Μέρος Α : Βασικές αρχές και μεθοδολογικές προσεγγίσεις Μαρία Παπαλεοντίου, Φιλόλογος - Π.Ι.Κ., 2012-13
Άξονες συζήτησης - σεμιναρίου Διδασκαλία Ελληνικής ως δεύτερης /ξένης: Γενικός σκοπός διδασκαλίας στο πλαίσιο του Προγράμματος Εκμάθησης της Ελληνικής στη Μ.Ε. Στόχοι γλωσσικής διδασκαλίας σε αλλόγλωσσους Βασικές αρχές διδασκαλίας της Ελληνικής ως Γ2/ΞΓ Η επικοινωνιακή προσέγγιση της γλώσσας Μεθοδολογικές επισημάνσεις και προσεγγίσεις Αξιολόγηση γλωσσικής διδασκαλίας
Γενικός σκοπός διδασκαλίας στο πλαίσιο του Προγράμματος σε δημόσια σχολεία Μ.Ε. Η αρμονική ένταξη των αλλόγλωσσων μαθητών στη σχολική μονάδα Η κοινωνικοποίηση και συμμετοχή τους στη ζωή του σχολείου, ώστε να αποφεύγονται φαινόμενα κοινωνικού αποκλεισμού. Η αύξηση των απολαβών τους από το σχολείο, με την ικανοποίηση των γλωσσικών, κοινωνικών και συναισθηματικών τους αναγκών.
Στόχοι γλωσσικής διδασκαλίας σε αλλόγλωσσους μαθητές Να εξοικειώνονται οι μαθητές με ποικίλες μορφές λόγου, να τις αναγνωρίζουν και να τις συνδέουν με τις συνθήκες επικοινωνίας μέσα στις οποίες παράγεται η καθεμιά. Να χρησιμοποιούν δημιουργικά τη γλώσσα για την παραγωγή προφορικού και γραπτού λόγου προσαρμοσμένου στη δεδομένη περίσταση επικοινωνίας. Να συνειδητοποιούν τη δομή και τη λειτουργία της γλώσσας, καθώς και τον ρόλο της στη διαδικασία επικοινωνίας.
Βασικές αρχές διδασκαλίας της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας Κατ αρχάς, απαιτείται διάγνωση του γνωσιακού υποβάθρου και αναγκών των μαθητών και διαμόρφωση του προγράμματος εκμάθησης. Καθορίζονται τα επίπεδα ελληνομάθειας (αρχάριοι - μέσοι προχωρημένοι), με βάση το διαγνωστικό δοκίμιο αλλά και με διαμορφωτική αξιολόγηση. Γενικά, ως καταλληλότερη προσέγγιση προτείνεται η επικοινωνιακή προσέγγιση της γλώσσας σε συνδυασμό με τη δομολειτουργική (όλες οι δομές εντάσσονται στην επικοινωνιακή περίσταση όπου αυτές χρησιμοποιούνται).
Ομάδες-στόχοι Ομοεθνείς μαθητές με περιορισμένη επικοινωνιακή επάρκεια στην ελληνική γλώσσα. Αλλοεθνείς - αλλόγλωσσοι μαθητές που μαθαίνουν την ελληνική γλώσσα. Σ Τ Ο Χ Ο Ι Χ Ο Ι
Επισημάνσεις για τη διαμόρφωση προγράμματος εκμάθησης της γλώσσας Η διδασκαλία της Ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας (Γ2) απευθύνεται σε ομογενείς και αποσκοπεί όχι μόνο στην καλλιέργεια επικοινωνιακών δεξιοτήτων αλλά και στην καλλιέργεια του πολιτισμικού τους κεφαλαίου. Η διδασκαλία της Ελληνικής ως ξένης γλώσσας (ΞΓ) έχει ως δέκτες αλλογενείς και στοχεύει κυρίως στην ανάπτυξη επικοινωνιακών δεξιοτήτων και όχι στη διαμόρφωση εθνοπολιτισμικής ταυτότητας. Σημ: σημειώνεται ότι δεν υπάρχει ομοφωνία στη βιβλιογραφία ως προς τα πιο πάνω.
Επισημάνσεις για τη διαμόρφωση προγράμματος εκμάθησης της γλώσσας Στόχος για αρχάριους: Η εξοικείωση με τη γραφή, την ανάγνωση, την προφορά, την ορθογραφία, βασικές γραμματικές και συντακτικές δομές και ένα λεξιλόγιο στοιχειώδους επικοινωνίας. Στόχος για προχωρημένους: Η παγίωση και βελτίωση της ήδη κεκτημένης γνώσης. Επικέντρωση σε γλωσσικά φαινόμενα που δυσκολεύουν όσους δεν έχουν την Ελληνική ως μητρική γλώσσα.
Επικοινωνιακό πλαίσιο περίσταση επικοινωνίας Ποιος απευθύνεται σε ποιον σε ποιο είδος λόγου για ποιο θέμα για ποιον σκοπό με ποιο ύφος με ποια λεκτικά μέσα με ποια γλωσσική παραλλαγή κτλ.
Περιεχόμενο γλωσσικής ύλης Λεκτικές πράξεις (δηλ. αυτά που μπορούμε να κάνουμε με τη γλώσσα) π.χ. Προσκαλώ κάποιον κάπου Αποδέχομαι μια πρόσκληση Ευχαριστώ κάποιον για κάτι Ζητώ από κάποιον κάτι Αρνούμαι σε κάποιον κάτι Υπόσχομαι σε κάποιον κάτι Διαμαρτύρομαι σε κάποιον για κάτι... Γλωσσικές έννοιες (δηλ. αυτά που εκφράζουμε ή εννοούμε με τη γλώσσα) π.χ. για την έννοια οικολογία θεματικό λεξιλόγιο: περιβάλλον, βιότοπος, οικοσύστημα, αλυσίδα τροφής, προστατευόμενο είδος, ρύπανση, τρύπα του όζοντος, ανακύκλωση, φαινόμενο θερμοκηπίου, περιβαλλοντική αγωγή, Πράσινη Ειρήνη...
Μέσα γλωσσικής διδασκαλίας Κάθε λογής υλικό: αυθεντικό, χρηστικό, πολυτροπικό, εύκαμπτο και προσαρμόσιμο. Γραπτός /έντυπος λόγος (π.χ. λογοτεχνικό κείμενο, κόμικς, δημοσίευμα τύπου, επιστολή, δημόσια έγγραφα, διαφημιστικά φυλλάδια, εξώφυλλα, αφίσα, συνταγή, ετικέτες κτλ.). Τμήματα ζωντανού προφορικού λόγου (μαγνητοφωνημένου στην αυλή του σχολείου, στην αγορά, από επίσημη ομιλία σε εθνική επέτειο, από θεατρική παράσταση, από απαγγελία κτλ.). Μη γλωσσικά ερεθίσματα (π.χ. ζωγραφικός πίνακας, σκίτσο, κάρτα, φωτογραφία κ.ά. για παραγωγή προφορικού - γραπτού λόγου).
Χρήση ποικίλων πολυτροπικών κειμένων Λογοτεχνικά (ποιήματα, παραμύθια, διηγήματα κτλ.) Πληροφοριακά (επιστημονικά κείμενα, ενημερωτικά δημοσιεύματα, άρθρα) Χρηστικά (προσκλήσεις, αγγελίες, σημειώματα κ.ά.) Αυθεντικά (δημόσια έγγραφα, δελτίο ταυτότητας, συνταγές, σταυρόλεξο, σκίτσο, κόμικς κ.ά.)
Οργάνωση επικοινωνιακών δραστηριοτήτων Περίσταση επικοινωνίας (situation) Σκετς ή ρόλοι (sketch, jeux de roles) Παιχνίδια κοινωνικών συναναστροφών (jeux) Πρόβα, προσομοίωση (simulation) Καταιγισμός ιδεών, ιδεοθύελλα (brain storming)
Βασικές αρχές διδασκαλίας... Αξιοποίηση προϋπάρχουσας γνώσης και «μεταφορά μάθησης» από τη γλώσσα που ήδη κατέχουν οι μαθητές στην ελληνική γλώσσα, εφόσον ήδη κατέχουν τον μηχανισμό ανάγνωσης και γραφής σε μια άλλη γλώσσα. Χρήση από τον εκπαιδευτικό, στα πρώτα μαθήματα, απλών φράσεων στα ελληνικά, τις οποίες εκφέρει αργά και καθαρά.
Βασικές αρχές διδασκαλίας... Εκκίνηση στον γραπτό λόγο με ολική προσέγγιση (διαβάζουν ολικά λέξεις και φράσεις με τη βοήθεια εικόνων και αργότερα με τη βοήθεια των αρχικών γραμμάτων - συλλαβών). Έμφαση στη δυναμική χρήση της γλώσσας (και όχι στη στατική περιγραφή της). Κατά την επεξεργασία ενός θέματος επιχειρείται η καλλιέργεια όλων των γλωσσικών δεξιοτήτων, προσληπτικών και παραγωγικών (ακρόασης-κατανόησης προφορικού λόγου, ανάγνωσης-κατανόησης γραπτού λόγου, παραγωγής προφορικού και γραπτού λόγου).
Βασικές αρχές διδασκαλίας... Εμπλουτισμός δραστηριοτήτων με ποικίλες μορφές επικοινωνίας (διάλογος, παντομίμα, δραματοποίηση κτλ.). Μέσα από τους διαλόγους εξοικειώνονται με την ανάγνωση και με την εναλλαγή της επιτόνισης/σειράς σε γλωσσικές πράξεις, όπως η ερώτηση, η άρνηση, η αίτηση κτλ. Προσέγγιση γλώσσας μέσα από παιγνιώδεις δημιουργικές δραστηριότητες (γλωσσικά παιχνίδια, τραγούδια, υπόδυση ρόλων και επικοινωνιακές δραστηριότητες που απελευθερώνουν τους μαθητές από τις αναστολές τους και βελτιώνουν την αυτοεικόνα τους).
Βασικές αρχές διδασκαλίας... Τα προς επεξεργασία θέματα πρέπει να συνδέονται με την καθημερινή σχολική και κοινωνική ζωή των μαθητών. Ενδεικτικές θεματικές περιοχές: Οι μαθητές και το σχολείο, το οικογενειακό και φιλικό τους περιβάλλον, ο ελεύθερος χρόνος και τα ενδιαφέροντά τους, η ζωή τους στον τόπο εγκατάστασης. Γνωριμία με το κοινωνικο-πολιτισμικό πλαίσιο της χώρας υποδοχής, πρώτη επαφή με τα παράξενα της γλώσσας-στόχου και των χρηστών της.
Μεθοδολογικές επισημάνσεις Λαμβάνονται υπόψη οι εμπειρίες και το πολιτισμικό περιβάλλον των παιδιών. Ο εκπαιδευτικός ενθαρρύνει και εμψυχώνει τους μαθητές του δημιουργεί κλίμα αμοιβαίας αποδοχής. Στην αποτελεσματικότερη μάθηση συμβάλλει η εξατομίκευση και η διδασκαλία σε ομάδες. Τα προγράμματα και η διδακτέα ύλη έχουν μια ευρύτητα περιεχομένου και μεθόδων, για να καλύψουν τις γλωσσικές ανάγκες μαθητών διαφόρων ηλικιών και επιπέδων.
Μεθοδολογικές επισημάνσεις Ενδείκνυται η συσχέτιση με επιλεγμένες θεματικές ενότητες από τα βιβλία Γλώσσας /Έκφρασης-Έκθεσης της γενικής τάξης, καθώς και ο εφοδιασμός των αλλόγλωσσων μαθητών με λεξικά στη δική τους γλώσσα. Κρίνεται, επίσης, αναγκαία η συνεργασία του εκπαιδευτικού με τους εκπαιδευτικούς της τάξης συμφοίτησης /γενικής τάξης. Λαμβάνονται υπόψη βασικές αρχές της αποτελεσματικής διδασκαλίας, όπως είναι η διαφοροποίηση της διδασκαλίας και η καλλιέργεια μεταγνωστικών δεξιοτήτων.
Αξιοποίηση των γλωσσικών «αποσκευών» που «κουβαλούν» οι αλλόγλωσσοι μαθητές Συνιστάται όπως ο εκπαιδευτικός: μάθει μερικές λέξεις ή εκφράσεις στη γλώσσα των παιδιών ενθαρρύνει τους αρχάριους να χρησιμοποιούν και τη μητρική τους γλώσσα, για να εκφραστούν προφορικά ή και γραπτά παρέχει στους αρχάριους δίγλωσση βοήθεια, όπου τούτο είναι εφικτό, ζητώντας είτε τη συνεργασία άλλων μαθητών/τριών ή των γονιών. συμπεριλάβει και τις άλλες γλώσσες στη διδ/λία του - π.χ. «Πώς λέγεται στη γλώσσα σου η λέξη αυτή;», «Ας φτιάξουμε ένα βιβλίο με λέξεις όλων των γλωσσών που μιλιούνται στην τάξη μας και έχουν κοινές ρίζες.».
Βασικές αρχές αποτελεσματικής διδασκαλίας Διαφοροποίηση διδ/λίας Καλλιέργεια μεταγνώσης
Μεθοδολογικές προσεγγίσεις... Υιοθετούνται σύγχρονες τάσεις της διδακτικής μεθοδολογίας, συμμετοχικές και συνερευνητικές διαδικασίες, και γενικότερα στρατηγικές που προάγουν την ενεργητική δημιουργική μάθηση: Συνεργατική μάθηση (co-operative learning) Διερευνητική μάθηση (discovery learning) Ερευνητική μελέτη (project) Διαθεματική προσέγγιση (cross-thematic integration) Ιδεοθύελλα (brain storming) Υπόδυση ρόλων /δραματοποίηση (role play)
Γλώσσα και διαθεματικότητα (διασύνδεση με άλλα γνωστικά πεδία) Γλώσσα Λογοτεχνία Γλώσσα - Ιστορία Γλώσσα - Μουσική Γλώσσα - Θεατρική Αγωγή Γλώσσα - Εικαστική Αγωγή Γλώσσα - Διαπολιτισμική Εκπαίδευση
Γενικά, λαμβάνεται υπόψη ότι:
Αξιολόγηση γλωσσικής διδασκαλίας Κριτήρια αξιολόγησης: Η αποτελεσματικότητα κάθε είδους λόγου, σχετικά με τον σκοπό που επιδιώκει ο μαθητής. Η αποδεκτότητα του λόγου ως συνόλου (π.χ. η καταλληλότητα διατύπωσης, λεξιλογίου και ύφους, η ορθότητα σύνταξης και μορφολογίας, η ορθογραφία και η γενική εικόνα). Τα γλωσσικά λάθη των μαθητών γίνονται αποδεκτά ως αναμενόμενο φαινόμενο και ίχνος πορείας προκειμένου να εντοπισθεί το στάδιο γλωσσικής ανάπτυξης στο οποίο βρίσκεται ο μαθητής. Διακριτική παρέμβαση και διόρθωση εκ μέρους του εκπαιδευτικού.
Ποικίλες μορφές αξιολόγησης Προφορικές /γραπτές ερωτήσεις διαφόρων τύπων (οι ερωτήσεις κλειστού/αντικειμενικού τύπου περισσότερο για αξιολόγηση γραμματικής, ορθογραφίας, λεξιλογίου). Κείμενο που συνοδεύεται από ερωτήσεις σχετικά με το περιεχόμενο, τη δομή και τα γλωσσικά μέσα. Ερωτήσεις ανάπτυξης για προχωρημένους (οργάνωση περιεχομένου σε παραγράφους/ ευρύτερες νοηματικές ενότητες). Ερωτήσεις σύντομης απάντησης (π.χ. κείμενο για το οποίο καθορίζεται ο μεγαλύτερος αριθμός λέξεων). Ερωτήσεις κρίσεως - συνθετικές/δημιουργικές εργασίες. Κάθε κείμενο που παράγει ο μαθητής.
«Δίδαξέ με, έτσι ώστε να μάθω. Τότε, άφησέ με να μπω στο τούνελ των εμπειριών μόνη! Και όταν, προς το τέλος, γυρίσω να σε δω να αρχίζεις το ταξίδι κάποιου άλλου, θα χαμογελάσω» (ποίημα 14χρονης μαθήτριας για τον δάσκαλό της)
Ενδεικτική βιβλιογραφία πηγές Αναλυτικό Πρόγραμμα της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας σε παλιννοστούντες και αλλοδαπούς μαθητές. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Αθήνα, Μάρτιος 1999. Αντωνοπούλου Ν. κ.ά., 2000. Η διδασκαλία της ελληνικής ως ξένης /δεύτερης γλώσσας: αρχές προβλήματα προοπτικές. Θεσσαλονίκη: ΚΕΓ. Δαμανάκης Μ. (επιμ.) Παιδεία Ομογενών, Θεωρητικό Πλαίσιο και Προγράμματα Σπουδών για την ελληνόγλωσση εκπαίδευση στη Διασπορά, ΟΕΔΒ, Αθήνα 2006 Δραγώνα, Θ., Σκούρτου, Ε. και Φραγκουδάκη Α. (2000) Εκπαίδευση, Πολιτισμικές Διαφορές και Κοινωνικές Ανισότητες (τόμος Α). Πάτρα: ΕΑΠ. Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν (1996) Η Νέα Ελληνική ως ξένη γλώσσα: προβλήματα διδασκαλίας. Αθήνα.
Ενδεικτική βιβλιογραφία πηγές Ιορδανίδου Α., 1988. Τα λάθη των μαθητών: μια διαφορετική λογική αντιμετώπισής τους. Γλώσσα, τχ. 16, σσ. 51-58. Κουτσελίνη, Μ. (2006). Στρατηγικές διαφοροποίησης της διδασκαλίας στη σχολική τάξη. Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 41, 9-23. Ματσαγγούρας Ηλ., 2001. Κειμενοκεντρική προσέγγιση του γραπτού λόγου ή αφού σκέφτονται γιατί δεν γράφουν; Αθήνα: Γρηγόρης. Ματσαγγούρας Γ.Η. (2004). Ομαδοσυνεργατική Διδασκαλία και Μάθηση. Αθήνα: Γρηγόρης. Μήτσης Ν., 1998. Στοιχειώδεις αρχές και μέθοδοι της εφαρμοσμένης διδασκαλίας: εισαγωγή στη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης (ή ξένης) γλώσσας. Αθήνα: Gutenberg. Παπαλεοντίου Μ. (επιμ.) Πρόγραμμα Ταχύρρυθμης Εκμάθησης της Ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας στα Δημόσια Σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης της Κύπρου - Ενημερωτικό βιβλιάριο, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου, 2009
Ενδεικτική βιβλιογραφία πηγές Σαλβαράς Γ., 2000. Γλωσσική διδασκαλία για όλους τους μαθητές διδακτικές δεξιότητες επεξεργασίας κειμένου και παραγωγής γραπτού λόγου. Αθήνα. Tomlinson, C.A. (2003). Διαφοροποίηση της εργασίας στην αίθουσα διδασκαλίας. Ανταπόκριση στις ανάγκες όλων των μαθητών. Μτφρ. Χρήστος Θεοφιλίδης και Δέσποινα Μαρτίδου-Φορσιέρ. Λευκωσία. Χαραλαμπόπουλος Αγ. και Χατζησαββίδης Σ. 1997. Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας: Θεωρία και πρακτική εφαρμογή. Θεσσαλονίκη: Κώδικας. Χατζηθεοδούλου - Λοϊζίδου Π. (επιμ.), 2006. Διαπολιτισμική εκπαίδευση και η διδασκαλία της Ελληνικής ως Δεύτερης Γλώσσας. Λευκωσία: Π.Ι.