Ο Αόρατος Κόσµος του Θεραπευτή 1 Χάρις Κατάκη 2 Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους αξιωµατούχους του CIM που οργάνωσαν αυτό το συµπόσιο προσφέροντας µας αυτή τη σπάνια ευκαιρία να µιλήσουµε µεταξύ µας, για µας. Να µοιραστούµε τις σκέψεις, τα συναισθήµατα και τις εµπειρίες µας. Μέσα σε έναν αιώνα, η εξέλιξη του κλάδου της ψυχοθεραπείας έχει αποδώσει θεραπευτές, εξοπλισµένους µε αναρίθµητα θεωρητικά µοντέλα και αποτελεσµατικές µεθόδους και τεχνικές. Αλλά τι γνωρίζουµε για το πρόσωπο που κρύβεται πίσω από το ρόλο του θεραπευτή; Ποια είναι τα κίνητρά µας για την επιλογή του επαγγέλµατος µας; Ποιες είναι οι ελπίδες µας, οι φόβοι µας, οι ικανοποιήσεις µας και τα ευάλωτα σηµεία µας; Πώς επηρεάζει ο θεραπευτικός µας ρόλος την προσωπική και οικογενειακή µας ζωή; Μέσα από τις πολλές και ποικίλες επαγγελµατικές δραστηριότητές µου, είχα το προνόµιο να είµαι για δεκαετίες σε συνεχή και εντατική επαφή µε ένα µεγάλο αριθµό θεραπευτών ως εκπαιδεύτρια, επόπτρια και για πολλούς, θεραπεύτρια. Επιτρέψτε µου να µοιραστώ µαζί σας όσα έχω µάθει όλα αυτά τα χρόνια µέσα από τη µακρόχρονη και συνεχή επαφή µε τους συναδέλφους µου. Η αφοσίωση στους θεραπευόµενούς µας Στις πολύωρες ιδιωτικές συνοµιλίες µε τους συναδέλφους µου, εντυπωσιάζοµαι πάντα από τις ειλικρινείς προσπάθειές τους να προσφέρουν 1 Οµιλία στο Συµπόσιο: Ο Μοναχικός Θεραπευτής σε καιρούς κρίσης και αλλαγής 8ο Συνέδριο Οικογενειακής Θεραπείας, EFTA, Κωνσταντινούπολη, 2013 Μετάφραση από τα Αγγλικά: Καίτη Δαµασκηνίδου 2 Πρόεδρος Εργαστηρίου Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων Τεύχος 24 metalogos-systemic-therapy-journal.gr 1
στους θεραπευόµενους τους τις καλύτερες δυνατές υπηρεσίες. Για δεκαετίες είµαι µάρτυρας της βαθιάς δέσµευσής των θεραπευτών προς τους ανθρώπους που ζητούν τη βοήθεια τους. Κύριο µέληµά τους είναι πώς θα ανταποκριθούν πιο αποτελεσµατικά στις ανάγκες τους. Συνεχώς προβληµατίζονται, αναρωτιούνται και συχνά αµφισβητούν τον εαυτό τους και τις παρεµβάσεις τους, µε κίνητρο να διερευνήσουν πιο βαθιά τις ανάγκες των θεραπευόµενων τους. Ποιος θα µπορούσε να φανταστεί ότι ένας θεραπευτής, που φαίνεται να ασκεί ένα επάγγελµα το οποίο δεν απαιτεί παρά το να κάθεται σε µια άνετη καρέκλα και να ακούει τα προβλήµατα των άλλων, κρύβει τόση αγωνία, κάνει τόση µακρά προετοιµασία και τόση συναισθηµατική επένδυση. Οι εµπειρίες µου µε όλους αυτούς τους αφοσιωµένους επαγγελµατίες µε ώθησαν να δηλώσω ότι οι θεραπευτές είναι µια από τις πιο ανιδιοτελείς επαγγελµατικές οµάδες. Βασικό εργαλείο µας ο εαυτός µας Για µάς τους θεραπευτές οι καθηµερινές προσπάθειες, να κάνουµε καλά τη δουλειά µας, αγγίζουν ένα πολύ βαθύ προσωπικό επίπεδο, καθόσον η ψυχοθεραπεία είναι ίσως ένα από τα πολύ λίγα επαγγέλµατα για τα οποία το βασικό εργαλείο είναι ο εαυτός. Στην όλη θεραπευτική διαδικασία, ο εαυτός του θεραπευτή παίζει καθοριστικό ρόλο, αφού οι παρατηρήσεις του περνούν µέσα από το φίλτρο των δικών του αντιλήψεων, συναισθηµάτων και εικόνων, που προϋπάρχουν και δηµιουργούν ένα πλαίσιο αναφοράς µέσα από το οποίο οργανώνει τα ερεθίσµατα που δέχεται. Οι παρατηρήσεις και οι παρεµβάσεις του δεν θεωρούνται αντικειµενικές αλήθειες, που ισχύουν για όλες τις περιπτώσεις και για όλους τους θεραπευτές. Εφόσον οι ενέργειές του δεν αποτυπώνουν και δεν αφορούν το αντικειµενικό, το απόλυτο και το σωστό, αλλά συνδέονται µε τις δικές του κατασκευές για την οικογένεια και τα µέλη της, ο ρόλος του δεν είναι να ψάχνει να βρει την αλήθεια, αλλά να γεφυρώνει την αλήθεια του µε αυτή των θεραπευόµενων του. Τεύχος 24 metalogos-systemic-therapy-journal.gr 2
Η µόνη ασφαλιστική δικλείδα, για να µη χάνει ο θεραπευτής επαφή µε την πραγµατικότητα της οικογένειας και των µελών της -καθώς µάλιστα αυτή συνεχώς διαφοροποιείται- είναι να δηµιουργεί επικοινωνιακές γέφυρες τόσο µε την οικογένεια και τα µέλη της όσο και ανάµεσα στους συνεργαζόµενους θεραπευτές. Πώς αισθανόµαστε εµείς οι θεραπευτές, όταν βρισκόµαστε αντιµέτωποι µε τα δικά µας προσωπικά και οικογενειακά αδιέξοδα; Νοµίζω ότι πολλοί θα συµφωνήσουν µαζί µου ότι δεν είναι εύκολο να χωνέψουµε πως, αν και είµαστε σε θέση να βοηθάµε τους άλλους, δεν µπορούµε να χρησιµοποιούµε τα εργαλεία που έχουµε στη διάθεσή µας για να βοηθάµε τον εαυτό µας. Ωστόσο, η προσωπική µου εµπειρία µε έχει πείσει, ότι όσο περισσότερο εµβαθύνεις στην αυτογνωσία σου, τόσο πιο εύκολο είναι να αποδεχθείς πως, αν και είσαι σε θέση να βοηθάς τους άλλους, υπάρχουν φορές που αισθάνεσαι ότι δεν µπορείς να βοηθήσεις τον εαυτό σου. Δεν θυµάµαι πού πρωτοάκουσα αυτό το απόφθεγµα, αλλά συχνά το αναφέρω στους διαλόγους µε τους θεραπευόµενους και τους συναδέλφους µου: Τα µάτια των άλλων µπορείς να τα δεις, τα δικά σου µάτια δεν βλέπεις. Γιατί επιλέξαµε το επάγγελµα του θεραπευτή; Έχω συχνά αναρωτηθεί από πού προέρχεται η προθυµία µας να επουλώνουµε τις πληγές των άλλων;ποια είναι τα βαθύτερα κίνητρά µας; Τι σχέση έχει η αφοσίωσή στο επάγγελµά µας µε τις προσωπικές µας ιστορίες; Σε ποιο βαθµό η επένδυσή µας στο να βοηθάµε άλλους συνδέεται µε την ανάγκη µας να εµβαθύνουµε στην κατανόησή µας ως προς το ποιοι είµαστε, πού πάµε και γιατί; Αναρωτιέµαι καµιά φορά αν έχουµε επιλέξει το επάγγελµα του θεραπευτή επειδή είχαµε αυτό το ρόλο στη γονεϊκή µας οικογένεια. Μια συνάδελφος µου ρωτάει πάντα, στην αρχή των σεµιναρίων που απευθύνονται σε επαγγελµατίες του χώρου της ψυχικής υγείας, τη σειρά της γέννησης τους. Περίπου 70% απαντούν ότι είναι πρωτότοκα παιδιά ή µοναχοπαίδια! Έχοντας συνοδεύσει πολλούς θεραπευτές στο εσωτερικό τους ταξίδι, καθώς Τεύχος 24 metalogos-systemic-therapy-journal.gr 3
επίσης και από την προσωπική µου θεραπεία, γνωρίζω ότι οι απαντήσεις στο γιατί έχουµε επιλέξει αυτό το µονοπάτι κρύβονται στην ιστορία της οικογένειάς µας, Στις ταυτίσεις µας µε γονεϊκά πρότυπα, στους οικογενειακούς και πολιτισµικούς µας µύθους, στις ρίζες και στα τραύµατά µας. Στην δική µου θεραπεία έχω προ πολλού συνδέσει τις επαγγελµατικές µου επιλογές µε τις οικογενειακές µου καταβολές. Ο πατέρας µου ήταν γιατρός, η γιαγιά µου, από την πλευρά της µητέρας µου, ορφανή από πατέρα, ανέλαβε τη χήρα µητέρα της και µια µικρότερη αδελφή. Έγινε δασκάλα και δούλευε από δεκαεπτά χρονών. Η µητέρα µου, που έµεινε πάντα προστατευόµενη κόρη της δικής της δυνατής µητέρας, µου έλεγε ιστορίες που διάβαζε στα µυθιστορήµατα, τα οποία στοίβαζε στο κοµοδίνο της. Δεν είναι τυχαίο ότι έγινα θεραπεύτρια, δασκάλα πολλών συναδέλφων και συγγραφέας. Το συναρπαστικό µας επάγγελµα Όποια και αν είναι τα κίνητρα για να γίνουµε θεραπευτές, πιστεύω ότι έχουµε επιλέξει ένα από τα πιο συναρπαστικά επαγγέλµατα. Προσωπικά, δεν µπορώ να σκεφτώ άλλο επάγγελµα, το οποίο επιστρέφει σε αυτούς που το ασκούν, ένα τόσο µεγάλο ποσοστό της προσφοράς τους. Δεν γνωρίζω καµιά άλλη ανθρώπινη δραστηριότητα, που προσφέρει σε αυτόν που την ασκεί τόση πνευµατική, ψυχολογική και βιωµατική γνώση και τόσο σηµαντικές δεξιότητες ζωής. Προσωπικά θεωρώ τον θεραπευτικό ρόλο µου ως την πιο πλούσια πηγή του γνωστικού και συναισθηµατικού πλούτου που έχω συσσωρεύσει κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής µου. Δεν µπορώ να σκεφτώ άλλο επάγγελµα που µετατρέπεται σε σχολείο ζωής τόσο για αυτούς που προσφέρουν τις υπηρεσίες όσο και για αυτούς που τις δέχονται. Τεύχος 24 metalogos-systemic-therapy-journal.gr 4
Η δουλειά στο ιδιωτικό µας γραφείο Καθώς αυτό το συµπόσιο αφορά τους µοναχικούς θεραπευτές, επιτρέψτε µου να αναφερθώ εν συντοµία σε εκείνους από εµάς που έχουν επιλέξει τον ιδιωτικό τοµέα. Κατά τη γνώµη µου, στα ιδιωτικά γραφεία µας, απολαµβάνουµε πολλά από τα πιο πολύτιµα προνόµια που συνδέονται µε το επάγγελµά µας. Στο ιδιωτικό γραφείο µας είµαστε ανεξάρτητοι και αυτόνοµοι. Είµαστε ελεύθεροι να επιλέξουµε µε ποιους θα συνεργαστούµε και µε ποιο τρόπο. Στο ιδιωτικό γραφείο µας, ασχολούµαστε µε την πιο υγιή, λιγότερο προβληµατική, οµάδα θεραπευόµενων. Μπορεί οι άνθρωποι που µας επισκέπτονται στα γραφεία µας να έχουν διάφορα προβλήµατα και συµπτώµατα, διλήµµατα και αδιέξοδα, να υποφέρουν από ενοχές, οξύ πόνο και απώλεια, διαλυµένους γάµους, προβλήµατα µε τα παιδιά, µπορεί να τους ταλαιπωρούν υπαρξιακά προβλήµατα, αλλά οι περισσότεροι από αυτούς δεν είναι άρρωστοι. Είναι, νοµίζω, κοινή µας εµπειρία ότι, ένα µεγάλο ποσοστό όσων αναζητούν τη βοήθειά µας αντιµετωπίζουν συζυγικά ή οικογενειακά προβλήµατα. Εξάλλου, δεν συµβαίνει πολλά από τα προβλήµατα τους να είναι παρόµοια µε τα δικά µας; Επίσης, ως οικογενειακοί θεραπευτές ασχολούµαστε κυρίως µε οικογένειες και λιγότερο µε τους ίδιους τους ονοµαζόµενους ασθενείς, οι οποίοι συχνά χρειάζονται ψυχιατρική φροντίδα, την οποία βρίσκουν σε νοσοκοµεία και άλλα ιδρύµατα, που αναλαµβάνουν το ρόλο της θεραπείας βαριών συµπτωµάτων ή µη αναστρέψιµων σωµατικών ή ψυχοκοινωνικών δυσλειτουργιών. Εκτός από τις ευνοϊκές συνθήκες του ιδιωτικού µας χώρου, τις οποίες ανάφερα, στις θεραπευτικές συνεδρίες µας µε άτοµα, οικογένειες και οµάδες, έχουµε την ευκαιρία να βιώσουµε έναν καλύτερο κόσµο από εκείνον που υπάρχει έξω από τα γραφεία µας. Η δουλειά µας βασίζεται στις αξίες που ενισχύουν λειτουργικές σχέσεις: προσωπική ευθύνη, ειλικρίνεια, διαπραγµάτευση, διαφάνεια, εµπιστοσύνη, αυτογνωσία, ενσυναίσθηση, σεβασµό για τις απόψεις των συναισθηµάτων των άλλων. Με άλλα λόγια, Τεύχος 24 metalogos-systemic-therapy-journal.gr 5
στην καθηµερινή πρακτική µας συµµετέχουµε σε µια µικρογραφία µιας υγιέστερης κοινωνίας. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που έχω συχνά ισχυριστεί ότι οι άνθρωποι σε θεραπεία είναι πιο προχωρηµένοι σε σύγκριση µε το ευρύ κοινό όσον αφορά την κλίµακα της πολιτισµικής αλλαγής. Είµαστε µήπως οι τυχεροί εµείς οι µοναχικοί θεραπευτές; Αλλαγή: Κοινωνική, πολιτισµική, θεραπευτική Ας ρίξουµε τώρα µια µατιά στο πώς εµείς οι θεραπευτές συνδεόµαστε µε την αλλαγή και την κρίση σε όλα τα επίπεδα. Στόχος µας στη θεραπεία ήταν πάντοτε να συµβάλλουµε στην αλλαγή των µοτίβων της σκέψης, του συναισθήµατος και της συµπεριφοράς. Με άλλα λόγια, ρόλος µας είναι να υποκινήσουµε την αλλαγή σε άτοµα και οικογένειες και οµάδες. Σε αυτούς τους δύσκολους καιρούς όµως η δουλειά µας είναι όλο και περισσότερο συνδεδεµένη µε την κοινωνική και πολιτισµική αλλαγή και γι αυτό καλούµαστε να βοηθήσουµε τους άλλους να κατανοήσουν τις συνεχώς µεταβαλλόµενες, ρευστές και αβέβαιες, συνθήκες του ευρύτερου κοινωνικού πλαισίου. Σε µια εποχή που συµβαίνουν µορφογενετικές αλλαγές σε όλα τα επίπεδα, το ζητούµενο είναι να κατανοήσουµε και να διαχειριστούµε συνεχώς µεταβαλλόµενες, ρευστές και αβέβαιες συνθήκες. Στις ιδιωτικές µας ζωές και στα γραφεία µας, καθηµερινά αισθανόµαστε στο µεδούλι µας τις διαδοχικές ανατροπές στη σκέψη, το συναίσθηµα και τη συµπεριφορά. Μέσα από το θεραπευτικό µας ρόλο καλούµαστε να βοηθήσουµε τους θεραπευόµενους µας να επιτύχουν την επώδυνη µετάβαση από ιστορίες σταθερότητας σε ιστορίες διαποτισµένες από µια συνεχή ατέλειωτη διαδικασία αλλαγών σε όλα τα επίπεδα. Εποµένως, το να τοποθετήσουµε τη δουλειά µας µε άτοµα και οικογένειες στο πλαίσιο των µακροσκοπικών αλλαγών, αποτελεί σήµερα καίρια διάσταση του θεραπευτικού µας ρόλου. Το να παραβλέπουµε τις αλλαγές στο ευρύτερο πολιτισµικό επίπεδο, δεν µπορεί παρά να αποβεί εις βάρος της αποτελεσµατικότητας µας. Τεύχος 24 metalogos-systemic-therapy-journal.gr 6
Η αντιµετώπιση κρίσεων ως εφαλτήριο για αλλαγή Εµείς οι θεραπευτές γνωρίζουµε καλά ότι σπάνια συµβαίνουν αλλαγές χωρίς κρίσεις. Είναι οι κρίσεις που φέρνουν άτοµα, ζευγάρια και οικογένειες στο κατώφλι µας. Κανείς δεν καλωσορίζει τις κρίσεις. Είναι επώδυνες, είναι αιµατηρές, είναι άδικες. Τα θύµατα είναι κυρίως οι αθώοι, οι πιο ευάλωτοι, οι αδύναµοι, οι ανίδεοι και λιγότερο εκείνοι που οδήγησαν το σύστηµα στην κρίση. Μπορεί κανείς να µην τις καλωσορίζει, όµως οι κρίσεις αποτελούν ισχυρότατους µοχλούς αλλαγής. Και γι αυτό είναι αναπόφευκτες. Άτοµα, οικογένειες, έθνη και πολιτισµοί αλλάζουν µέσω κρίσεων. Οι επαναστάσεις είναι κρίσεις που αλλάζουν τον κόσµο. Αλλαγή και κρίση είναι άρρηκτα συνδεδεµένες µεταξύ τους. Γιατί οι αλλαγές οδηγούν σε κρίση και οι κρίσεις προάγουν την αλλαγή. Πέρα όµως από αυτό, ίσως να αξίζει το κόπο να σηµειώσουµε ότι, τελικά, το σηµαντικό δεν είναι η ίδια η η κρίση, αλλά το πώς την αντιµετωπίζουµε. Γιατί όπως λέει µια κινέζικη παροιµία: Κρίση είναι κίνδυνος και ευκαιρία Τι εργαλεία διαθέτουµε για την αντιµετώπιση των κρίσεων; Ποια είναι τα εργαλεία που έχουµε στη διάθεσή µας, προκειµένου να αντιµετωπίσουµε αποτελεσµατικά τις συντριπτικές, διαρκείς αβεβαιότητες και τις κρίσεις, ως θεραπευτές, ως άτοµα και ως µέλη των οικογενειών µας και των κοινωνιών µας σε καιρούς κρίσης; Πρώτα απ' όλα, εµείς οι συστηµικοί θεραπευτές έχουµε στην διάθεση µας έναν τρόπο σκέψης που αποτελεί µοναδικό και ανεκτίµητο εργαλείο για την οργάνωση της πολυπλοκότητας. Ένα εργαλείο για να διαχειριζόµαστε την πολυπλοκότητα και την πολυµορφία µε την οποία ερχόµαστε καθηµερινά σε επαφή. Μας βοηθά να βλέπουµε τις συστηµικές αλληλεπιδράσεις που κρύβονται κάτω από τα ορατά συµπτώµατα. Σκεφτόµαστε µε όρους σχέσεων, αναγνωρίζουµε τη σηµασία του πλαισίου, της αλληλεξάρτησης και της αµοιβαίας αιτιότητας, και εστιάζουµε στο εδώ και Τεύχος 24 metalogos-systemic-therapy-journal.gr 7
τώρα. Σταδιακά, ως οικογενειακοί θεραπευτές έχουµε µετακινήσει το φακό από το ορατό πεδίο των αλληλεπιδράσεων ανάµεσα στα µέλη της οικογένειας, όπως και οποιασδήποτε ανθρώπινης οµάδας, στο πεδίο των µοτίβων σκέψης και συναισθήµατος. Οι συστηµικές νοηµατοδοτήσεις µας επιτρέπουν να θεωρούµε και συνεπώς να αντιµετωπίζουµε ατοµικά και οικογενειακά προβλήµατα µέσα στο ευρύτερο κοινωνικό και πολιτισµικό τους πλαίσιο. Η µεταθεωρητική οµπρέλα της συστηµικής σκέψης µας έχει εξοπλίσει µε ένα διευρυµένο πλαίσιο αναφοράς, το οποίο διευκολύνει την οργάνωση της υπάρχουσας και συνεχώς συσσωρευόµενης γνώσης. Η συστηµική οπτική, η οποία είναι βασισµένη σε µια µεταθεωρητική επιστηµολογία, µας έχει εξοπλίσει µε έννοιες και αρχές που επιτρέπουν την ενότητα χωρίς να αποκλείουν την διαφοροποίηση. Εδώ ισχύει η γνωστή ρήση σχετικά µε το δέντρο και το δάσος.. Η συστηµική σκέψη ως εργαλείο σύνθεσης Οι εγγενείς δυνατότητες, που προσφέρει η συστηµική προσέγγιση, η οποία µας απαλλάσσει από αυθαίρετους κατακερµατισµούς, µας οδηγούν προς συνθετικές εξελίξεις. Άλλωστε η συστηµική οπτική είναι εγγενώς συνδεδεµένη µε την ιδέα της σύνθεσης και τη διαλεκτική σκέψη της κλασσικής Ελλάδας. Θέση, αντίθεση, σύνθεση. Κάτω από τη µεταθεωρητική οµπρέλα της συστηµικής σκέψης, διαφορετικές προσεγγίσεις µπορούν να οργανωθούν, έτσι ώστε να είµαστε εξοπλισµένοι µε τις κατάλληλες προδιαγραφές για να επιλέγουµε και να συνδυάζουµε προσεγγίσεις, µεθόδους, τεχνικές και να µπορούµε να είµαστε σε θέση στην καθηµερινή πρακτική να απαντάµε στο κρίσιµο ερώτηµα: ποιος κάνει τι, πότε και πώς. Η αναζήτηση για συνθετικά πλαίσια στοχεύει στη δηµιουργία των συνθηκών εκείνων, που θα µας επιτρέψουν να ξεφύγουµε από τους θεωρητικούς εγκλωβισµούς σε αντίπαλες σχολές. Μας επιτρέπει να αντλούµε από το Τεύχος 24 metalogos-systemic-therapy-journal.gr 8
πλούσιο ρεπερτόριο των θεωριών, µεθόδων και τεχνικών, τα απαραίτητα εργαλεία για να αντιµετωπίζουµε την εξαιρετική πολυπλοκότητα και ποικιλοµορφία της σύγχρονης ζωής. Η ολιστική προσέγγιση µας επιτρέπει να περάσουµε από τεχνητούς κατακερµατισµούς σε ενοποιητικά σύνολα του νου. Στα µαγικά και της συλλογικής ζωής. Αν προσπαθήσει κανείς να δει ολόκληρη την εικόνα, δεν µπορεί παρά να διαπιστώσει ότι η πορεία προς το ΣΥΝ είναι µονόδροµος. Στροφή στο διάλογο, τα δίκτυα και τις οµάδες. Οι θεωρητικές εξελίξεις στο πεδίο της συστηµικής θεραπείας, µας οδήγησε σε όλο και µεγαλύτερη έµφαση σε οµάδες, δίκτυα, διαλόγους και συνεργατική γνώση. Καθώς πολλά µακρόχρονα και σταθερά κοινωνικά συστήµατα καταρρέουν, µιλάµε όλο και πιο συχνά για κατασκευές, ανακατασκευές, συνκατασκευές, για διαπραγµάτευση. Τα κοινωνικά δίκτυα -ίσως το πιο σηµαντικό φαινόµενο της εποχής µας - αγκαλιάζουν όλο και µεγαλύτερες οµάδες ανθρώπων. Είναι µέσω των δικτύων που συνειδητοποιούµε βιωµατικά ότι είµαστε άρρηκτα συνδεδεµένοι µε όλους τους άλλους. Συµµετέχουµε όλοι σε αυτό που ονοµάστηκε πλανητικό χωριό. Έννοιες όπως παγκοσµιοποίηση, διαδίκτυο, θεωρία των πάντων, θεωρία του χάους κλπ εκφράζουν την σύνδεση που υπάρχει ανάµεσα στα µέρη ενός συστήµατος. Τα δίκτυα έχουν µια διαφορετική λογική από τα συστήµατα. Τα δίκτυα δεν διέπονται από προϋπάρχουσες δοµές και ιεραρχίες και γι αυτό δεν καθοδηγούνται. Απελευθερώνουν δυνάµεις οι οποίες παρακάµπτουν τις εγγενείς δυσκαµψίες των κοινωνικών δοµών. Ένα άτοµο ή µια µικρή οµάδα µπορεί να αλλάξει τον κόσµο. Φαίνεται ότι ο συλλογικός νους αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι, µόνο µαζί µπορούµε να ψάχνουµε µέσα µας και γύρω µας να βρίσκουµε τι να κρατήσουµε, τι να πετάξουµε, τι να µεταλλάξουµε, για να διακρίνουµε το δρόµο µας µέσα στο πολύπλοκο ρευστό και αβέβαιο κόσµο που φτιάξαµε. Ο Mayurama, θεωρητικός των συστηµάτων, λέει: Αυτός που επιβιώνει δεν είναι ο δυνατός αλλά αυτός που συµβιώνει. Τεύχος 24 metalogos-systemic-therapy-journal.gr 9