Drejtor XXXX XXXX Menaxher markeitngu YYYYYYY. Redaktor VVVVV Grahic Design Ertan Gogo

2 photo editor:kkkk Drejtor XXXX XXXX Menaxher markeitngu YYYYYYY. Redaktor VVVVV Grahic Design Ertan Gogo

1)Zbulohet varri antik në Apolloni, ndërpriten punimet për Bypass-in e Fierit.faqe 4 Autor:???????? 3 2) Në kalan e Prizrenit po vazhdon projekti i gërmimeve arkeologjike.faqe 4 3) Zbulohet një qytet 5,000 vjeçar nëntokësorë në Turqi.faqe 11 4) Teatri antik i Apollonis.faqe 14 5)Zbulimi i arkeologëve -Kisha Katolike e shek. IV në Ulpianën Dardane. faqe 24

4 Zbulohet varri antik në Apolloni, ndërpriten punimet për Bypass-in e Fierit. Një varr i lashtë me 14 skeletesh njerëzisht është zbuluar në afërsi të parkut arkeologjik të Apollonisë. Zbulimi me 40 varre ka dalë në dritë, pas punimeve që po kryhen për Bypass-in e Fierit në fshatin Pojan. Varri i lashtë men- dohet se i përket një periudhe të hershme historike që daton në shekullin e tretë dhe të katërt para erës sonë në periudhën romake. Zbulimi rastësor i këtij varri shënon një zbulim të rëndësishëm për arkeologjinë dhe studiuesit e saj dhe të këtij vendbanimi të hershëm

në veçanti. Arkeologu Vangjel Dimo ka shpjeguar se në 40 varret janë gjetur 14 skelete dhe disa objekte qeramike. Sipas tij pjesa me e madhe e tyre janë dërguar për ruatje në muzeun arkeologjik të apolonisë Ky zbulim i rëndësisë së veçantë ka detyruar punëtorët që të pezullojnë punimet për Bypass-in në pritje të arkeologëve qe do te heqin gjithe objektet e zbuluara. 5

6 Në kalan e Prizrenit po vazhdon projekti i gërmimeve arkeologjike. Përveç vlerave të shumta të cilat i posedon Kalaja e Prizrenit, këtyre ditëve këtij monumenti historik i janë shtuar edhe më shumë atribute historie. Gjatë gërmimeve dhe restaurimeve të kësaj kalaje nga arkeologët, janë gjetur materiale te shumta arkeologjike. Materialet të cilat janë gjetur në brendi të Kalasë kalojnë shifrën

dy mijë. Këtë e konfirmon për KultPlus arkeologu dhe drejtuesi i këtij projekti, Shafi Gashi. Gjatë gërmimeve ka dalë një arsenal i tërë i bredhave të topave, përgjithësisht i muni cionit të topave. Minimumi i katër kalibrave, bëhet fjalë për mbi 80 predha të plumbave që janë gjetur të depozituara mbi një strukturë të Kalasë. Këto predha i takojnë Lidhjes Shqiptare të Prizrenit për vetë faktin se aty është gjetur një monedhë e vitit 1967. Do të thotë janë të të njëjtës kohë kur Lidhja e Prizrenit bënte përgatitje për të rezistuar shtypjen nga Perandoria Osmane, tha Gashi. Ai tha se krahas municionit luftarak, gjatë gërmimeve kanë gjetur edhe gjësende të tjera si: qeramika, enë ushqimore e armë të tjera, kryesisht fragmente luftarake. 7

Koleksioni arkeologjik që ka dalë gjatë gërmimeve në Kala ka shkuar në mbi dy mijë eksponate të armëve të ndryshme, veglave të ndryshme, enë kuzhine, enë rezervash dhe gjësende të ndryshme të qeramikës, pastaj është edhe një koleksion shumë i mirë i llullave (cigarllykut). Ky material është duke u trajtuar paralelisht nga profesionistët, tregoi arkeologu Shafi Gashi. Sipas tij ideja është që gjithë materialin që është gjetur brenda në Kala ta përgatisin për ta ekspozuar në një ambient i cili është duke u përgatitur si hapësirë ekspozuese brenda në Kala. Nga viti 2008 këtë projekt 8

e kam unë nën kontroll dhe ne kemi bërë gërmime arkeologjike por në të njëjtën kohë edhe pastrim dhe restaurim. Edhe sot jemi duke punuar këtu në Kala. Sot kemi filluar më intensivisht pasi që është ndrequr më shumë koha. Atë pjesën perëndimore të murit e cila është rrëzuar ditë më parë nuk kemi mundur që ta restaurojmë pasiqë materiali që përdoret është llaçi gëlqeror dhe nevojitet kohë e mirë dhe temperatura të larta vazhdon Gashi. Sa i përket shembjes së murit në Kalanë e Prizrenit, ai tha se është një strukturë e murit perëndimor e cila është shembur në një gjatësi 3 metra dhe gjerësi 2 metra. Kjo strukturë është shembur si pasoj e faktorit natyror dhe si pasojë e erozionit. Gashi nuk e la në faj vetëm faktorin natyror, pasi sipas tij në ndërhyrjet që janë bërë në vitin 2008 nuk është vendosur shtresa mbrojtëse dhe nuk janë përfunduar si duhet punët në Kala. Për përfundimin e kësaj faze të restaurimit Ambasada Amerikane dhe Ministria e Kulturës kanë ndarë një fond prej 350 mijë eurosh. Gjatë punimeve që po bëhen në këtë fortifikatë me 9

10 sipërfaqe prej 1.5 hektarë, janë hasur objekte të veçanta që i përkasin periudhës së bronzit të vonë deri në luftërat e fundit ballkanike. /KultPlus.com

11 Zbulohet një qytet 5,000 vjeçar nëntokësorë në Turqi Zbulohet një qytet 5,000 vjeçar nëntokësorë në Turqi Ndërtuesit në Turqi kanë gjetur rastësisht një nga qytetet më të mëdha dhe më komplekse nëntokësore të gjetura ndonjëherë në rajonin e Cappadocia të Anadollit. Zona është e njohur për formacionet e saj mahnitëse shkëmbore, lugina të thella dhe strehimet e lashta nëntokësore të gdhendura nga shkëmbi i hirit vullkanik. Zbulimi i fundit mendohet të jetë qyteti më

i madh nëntokësor në Cappadocia, e përbërë nga 3,5 milje (7km) të tuneleve, varreve dhe pikturave, transmeton TetovaSot. Qyteti nëntokësor daton rreth 5000 vjet dhe u zbulua kur ndërtuesit panë shenja të një rrjeti të madh të tuneleve. Ajo shtrihet nën kalanë Nevsehir dhe zonën përreth, në të cilën ndërtuesit ishin duke gërmuar gjatë projektit të ndërtimit të nisur nga Administrata për Ndërtime të Turqisë (TOKI). 12

13

Teatri antik i Apollonis. 14 Teatri i Apollonisë shënon fundin e agorasë në anën perëndimore. Kur Leon Rey zbuloi odeonin, arkeologët hodhën dyshimin se ai nuk duhet të ketë qenë I vetmi monument për llojin e tij në Apollonia. Ata hodhën idenë se në gjirin e saj fshihet një teatër shum I madh se odeoni. Të nisur nga fakti se Apolonia përbën qendrën më të madhe arkeologjike. Konfiguracioni natyral në formë kodre me kuotë 62 m, mbi nivelin e detit dhe tarracës përbri saj, me hapje të gjerë nga jugu e jugperëndimi, ka tër- hequr vëmendjen e arkeologëve për të kërkuar këtu mbetjet antike të teatrit. 1Kodra në fjalë përbën vargun kodrinor të Apolonisë me kuotën më të lartë 104 m., që duke ndjekur drejtimin V-J, zbret në formë shkallëzuar me sheshe e platform terracimi të përshtatshme për ndërtime, deri sa zbutet për të qenë unikë me fushën me shtrirjew deri në murin rrethues të qytetit. Konfiguracioni natyral i kodrës në formë patkoi dhe hapja e saj me pamje të largët

lumen Aos dhe brigjet e kaltra të Adriatikut, ishin kërkesat e preferuara të shoqërisë antike në përzgjdhjen e vendit të ndërtimin e një teatri. Forma gjysëmrrethore dhe pjerrësia relativisht e butë nga faqja e brendshme e kodrës ka favorizuar zhvillimin e kaveas si dhe ndërtimet e tjera, rrjedhimisht edhe ulje të kostos së punimeve përgatitore. Në përzgjdhjen e vendit ka ndikuar deri diku edhe orientimi i teatrit nga jugu e jugperëndimi, imbojtur nga erërat dhe shkëlqimi verbues I diellit gjatë kohës së spektaklit, të cilat ishin kërkesat e nënvizuara nga Vitruvi. gërmimi. 15 Vitet e fundit në këtë monument po punon një ekip shqiptaro-gjerman. Teatri mendohet të jetë ndërtuar në shek. III p.e.r. Teatri kishte kapacitet ku mund të uleshin 10000 shikues. 4Kavea e teatrit ka diameter 100 m. Ajo përbëhet nga blloqe guri me tri forma të elementeve kryesore. Grupi i parë është me blloqe në formë paralelpipedi të pajisura me korniz të këtyre përmasave: gjatësi 1.30-1.80m;gjerësi 0.30-0.37 m, ndërsa lartësia kudo është 0.40 m. Veçori e këtyre blloqeve është korniza në buzën e sipërme me trashësi 0.10 m dhe

0.40 m, ndërsa gjerësia e tyre së bashku me rrasta ku mbështeteshin këmbët nuk i kalon 0.80 m.5grupi i tretë përbëhej nga blloqe të vogla të shkallëzuara të cilat kanë bërë pjesë në konstrksionin e kaveas si elemnte të shkallares të ngjitjes (kerkides, kunei) që i përshkonin posht-lart në formë radiale,ku çdo shkallëz përbëhej nga një bllok I shkallëzuar në formën e germës L, me përmasa: gjatësi 0.80-0.85, gjerësi 0.32 m. dhe lartësi 0.40 m.6arkeologët gjatë gërmimeve hasë një shtres prej dheu argjilor çakull. Ata menduan se përzierje këtij mathellësi 0.65 m, në formë strehe. Grupi I dytë përbëhet nga Kërkimet pë teatrin filluan që 1948 nga sondazh I drejtuar nga Hasan Ceka, por që u detyrua ta ndërpriste për shkak të mungesës së rezultateve. I njëjti sondazh u përsërit në vitin 1958por edhe ku nuk kishte rezultat. Vetëm në 1971 nisën gërmimet e para arkeologjike të rregullta, ku deri në 1978 ishin bërë pesë fushata rrasa guri të sheshta me përmasa: gjatësi 0.75-0.80 m, gjerësi 0.40 m dhe trashësi 0.12-0.16 m, të cilat kanë shërbyer në fuksion të shkallëve të ndenjes. Lartësia mesatare e shkallëve është 16

teriali ka ndodhur si pasojë e një tërmeti qëka goditur këtë rajon. Materiali i çakullit duhet të jetë përdorur për të ndërtuar kavean. Me qenë se kavea e teatrit në përgjithësi ka në përmajtje argjilor të butë, tearracimi i saj dhe përgatitja e shkallareve kërkonin një taban më të forte dhe të qëndryeshëm. Këtë veti mund t ijepte çakulli dhe rrahja e tij me tokmak, duke zgjeruar dhe forcuar bazën mbështetëse të blloqeve të kaveas, që mund të rrezikoheshin nga gërryerjet si pasojë e rreshjeve. Vetëm në këtë mënyrë mund të shpjegohet prania e çakullit. Këto gurë në mesjetë janë përdorur në ndërtimin e manastirit të Apol- 17

lonisë në shek. XIV. Orkestra veçohet nga kavea nga një kanal. Kanale të tilla periferike dhe koncetrike me orkestrën, gjenden në shumicën e teatrove grekë. Disa prej tyre janë pa mbulesë (ai i Athinës, Palerosetj,) të tjera janë mbuluara me pllaka (Epidauri, Megalopolit,Sirakuzës etj,). Teatri I Apollonisë ka qenë i mbuluar me pllaka.për gjatë kanalit në drejtim tëkaveas shtrihet një platform në formë korridori që veçonte shkallaret nga orchestra dhe mundësonte lëvizjen e spektarorëve dhe ngjitjen e tyre në shkallaret e teatrit. Për shtroje të korridorit janë përdorur rrasa shtufi (0.90x060; 1.20x0.65m). Një degëzim i kanalit kryesor që nis nga një puset me drejtim nga jugu u zbulua në gjatësi 3.70 m. Ky degëzim kanali ka formën e një ulluku (0.18m gjerësi dhe 0.20 m thellësi). Një kanal i tretë për kullimin e ujërave me gjatësi 3.15 m. në formë ulluku me lartësi e gjerësi 0.18x0.20m.9Vetë orkestra ka diametër 35 m. 10 Me kalimin e kohës orkestra është zvogëluar nga zgjerimi i skenës së teatrit. Shembull i till është teatri i Tindarit dhe ai i Sirakuzës. 18

Proskena e teatrit është 6.50 m. e gjerë dhe 12.30 m. e gjatë është ndërtuar në ordrin jonik dhe me një antablement i ulët mbi pilastra. Në skenë e teatrit janë gjetur mjaft materiale që i përkasin ordrit dorik. Ato janë blloqe të arkitraut, të frizit dorik (metope dhe triglife) si dhe skultura të fragmen- 19 tuara prej mermeri, material këto me vlerë të madhe artistike. Kështu një bllok me përmasa 0.60x0.53x0.30 m. paraqitet e punuar në reliev triglife dhe metope të përfaqësuar, nga figura e një kafke kau (bucranio), brirët e të cilit janë zbukuruar me lule e kordele të gërshetuara. Në frizin dorik, zakonisht I zbukuruar me metope e triglife, bucranioni figuron në qendrën e metopes. Edhe në këtë rast ashtu ndodh.12në pjesën veriore janë zbuluar një radhë kolonash

dorike që i takonin një portiku.raste të tilla gjen plot në teatrot antik. Një rast është teatri i Bylisit. Sipas Vitruvit teatri nuk konceptohej dot pa portik dhe ishin të pozcionuar pas skenës (post scaenam) por edhe rreth teatrit (circa theatra).14më vonë skena e teatrit është zbukuruar me me shum elemente të skulpturës decorative, me lemente floreale (me vile rrushi, boçe pishe,lule etj). Teatri ka gjatësi 18.8 m. Kati i dytë i skenës (logeioni) ka kolona mbajtëse 2.5 m.15 Nga teknika e zbukurimit i përket kohës së Flavëve.16 Fragmentet e 20 dekorimit të skenës tregojnë një faze rindërtimi të godinës së skenës në një kohë relativisht të vonë në epokën severiane (rreth 200 e.s.). Në Apolloni është gjetur një reliev ku paraqet një dyluftim gladiatorësh.17një nga gjetjet interesante që pasuronte dekorin e teatrit është një skupltur mermeri e një gruaje me lartësi 1.63 m, ku I mungon koka dhe duart deri në beryl. Madje për nga forma i përket tipit Herkulanezja e madhe, e ngjshme me atë që është gjetur në Butrint.18 Në periudhën e mesjetës së hershme skena ka pësuar ndërhyrje të

tjera. Pasi e ka humbur funksioni e saj aty është ndërtuar një kish e vogël ku i ka mbetu vetem gjurmë të absidës. Aty është gjetur edhe një mbishkrim në greqisht: ΠΡΙΕΙΩ/ ΛΚΟΦΡΩΝ ΟΣ/ ΠΑΤΗΡ. Nga karakteri i shkronjave mbishkrimi i përket shek.iii-iv e.sonë. Teatri i Apollonisë ka tre periudha. Periudha e parë është koha kur ndërtohet teatri në gjysmën e parë të shek. III p.e.s. Këtu përfshiheshin ndërtimet kaveas, orchestra, kanali që e ndante orkestrën nga kavea. Periudha e dytë i përket fundit të shek. I p.e.s. dhe 21 shek. II e.s. Kjo ka të bëj më shumë me ndërhyrjet në skenën e teatrit. Periudha e tretë i përket antikitetit të vonë dhe mesjetës të hershme kohë kur teatri kishte dale jashtë funksionit. Më vonë mbtjet e teatrit do të përdoreshin si materaile ndërtimi për manastirin e Apollonisë dhe për sarajet e bejlerëve të Beratit.20 Odeoni i Apollonisë edhe ka veçantin e vet. Odeoni në fakt është ndërtesë publike me formën e një teatri të vogël, zakonisht I mbuluar me çati, i përdorur për shfaqje muzikore, dramatike, letrare dhe mbledhje politike në

antikitet. Odeoni i apollonisë ndodhet në anën veriore të sheshit, përballë buleterionit, ky monument përballë buleterionit, ka shërbyer si vend për zhvillimin e shfaqjeve muzikore letrare, por edhe për mbledhje zyrtare. Vëllimi i tij ngrihej si një paralelpiped me gjerësi 14 m, gjatësi 20 m dhe lartësi rreth 10 m. Sipërfaqja e thejshtë e mureve prej opus testaceum thyhej nga kornizat prej guri gëlqeror që zbukuronin anët e tri hyrjeve të tij si dhe nga një geison masiv, i cili mbylllte muraturën nën çatinë. Në pamjen e brendshme monumenti ishte trajtuar si një teatër i vogël i mbështetur në faqen e kodrës me cavea të përbër prej 16 radhësh, ku mund të uleshin rreth 300 shikues.22 Tri shkallë ngjiteshin midis radhëve për të lejuar lëvizjen e shi- 22

kuesve. Gjithashtu, lëvizja e tyre nga dyert anësore drejt shkallëve bëhej nga shkallëzim të gjerë që ndante cavean nga pulpitumi i ulët në orkestrën gjysmërrethore. Hyrja ballore, me monumentale, e paraprirë nga një platform me katër shkallë, shërbente për kalimin e artistëve apo oratorëve. Ndryshe nga trajtimi i thjesht i jashtëm, odeoni kishte nga brenda një pamje luksoze të krijuar nga veshja e caveas dhe e mureve me mermer. Monumenti përbën një ndërtim interesant për kombinimin e tipit helen të odeonit me teknikën 33romake të ndërtimit dhe datohet rreth mesit të shek. II e.s. 23

Zbulimi i arkeologëve -Kisha Katolike e shek. IV në Ulpianën Dar- 24 Pikësëpari lajmi nga gazeta turke Hurrjet (Daily Neës).Një ekip arkeolog turk i kryesuar nga Prof i universitetit të arteve të bukura Mimar Sinan Haluk Cetinkaya ka gjetur gjurmë të një kishe romake nga shekulli i katërt pes në kryeqytetin kosovar të Prishtinës. Cetinkaya tha se ata së pari gjetën Pagëzimorja dhe pastaj kanë arritur pjesë të tjera të kishës në vendin e lashtë të Ulpianës, duke shtuar se shtëpia e adhurimit u rrëzua nga një tërmet në fund të shekullit të katërt para se të rivendoset një shekull më vonë. Kisha është vlerësuar të jetë rreth 19 metra e gjatë dhe do të zbulohet plotësisht vitin e ardhshëm. Materiali i kishës, monedha dhe skelete të cilat janë gjetur në të janë rëndësishme në kishë, tha ai. Kemi shqyrtuar skelete në laborator dhe kuptova se ato datojnë që nga fillimi i shekullit të pestë. Ne kemi gjetur 101 monedha në zonën e kishës. Pothuajse të gjithë ato janë nga shekulli i katërt. Ky është një kriter i rëndësishëm për

takim. Duke marrë parasysh të gjitha këto, ne themi se kisha i përket shekullit të katërt. Nga ana tjetër, përdorimi i kryqit ishte e ndaluar në katin e kishave në tremujorin e parë të shekullit të pestë. Këtu, një kryq është përdorur në dysheme, dhe kjo është arsyeja pse kisha daton para hekullit të pestë. Punimet filluan me gërmimet në Ulpianë, një nga vendbanimet më të rëndësishme të rajonit në Perandorinë Romake, në vitin 2012 me një marrëveshje të bashkëpunimit me Ministrinë e Kulturës të Kosovës.Edi Shukriu vlerëson se qyteti 2 mijë vjeçar i Ulpianës 25 dhe shumë objekte tjera trashëgimore nëpër lokalitete tjera, janë pasqyrë me të cilën mund të matet niveli kulturor dhe historik i Kosovës është shprehur arkeologia kosovare. Tek fytyra e Ulpianës, ne gjejmë një trashëgimi antike ngase kohëformimi saj ngjet para pushtimit romak me një vijimësi dardane. Dardanët.Po sjell disa të dhëna ku kam kryer hulumtime:g. Novak Enciklopedia e lashtë (1966)shkruan: Ulpiana. Qendra romake afër Lipjanit sot dhe Gračéanica manastir në Prishtinës mbi Kosovën fushë (Jugosllavia pllajë në kufirin me Shqipëri-

në).shkatërruar nga zjarri, Justiniani e ka rindërtuar dhe e quajti Iustiniana Secunda në Gracnica dhe rrethinat e saj janë gjetur mbishkrime dhe palët tjera ruhen në kishën e Graçanicës. Pranë Graçanicë u zbuluan rrënojat edhe gjera që tregojnë vendin ku ai ishte të headëaters e Timacus Marava, afërsisht në mes dikur Ulpiana dhe më (Timok) në veri-lindje, si vonë Iustiniana Secunda. dhe ato të Dricon (Drin), -Viale Vittorio në në jug-perëndim. Sovrappostisi ndoshta një pop- enciklopedia italiane shkruan:dardani ullsi e vjetër, e skllavëruar, (Δαρδανεῖς, Δαρδάνιοι, dardanët u ndanë në Δάρδανοι, Daraăni). shumë fise, ndër të cilat Njerëzit më klasike ilire më kryesore janë të njohura nga Straboni krye- që u ndahen kufijtë veriorë të Maqedonisë. Më sore: ato të Galabrii dhe saktësisht, Dardani zënë Thunatae. Dardanët ishin dy bankat e sipërme kurse banorët më të hershëm të dell Axius (Vardar) dhe Kosovës së sotme. 26

-Etimologjia e fjalës dardan-shkruan, MA.Sc.Qazim Namani- rrjedhë nga gjuha indoevropiane dardj-a, në gjuhën shqipe dardha (vend i dardhave). [2] Fjala darda është fjalë shqipe që do të thotë dardhë, në trajtën dardan-os del se është sufiks pellazgjik, mbretëria e dardanisë. -Të parët e tij quheshin ilirë. Thotë prof I.Kelemendi,Këta qenë ndër arianët më të parë që patën ardhë në Europë.Vendi i tyre quhej Iliri. Fiset ilire: Ilirët kanë qenë të ndarë në fise: Ardianët, Laebetët, Liburnët, Autoariatet, Dalmatët, Dradhanët, Venetët si dhe mesapët dhe japuget që banojshin në pjesën e jugut të gadishullit italian. Përveç këtyre kishte edhe fise të tjera. Ky fenomen shpjegohet vetëm me përbamjen dhe natyrën e vendit ku banonin. Ndër fiset e Ilirvet,ma i madhi qe fisi i Dardhanevet. Vendi i tyre ishte Kosova e sodme deri në Nish dhe në Jug,në Vardarin e Sipërm deri në afrësinat e Manastirit. Kryeqyteti i Dardhanis ishte Shkupi i cili quhej atehere Skupi(Scupi). Vehej në dukje bukuria e gravet të tyre. Edhe sot ka mbete në Kosovë e në vende të tjera,kur duen të ekzaltojnë bukurinë e ndoji femre thonë: 27

Qenka si Dardhane. 3. Ulpiana, dhe pozita gjeostrategjike.ulpiana, e shquar edhe për pozitën gjeostrategjike, për herë të parë përmendet 28 romak dhe bizantin i Ulpianës është pa mëdyshje njëra nga qendrat më interesante arkeologjike në Kosovë dhe rajonin e gjerë të Gadishullit Ilirik, thotë guida arkeologjike nga Ptolomeu në shekullin II. Lokaliteti antik e Kosovës. Mirëpo në Ulpianë sipas studiuesve jeta

këtu ka filluar më herët dhe gjurmët të shpien në periudhat parahistorike të hekurit dhe bronxi ose e njohur ndryshe si lashtësia dardane. Çfarë sollën pushtimet romake?kjo pyetje që ngrihet për kryesisht në Kosovë. 4. Luftërat me Romen. Dardhanet përmenden si luftëtarë të mirë dhe rezistenca e tyre kundër maqedhonasvet e romakvet asht e ndigjueme thotë prof 29 origjinën e saj saktëson edhe mjaft teza se Ulpiana është një vazhdimësi e qytetërimeve ilir I.Kelmendi. Luftërat me Romen: Në vjetin 228 pr Kr u pa zbarkimi

i parë i romakvet në Iliri,që sundohej asi kohe në pjesë të madhe prej mbretëreshës Teuta. Lufta nuk përfundoi me nji a dy beteja, por zgjati ma shumë se dy shekuj. Më 168 pr.kr. konsulli romak Lucius Anicus kaloi si rrefe nëpër Iliri dhe pushtoi Shkodrën dhe në kalanë e saj zuni rob mbretin Gencius të cilin bashkë me të shoqen Etlevën dhe dy të bijtë e dërgoi në Romë,për të stolisur kthimin e tij trimfal. Mbas këtij suksesi Ilira u shpall provincë e Romes. Por në realitet lufta nuk pushoi aspak. Ilirët bëjshin vazhdimisht kryengritje. Sa 30 pushonte a shtypej në njanën fishkullonte në tjetrën thotë prof I.Kelmendi. 5. Ulpiana mes Romës dhe Konstandinopojës. Të dhënat flasin se kjo qendër bëhet e rëndësishme gjatë periudhës së pushtimit romak. Ka një arsye të gjetur për rëndësinë e saj.ulpiana gjendej mes Romës dhe Konstandinopojës. Përmendet edhe fakti, që Ulpiana është një kryqëzim pra një pikë ku priten në mes për rrugët që përshkonin nga detet drejt steres, pra nga Adriatiku në Egje,në detin e Zi,apo një nyje që takohej pranë Ulpianës Via LissusNaissus dhe

Scupit, Duke ndjekur vijeshmërin e këtij siti arkeologjik, thuhet se themelimi i saj pra,që u njoh si qendër komunë Municipium Ulpianum besohet të ketë qenë viti vitin 169 e.s. Arritje për këtë sit duhen cilësuar kohët mes shekujt e III dhe IV të e.s. ku zhvillimi i Ulpianës arrit kulminacionet e saj. Kjo pasqyrohet në fushat prioritare,ekonomi,kulturë,zhvillim urban.zbulimet kanë gjetur objekte të cilat kanë funksionuar si rrugë,ujësjellës,godina publike. Nga një befasi që mund të zbulohet është se gjatë sundimit të perandorit Justinian në shekullin VI, 31 kohë kjo kur Ulpiana riemërohet në Justiniana Secunda.Të dhëna për qytetin janë Ulpiana janë:ulpiana rrethuar me mure deri në 3m dhe me nga dy kulla çdo 27,5 m ka trajtë të parregullt katërkëndëshi. Sipërfaqe prej 35, 5 ha. 6. Emërtimet që shënojnë Ulpianën.Gjenden disa emërtime të tilla kur flitet për Ulpianën sidomos për kohë-themelimin e saj. Ulpiana është një qytet romak i themeluar në fillim të shekullit II nga perandori Trajan. Mirëpo kjo tezë nuk mund të pranohet në këtë mënyrë pasi dësh-

mitë arkeologjike vërtetojnë një kohë themelimi të sajën para romake. Është i vërtetë fakti, që pushtimet romake sollën zhvillime në disa fusha duke kryer transformime të mëdha. Këto zhvillime vrehen në të gjitha trojet dardane, por identifikohet Ulpiana si qendër e zhvilluar dhe më e përparuar. Ajo, që kërkon saktësim është se në kohën e perandorit Trajan fitoi statusin e qytetit. Një nga të dhënat interesante është fakti se në mesin e shek. II në Ulpianë nga administratori dardan Licin ishin flijuar Flori dhe Lauri, dy martirët e përhapjes së krishterimit. 32 7. Paganizmi,thotë prof I.Kelemendi,Besojshin në shumë perëndi: Medaurus, Binaus,Latra,Seutona etj. Kristainizmi tek ilirët përmend faktin se ilirët ishin ndër të parët popuj në Evropë që erdhën ne kontakt me Kristanizmin. Në vitin 53 Shën Pavli predikoi Ungjillin ndër ilirët,ndërsa 4 vjet më vonë nxënësi i tij Titus.Ne shekullin e V-VI,Durrësi dhe Nikopoli u bën qendrat më të forta të kristianizmit në Iliri Mbas tyre vinte Shkodra,Tivari. Në kohën e Justinianit Shkupi u bë kryeqyteti

moral dhe administrativ i krejt Ilirisë.Të dhëna të tjera për krishterimin në Iliri gjejmë tek Ëikipedia ku thuhet se :Krishterimi në Shqipëri është ngritur mbi një bazë apostolike. Pozita gjeografike e saj e bën këtë të pashmangshme. Ungjilli i krishterë u fut për herë të parë në Evropë nga apostulli Pal në Filipe të Maqedonisë. (41) Pastaj, duke udhëtuar drejt perëndimit, përmes rrugës Egnatia, ai predikoi në Selanik, qyteti më i madh në atë rrugë. Më vonë, ai u bë qendra nga ku krishterimi rrezatoi mbi Athinë e Korint, si edhe mbi provincën e Ilirikut. Është interesant fakti 33 se si udhëtimet e Palit ndiqnin besnikërisht rrugët romake dhe se si përgjatë tyre shtohej zinxhiri i bashkësive të hershme. Me të vërtetë, një udhëtim prej 270 km nëpër rrugën Egnatia, nga Selaniku drejt perëndimit, do të depërtonte deri në zemrën e Shqipërisë. Pikërisht këtë rrugë ndoqi apostulli Pal. Gjatë udhëtimit të tij të tretë, rreth vitit 59 pas Kr., ai i shkruante bashkësisë së krishterë të Romës se që nga Jeruzalemi e përqark në Ilirik u kam predikuar të gjithëve ungjillin e Krishtit. (42) Parafjala greke në (Ilirik) është e

dykuptimtë, pasi nënkupton një përdorim përjashtues ose përfshirës.(43) Pali nuk u shpreh qartë nëse ai e kishte çuar ungjillin e krishterë deri në kufirin ilir apo nëse ishte futur me të edhe në provincë. Edi Shkriu shkruan: Krishterimi në Dardani nisi të përhapet herët dhe u bë fe zyrtare nga shekulli IV si dhe në gjithë perandorinë romake. Dardania në përgjithësi u bë edhe udhëkryq i përplasjes së doktrinave kishtare, të asaj lindore dhe perëndimore, nga të cilat pas shekullit XI u krijua trashëgimia kulturore katolike dhe ortodokse e banorëve të Kosovës. Gjurmët e kishave të shumta dhe toponimet, si janë Lisi i popit apo Lisi i priftit, i dëshmojnë këto ndarjedhe, mes tjerash, edhe manifestimi i Shën Gjergjit sipas kalendarit katolik apo ortodoks, ky i fundit i manifestuar edhe nga banorët shqiptarë të besimit islam. 9. Ulpiana i është dhënë statusi kombëtar arkeologjik faqe në vitin 1955, nën Rezolutën nr vek21/55, i cili siguron një nivel të kategorisë së Mbrojtjes.Të dhëna të tjera për Ulpianën janë:ulpiana / Iustiniana Secunda zë një 34

pozicion të imponuar brenda piktoresk rrethinat e maleve të ulëta për Lindjen e (zona minerare) dhe të mrekullueshme horizonti drejt fushave Kosovës. Kërkimore arkeologjike, si dhe zbulimi i një amfiteatër dhe ndërtesa të tjera të rëndësishme, i jep një potencial të madh për të përdorur për arsimin e trashëgimisë dhe respektit të ndërsjellë të njerëzve lokale, veprimtaritë kulturore, rekreative, dhe ekonomia turistike të zhvillimit. Kompleksi arkeologjik Ulpiana është i përbërë nga:nekropoli 1) kala / Castrum 2) Qyteti, 3) Nekropoli Veriore, 4) perëndimore, 5)South- 35 ern Nekropoli 6) Tuma Arat e Cerkezit (Čerkesko Polje) dhe 7) TumaCernica.Shkalla e arkeologjike (më shumë se 35 ha) është vetëm pjesërisht gërmohet (2%). Gërmimet arkeologjike filloi në 1954 dhe periodikisht vazhdoi deri në vitin 1997.