής πραγματικότητας που βιώνουν οι εργαζόμενοι. Το κύριο έργο των μεσαίων διευθυντικών στελεχών είναι να προσανατολίσουν τη χαοτική κατάσταση των εργαζομένων γραμμής (απορροφημένοι σε καθημερινές ρουτίνες, δυσκολία μετατροπής πληροφοριών σε γνώση, περιορισμένη οπτική γωνία) προς την κατεύθυνση της δημιουργίας γνώσης. Τα μεσαία στελέχη το κάνουν αυτό προσφέροντας στους υφισταμένους τους ένα εννοιολογικό πλαίσιο, το οποίο τους επιτρέπει να εξάγουν νόημα από τις εμπειρίες τους
Διοίκηση από το μέσο προς την κορυφή και προς τη βάση (συνέχεια) Τα μεσαία διευθυντικά στελέχη παίζουν τον ρόλο του στρατηγικού κόμπου που δένει την κεντρική διοίκηση με τα στελέχη της πρώτης γραμμής. Λειτουργούν ως γέφυρα μεταξύ των οραματιστικών ιδανικών της κορυφής και της συχνά χαοτικής πραγματικότητας που βιώνουν οι εργαζόμενοι. Το κύριο έργο των μεσαίων διευθυντικών στελεχών είναι να προσανατολίσουν τη χαοτική κατάσταση των εργαζομένων γραμμής (απορροφημένοι σε καθημερινές ρουτίνες, δυσκολία μετατροπής πληροφοριών σε γνώση, περιορισμένη οπτική γωνία) προς την κατεύθυνση της δημιουργίας γνώσης. Τα μεσαία στελέχη το κάνουν αυτό προσφέροντας στους υφισταμένους τους ένα εννοιολογικό πλαίσιο, το οποίο τους επιτρέπει να εξάγουν νόημα από τις εμπειρίες τους.
Διοίκηση από το μέσο προς την κορυφή και προς τη βάση (συνέχεια) Στη διοίκηση αυτού του τύπου η κεντρική διοίκηση δημιουργεί ένα όραμα, ένα όνειρο, ενώ τα μεσαία στελέχη αναπτύσσουν πιο συγκεκριμένες ιδέες. Ιδέες τις οποίες μπορούν να κατανοήσουν και να θέσουν σε εφαρμογή οι εργαζόμενοι της πρώτης γραμμής. Τα μεσαία στελέχη προσπαθούν να επιλύσουν την αντίφαση μεταξύ αυτού που η κεντρική διοίκηση ελπίζει να δημιουργήσει και αυτού που ισχύει στον πραγματικό κόσμο. Παράδειγμα του Honda city.
Διοίκηση από το μέσο προς την κορυφή και προς τη βάση (συνέχεια) Ο Πίνακας 5.1 συγκρίνει και αντιπαραθέτει τα χαρακτηριστικά των τριών μοντέλων που παρουσιάσαμε.