Εισαγωγή στην Οικονομική Ανάλυση

Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Εισαγωγή στην Οικονομική Ανάλυση Νίκος Θεοχαράκης Διάλεξη 9 Ιανουάριος 2014

Μορφές αγοράς 1. Τέλειος ανταγωνισμός [Perfect competition] 2. Μονοπωλιακός ανταγωνισμός [Monopolistic competition] 3. Ολιγοπώλιο [Oligopoly] 4. Δυοπώλιο [Duopoly] 5. Καθαρό μονοπώλιο [Pure monopoly]

Ολιγοπώλιο Το ολιγοπώλιο είναι ελληνική λέξη που εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1516 στα λατινικά στην Ουτοπία του Θωμά Μώρου (Thomas More). Στα γαλλικά εμφανίζεται το 1559 στην γαλλική μετάφραση της Ουτοπίας και στα αγγλικά το 1895. Edward H. Chamberlin (1957 ), On the Origin of Oligopoly, Economic Journal, 67 (266): 211-218 Sir Thomas More (1478-1535) Λάδι σε ξύλο, 75x60 cm, Hans Holbein ο νεώτερος, 1527, Συλλογή Frick.

Σελίδα τίτλου της 2 ης έκδοσης της Ουτοπίας του Θωμά Μώρου (Thomas More), στα λατινικά, Βασιλεία, 1518. 1 η έκδοση 1516

Φανταστικός Χάρτης της Ουτοπίας από την ίδια έκδοση. (Ξυλογραφία του Ambrosius Holbein).

Και παρόλον ότι ο αριθμός των προβάτων αυξήθηκε στο μέγιστο, η τιμή [ενν. του μαλλιού] δεν μειώθηκε καθόλου. Και παρόλον ότι δεν μπορούμε να το αποκαλέσουμε μονοπώλιο, επειδή αυτός που πωλεί δεν είναι ένας, είναι βέβαια ολιγοπώλιο.

Αγγλική έκδοση της Ουτοπίας του Θωμά Μώρου (Thomas More), όπου εμφανίζεται για πρώτη φορά στα αγγλικά η λέξη oligopoly, Λονδίνο, 1895

Στην πρώτη αγγλική μετάφραση της Ουτοπίας (1551) δεν εμφανίζεται η λέξη oligopoly. Στα λατινικά φαίνεται η λέξη oligopolium. Ο επιμελητής της αγγλικής έκδοσης δημιουργεί τη λέξη oligopoly.

Πρώτη γαλλική μετάφραση της Ουτοπίας του Θωμά Μώρου (Thomas More), Λυών, 1559

Η λέξη Oligopole εμφανίζεται στα γαλλικά (1559)

Ολιγοπώλιο Υπάρχει μικρός αριθμός επιχειρήσεων στον κλάδο Οι αποφάσεις κάθε επιχείρησης επηρεάζουν την αγορά Υπάρχει στρατηγική αλληλεπίδραση μεταξύ των επιχειρήσεων Όταν υπάρχουν μόνο δύο επιχειρήσεις στον κλάδο τότε μιλάμε για δυοπώλιο (duopoly).

Ολιγοπώλιο H στρατηγική αλληλεπίδραση μεταξύ των επιχειρήσεων μας επιτρέπει να εκφράσουμε τη σχέση τους σαν ένα παίγνιο (game). Σε ένα παίγνιο οι παίκτες έχουν διαθέσιμο έναν αριθμό από εναλλακτικές στρατηγικές (strategies). Σε κάθε συνδυασμό εναλλακτικών στρατηγικών για κάθε παίκτη αντιστοιχεί και ένα αποτέλεσμα (pay-off) που ανταμείβει θετικά ή αρνητικά κάθε παίκτη. Παράδειγμα: Στο γνωστό παιχνίδι «πέτρα, ψαλίδι, χαρτί» ο κάθε παίκτης μπορεί να επιλέξει μια από τις τρεις στρατηγικές (Π, Ψ ή Χ). Αν κερδίσει παίρνει ένα βαθμό, ενώ αν χάσει του αφαιρείται ένας βαθμός. Η σχέση στρατηγικών και ανταμοιβών φαίνεται στον παρακάτω πίνακα

πέτρα, ψαλίδι, χαρτί

Παίκτης Β Πέτρα Ψαλίδι Χαρτί Πέτρα (0, 0) (1, -1) (-1, 1) Παίκτης Α Ψαλίδι (-1, 1) (0, 0) (1, -1) Χαρτί (1, -1) (-1, 1) (0, 0) Παράδειγμα: Αν ο Α και ο Β παίξουν την στρατηγική Πέτρα το αποτέλεσμα είναι ισόπαλο (0, 0). Αν ο Α παίξει Πέτρα και ο Β Ψαλίδι, τότε ο Α κερδίζει ένα βαθμό και ο Β χάνει ένα βαθμό. Το αποτέλεσμα είναι (1, -1). Αν ο Α παίξει Χαρτί και ο Β Ψαλίδι τότε ο Α χάνει ένα βαθμό και ο Β κερδίζει ένα βαθμό, δηλ., έχουμε το αποτέλεσμα (-1, 1). Η καλύτερη στρατηγική για κάθε παίκτη είναι μια μικτή στρατηγική (mixed strategy) όπου παίζει τυχαία με πιθανότητα 1/3 κάθε μία από τις τρεις στρατηγικές.

Ολιγοπώλιο Ένα παίγνιο που είναι πιο κοντά στην περίπτωση του δυοπωλίου είναι το λεγόμενο δίλημμα των κρατουμένων / φυλακισμένων (Prisoners dilemma). Η βασική του λογική είναι η εξής: Έστω ότι έχουν συλληφθεί δύο άτομα με την κατηγορία της ληστείας. Ο εισαγγελέας δεν έχει αρκετά στοιχεία να τους απαγγείλει κατηγορία για ληστεία και χρειάζεται την ομολογία ενός από τους δύο. Λέει λοιπόν στον καθένα από τους δύο κρατούμενους χωριστά: «Αν ομολογήσεις τη ληστεία τότε, αν ο άλλος δεν ομολογήσει θα σε αφήσω ελεύθερο και ο άλλος θα καταδικαστεί σε 10 χρόνια φυλάκιση. Αν ομολογήσετε και οι δύο τότε θα σας καταδικάσω σε πέντε χρόνια τον καθένα. Αν δεν ομολογήσει κανένας, τότε θα σας απαγγείλω κατηγορία για οπλοχρησία και θα καταδικαστείτε σε ένα χρόνο ο καθένας» Η σχέση των στρατηγικών του κάθε κρατούμενου (παίκτη) και ετών φυλάκισης (ανταμοιβών) φαίνεται στον παρακάτω πίνακα:

Παίκτης Α Παίκτης Β Ομολογώ Δεν Ομολογώ Ομολογώ (5, 5) (0, 10) Δεν Ομολογώ (10, 0) (1, 1) Παρατηρείστε ότι η στρατηγική Ομολογώ είναι καλύτερη για τον Παίκτη Α. Αν ο Β ομολογήσει, τότε η στρατηγική Ομολογώ καταδικάζει τον Α σε 5 χρόνια φυλακή, ενώ η στρατηγική Δεν Ομολογώ σε 10 χρόνια. Αν πάλι ο Β δεν ομολογήσει, τότε η στρατηγική Ομολογώ καταδικάζει τον Α σε 0 χρόνια φυλακή, ενώ η στρατηγική Δεν Ομολογώ σε 1 χρόνο. Άρα σε κάθε περίπτωση συμφέρει τον Α να ομολογήσει. Η στρατηγική Ομολογώ είναι κυρίαρχη (dominant strategy). Το ίδιο ισχύει και για τον Β. Άρα και οι δύο ομολογούν και καταδικάζονται σε 5 χρόνια ο καθένας. Φυσικά θα ήταν καλύτερο και για τους δύο να συμφωνήσουν να μην ομολογήσουν και να καταδικαστούν σε ένα μόνο χρόνο ο καθένας. Αυτό όμως δεν γίνεται διότι αν ο καθένας τους ξέρει ότι ο άλλος δεν θα ομολογήσει, έχει κάθε κίνητρο να σπάσει τη συμφωνία.

Παίκτης Α Παίκτης Β Ομολογώ Δεν Ομολογώ Ομολογώ (5, 5) (0, 10) Δεν Ομολογώ (10, 0) (1, 1)

Ισορροπία κατά Nash John Forbes Nash, Jr. (γ. 1928) Nobel in Economic Sciences 1994 «Equilibrium Points in n-person Games», Proceedings of the National Academy of Sciences, USA, Vol. 36, pp. 48-9. «Non-Cooperative Games», Annals of Mathematics, Second Series, Vol. 54, No. 2, (Sep., 1951), pp. 286-295

Εφαρμογές του διλήμματος των κρατουμένων στην οικονομία Ολιγοπώλιο Ιράν Μεγάλη Παραγωγή Μικρή Παραγωγή Σαουδική Αραβία Μεγάλη Παραγωγή Μικρή Παραγωγή (40, 40) (60, 30) (30, 60) (50, 50) Παραγωγή πετρελαίου. Κέρδη σε δισεκατομμύρια δολάρια (Ιράν, Σ.Α.)

Εφαρμογές του διλήμματος των κρατουμένων στην οικονομία Κούρσα εξοπλισμών Εξοπλισμός Ιράν Εξοπλισμός MAD Mutually Assured Destruction Αφοπλισμός (2, 0) Αφοπλισμός (0, 2) (1, 1) ΗΠΑ, ΕΣΣΔ: Επιλέγουν να συνεχίσουν την κούρσα των εξοπλισμών

Εφαρμογές του διλήμματος των κρατουμένων στην οικονομία Διαφήμιση Διαφήμιση Όχι Διαφήμιση Διαφήμιση (3, 3) (5, 2) Όχι Διαφήμιση (2, 5) (4, 4) Διαφήμιση. Κέρδη σε δισεκατομμύρια δολάρια (Camel, Marlboro)

Εφαρμογές του διλήμματος των κρατουμένων στην οικονομία Κοινόκτητοι πόροι Διάνοιξη δύο φρεατίων Διάνοιξη ενός φρεατίου Διάνοιξη δύο φρεατίων Διάνοιξη ενός φρεατίου (4, 4) (6, 3) (3, 6) (5, 5) Άντληση πετρελαίου από ένα κοινό κοίτασμα. Κέρδη σε εκατομμύρια δολάρια (BP, Shell)

Δυοπώλιο Δύο μόνο επιχειρήσεις στην αγορά 1. Οι επιχειρήσεις αποφασίζουν ανεξάρτητα την ποσότητα παραγωγής (Cournot) 2. Οι επιχειρήσεις επιλέγουν την τιμή (Bertrand) 3. Μία επιχείρηση είναι ηγέτης και θέτει αυτή την παραγόμενη ποσότητα και η άλλη ακολουθεί (Stackelberg)

Έρευνες επί των μαθηματικών αρχών της θεωρίας του πλούτου 1838 [Antoine] Augustin Cournot (1801-1877)

Δυοπώλιο Υπόδειγμα Cournot Οι επιχειρήσεις αποφασίζουν ανεξάρτητα η κάθε μία την ποσότητα παραγωγής της Ας κάνουμε κάποιες απλουστευτικές παραδοχές για να δούμε το υπόδειγμα στην απλή του μορφή. Θα το εξετάσετε πιο αναλυτικά στο επόμενο έτος.

Υπόδειγμα Cournot Έστω δύο επιχειρήσεις η Ε1 και η Ε2 οι οποίες δρουν σε έναν κλάδο ο οποίος έχει μια γραμμική αντίστροφη καμπύλη ζήτησης: P=a-bQ Οι δύο επιχειρήσεις παράγουν ποσότητες q 1 και q 2 αντίστοιχα και ισχύει ότι Q=q 1 +q 2 Οι δύο επιχειρήσεις αντιμετωπίζουν τις ίδιες καμπύλες κόστους C i =cq i όπου i=1,2, δηλ., το οριακό κόστος είναι ίσο με c..

Υπόδειγμα Cournot Το κέρδος π i της επιχείρησης Ε i είναι ίσο με π i =Pq i cq i Η τιμή όμως δίνεται από την εξίσωση P=a-bQ, ενώ ισχύει ότι Q=q 1 +q 2 άρα το κέρδος μπορεί να γραφεί ως π i =[a b(q i +q j )]q i cq i =aq i bq i2 bq i q j cq i H επιχείρηση επιλέγει την ποσότητα q i ώστε να μεγιστοποιήσει το κέρδος της π i. Πρέπει δηλ., να θέσει την πρώτη παράγωγο του κέρδους ως προς την ποσότητα ίση με το μηδέν.

Αυτό σημαίνει ότι Υπόδειγμα Cournot 2 aqi bq i i bqiq j cqi a 2bqi bq j c 0 q q q i i a c q j 2b 2 i R i Φυσικά θα υπάρχει και μία αντίστοιχη εξίσωση R j. Η εξίσωση R i μας δείχνει την ποσότητα που θα παράγει η επιχείρηση Εi για κάθε ποσότητα q j που θα παράγει η Εj, και ονομάζεται εξίσωση αντίδρασης. Για να υπάρχει όμως ισορροπία θα πρέπει να επιλεγούν τα q i και q j που ικανοποιούν και τις δυο εξισώσεις αντίδρασης την R i και την R j.

Υπόδειγμα Cournot Η εξίσωση αντίδρασης R j είναι αντίστοιχα q j a c qi 2b 2 R j Την αντικαθιστούμε στην R i και έχουμε: a c qi q a c j a c 2b 2 2 a c a c qi qi 2b 2 2b 2 4b 4b 4 3 a c a c qi qi 4 4b 3b

Υπόδειγμα Cournot Είναι εύκολο να αποδείξουμε ότι Αυτό σημαίνει ότι Άρα q q 1 2 Q q q 1 2 2 3 a c 3b a b 2 a c a 2c P a bq a b 3 b 3 c

Υπόδειγμα Cournot Μπορούμε αντίστοιχα να υπολογίσουμε τα κέρδη κάθε επιχείρησης και τα κέρδη του κλάδου. Τα κέρδη κάθε επιχείρησης είναι: a c 2 * * a 2c a c a c i Pq cq c 3 3b 3b 9b Αυτό σημαίνει ότι τα κέρδη του κλάδου είναι 2 a c 2 9 b

Υπόδειγμα Cournot

Υπόδειγμα Cournot Οι καμπύλες αντίδρασης όπως σχεδιάστηκαν από τον Cournot το 1838

Υπόδειγμα Cournot Σύγκριση Τέλειου ανταγωνισμού, Μονοπωλίου και δυοπωλίου Cournot ενός κλάδου με γραμμική κ.ζ. και σταθερό οριακό κόστος a=20, b=1, c=2

Joseph Louis François Bertrand (1822 1900) Υπόδειγμα Bertrand

Υπόδειγμα Bertrand Joseph Louis François Bertrand (1822 1900) Ο Bertrand ασκεί κριτική στον Cournot αναφέροντας ότι ο ανταγωνισμός στο δυοπώλιο γίνεται μέσω των τιμών και όχι των ποσοτήτων. Στο βαθμό, λοιπόν, που κάθε ανταγωνιστής εξακολουθεί να έχει κέρδη μπορεί να υποσκάπτει τον αντίπαλό του θέτοντας μια τιμή χαμηλότερη από εκείνου. Αυτό θα συνεχιστεί έως ότου ένας από τους δύο ή και οι δύο να παύσουν να έχουν κέρδη. Άρα ο ανταγωνισμός στο δυοπώλιο Bertrand έχει τα ίδια αποτελέσματα με τον τέλειο ανταγωνισμό.

Μονοπωλιακός ανταγωνισμός The Theory of Monopolistic Competition: A Re-orientation of the Theory of Value, Harvard University Press, 1933 Edward Hastings Chamberlin (1899 1967)

Μονοπωλιακός ανταγωνισμός Ο Μονοπωλιακός ανταγωνισμός (Monopolistic competition) βρίσκεται πλησιέστερα στον τέλειο ανταγωνισμό από ό,τι στο μονοπώλιο. Ουσιαστικά πρόκειται για τέλειο ανταγωνισμό με διαφοροποιημένο προϊόν (Product differentiation). Ο κλάδος είναι το σύνολο των παρόμοιων αλλά διαφοροποιημένων προϊόντων. Η διαφοροποίηση επιτρέπει σε κάθε επιχείρηση να αντιμετωπίζει μια φθίνουσα ατομική καμπύλη ζήτησης αντί για την οριζόντια κ.ζ. που χαρακτηρίζει τον τ.α. Η κάθε επιχείρηση πωλεί ένα προϊόν το οποίο διαφέρει από αυτό των ανταγωνιστών της και είναι στενό αλλά ατελές υποκατάστατο. Αποφασίζει την ποσότητα παραγωγής και ή ατομική κ.ζ. καθορίζει την τιμή. Ο κλάδος διακρίνεται από ελευθερία εισόδου νέων επιχειρήσεων με διαφοροποιημένο προϊόν. Το πλήθος των επιχειρήσεων επηρεάζει την θέση της ατομικής κ.ζ. κάθε επιχείρησης. Όσο περισσότερες η κ.ζ. μετατοπίζεται κάτω και αριστερά. Η είσοδος νέων επιχειρήσεων παύει όταν κάθε επιχείρηση στον κλάδο έχει μηδενικό κέρδος. Η επιχείρηση μπορεί να μην θέτει την τιμή ίση με το οριακό κόστος, αλλά δεν υπάρχει απώλεια ευημερίας διότι η κοινωνία πληρώνει το όφελος της ύπαρξης διαφοροποιημένων προϊόντων.

Μονοπωλιακός ανταγωνισμός

Μονοπωλιακός ανταγωνισμός

Τεθλασμένη καμπύλη ζήτησης Kinked demand curve Paul M. Sweezy, «Demand Under Conditions of Oligopoly», Journal of Political Economy, Vol. 47, No. 4 (Aug., 1939), pp. 568-573

Τεθλασμένη καμπύλη ζήτησης Σύμφωνα με τον Sweezy στο ολιγοπώλιο αφού βρεθεί μια ισορροπία μεταξύ των ανταγωνιστών αυτή παραμένει σχετικά σταθερή ακόμα και αν αλλάξουν οι συνθήκες του κόστους. Αυτό συμβαίνει διότι αν ένας από τους ολιγοπωλητές μεταβάλει την τιμή προς τα πάνω οι ανταγωνιστές δεν θα ακολουθήσουν άρα θα χάσει μέρος της αγοράς. Άρα για μια μετακίνηση της τιμής προς τα πάνω η καμπύλη ζήτησης θα είναι ελαστική. Αντίθετα αν μειωθεί η τιμή οι ανταγωνιστές θα ακολουθήσουν με αντίστοιχες μειώσεις τιμών άρα η μείωση της τιμής δεν θα του επιφέρει μεγάλη αύξηση στην ζήτηση, άρα η καμπύλη ζήτησης για μια πτώση της τιμής θα είναι ανελαστική. Άρα από την οπτική γωνιά του ολιγοπωλητή η καμπύλη ζήτησης έχει μια γωνία (θλάση) στο αρχικό σημείο ισορροπίας. Από πλευράς οριακής ανάλυσης η καμπύλη οριακού εσόδου μιας τεθλασμένης κ.ζ. έχει μια ασυνέχεια στο σημείο της θλάσης και το οριακό έσοδο στη συγκεκριμένη ποσότητα είναι συμβατό με ένα εύρος τιμών. Άρα μια μετακίνηση προς τα πάνω ή προς τα κάτω της καμπύλης οριακού κόστους θα ισορροπήσει στην ίδια ποσότητα και η τιμή θα παραμείνει σταθερή. Αυτό φαίνεται στο παρακάτω διάγραμμα.

Τεθλασμένη καμπύλη ζήτησης