Ο ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΕΥΘΥΜΙΟΣ Α ( ) ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΕΡΓΟ

Transcript

1 ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΧΡ. ΓΕΡΜΑΝΗΣ Ο ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΕΥΘΥΜΙΟΣ Α ( ) ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΕΡΓΟ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ποὺ ὑποβλήθηκε στὸ Τμῆμα Ποιμαντικῆς καὶ Κοινωνικῆς Θεολογίας τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Τομέας Ἁγίας Γραφῆς καὶ Πατερικῆς Γραμματείας Τριμελὴς Συμβουλευτικὴ Ἐπιτροπή: Πρωτοπρεσβύτερος Ὁμότ. Καθηγητὴς Θεόδωρος Ζήσης Καθηγητὴς Χρῆστος Οἰκονόμου Λέκτορας Σουλτάνα Λάμπρου ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2014

2 Ἡ παροῦσα ἔρευνα ἔχει συγχρηματοδοτηθεῖ ἀπὸ τὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση (Εὐρωπαϊκὸ Κοινωνικὸ Ταμεῖο ΕΚΤ) καὶ ἀπὸ ἐθνικοὺς πόρους μέσῳ τοῦ Ἐπιχειρησιακοῦ Προγράμματος «Ἐκπαίδευση καὶ Διὰ Βίου Μάθηση» τοῦ Ἐθνικοῦ Στρατηγικοῦ Πλαισίου Ἀναφορᾶς (ΕΣΠΑ) Ἐρευνητικὸ Χρηματοδοτούμενο Ἔργο: Ἡράκλειτος ΙΙ. Ἐπένδυση στὴν κοινωνία τῆς γνώσης μέσῳ τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Κοινωνικοῦ Ταμείου.

3 Ο ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΕΥΘΥΜΙΟΣ Α ( ) ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΕΡΓΟ

4 ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΧΡ. ΓΕΡΜΑΝΗΣ Ο ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΕΥΘΥΜΙΟΣ Α ( ) ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΕΡΓΟ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ποὺ ὑποβλήθηκε στὸ Τμῆμα Ποιμαντικῆς καὶ Κοινωνικῆς Θεολογίας τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Τομέας Ἁγίας Γραφῆς καὶ Πατερικῆς Γραμματείας Τριμελὴς Συμβουλευτικὴ Ἐπιτροπή: Πρωτοπρεσβύτερος Ὁμότ. Καθηγητὴς Θεόδωρος Ζήσης Καθηγητὴς Χρῆστος Οἰκονόμου Λέκτορας Σουλτάνα Λάμπρου ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2014

5 Στοὺς γονεῖς μου Χρῆστο καὶ Ἀλεξάνδρα εὐγνωμόνως

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ἡ συνέχιση μιᾶς δυναστείας, αὐτῆς τῶν Μακεδόνων, ποὺ μόλις εἶχε ἑδραιωθεῖ κατέστη στόχος πρωταρχικῆς σημασίας γιὰ τὸν συνεχιστῆ της Λέοντα ΣΤ, ὁ ὁποῖος ἀντίθετα μὲ τοὺς θεσπισμένους ἀπὸ τὸν ἴδιο νόμους τῆς πολιτείας, ἀλλὰ καὶ τοὺς κανόνες τῆς Ἐκκλησίας προχώρησε στὴ σύναψη τετάρτου γάμου γιὰ τὴ νομιμοποίηση τοῦ δικαιώματος διαδοχῆς τοῦ πολυπόθητου υἱοῦ του Κωνσταντίνου Ζ Πορφυρογέννητου. Στὸ ἄθεσμο αὐτοῦ τοῦ γάμου, οἱ ἀντιδράσεις πολλές, ὡστόσο οἱ διοικητικὲς ἱκανότητες τοῦ πατριάρχη Νικολάου Α, ἀλλὰ καὶ ἡ σύνεση τοῦ πατριάρχη Εὐθυμίου Α ἐπέδρασαν καταλυτικὰ προκειμένου νὰ ἀποφευχθοῦν τὰ χειρότερα. Ἡ ἔλλειψη συνθετικῆς μονογραφίας γιὰ τὸ πρόσωπο καὶ τὸ ἔργο τοῦ πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Εὐθυμίου Α ( ), στὸν ὁποῖο μεταξὺ τῶν ἄλλων ὀφείλονται καὶ τὰ ὅσα περὶ γάμου ἰσχύουν σήμερα στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ὑπῆρξε τὸ ἔναυσμα γιὰ τὴ συγγραφὴ τῆς ἀνὰ χεῖρας μελέτης. Θερμὲς εὐχαριστίες ὀφείλω κατ ἀρχὴν στὸ σύμβουλο καθηγητή μου πρωτοπρεσβύτερο π. Θεόδωρο Ζήση, ὁ ὁποῖος μοῦ ἀνέθεσε τὸ θέμα τῆς ἐν λόγῳ μελέτης καὶ συνέδραμε στὴ σύνταξη αὐτῆς διὰ τῶν κατάλληλων συμβουλῶν καὶ ὑποδείξεων. Τὸν εὐχαριστῶ, ἐπίσης, γιὰ τὴν πατρικὴ ἀ γάπη, τὴν ὁποία μοῦ ἔδειξε ὅλα αὐτὰ τὰ χρόνια ποὺ βρίσκομαι κοντά του. Εὐχαριστῶ, ἐπίσης, θερμότατα τὰ ἄλλα δύο μέλη τῆς Εἰσηγητικῆς Ἐπιτροπῆς, τὸν καθηγητὴ τῆς Καινῆς Διαθήκης κ. Χρῆστο Οἰκονόμου καὶ τὴν λέκτορα τῆς Πατρολογίας κ. Σουλτάνα Λάμπρου γιὰ τὶς ὑποδείξεις καὶ τὶς πολύτιμες συμβουλές τους. Θὰ συνιστοῦσε παράλειψη ἐκ μέρους μου ἐὰν δὲν μνημόνευα τὴν ἀναπληρώτρια καθηγήτρια κ. Κυριακούλα Παπαδημητρίου, τὴν ἐπίκουρη καθηγήτρια κ. Ἄννα Καραμανίδου καὶ τὴν λέκτορα κ. Αἰκατερίνη Τσαλαμπούνη, οἱ ὁποῖες μὲ στήριξαν καὶ μὲ στηρίζουν πάντοτε στὰ ἐπιστημονικά μου βήματα. Γι αὐτὴν τὴν ἀρωγή τους, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν ἐμπιστοσύνη ποὺ ἐπιδεικνύουν στὸ πρόσωπό μου ἰδιαιτέρως θερμὰ τὶς εὐχαριστῶ. Εὐγνωμοσύνη, ἐπίσης, ὀφείλω στοὺς ὑπαλλήλους τῆς Βιβλιοθήκης τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς καὶ τῆς Κεντρικῆς Βιβλιοθήκης ΑΠΘ, οἱ ὁποῖοι συνέδραμαν μὲ προθυμία στὴν ἀναζήτηση τῆς σχετικῆς μὲ τὸ θέμα μου βιβλιογραφίας, καθὼς καὶ στὴν κ. Ἄννα Λυσίκατου ὑπεύθυνη τοῦ ἀρ

7 Πρόλογος χείου χειρογράφων τοῦ Πατριαρχικοῦ Ἱδρύματος Πατερικῶν Μελετῶν τῆς Ἱερᾶς Πατριαρχικῆς καὶ Σταυροπηγιακῆς Μονῆς Βλατάδων Θεσσαλονίκης γιὰ τὴν ἄμεση ἐξυπηρέτησή της στὴν ἀναζήτηση τῶν ἀπαραίτητων γιὰ τὴν ἔρευνά μου χειρογράφων καὶ τὴν ἀνυπόκριτη εὐγένειά της. Ἐπιπροσθέτως, εὐχαριστῶ τοὺς ὑπαλλήλους τῆς γραμματείας τοῦ τμήματος Ποιμαντικῆς καὶ Κοινωνικῆς Θεολογίας τῆς τροφοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ ΑΠΘ, γιὰ τὴν πάντα πρόθυμη συνδρομή τους στὴν ἐπίλυση τῶν ἀνακυψάντων θεμάτων σχετικὰ μὲ τὴν διδακτορική μου διατριβή. Τὴν ἐκπόνηση καὶ ὁλοκλήρωση τῆς παρούσας ἐργασίας διευκόλυναν σὲ μεγάλο βαθμὸ συγγενικὰ καὶ φιλικὰ πρόσωπα, τὰ ὁποῖα συνέδραμαν τόσο πρακτικὰ ὅσο καὶ ἠθικὰ στὴν ἔμπονη αὐτὴ προσπάθεια. Ἡ ἀγάπη καὶ ἡ εὐγνωμοσύνη μου ἀποδίδονται πρῶτα στοὺς γονεῖς μου Χρῆστο καὶ Ἀλεξάνδρα, οἱ ὁποῖοι μὲ στήριξαν καὶ μὲ στηρίζουν σὲ κάθε ἐπιστημονική μου προσπάθεια, στὶς ἀδελφές μου Ἐλευθερία καὶ Ἰωάννα, καθὼς καὶ στὸ γαμπρό μου Ἰωάννη Νατσιούλη, ποὺ βίωσαν ἐκ τοῦ σύνεγγυς τὸν κόπο τῆς σύνταξης τοῦ παρόντος. Ἡ παρουσία τῆς ἀνηψιᾶς μου Εὐανθίας ἦταν ἕνα εὐχάριστο καὶ ξεκούραστο διάλειμμα στὴν πολύωρη καθημερινὴ μελέτη μου, ποὺ μὲ τροφοδοτοῦσε μὲ δύναμη γιὰ τὴ συνέχεια. Δίκαια, λοιπόν, ὀφείλω νὰ εὐχαριστήσω καὶ αὐτήν. Μεγάλη ἦταν ἀκόμη ἡ συμβολὴ τῶν φίλων καὶ συναδέλφων θεολόγων Χαρίκλειας Μησερλῆ, Ἀθανασίου Δολαπτσόγλου, Δημοσθένη Κακλαμάνου καὶ Μιλτιάδη Ματσούκα, οἱ ὁποῖοι ἀπὸ τὴν πρώτη στιγμὴ τῆς ἀνάληψης αὐτῆς τῆς προσπάθειας συνέβαλαν ἄλλοτε μὲ τὴν πρακτική τους βοήθεια καὶ ἄλλοτε μὲ τὴν ἠθική τους συμπαράσταση. Ὁλοκληρώνοντας ὀφείλουμε νὰ ἀναφέρουμε πώς, ἡ παροῦσα ἔρευνα ἔχει συγχρηματοδοτηθεῖ ἀπὸ τὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση (Εὐρωπαϊκὸ Κοινωνικὸ Ταμεῖο ΕΚΤ) καὶ ἀπὸ ἐθνικοὺς πόρους μέσῳ τοῦ Ἐπιχειρησιακοῦ Προγράμματος Ἐκπαίδευση καὶ Διὰ Βίου Μάθηση» τοῦ Ἐθνικοῦ Στρατηγικοῦ Πλαισίου Ἀναφορᾶς (ΕΣΠΑ) Ἐρευνητικὸ Χρηματοδοτούμενο Ἔργο: Ἡράκλειτος ΙΙ. Ἐπένδυση στὴν κοινωνία τῆς γνώσης μέσῳ τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Κοινωνικοῦ Ταμείου, γεγονὸς ποὺ διευκόλυνε τὶς αὐξημένες οἰκονομικὲς ἀνάγκες τῆς ἔρευνας, ἀλλὰ καὶ ἔδωσε τέλος στὴν ἀγωνία τοῦ ὑπογράφοντος γιὰ τὴν κάλυψη τῶν βιοτικῶν του ἀναγκῶν, παρέχοντάς του τὴ δυνατότητα ἀπερίσπαστος νὰ συγκεντρωθεῖ στὴ σύνταξη τῆς παρούσας μελέτης. Θεσσαλονίκη, Φεβρουάριος 2014 Φίλιππος Χρ. Γερμάνης 5

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 4 ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ 10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΟΥ ΕΥΘΥΜΙΟΥ Α ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ Α. Μέχρι τὴν ἄνοδο στὸν πατριαρχικὸ θρόνο 1. Γέννηση καὶ τόπος καταγωγῆς Ἡ μοναστική του πορεία 23 α. Ὁ Εὐθύμιος σχεδιάζει νὰ μεταβεῖ στὸν Ὄλυμπο τῆς Βιθυνίας 23 β. Ὁ Εὐθύμιος ἀπορρίπτει πρόσκληση τοῦ Λέοντα ΣΤ νὰ μεταβεῖ στὴν πόλη γιὰ νὰ μὴ χάσει τὴν ἡσυχία 29 γ. Ὁ Εὐθύμιος ἀφήνει τὴν ἡσυχία τῆς μονῆς του κατόπιν παρακλήσεως τῆς εὐσεβοῦς αὐτοκράτειρας Θεοφανοῦς Ὁ Εὐθύμιος στὸ ἀξίωμα τοῦ συγκέλλου Ἵδρυση μονῆς στὸν Ψαμαθία 41 α. Ἡ ὑπόσχεση τοῦ αὐτοκράτορα γιὰ τὴν ἵδρυση τῆς μονῆς 41 β. Ἡ ἵδρυση τῆς μονῆς 43 γ. Ἡ παραμονὴ τοῦ Εὐθυμίου γιὰ σαράντα ἡμέρες στὸ ναὸ τῆς νεόκτιστης μονῆς Ὁ ἐγκλεισμὸς τοῦ Εὐθυμίου στὴ μονὴ Διομήδους 49 α. Ἡ παρρησία του ἔναντι τοῦ αὐτοκράτορα 49 β. Ὁ θάνατος τοῦ πατριάρχη Στεφάνου 51 γ. Ὁ Εὐθύμιος ἔγκλειστος στὴ μονὴ Διομήδους 52 δ. Ἡ ἐπιστροφή του στὴ μονὴ τοῦ Ψαμαθία Ὁ Εὐθύμιος στὴ μονὴ τοῦ Ἀγαθοῦ 58 α. Ὁ Εὐθύμιος ἀποσύρεται στὴ μονὴ τοῦ Ἀγαθοῦ 58 β. Ὁ Εὐθύμιος ἐπιστρέφει ἀπὸ τὴ μονὴ τοῦ Ἀγαθοῦ 64

9 Β. Ἡ πατριαρχία τοῦ Εὐθυμίου 1. Ὁ Λέων ΣΤ καὶ ἡ παραίτηση τοῦ πατριάρχη Νικολάου Α 68 α. Ὁ Νικόλαος Α ἀναγνωρίζει τὸν κατ οἰκονομίαν χαρακτήρα τοῦ τετάρτου γάμου τοῦ Λέοντα ΣΤ 68 β. Ὁ Νικόλαος Α ἀπορρίπτει τὸν κατ οἰκονομίαν χαρακτήρα τοῦ τετάρτου γάμου τοῦ Λέοντα ΣΤ 75 γ. Ἡ ἐξορία τοῦ Νικολάου Α καὶ τῶν μητροπολιτῶν 79 δ. Οἱ διαδοχικὲς παραιτήσεις τοῦ Νικολάου Α Ἡ ἐκλογὴ τοῦ Εὐθυμίου 88 α. Οἱ μητροπολίτες προτείνουν ὡς διάδοχο τοῦ Νικολάου Α τὸν σύγκελλο Εὐθύμιο 88 β. Ὁ Εὐθύμιος ἀποδέχεται τὸ πατριαρχικὸ ἀξίωμα Ἡ ἐπανάκληση στὸ θρόνο τοῦ Νικολάου Α 95 α. Ὁ Εὐθύμιος ἀρνεῖται νὰ ἀνακηρύξει τὴ Ζωὴ αὐγούστα 95 β. Τἀ γεγονότα τῆς ἐπανάκλησης τοῦ Νικολάου Α Ἡ καθαίρεση τοῦ Εὐθυμίου καὶ ἡ ἐξορία του 103 α. Ὁ Νικόλαος συγκρούεται μὲ τοὺς μητροπολίτες 103 β. Τὰ γεγονότα τῆς καθαιρέσεως τοῦ Εὐθυμίου καὶ τῆς ἐξορίας του Ἡ δημιουργία σχίσματος στὴν Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία καὶ ἡ ὁριστική του παύση 109 α. Σύγκρουση τοῦ Νικολάου Α μὲ τὸν Ἀρέθα Καισαρείας καὶ τοὺς μητροπολίτες ὀπαδούς του 109 β. Ἡ Ζωὴ Καρβονοψίνα καὶ οἱ ἐπίσκοποι προτείνουν στὸν Εὐθύμιο ἐκ νέου νὰ ἀναλάβει τὸν πατριαρχικὸ θρόνο 108 γ. Ἡ συμφιλίωση Εὐθυμίου καὶ Νικολάου 112 δ. Ἡ κοίμηση τοῦ Εὐθυμίου 115 ε. Ἡ ἑνωτικὴ σύνοδος τοῦ Ἡ τιμὴ τοῦ Εὐθυμίου ὡς ἁγίου ἀπὸ τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία 119 7

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΕΥΘΥΜΙΟΥ Α ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ Α. Γνήσια ἔργα 1. Ἁγιολογικά 122 α. Ἐγκώμιον εἰς τὸν ἀπόστολον Θωμᾶ BHG 1844a 122 β. Λόγος εἰς τὰ Εἰσόδια τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου BHG 1112q 125 γ. Ἐγκώμιον εἰς τὴν Σύλληψιν τῆς ἁγίας Ἄννης BHG 134a 129 δ. Ἐγκώμιον εἰς τὴν Σύλληψιν τῆς ἁγίας Ἄννης BHG 134b 133 ε. Ἐγκώμιον εἰς τὴν Σύλληψιν τῆς ἁγίας Ἄννης BHG 134c 136 στ. Ἐγκώμιον εἰς τὸν ἱερομάρτυρα Κλήμεντα, ἐπίσκοπον Ἀγκύρας 139 ζ. Ἐγκώμιον εἰς τὴν Κατάθεσιν τῆς Τιμίας Ζώνης τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, καὶ εἰς τὰ ἐγκαίνια τῆς Ἁγίας Αὐτῆς Σοροῦ ἐν τοῖς Χαλκοπρατίοις BHG η. Ἐγκώμιον εἰς τὸν ὁμολογητὴν Πέτρον, ἐπίσκοπον Γορδορυνίας Δογματικά 151 α. Ὁμιλίες μὲ πιθανὸ περιεχόμενο τὴν ἀναστήλωση τῶν εἰκόνων Τυπικό Διαθήκη Ἐπιστολές 154 Ἐπιστολές μὲ παραλήπτη τὸν Λέοντα ΣΤ 155 α. Ὁ Εὐθύμιος ἀποτρέπει τὴν φυλάκιση τοῦ Σανταβαρηνοῦ στὴ μονὴ Στουδίου 155 β. Ὁ Εὐθύμιος ἐνημερώνει τὸν αὐτοκράτορα γιὰ τὶς ἀδικίες ποὺ διέπραττε ὁ Ζαούτσης 156 γ. Ὁ Εὐθύμιος ζητάει νὰ ἀποζημιωθεῖ ὁ Κατακοίλας γιὰ τὴν ἀπαλλοτρίωση τοῦ κτήματός του 157 δ. Ὁ Εὐθύμιος ἐνημερώνει τὸν αὐτοκράτορα γιὰ τὴν ἡμερομηνία ἐγκαινίων τῆς ἐν τῷ Ψαμαθίᾳ μονῆς 158 ε. Ὁ Εὐθύμιος μεσολαβεῖ γιὰ τὴν εἰρήνευση τῶν δύο ἀδερφῶν Λέοντα Στ καὶ Ἀλεξάνδρου 159 Ἐπιστολὲς μὲ παραλήπτη τὴ Ζωὴ Καρβονοψίνα 161 α. Ὁ Εὐθύμιος ἀρνεῖται νὰ ἀνακηρυχθεῖ ἡ Ζωὴ αὐγούστα 161 8

11 Β. Ἀμφιβαλλόμενα ἔργα 1. Ἁγιολογικά 162 α. Ἐγκώμιον εἰς τὸν μέγαν Ἱερόθεον BHG Ἱστορικοκανονικά 171 α. Συνοπτικὴ ἔκθεση τῶν γεγονότων τῶν ἑπτὰ Οἰκουμενικῶν συνόδων καὶ τῆς φωτιανῆς ἑνωτικῆς συνόδου ( ) Ποιητικά 174 α. Κανὼν Παρακλητικὸς εἰς τὴν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον 174 β. Κανὼν Ἀλφαβητικός 185 Γ. Νόθα ἔργα 1. Ἁγιολογικά 190 α. Ἐγκώμιον εἰς τὴν ἁγίαν Μαρίαν τὴν Αἰγυπτίαν BHG 1044e 190 β. Ἐγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον Θεόδωρον τὸν στρατηλάτην BHG 1753b 192 γ. Κανὼν εἰς τὸν ἅγιον Θεοφύλακτον Νικομηδείας 196 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 197 CONCLUSION 200 SCHLUSSFOLGERUNG 203 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 206 ΠΙΝΑΚΕΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ 242 ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΝΗΜΟΝΕΥΘΕΝΤΩΝ ΕΡΓΩΝ 245 ΑΡΧΕΣ (INITIA) ΜΝΗΜΟΝΕΥΘΕΝΤΩΝ ΕΡΓΩΝ 247 9

12 ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ αἰ. αἰώνας (ες) ΑΒ Ἀνάλεκτα Βλατάδων ἀρ. ἀριθμός (οί) ΑΠΘ Ἀριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ἄ.χ. ἄνευ χρονολογήσεως Βελλᾶ Βελλᾶ, Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρίδα Ἀνωτάτης Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκαδημίας Βελλᾶς Ἰωαννίνων, Βελλᾶ Ἰωαννίνων 2001 κ. ἑξ. ΒΒ Βιβλικὴ Βιβλιοθήκη ΒΜ Βιβλικὲς Μελέτες Β(β)λ. βλέπε ΒΚΜ Βυζαντινὰ Κείμενα καὶ Μελέται Βυζαντινά Βυζαντινά, Ἐπιστημονικὸ Ὄργανο ΚΒΕ, Θεσσαλονίκη 1969 κ.ἑξ. ΕΒΕ Ἐθνικὴ Βιβλιοθήκη Ἑλλάδος ΕΕΒΣ Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Ἀθῆναι 1924 κ.ἑξ. ΕΕΘΣΑ Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, Ἐν Ἀθήναις 1926 κ.ἑξ. ΕΕΘΣΘ Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Ἐν Θεσσαλονίκῃ 1953 κ.ἑξ. Ἑλληνικά Ἑλληνικά, Περιοδικὸν σύγγραμμα ΕΜΣ, Ἐν Ἀ θήναις 1928 κ.ἑξ. ΕΜΣ Ἑταιρεία Μακεδονικῶν Σπουδῶν ἔτ. ἔτος (η) Θεοδρομία Θεοδρομία, Τριμηνιαία Ἔκδοση Ὀρθοδόξου Διδαχῆς, Θεσσαλονίκη 1999 κ. ἑξ. ΘΗΕ Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθικὴ Ἐγκυκλοπαιδεία, τ. 12,

13 Ἀθήνα: Ἀ. Μαρτῖνος ΙΕΕ Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, τ. 15, Ἀθήνα: Ἐκδοτικὴ Ἀθηνῶν Α.Ε κ. ἑξ. ΚΒΕ καὶ ἑξῆς Κέντρο Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν ΑΠΘ Κληρονομία Κληρονομία, Περιοδικὸν Δημοσίευμα τοῦ Πατριαρχικοῦ Ἱδρύματος Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη 1969 κ. ἑξ. Λαογραφία Λαογραφία, Δελτίον τῆς Ἑλληνικῆς Λαογραφικῆς Ἑταιρείας, Ἐν Ἀθήναις 1909 κ.ἑξ. ΜΙΕΤ Μορφωτικό Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης ΜΟΧΕ Μεγάλη Ὀρθόδοξη Χριστιανικὴ Ἐγκυκλοπαίδεια, Ἀθήνα: Ἰ. Φλῶρος ἄ.χ. μτφρ. μετάφραση ΝΕ Νέος Ἑλληνομνήμων, Leide 1904 κ.ἑξ. ΠΙΠΜ Πατριαρχικὸ Ἵδρυμα Πατερικῶν Μελετῶν Π(π)ρβλ. παράβαλλε ΠΑΑ Πρακτικὰ Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, Ἀθήνα 1926 κ.ἑξ. ΠΛΜ Ἐγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαροὺς Μπριτάννικα, τ. 61, Ἀθήνα: Πάπυρος σ(σ). σελίδα (ες) στ. στήλη (ες) στίχ. στίχος (οι) Σύμμεικτα Σύμμεικτα, Βασιλικὸν Ἵδρυμα Ἐρευνῶν. Κέντρον Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν, Ἐν Ἀθήναις 1966 κ. ἑξ. τ. τόμος (οι) ὑποσ. ὑποσημείωση φ(φ). φύλλο (α) φωτ. ἀνατ. φωτοστατικὴ ἀνατύπωση AAA AASS AnBoll AIPHOS Acta apostolorum apocrypha Acta Sanctorum Analecta Bollandiana, Bruxelles 1892 κ.ἑξ. Annuaire de l Institut de philologie et d histoire orientales et slaves, Bruxelles 1932 κ.ἑξ. 11

14 AOC Archives de l Orient chrétien BalkSt Balkan Studies, a biannual publication of the Institute for Balkan Studies (Ἵδρυμα Μελετῶν Χερσονήσου τοῦ Αἵμου), Θεσσαλονίκη 1960 κ.ἑξ. Bd(e). Band, Bände BBA Berliner byzantinische Arbeiten BHG Bibliotheca Hagiographica Graeca, ed. F. Halkin, Bruxelles BS Bibliotheca Sanctorum, τ. 12, Roma BB Bibliothèque de Byzantion BBGG Bollettino della Badia Greca di Grottaferrata, Grottaferrata 1947 κ.ἑξ. BMFD Byzantine Monastic Foundation Documents: A Complete Translation of the Surviving Founders Typika and Testaments, vol. 1, [DOS 35], eds. J. Thomas, A. Constantinides Hero, Washington, D.C BNJ Byzantinisch Neugriechische Jahrbücher, Αθήνα 1920 κ.ἑξ. ByzF Byzantinische Forschungen, Amsterdam 1966 κ.ἑξ. BZ Byzantinische Zeitschrift, Leipzig München 1892 κ.ἑξ. ByzArch Byzantinisches Archiv BSl Byzantinoslavica, Prague 1929 κ.ἑξ. Byz Byzantion. Revue Internationale des Études Byzantines, Bruxelles 1924 κ.ἑξ. CECH Centro de Estudos Clássicos e Humanísticos da Universidade de Coimbra CollByz Collection byzantine, publiée sous le patronage de l Association Guillaume Budé, Paris 1926 κ.ἑξ. coll. collocatione CCSG Corpus Christianorum, Series graeca CFHB Corpus Fontium Historiae Byzantinae CSHB Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn DenkWien Österreichische Akademie der Wissenschaften, Philosophisch historische Klasse, Denkschriften. DHGE Dictionnaire d Histoire et de Géographie Ecclésia 12

15 stiques, Paris: Letouzey et Ané 1912 κ.ἑξ. D. Spir. Dictionnaire de Spiritualité. Ascétique et Mystique. Doctrine et Histoire, τ. 17, Paris: Beauchesne DTC Dictionaire de Théologie Catholique, τ. 15, Paris: Letouzey et Ané Diss. Dissertation DOP Dumbarton Oaks Papers, Cambridge Massachusetts, 1941 κ.ἑξ. DOS Dumbarton Oaks Studies EO Échos d Orient, Paris 1897/98 κ.ἑξ. ed(s). editor (s) EHR The English Historical Review, Oxford 1886 κ.ἑξ. EPLBHC Encyclopaedic Prosopographical Lexicon of Byzantine History and Civilization, eds. A. G. Savvides, B. Hendrickx, Turnhout Belgium: Brepols 2007 κ.ἑξ. fasc. fascicules HAW Handbuch der Altertumswissenschaft HTSt Harvard Theological Studies hrsg. Herausgegeben Kanon Kanon: Jahrbuch der Gesellschaft für das Recht der Ostkirchen, Wien: Herder 1973 κ.ἑξ. JÖB Jahrbuch der österreichischen Byzantinistik, Wien 1951 κ.ἑξ. LThK Lexikon für Theologie und Kirche, τ. 11, Freiburg im Breisgau: Herder Mansi J. D. Mansi, Sacrorum consiliorum nova et amplissima collectio, τ. 53, Paris Leipzig no(s). number (s) OCA Orientalia Christiana Analecta ODB The Oxford Dictionary of Byzantium, Vols. 3, eds. A. Každan et al., New York Oxford Parekbolai Παρεκβολαί Parekbolai, an Electronic Journal for Byzantine Literature, 2011 κ.ἑξ. PMBZ R. J. Lilie, C. Ludwig, Th. Pratsch, B. Zielke et al., Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit, Zweite Abteilung ( ), Bd. 2, hrsg. von der 13

16 Berlin Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften, Berlin: de Gruyter PG Patrologiae cursus completus, Series graeca, τ. 161, ed. J. P. Migne, Paris PO Patrologia Orientalis, τ. 49, eds. R. Graffin, F. Nau, Paris 1904 κ.ἑξ. r recto REB (EtByz) Revue des Études Byzantines (Études byzantines), Bucarest 1943 κ.ἑξ. REG Revue des Études grecques, Paris 1888 κ.ἑξ. RH Revue Historique, Paris 1876 κ.ἑξ. StItalFCl Studi Italiani di Filologia Classica, Firenze 1920 κ.ἑξ. ST Studi e Testi Sh Subsidia Hagiographica SüdostF Südost Forschungen, München 1936 κ.ἑξ. Synaxarium CP Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae: Propylaeum ad Acta Sanctorum Novembris, ed. H. Delehaye, Bruxellis TIB Tabula imperii byzantini, hrsg. von der H. Hunger, Wien 1976 κ.ἑξ. TFByzNgPhil Texte und Forschungen zur byzantinisch neugriechischen Philologie TM Travaux et Mémoires, Paris 1965 κ.ἑξ. Teubner Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana t. tomus, tomi Tusculum W. Buchwald, A. Hohlweg, O. Prinz, Tusculum Λεξικὸν Ἑλλήνων καὶ Λατίνων συγγραφέων τῆς Ἀρχαιότητας καὶ τοῦ Μεσαίωνα, (μτφρ. Ἀθ. Φούρλας), Ἀθήνα v verso Viz. Vrem. Vizantiiskii Vremennik, St. Petersbourg 1894 κ.ἑξ. ZRVI Зборник Радова Византопошког Института, Београд 1952 κ.ἑξ. vol(s). volume (s) 14

17 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ὁ Βίος Εὐθυμίου, ἕνα ἀκέφαλο, ἐλλιπὲς καὶ κολοβὸ κείμενο, ἡ πλουσίοτερη καὶ πιὸ ἔγκυρη ἀπὸ τὶς ὑπάρχουσες πηγές τοῦ 9 ου καὶ ἀρχῶν τοῦ 10 ου αἰ., διαφωτίζει, ἄγνωστες ἀπὸ ἄλλες πηγές, πτυχὲς τοῦ βίου τοῦ αὐτοκράτορα Λέοντα ΣΤ καὶ τῆς ἀναστάτωσης ποὺ προκάλεσε ἡ πολυγαμία του στὴν Ἐκκλησία καὶ κατ ἐπέκταση στὴν κοινωνία τῆς ἐποχῆς του. Ἐνῶ λοιπὸν ὁ Βίος μελετήθηκε συστηματικὰ ὡς πρὸς αὐτὴν τὴν κατεύθυνση, ἀγνοήθηκε ὁ λόγος σύνταξής του, ποὺ δὲν ἦταν ἄλλος ἀπὸ τὴν παρουσίαση τοῦ προσώπου καὶ τοῦ ἔργου ἑνὸς ἁγίου τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, τοῦ πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Εὐθυμίου Α ( ), κενὸ τὸ ὁποῖο ἐπιχειροῦμε νὰ καλύψουμε μὲ τὴν παροῦσα μελέτη. Στὴν πρώτη ἑνότητα τοῦ πρώτου κεφαλαίου μὲ τίτλο: Μέχρι τὴν ἄνοδο στὸν πατριαρχικὸ θρόνο σκιαγραφοῦμε τὸ πρόσωπο τοῦ Εὐθυμίου ἀπὸ τὴ γέννησή του μέχρι καὶ πρὸ τῆς ἀνόδου του στὸν πατριαρχικὸ θῶκο τῆς μητρὸς Ἐκκλησίας. Εἰδικότερα, ἐπανεξετάζουμε τὸ ζήτημα τῆς χρονολογίας γεννήσεως τοῦ Εὐθυμίου ποὺ ἡ μέχρι τώρα ἔρευνα τὴν τοποθετοῦσε γύρω στὸ 834, χρονολογία, ἡ ὁποία μπορεῖ νὰ μετατεθεῖ δύο ἂν ὄχι περισσότερα ἔτη νωρίτερα. Στὴν ἴδια ἑνότητα ἐρευνᾶται καὶ ὁ τόπος καταγωγῆς τοῦ Εὐθυμίου, ἐνῶ παρουσιάζονται καὶ ὅλα ἐκεῖνα τὰ νέα στοιχεῖα, τὰ ὁποῖα συγκλίνουν ὑπὲρ τῆς καταγωγῆς του ἀπὸ τὴ Σελεύκεια τῆς Ἰσαυρίας. Φίλος ὁ Εὐθύμιος τῆς ἡσυχίας καὶ τῆς ἐν γένει μοναχικῆς βιοτῆς, πολὺ νωρὶς ἐγκατέλειψε τὰ ἐγκόσμια, ἀρχικὰ ἀσκήτευσε στὸν Ὄλυμπο τῆς Βιθυνίας, ἐνῶ στὴ συνέχεια ὑπῆρξε ἡγούμενος στὴ μονὴ τοῦ Ἁγίου Θεοδώρου τοῦ Τήρωνος, κοντὰ στὸ μοναστήρι τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς. Ὡστόσο δὲν ἦταν λίγες οἱ περιπτώσεις ποὺ οἱ ἀνάγκες τῶν πνευματικῶν του τέκνων καὶ ἰδίως τοῦ αὐτοκράτορα Λέοντα ΣΤ τὸν κράτησαν μακριὰ ἀπὸ τὴν ἐκπλήρωση αὐτοῦ τοῦ ἀσίγαστου πόθου του, γεγονότα, τὰ ὁποῖα περιγράφονται στὴ συνέχεια τῆς ἴδιας ἑνότητας. Ὁ Λέων, μάλιστα, ποὺ ἀποζητοῦσε διαρκῶς τὴ συναναστροφὴ μὲ τὸν πνευματικό του πατέρα, τοῦ προσέφερε μὲ τὴ σύμπραξη τοῦ ἀδελφοῦ του καὶ πατριάρχη Στεφάνου Α τὸ ἀξίωμα τοῦ συγκέλλου, πιθανότατα στὶς

18 Εἰσαγωγή ἀρχὲς τοῦ 889. Μάλιστα γιὰ νὰ βρίσκεται ἐγγύτερά του, τοῦ ἵδρυσε Μονὴ ἐντὸς τῶν τειχῶν στὴν περιοχὴ τοῦ Ψαμαθία κοντὰ στὴ μονὴ τοῦ Στουδίου. Ἐντούτοις οἱ σχέσεις τῶν δύο ἀνδρῶν διαταράχθηκαν ἀρκετὲς φορὲς ἐξαιτίας τῆς ἰδιωτικῆς ζωῆς τοῦ αὐτοκράτορα. Ὁ Λέων νυμφευμένος μὲ τὴ Θεοφανὼ διατηροῦσε παράλληλα ἐξωσυζυγικὲς σχέσεις μὲ τὴ Ζωή, κόρη τοῦ μετέπειτα βασιλεοπάτορα Στυλιανοῦ Ζαούτση, σχέσεις τὶς ὁ ποῖες ὁ Εὐθύμιος δὲν ἐνέκρινε. Μετὰ τὸ θάνατο τῶν συζύγων τους, ἡ Ζωὴ καὶ ὁ αὐτοκράτορας ζητοῦν ἀπὸ τὸν Εὐθύμιο νὰ ἐπισημοποιήσει τὶς σχέσεις τους μὲ γάμο. Ἡ ἄρνηση, ὅμως, τοῦ Εὐθυμίου εἶχε ὡς συνέπεια τὴν διὰ περιορισμοῦ δύο ἐτῶν ποινή του στὴ μονὴ τοῦ Ἁγίου Διομήδους. Ὁ πρόωρος θάνατος τῆς Ζωῆς ὁδήγησε τὸν αὐτοκράτορα σὲ τρίτο γάμο μὲ τὴν Εὐδοκία Βαϊανή, ποὺ καὶ αὐτὸς κατέληξε μὲ τὸ θάνατο τῆς Εὐδοκίας καὶ χωρὶς ἄρρενα διάδοχο. Τὸν πολυπόθητο διάδοχο χάρισε στὸ Λέοντα μιὰ ἄλλη Ζωή, ἡ ἐπονομαζόμενη Καρβονοψίνα. Ὁ Λέοντας γιὰ τὴ νομιμοποίηση τοῦ δικαιώματος διαδοχῆς θέλησε νὰ προβεῖ σὲ τέταρτο γάμο μὲ τὴ Ζωή, ὁ ὁποῖος, ὡστόσο, κανονικῶς δὲν ἐπιτρεπόταν, καὶ γι αὐτὸ προκάλεσε τὴν ἄμεση ἀντίδραση τόσο τοῦ πατριάρχη Νικολάου Α Μυστικοῦ ὅσο καὶ μεγάλου τμήματος τοῦ ἐπισκοπικοῦ σώματος. Δυσαρεστημένος ὁ αὐτοκράτορας ἀπὸ τὴν ἀντίδραση τοῦ πατριάρχη καὶ ἔχοντας ἀποδείξεις ἐναντίον του, ὅτι βοήθησε τὸν στασιαστὴ Ἀνδρόνικο Δούκα, τὸν ἀναγκάζει σὲ παραίτηση, γεγονότα, τὰ ὁποῖα ἐξετάζονται στὴ συνέχεια τῆς πρώτης ἑνότητας τοῦ πρώτου κεφαλαίου. Στὴ δεύτερη ἑνότητα τοῦ ἴδιου κεφαλαίου μὲ τίτλο: Ἡ πατριαρχία τοῦ Εὐθυμίου προβαίνουμε στὴν παρουσίαση ὅλων ἐκείνων τῶν γεγονότων ποὺ συνέβαλαν στὴν ἄνοδο, ἀλλὰ καὶ στὴν ἀπομάκρυνση τοῦ Εὐθυμίου ἀπὸ τὸν πατριαρχικὸ τῆς Κωνσταντινουπόλεως θρόνο. Εἰδικότερα ὁ Εὐθύμιος ἐκλέγεται πατριάρχης (Φεβρουάριος 907) κατόπιν φοβερῶν πιέσεων ποὺ δέχεται ἀπὸ τὸν αὐτοκράτορα, παραινέσεων τῶν ἐπισκόπων καὶ ὕστερα ἀπὸ ἔγγραφη κατάθεση τόσο τῆς παραιτήσεως τοῦ Νικολάου Α, ὅσο καὶ τῆς ἀναγνωρίσεως ἀπὸ τὸν πάπα καὶ τοὺς πατριάρχες τῆς καθ ἡμᾶς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας τοῦ κατ οἰκονομίαν χαρακτήρα τοῦ τέταρτου γάμου τοῦ Λέοντα ΣΤ. Ὡς νέος πατριάρχης, ἀναγνωρίζει τὸν κατ οἰκονομίαν χαρακτήρα, γιὰ λόγους διαδοχῆς, τοῦ τετάρτου γάμου τοῦ Λέοντα ΣΤ, καθαιρεῖ τὸν ἱερέα ποὺ εὐλόγησε τὸ γάμο, ἀρνεῖται νὰ ἀποκαλεῖται ἡ Ζωὴ αὐγούστα στὶς δημόσιες τελετὲς καὶ ἐμποδίζει τὸν Λέοντα νὰ θεσπίσει νόμο ποὺ νὰ νομιμοποιεῖ τὸν τέταρτο γάμο. Μολονό 16

19 Εἰσαγωγή τι ἡ περίοδος τῆς πατριαρχίας του χαρακτηρίζεται ἀπὸ διαρκῆ προσφορὰ σὲ ὅσους εἶχαν ἀνάγκη καὶ ἀπὸ ἐπιείκεια, ἀκόμη καὶ πρὸς τοὺς ἐχθρούς του, ἐν τούτοις στὴν Ἐκκλησία εἶχε δημιουργηθεῖ σχίσμα μεταξὺ τῶν ὑποστηρικτῶν του καὶ ἐκείνων τοῦ Νικολάου Α, τὸ ὁποῖο ἔληξε μὲ τὴ λεγόμενη ἑνωτικὴ σύνοδο τοῦ 920. Στὸ πηδάλιο τῆς Ἐκκλησίας παρέμεινε μέχρι καὶ τὸ θάνατο τοῦ Λέοντα (11 Μαΐου 912), ὁπότε καὶ ἐκδιώχθηκε ἀπὸ τὸν ἀδερφὸ καὶ διάδοχο τοῦ Λέοντα Ἀλέξανδρο. Στὸ θρόνο ἐπανῆλθε ὁ Νικόλαος, ὁ ὁποῖος σὲ σύνοδο ποὺ συγκλήθηκε στὴ Μαγναύρα, τοῦ ἐπέβαλε ταπεινωτικὴ καθαίρεση. Τὸ ὑπόλοιπο τῆς ζωῆς του τὸ πέρασε στὴ μονὴ τοῦ Ἀγαθοῦ, ὅπου καὶ ἐ κοιμήθη στὶς 5 Αὐγούστου 917, ἀφοῦ πρῶτα εἶχε συμφιλιωθεῖ μὲ τὸ Νικόλαο. Ἡ ἑνότητα αὐτὴ καὶ κατ ἐπέκταση τὸ πρῶτο κεφάλαιο ὁλοκληρώνεται μὲ τὴν παρουσίαση ὅλων ἐκείνων τῶν νέων στοιχείων ποὺ ἐντοπίστηκαν καὶ παρουσιάζονται σχετικὰ μὲ τὴν ἀναγνώριση τοῦ Εὐθυμίου ὡς ἁγίου ἀπὸ τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, θέτοντας τέλος στὶς ἀμφιβολίες περὶ τῆς ἁγιότητάς του. Στὸ δεύτερο κεφάλαιο καταγράφεται τὸ συγγραφικὸ τοῦ Εὐθυμίου ἔργο, ἐνῶ ἐπιχειρεῖται καὶ ὁ διαχωρισμὸς τῶν γνησίων ἀπὸ τὰ ἀμφιβαλλόμενα καὶ ἐσφαλμένως ἀποδοθέντα στὸν πατριάρχη ἔργα. Εἰδικότερα ὁ Εὐθύμιος ὑπῆρξε συγγραφέας ἑνὸς ἐγκωμίου στὸν ἀπόστολο Θωμᾶ (6 Ὀκτ.) BHG 1844a καὶ ἑνὸς λόγου στὰ Εἰσόδια τῆς Θεοτόκου (21 Νοεμ.) BHG 1112q, ἡ ἔκδοση τῶν ὁποίων ἔχει γίνει ἀπὸ τὴν Θ. Ἀντωνοπούλου. Τοῦ Εὐθυμίου ἐπίσης, σώζονται τρία ἐγκώμια στὴ Σύλληψη τῆς ἁγίας Ἄννης (9 Δεκ.) BHG 134a c ποὺ ἔχουν δημοσιευθεῖ ἀπὸ τὸν M. Jugie καὶ ἕνα ἀκόμη ἐγκώμιο στὴν κατάθεση τῆς Τιμίας Ζώνης τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου (31 Αὐγ.) BHG Τὸ τελευταῖο αὐτὸ ἐγκώμιο, καθὼς ἡ χειρόγραφη παράδοση τὸ διασώζει καὶ μὲ τὸ ὄνομα τοῦ Εὐθυμίου Ζυγαδηνοῦ, ἐ σφαλμένα ἀποδόθηκε στὸ Ζυγαδηνό, ἀρχικὰ ἀπὸ τὸν Lipomanus, ὁ ὁποῖος τὸ δημοσίευσε σὲ λατινικὴ μετάφραση, καὶ ἔπειτα ἀπὸ τὸν Migne, ὁ ὁποῖος τὸ ἀναπαρήγαγε στὴν PG. Τέλος, πρώτη ἔκδοση τοῦ ἑλληνικοῦ κειμένου καὶ ὀρθὴ ἀπόδοσή του στὸν πατριάρχη Εὐθύμιο ἔγινε ἀπὸ τὸν M. Jugie, ὁ ὁποῖος τὸ συμπεριέλαβε στὶς συστηματικὲς ἐκδόσεις Θεομητορικῶν ἔργων ποὺ ἔκανε, προκειμένου νὰ στηρίξει τὰ νέα δόγματα τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας περὶ ἀσπίλου συλλήψεως καὶ ἐνσωμάτου μεταστάσεως τῆς Θεοτόκου. Ὁ Εὐθύμιος προσέτι, σύμφωνα μὲ τὸ Βίο του, ὑπῆρξε συγγραφέας ἑνὸς ἐγκωμίου στὸν ἅγιο Κλήμη, ἐπίσκοπο Ἀγκύρας (23 Ἰαν.), ἑνὸς ἄλλου 17

20 Εἰσαγωγή στὸ μάρτυρα Πέτρο, ἐπίσκοπο Γορδορυνίας, ἑνὸς Τυπικοῦ καὶ μιᾶς Διαθήκης πρὸς τὶς μονὲς τοῦ Ψαμαθία καὶ τοῦ Ἀγαθοῦ, καθὼς καὶ πλήθους ἀκόμη ἐγκωμιαστικῶν λόγων, ὕμνων καὶ ἐπιστολῶν ποὺ εἴτε δὲν ἔχουν διασωθεῖ, εἴτε δὲν ἔχουν εὑρεθεῖ. Στὸν Εὐθύμιο ἔχει ἀποδοθεῖ καὶ τὸ ἐγκώμιο στὸν ἅγιο Ἱερόθεο (4 Ὀκτ.) BHG 751, τὸ ὁποῖο στὸ μεγαλύτερο μέρος τῆς χειρόγραφης παράδοσης διασώζεται ὑπὸ τὸ ὄνομα Εὐθυμίου ἐλαχίστου δούλου Ἰησοῦ Χριστοῦ, μὲ ἐξαίρεση δύο χειρόγραφα τοῦ 18 ου αἰ., τὰ ὁποῖα φέρουν τὸ ὄνομα τοῦ Εὐθυμίου Ζυγαδηνοῦ. Μὲ βάση τὸ ἕνα ἐκ τῶν δύο αὐτῶν χειρογράφων ἔγινε καὶ ἡ ἔκδοση τοῦ ἐγκωμίου ἀπὸ τὸν Καλογερᾶ καὶ συμπεριλήφθηκε μεταξὺ τῶν ἔργων τοῦ Ζυγαδηνοῦ. Εἶναι, ὡστόσο, ἐμφανὴς ἡ ἀνάγκη ἐνδελεχοῦς μελέτης τοῦ συγκεκριμένου ἔργου γιὰ τὴν ἀπόδοσή του εἴτε στὸν Εὐθύμιο Α πατριάρχη, εἴτε στὸ Ζυγαδηνό, εἴτε πιθανὸν καὶ σὲ ἄλλον Εὐθύμιο. Ἐπίσης, ὁ Dvornik δημοσίευσε συνοπτικὴ ἔκθεση τῆς φωτιανῆς ἑνωτικῆς συνόδου, τὴν ὁποία ἀποδίδει στὸν Εὐθύμιο Α, παρ ὅλο ποὺ κατὰ τὸν Grumel πρέπει νὰ ἀποδοθεῖ στὸν Εὐθύμιο Β, πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Προσέτι, ἡ ἀπόδοση στὸν Εὐθύμιο ἑνὸς Παρακλητικοῦ κανόνα εἰς τὴν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον, καὶ ἑνὸς δευτέρου μὲ συναφὲς περιεχόμενο, προσφάτως δημοσιευόμενο ἀπὸ ἐμᾶς, δὲν μποροῦν μετὰ βεβαιότητας νὰ ἐνταχθοῦν μεταξὺ τῶν γνησίων τοῦ Εὐθυμίου ἔργων. Στὴν περίπτωση, μάλιστα, τοῦ Παρακλητικοῦ κανόνα, καθὼς μέρος τῆς χειρογράφου παραδόσεως τὸν φέρει ὑπὸ τὸ ὄνομα τοῦ Μεθοδίου Α πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, αὐτὸς ἔχει συμπεριληφθεῖ μεταξὺ τῶν ἔργων τοῦ Μεθοδίου, ὑπὸ τὸ ὄνομα τοῦ ὁποίου καὶ ἀκολούθησε κριτικὴ αὐτοῦ ἔκδοση. Τέλος, τὰ ἐγκώμια στὴν ἁγία Μαρία τὴν Αἰγυπτία (1 Ἀπρ.) BHG 1044e καὶ στὸν ἅγιο Θεόδωρο Στρατηλάτη (8 Ἰουν.) BHG 1753b ὑπὸ τὸ ὄνομα Εὐθυμίου πρωτοασηκρήτη, ἀνήκουν ὅπως ἀπέδειξε ὁ Halkin, ἀλλὰ ὅπως ἔχουμε καὶ ἐμεῖς παρουσιάσει σὲ πρόσφατα δημοσιευμένη μελέτη μας, σὲ ἕνα ἄλλο Εὐθύμιο, τὸν πρωτοασηκρήτη. Ἡ παροῦσα μελέτη ὁλοκληρώνεται μὲ τὴ σύνοψη τῶν συμπερασμάτων καὶ μὲ τρεῖς πίνακες, ἕνα χρονολογικὸ καὶ δύο ἀκόμη, ὅπου καταγράφονται ἀναλυτικά τὰ μνημονευθέντα στὸ δεύτερο κεφάλαιο ἔργα καὶ οἱ ἀρχὲς (initia) τους. 18

21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΟΥ ΕΥΘΥΜΙΟΥ Α ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ Α. ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΑΝΟΔΟ ΣΤΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΟ ΘΡΟΝΟ 1. Γέννηση καὶ τόπος καταγωγῆς Οἱ ἀναφορὲς ποὺ ἔχουμε γιὰ τὰ πρῶτα χρόνια τῆς ζωῆς τοῦ Εὐθυμίου εἶναι πενιχρὲς καὶ ἀποσπασματικές, ἐνῶ δὲν μποροῦν πάντοτε μὲ ἀκρίβεια νὰ συσχετισθοῦν. Σημαντικὴ πηγὴ γιὰ τὴ ζωή του ἀποτελεῖ ὁ Βίος Εὐθυμίου, 1 ἕνα ἀκέφαλο, ἐλλιπὲς καὶ κολοβὸ κείμενο, ποὺ διασώθηκε σὲ ἕνα μόνο χειρόγραφο, ἀπὸ τὸ ὁποῖο τὰ πρῶτα ὀκτὼ ἀπολεσθέντα φύλλα ἐξιστοροῦσαν πιθανότατα τὰ πρώιμα χρόνια τῆς ζωῆς τοῦ Εὐθυμίου, ἐνῶ τὰ τελευταῖα τὴ μεταφορὰ τῶν λειψάνων του καὶ τὴν ταφή του στὴν Κωνσταντινούπολη. Ἡ πλειονότητα τῶν ἐρευνητῶν τοποθετοῦν τὴ γέννηση τοῦ Εὐθυμίου γύρω στὸ Δεδομένης, ὡστόσο, ἀφ ἑνὸς τῆς χρονολογίας τῆς 1. Ὁ Βίος Εὐθυμίου ἐκδόθηκε γιὰ πρώτη φορὰ ἀπὸ τὸν DE BOOR, Vita Euthymii, σσ (ἡ ἔκδοση), ἐνῶ μελετήθηκε μὲ βάση τὸ χειρόγραφο Berolinensis graecus f. 55 καὶ ἀπὸ τὸν ΒΕΗ, «Ἡ βιογραφία τοῦ Εὐθυμίου Α», ὁ ὁποῖος προέβη σὲ διορθώσεις. Στὴ συνέχεια τὸ κείμενο ἐπανεκδόθηκε ἀπὸ τὴν KARLIN HAYTER, «Vita S. Eythymii», ἀρχικὰ στὸ περιοδικὸ Byz (1957) καὶ στὴ συνέχεια ὡς αὐτοτελὴς μελέτη Vita Euthymii, σσ μὲ βάση τὴν ἔκδοση τοῦ DE BOOR καὶ τὶς διορθώσεις τοῦ ΒΕΗ, καθὼς τὸ ἕνα καὶ μοναδικὸ χειρόγραφο ποὺ διέσωζε τὸ Βίο χάθηκε μέσα στὴ δίνη τοῦ Β Παγκοσμίου Πολέμου. Σημαντικὴ ἀπὸ πλευρᾶς σχολιασμοῦ τοῦ κειμένου εἶναι καὶ ἡ ρωσικὴ μετάφραση τοῦ KAZDAN, хроника. Άπόδοση τοῦ κειμένου στὰ νεοελληνικὰ ἔχει γίνει ἀπὸ τὸν ΑΛΕΞΑΚΗ, Γάμοι, ἐνῶ μὲ τὸ χρόνο συγγραφῆς του ἀσχολήθηκε ὁ ΣΟΦΙΑΝΟΣ, «Ὁ Βίος τοῦ Εὐθυμίου». Βλ. καὶ ΑΜΟΙΡΙΔΟΥ, Ἁγία Θεοφανώ, σσ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ, Πηγαὶ, ἀρ Βλ. PMBZ, σ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΥ, «Ὁ πανηγυρικὸς λόγος τοῦ Εὐθυμίου Α», σ. 95. ΤΗΣ ΙΔΙΑΣ, «Ἀνέκδοτη ὁμιλία τοῦ Εὐθυμίου Α», σ MOUZAKES, SAVVIDES, SIMPSON «Euthymios I», σ ANTONOPOULOU, «Homiletic activity», σ KAŽDAN, «Euthymios», σ HILD, HELLENKEMPER, Kilikien, σ DARROUZÈS, «Euthyme I er», στ. 58. JANIN, «Eutimio», στ GRUMEL, «Εὐθύμιος», στ DARROUZÈS, «Euthyme I», στ BECK,

22 Βιογραφικὰ τοῦ Εὐθυμίου Α Κωνσταντινουπόλεως κοιμήσεως στὶς 5 Αὐγούστου τοῦ 917 καὶ ἀφ ἑτέρου τῆς πληροφορίας ποὺ παραδίδει στὸ Βίο Εὐθυμίου «ἀλλ ὅμως ἑβδομήκοντα καὶ πέντε ἔτη ἐν τῷ τῶν μοναχῶν τάγματι ἐξεπλήρωσας», 3 σὲ συνδυασμό, μάλιστα, μὲ τὸν 40 ὸ κανόνα τῆς Πενθέκτης Οἰκουμενικῆς Συνόδου ποὺ ὁρίζει ὡς κατώτατο ὅριο εἰσόδου ἑνὸς παιδιοῦ σὲ μοναστήρι τὸ 10 ο ἔτος τῆς ἡλικίας του, 4 ἡ χρονολογία γέννησής του μπορεῖ νὰ μετατεθεῖ δύο (τὸ 832) 5 ἂν ὄχι περισσότερα ἔτη νωρίτερα. Ὁ τόπος καταγωγῆς τοῦ Εὐθυμίου, ὅπως καὶ ἡ συγγενική του σχέση μὲ τὸν ἅγιο Γρηγόριο Δεκαπολίτη, 6 ἀναφέρονται στὸν Ἐπιτάφιο λόγο, ποὺ ἐκφώνησε πρὸς τιμή του ὁ Ἀρέθας Καισαρείας «Σελεύκεια μὲν γὰρ αὐτὸν τιθηνεῖται εἰς Γρηγορίου τοῦ θείου τὸ γένος ἀνάπτουσα, ὃν ἄλλον θαυματουργὸν ἡ μικρῷ πρὸ ἡμῶν ηὐμοίρησε γενεά, τῆς τῶν Ἰσαύρων καὶ τοῦτον ὁρμώμενον Δεκαπόλεως καὶ τὸ γενεὰ εὐθέων εὐλογηθήσεται ἔργῳ κυροῦσά τε καὶ κρατύνουσα». 7 Πρόκειται περὶ τῆς Σελευκείας τῆς Kirche, σ BAUS, «Euthymios I», στ JUGIE, «Euthyme I er», στ ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, «Homélies mariales», III, σ. 464 (τὸ ἴδιο καὶ JUGIE, «La vie et les ɶuvres», σ. 386). Tusculum 1, σ. 180 καὶ ΜΑΚΑΡΙΟΥ, Νέος Συναξαριστὴς, σ. 41, ὅπου ἐσφαλμένα τοποθετεῖται τὸ ἔτος γέννησης τοῦ Εὐθυμίου γύρω στὸ 843 καὶ 384 ἀντίστοιχα, ἀναφορὲς τὶς ὁποίες θεωροῦμε λάθος τυπογραφικῆς φύσεως. 3. ΑΝΩΝΥΜΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Βίος Εὐθυμίου 23, KARLIN HAYTER, σ , DE BOOR, σ Πενθέκτης Οἰκουμενικῆς Σύνοδου 40, ΡΑΛΛΗ, ΠΟΤΛΗ, σ. 398 «Ἔστω τοίνυν ὁ μέλλων τὸν μοναχικὸν ὑπέρχεσθαι ζυγόν, οὐχ ἤττων ἡ δεκαετής, ἐν τῷ προέδρῳ κειμένης καὶ τῆς ἐπὶ τούτῳ δοκιμασίας, εἰ τὸν χρόνον αὐτῷ αὐξηθῆναι λυσιτελέστερον ἡγεῖται, πρὸς τὴν ἐν τῷ μονήρει βίῳ εἰσαγωγήν, καὶ κατάστασιν». 5. Τὴν γέννηση τοῦ Εὐθυμίου περὶ τὸ 832 τοποθετεῖ καὶ ὁ ΑΛΕΞΑΚΗΣ, Γάμοι, σ. 23 ὑποσ Ὁ ἅγιος Γρηγόριος Δεκαπολίτης γεννήθηκε πρὶν ἀπὸ τὸ 797 στὴν Εἰρηνούπολη τῆς Ἰσαυρίας καὶ κοιμήθηκε στὶς 20 Νοεμβρίου τοῦ 842. Μόνασε γιὰ μεγάλο χρονικὸ διάστημα στὸ μοναστήρι, ὅπου ἡγούμενος ἦταν ὁ θεῖος του Συμεών. Ταξίδεψε σὲ πολλὰ μέρη τῆς βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας φτάνοντας μέχρι καὶ τὴν Ρώμη. Διακρίθηκε γιὰ τοὺς ἀγῶνες του ὑπὲρ τῆς ἀναστήλωσης τῶν εἰκόνων, γιὰ τοὺς ὁποίους ἀγῶνες, ἀλλὰ καὶ τὰ θαύματά του ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία τὸν κατέταξε μεταξὺ τῶν ἁγίων της. Ἡ μνήμη του τιμᾶται τὴν 20 ῆ Νοεμβρίου (Synaxarium CP, στ ΓΕΔΕΩΝ, Βυζαντινὸν Ἑορτολόγιον, σ ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗ, Ἁγιολόγιον, σ. 101). Ἐνδεικτικὰ βλ. A. KAŽDAN, N. PATTERSON ŠEVČENKO, «Gregory of Decapolis», ODB 2 (1991) 880. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ, Πηγαὶ, ἀρ C. MANGO, «On re reading the Life of St. Gregory the Decapolite», Βυζαντινὰ 13 (1985) KARLIN HAYTER, Vita Euthymii, σσ ὑποσ. 58,26. Π. ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΥ, «Γρηγόριος. Ὁ Δεκαπολίτης», ΘΗΕ 4 (1964) στ ΑΡΕΘΑ ΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ, Ἐπιτάφιος εἰς Εὐθύμιον, WESTERINK, Scripta Minora I, σ Πρβλ. ΙΓΝΑΤΙΟΥ ΔΙΑΚΟΝΟΥ, Βίος Γρηγορίου Δεκαπολίτου 1, MAKRIS, σ «Τοῦτον ἤνεγκε μὲν μία τῶν τῆς Δεκαπόλεως τῶν πρὸς τῇ Ἰσαυρίᾳ πόλις, ᾗ ὄνομα Εἰρηνόπολις ἔδει γὰρ τὸν πρὸς ἀοράτους ἐχθροὺς ἀνηρῆσθαι πόλεμον μέλλοντα ἐξ εἰρηναίας ἐνεγκαμένης ἐπανατεῖλαι καὶ γενέσθαι πᾶσιν εἰρήνης ἀναστασίαστον ἔρεισμα», βλ. καὶ DVORNIK, 20

23 Βιογραφικὰ τοῦ Εὐθυμίου Α Κωνσταντινουπόλεως Ἰσαυρίας, 8 σημερινὴ Silifke ποὺ βρίσκεται στὴν τουρκικὴ ἀκτὴ ἀπέναντι ἀπὸ τὴν Κύπρο, στὶς ἐκβολὲς τοῦ ποταμοῦ Καλύκαδνου. 9 Ἀντίθετη ἄποψη γιὰ τὸν τόπο καταγωγῆς τοῦ Εὐθυμίου διατυπώνει ἡ Karlin Hayter, ποὺ ἐξέδωσε τὸ Βίο Εὐθυμίου, καθὼς θεωρεῖ πατρίδα του τὴν Σελεύκεια Σιδηρᾶ, σημερινὴ Selef ἐκτεινόμενη βορειοδυτικὰ τῆς πρώτης καὶ δυτικὰ τῆς λίμνης Ἐγερδίρ. 10 Ἀφορμὴ γιὰ τὴν ὑπὲρ τῆς Σελεύκειας Σιδηρᾶ καταγωγῆς τοῦ Εὐθυμίου ὑπῆρξε, σύμφωνα μὲ τὴν Karlin Hayter, ὁ ἐγκωμιαστικὸς κατὰ τὴν ἀνακομιδὴ τῶν λειψάνων τοῦ Πέτρου ἐπισκόπου Γορδορυνίας λόγος τοῦ Εὐθυμίου. Μὲ βάση τὸ Βίο, ὁ Εὐθύμιος ἐγκωμίασε τὸν Πέτρο μὲ ὅσα εἶχε μάθει ἀπὸ τοὺς μαθητές του κατὰ τὴν διέλευσή του ἀπὸ τὴν Γορδορυνία μὲ ἀφετηρία τὴν Σελεύκεια καὶ μὲ πιθανότερο προορισμὸ τὸν Ὄλυμπο τῆς Βιθυνίας. 11 Σύμφωνα μὲ ἄλλη πηγὴ ἡ Γορδορυνία 12 ἦταν ἐπισκοπὴ τῆς Φρυγίας Σαλουτάρια, ὑπαγόμενη στὰ Σύνναδα, πολὺ κοντὰ στὴ Σελεύκεια Σιδηρᾶ. Κατὰ συνέπεια, κατὰ τὴν Karlin Hayter, ὡς πιθανότερος τόπος καταγωγῆς τοῦ Εὐθυμίου θὰ πρέπει νὰ θεωρηθεῖ ἡ Σελεύκεια Σιδηρᾶ, καθὼς γειτνίαζε μὲ τὴν Γορδορυνία, παρὰ ἡ Σελεύκεια τῆς Ἰσαυρίας ποὺ βρισκόταν ἀρκετὰ μακριά. 13 Ἡ παραπάνω θέση ἔχει κάποια λογική, ὡστόσο, εὔκολα, καταρρίπτεται, ἐὰν μελετήσει κανεὶς τὸ La vie de Saint Grégoire le Décapolite, σ. 19 ὑποσ. 1, ὅπου προσφέρονται περισσότερες πληροφορίες γιὰ τὸν τόπο καταγωγῆς τοῦ ἁγίου Γρηγορίου. Synaxarium CP, στ. 239 «Οὗτος ἔφυ μὲν ἐν μιᾷ τῶν ἐν τῇ Δεκαπολιτῶν πρὸς τῇ Ἰσαυρίᾳ πόλεων, ἣ ὄνομα Εἰρηνούπολις,». ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Β, Μηνολόγιον, στ. 172C «Γρηγόριος ὁ Δεκαπολίτης, ὑπῆρχεν ἐκ τῆς ἐπαρχίας Ἰσαυρίας Δεκαπόλεως, ἐπὶ τῶν χρόνων τῶν δυσσεβῶν Εἰκονομάχων». 8. Μὲ τὴν ἄποψη αὐτὴ συμφωνεῖ καὶ ἡ πλειονότητα τῶν ἐρευνητῶν, βλ. PMBZ, σ MOUZAKES, SAVVIDES, SIMPSON, «Euthymios I», σ ANTONOPOULOU, «Homiletic activity», σ Tusculum 1, σ KAŽDAN, «Euthymios», σ HILD, HELLENKEMPER, Kilikien, σ DARROUZÈS, «Euthyme I er», στ. 58. JANIN, «Eutimio», στ GRUMEL, «Εὐθύμιος», στ DARROUZÈS, «Euthyme I», στ BAUS, «Euthymios I», στ JUGIE, «Euthyme I er», στ ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, «Homélies mariales», III, σ. 464 (τὸ ἴδιο καὶ JUGIE, «La vie et les ɶuvres», σ. 386). 9. Βλ. HILD, HELLENKEMPER, Kilikien, σ C. FOSS, «Seleukeia», ODB 3 (1991) Βλ. BELKE, MERSICH, Phrygien, σ ΑΝΩΝΥΜΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Βίος Εὐθυμίου 9, KARLIN HAYTER, σ , DE BOOR, σ «Τότε καὶ Πέτρον τὸν ἐν ἁγίοις ἐπίσκοπον Γορδορυνίας ἐν τῷ τοῦ ὁσίου πατρὸς Νικολάου εὐκτηρίῳ τῷ πρὸς θάλασσαν κειμένῳ ἔξωθεν τοῦ ἄστεος δι ὀπτασίας φοβερᾶς ἔνδοθεν εἰσεκόμισε καὶ λόγοις ἐγκωμιαστικοῖς ἐδόξασέν τε καὶ ἐμεγάλυνεν, ὡς τὰ αὐτοῦ ἀκριβῶς ἀναμαθὼν παρά τε τῶν μαθητῶν αὐτοῦ καὶ ἐν τῇ ἀπὸ Σελευκείας αὐτοῦ εἰσόδῳ». 12. Γιὰ τὴν Γορδορυνία βλ. BELKE, MERSICH, Phrygien, σ KARLIN HAYTER, Vita Euthymii, σσ ὑποσ. 58,11. 21

24 Βιογραφικὰ τοῦ Εὐθυμίου Α Κωνσταντινουπόλεως κεντρικὸ ὁδικὸ δίκτυο τῆς ἐποχῆς. Ἀκόμη καὶ στὴν περίπτωση ποὺ κάποιος εἶχε ὡς ἀφετηρία του τὴν Σελεύκεια τῆς Ἰσαυρίας γιὰ νὰ καταλήξει στὸν Ὄλυμπο τῆς Βιθυνίας, πιθανὸν θὰ ἀκολουθοῦσε ἀρχικὰ τὴν κεντρικὴ ὁδικὴ ἀρτηρία μέχρι τὴν Ἀττάλεια καὶ στὴν συνέχεια διὰ μέσου τῆς περιοχῆς, ὅπου βρισκόταν ἡ Γορδορυνία, θὰ κατέληγε στὸν προορισμό του. Μιὰ διαδρομὴ διὰ μέσου ἑνὸς περιφερειακοῦ ὁδικοῦ δικτύου, ὅπως αὐτὴ τοῦ Ἰκονίου θὰ ἀποδεικνυόταν μᾶλλον χρονοβόρα καὶ ἐπικίνδυνη. 14 Σὲ κάθε λοιπὸν περίπτωση, ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὸ ἂν εἶχε ξεκινήσει κάποιος ἀπὸ τὴν Σελεύκεια τῆς Ἰσαυρίας ἢ τὴν Σιδηρᾶ, θὰ ἔπρεπε νὰ περάσει μέσα ἀπὸ τὴν περιοχὴ τῆς Γορδορυνίας. Μὲ βάση ἕνα δεύτερο καὶ ἰσχυρότερο κατὰ τὴν Karlin Hayter ἐπιχείρημα, γενέτειρα τοῦ Εὐθυμίου πρέπει νὰ θεωρηθεῖ ἡ Σελεύκεια Σιδηρᾶ, καθὼς τὸ ἕνα καὶ μοναδικὸ χειρόγραφο, τὸ ὁποῖο διέσωζε τὸ Βίο, ἀνακαλύφθηκε ἀπὸ τὸν G. Hirschfeld σὲ μοναστήρι τῶν λιμνῶν Ἐγερδίρ. 15 Τόσο ἡ Σελεύκεια Σιδηρᾶ, ὅσο καὶ οἱ λίμνες ἀνήκουν στὴν ἴδια ἐκκλησιαστικὴ ἐπαρχία τῆς Πισιδίας μὲ μητρόπολη τὴν Ἀντιόχεια. Κατὰ τὴν ἄποψή μας εὔκολα μποροῦν νὰ ἐκφρασθοῦν ἀντιρρήσεις καὶ γιὰ αὐτὸ τὸ ἐπιχείρημα, ἂν ἀναλογιστεῖ κανεὶς τὴν εὐκολία μὲ τὴν ὁποία μετακινοῦνται τὰ χειρόγραφα. Ἀπὸ τὰ παραπάνω ἐπιχειρήματα θεωροῦμε καὶ ἐμεῖς ὡς ἰσχυρότερο τὴν συγγένεια τοῦ Εὐθυμίου μὲ τὸν ἅγιο Γρηγόριο τὸν Δεκαπολίτη καὶ τὴν καταγωγή του ἀπὸ τὴν Ἰσαυρία. Ἐπιπλέον, θὰ θέλαμε νὰ παρατηρήσουμε ὅτι τόσο ὁ ἀνώνυμος βιογράφος τοῦ Βίου Ευθυμίου, 16 ὅσο καὶ ὁ Ἀ ρέθας Καισαρείας στὸν Ἐπιτάφιο λόγο, 17 ποὺ ἐκφώνησε κατὰ τὴν ἀνακομιδὴ τῶν λειψάνων τοῦ Εὐθυμίου, ἀναφέρονται στὴ Σελεύκεια χωρὶς περαιτέρω γεωγραφικὸ προσδιορισμό. Στοιχεῖο ποὺ μᾶς ἀφήνει νὰ εἰκάσουμε ὅτι ἕνας περαιτέρω γεωγραφικὸς προσδιορισμὸς ἦταν μᾶλλον περιττός, καθὼς ἐπρόκειτο γιὰ μιὰ μεγάλη καὶ γνωστὴ σὲ ὅλους πόλη. Χωρὶς ἀμφιβολία ἡ Σελεύκεια τῆς Ἰσαυρίας ὑπερεῖχε σὲ ὅλους τοὺς τομεῖς, οἰκονομικά, πολιτισμικά, ἐκκλησιαστικά, σὲ σχέση μὲ τὴν Σελεύκεια Σιδηρᾶ, 14. Γιὰ τὶς διαδρομὲς βλ. τοὺς ἔνθετους ὁδικοὺς χάρτες στὶς ἑξῆς μελέτες: HILD, HEL LENKEMPER, Kilikien. BELKE, MERSICH, Phrygien. Α. ΛΑΪΟΥ, Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου, τ. Α, χάρτ KARLIN HAYTER, Vita Euthymii, σσ. 5, 180 ὑποσ. 58, ΑΝΩΝΥΜΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Βίος Εὐθυμίου 9, KARLIN HAYTER, σ , DE BOOR, σ ΑΡΕΘΑ ΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ, Ἐπιτάφιος εἰς Εὐθύμιον, WESTERINK, Scripta Minora I, σ (PO 16, 491). 22

25 Βιογραφικὰ τοῦ Εὐθυμίου Α Κωνσταντινουπόλεως ὅπως ἀποδεικνύεται ἀπὸ τὸ πλῆθος τῶν ἱστορικῶν μαρτυριῶν ποὺ διασώζονται Ἡ μοναστική του πορεία α. Ὁ Εὐθύμιος σχεδιάζει νὰ μεταβεῖ στὸν Ὄλυμπο τῆς Βιθυνίας Ὁ Λέων ΣΤ, 19 ἀφοῦ ἀνῆλθε στὸ θρόνο τῆς βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας (30 Αὐγούστου τοῦ 886), σκεφτόταν νὰ καλέσει τὸν πνευματικό του πατέρα Εὐθύμιο στὰ ἀνάκτορα. Καθώς, ὅμως, ἔκρινε πὼς μιὰ τέτοια πρόσκληση προϋπέθετε τὴν ὕπαρξη μιᾶς προηγούμενης συνάντησης μεταξὺ τῶν δύο ἀνδρῶν, ἀποφάσισε νὰ ἐπισκεφθεῖ τὸν Εὐθύμιο στὸ ναὸ τῆς Θεοτόκου στὴν Πηγὴ 20 καὶ νὰ συνομιλήσει μαζί του. 21 Τὸν ἀκριβῆ χρό 18. HILD, HELLENKEMPER, Kilikien, σσ Πρβλ. BELKE, MERSICH, Phrygien, σ Ὁ Λέων ΣΤ γεννήθηκε πιθανὸν στὴν Κωνσταντινούπολη τὴν 19 η Σεπτεμβρίου τοῦ 866 (βλ. GRUMEL, «Notes de chronologie byzantine», σσ Πρβλ. VOGT, «La Jeunesse», σ. 389 καὶ ὑποσ. 1, ὅπου γίνεται δεκτὴ ἡ 1 η Σεπτεμβρίου. Ι. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ, «Λέων ὁ ΣΤ. Ὁ Σοφός ( )», ΘΗΕ 8 (1966) στ. 267, ὅπου δέχεται ὡς ἔτος γεννήσεως τοῦ Λέοντα τὸ 865). Ὑπῆρξε δευτερότοκος γιὸς τοῦ Βασιλείου Α τοῦ Μακεδόνα ( ), μολονότι ἔχει ἐκφρασθεῖ καὶ ἡ ἄποψη ὅτι ἦταν νόθος γιὸς τοῦ Μιχαὴλ Γ ( ) (βλ. TREADGOLD, History, σσ N. ADONTZ, «La portée Historique de l oraison funèbre de Basile I. Par son fils Leon VI le Sage», Βyz 8 (1933) Βλ. καὶ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΣΤΕΡΓΙΑΔΟΥ, «Τὸ πολυγαμικὸ ζήτημα», σ. 491). Στέφθηκε συναυτοκράτορας στὶς 6 Ἰανουαρίου τοῦ 870 (βλ. G. OSTROGORSKY, E. STEIN, «Die Krönungs Ordnungen des Zeremonienbuches. Chronologische und Verfassungsgeschichtliche Bemerkungen», Byz 7 (1932) 196), ἐνῶ ὡς μονοκράτορας βασίλεψε ἀπὸ τὶς 30 Αὐγούστου τοῦ 886 (πρβλ. A. KAŽDAN, A. CUTLER, «Leo VI», ODB 2 (1991) 1210, ὅπου γίνεται δεκτὴ ἡ 30 ὴ Ἰουλίου) μέχρι καὶ τὸ θάνατό του στὶς 11 Μαΐου τοῦ 912. Ἔμεινε γνωστὸς στὴν Ἱστορία, κυρίως, γιὰ τὸ νομοθετικό του ἔργο, τὸ ὁποῖο ἦταν τὸ δεύτερο μεγαλύτερο σὲ ὄγκο μετὰ ἀπὸ ἐκεῖνο τοῦ Ἰουστινιανοῦ, γιὰ τὴν φιλομάθεια καὶ πολυμάθειά του, ἡ ὁποία τοῦ χάρισε τὸ ἐπίθετο τοῦ Σοφοῦ (γιὰ τὰ προσωνύμια τοῦ Λέοντα ΣΤ βλ. ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΗΛ, «Τὰ παρωνύμια», σ. 128 καὶ ὑποσ. 126, ὅπου οἱ σχετικὲς πηγές), καθὼς καὶ γιὰ τοὺς τέσσερις γάμους του (τεταρτογαμία ἢ τετραγαμία). Ἡ πολυγαμία του ἀναστάτωσε σὲ τέτοιο σημεῖο, τόσο τὴν πολιτεία, ὅσο καὶ τὴν ἐκκλησία προκαλώντας στὴν Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία σχίσμα, τὸ ὁ ποῖο ἔληξε μὲ τὸν τόμο Ἑνώσεως τοῦ 920 (βλ. N. OIKONOMIDÈS, «Leo VI and the Nartex Mosaic of Saint Sophia», DOP 30 (1976) , φωτ. ἀνατ. στό: OIKONOMIDÈS, Byzantium, ἀρ. III). Ἐνδεικτικὰ βλ. ANTONOPOULOU, Homilies Leo VI. Tusculum 1, σσ R. CORMACK, «Interpreting the Mosaics of S. Sophia at Instanbul», Art History 4 (1981) C. MANGO, «The Legend of Leo the Wise», ZRVI 6 (1960) SALAVILLE, «Léon VI». 20. Τὸ μοναστήρι τῆς Πηγῆς, ὅπου βρισκόταν καὶ ὁ ναὸς τῆς Θεοτόκου τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς, χτίστηκε ἀπὸ τὸν Ἰουστινιανὸ καὶ πῆρε τὸ ὄνομά του ἀπὸ μιὰ πηγὴ μὲ ἰαματικὸ νερὸ ποὺ ὑπῆρχε μέσα σὲ αὐτό. Βρισκόταν ἔξω ἀπὸ τὰ Θεοδοσιανὰ τείχη τῆς 23

26 Βιογραφικὰ τοῦ Εὐθυμίου Α Κωνσταντινουπόλεως νο αὐτῆς τῆς συνάντησης δὲν τὸν γνωρίζουμε, μποροῦμε, ὅμως, μὲ ἀσφάλεια νὰ τὸν προσδιορίσουμε λίγο πρὶν ἢ πιθανότερα κατὰ τὴ διάρκεια τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς τοῦ 887, τῆς πρώτης δηλ. Τεσσαρακοστῆς μετὰ τὴν ἄνοδο τοῦ Λέοντα στὸ θρόνο. Στὸ συμπέρασμα αὐτὸ ὁδηγούμαστε ἀπὸ τὰ λεγόμενα τοῦ Εὐθυμίου σὲ ἐκείνη τὴ συνάντηση, ὁ ὁποῖος ὑποσχέθηκε στὸν αὐτοκράτορα νὰ ἐπισκεφθεῖ τὰ ἀνάκτορα καὶ τὴν πόλη μετὰ τὸ πέρας τῶν σεπτῶν καὶ ἁγίων ἡμερῶν τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς. 22 Στὴν συνάντηση ἐκείνη, ὁ αὐτοκράτορας γεμᾶτος ἀπὸ δάκρυα χαρᾶς ὁμολογοῦσε μὲ δυνατὴ φωνή, μέσα ἀπὸ τὰ βάθη τῆς καρδιᾶς του, τὴ δύναμη τῆς προσευχῆς τοῦ Εὐθυμίου καὶ τὴν παρηγοριὰ ποὺ εἶχε βρεῖ στὶς ἀπροσδόκητες θλίψεις του, 23 καθὼς καὶ τὰ ὅσα τοῦ εἶχε προβλέψει ὁ Κωνσταντινουπόλεως, πολὺ κοντὰ στὸ μοναστήρι τοῦ ἁγίου Θεοδώρου τοῦ Τήρωνος, ἡγούμενος τοῦ ὁποίου αὐτὴν τὴν περίοδο ἦταν ὁ Εὐθύμιος. Σήμερα εἶναι γνωστὸ ὡς Μπαλουκλί. Βλ. JANIN, La géographie ecclésiastique, σσ ΑΝΩΝΥΜΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Βίος Εὐθυμίου 2, KARLIN HAYTER, σ , DE BOOR, σ «Τοῦ παρευθὺ δὲ εἰς τὰ βασίλεια ὁ ἄναξ προσκαλέσασθαι τὸν πατέρα Εὐθύμιον ἀνάξιον κρίνας, πρὶν αὐτοψὶ καὶ κατίδοι τοῦτον καὶ προσαπολογήσοιτο, πρὸς τὸν τῆς Θεομήτορος ναὸν τὸν ἐν τῇ Πηγῇ ἐξήει καὶ πρὸς τὸ ποθούμενον ἀφίκετο». 22. ΑΝΩΝΥΜΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Βίος Εὐθυμίου 2, KARLIN HAYTER, σ , DE BOOR, σ «Ἀλλὰ μετὰ τὴν τῶν πανσέπτων καὶ ἁγίων ἑορτῶν τεσσαρακοστὴν κατανεύσαντος». Ἡ περίοδος προετοιμασίας γιὰ τὸ ἅγιο Πάσχα τοῦ ἔτους 887 ἐκτεινόταν χρονικὰ ἀπὸ τὶς 27 Φεβρουαρίου (Καθαρὰ Δευτέρα) μέχρι καὶ τὶς 15 Ἀπριλίου (Πάσχα). 23. ΑΝΩΝΥΜΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Βίος Εὐθυμίου 2, KARLIN HAYTER, σ. 7 15, DE BOOR, σ «Ἐν ταῖς ἀνελπίστοις αὐτοῦ θλίψεσι παρηγορίαν», ἀναφορὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ Λέων ὑπαινίσσεται τὴν τριετὴ φυλάκισή του (Αὔγουστος 883 Ἰούλιος 886) ἀπὸ τὸν πατέρα του Βασίλειο Α. Στὴν ἀπόφαση αὐτὴ τοῦ Βασιλείου καθοριστικὸ ρόλο ἔπαιξε ὁ Θεόδωρος Εὐχαΐτων ἤ Σανταβαρηνός, ὁ ὁποῖος μὲ κάθε εὐκαιρία συκοφαντοῦσε τὸ Λέοντα στὸ Βασίλειο Α. Ἀναφορὰ στὸ γεγονὸς γίνεται σχεδὸν σὲ ὅλες τὶς πηγὲς τῆς ἐποχῆς μὲ μικρὲς διαφοροποιήσεις (βλ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΡΦΥΡΟΓΕΝΝΗΤΟΥ, Βίος Βασιλείου 100, BEKKER, σσ ΑΓΝΩΣΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ, Βίος Θεοφανοῦς 16 19, KURZ, σσ Πρβλ. (ΨΕΥΔΟ)ΣΥΜΕΩΝ, Χρονογραφία, BEKKER, σσ Βλ. ἐνδεικτικὰ καὶ τὶς ἑξῆς μελέτες: ΣΤΕΦΑΝΙΔΗ, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, σσ ANTONOPOULOU, Homilies Leo VI, σσ TOUGHER, The Reign, σσ NORWICH, Βυζάντιο, σ ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΥ, Βυζαντινὴ Ἱστορία, σ. 48. JENKINS, «Accuracy», σ. 93. VOGT, «La jeunesse», σσ ). Στὴν δύσκολη γιὰ τὸν Λέοντα ἐκείνη περίοδο, ὁ Εὐθύμιος ὑπῆρξε τὸ στήριγμά του, καθὼς τὸν ἐνθάρρυνε καὶ τὸν ἐμψύχωνε μὲ παραινετικὰ λόγια καὶ μὲ τὶς προσευχές του. Σημαντική, ἐπίσης, γιὰ τὸν Λέοντα φαίνεται πὼς ὑπῆρξε καὶ ἡ παρουσία τοῦ Ζαούτζη (ΑΓΝΩΣΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ, Βίος Θεοφανοῦς 16, KURZ, σ. 11. Νὰ σημειώσουμε πὼς ὁ Βίος Θεοφανοῦς εἶναι ἡ μοναδικὴ πηγή, ἡ ὁποία ἀναφέρει ὅτι ὁ Στυλιανὸς Ζαούτζης συνέβαλε στὴν ἀπελευθέρωση τοῦ Λέοντα βλ. καὶ ΑΜΟΙΡΙΔΟΥ, Ἁγία Θεοφανώ, σσ ὑποσ ΑΛΕΞΑΚΗ, «Βίος Θεοφανώς», σ. 207 ὑποσ. 150). Γιὰ τὴν συμφιλίωση τοῦ Λέοντα μὲ τὸν πατέρα του βλ. ΑΓΝΩΣΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ, Βίος Θεοφανοῦς 19, KURZ, σ. 13. ΑΓΝΩΣΤΟΥ 24

27 Βιογραφικὰ τοῦ Εὐθυμίου Α Κωνσταντινουπόλεως πνευματικός του πατέρας, ἀφήνοντας ἔκπληκτους καὶ γεμάτους θαυμασμὸ ὅσους τὸν ἄκουγαν. Ἡ συνάντηση ἐκείνη ἔληξε κατευοδώνοντας μὲ τὴν εὐχή του ὁ Εὐθύμιος τὸν αὐτοκράτορα, ἀφοῦ προηγουμένως τοῦ εἶχε προσφέρει μερικὰ ψυχωφελῆ λόγια. Ὁ αὐτοκράτορας, ἀπὸ τὸν ἀσίγαστο πόθο του γιὰ διαρκῆ συναναστροφὴ μὲ τὸν πνευματικό του πατέρα, πίεζε τὸν Εὐθύμιο νὰ ἐπισκεφθεῖ τὸ παλάτι, πρᾶγμα τὸ ὁποῖο ὁ Εὐθύμιος ἀπέρριπτε κατηγορηματικά. Στὶς ὁλοένα αὐξανόμενες πιέσεις, ὑπόσχεται τελικὰ ὁ Εὐθύμιος νὰ ἐπισκεφθεῖ τὰ ἀνάκτορα μετὰ τὸ πέρας τῶν σεπτῶν καὶ ἁγίων ἑορτῶν τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, γεγονὸς ποὺ χαροποίησε ἰδιαιτέρως τὸν αὐτοκράτορα. Ὡς ἔνδειξη εὐαρέσκειας ὁ Λέων ζήτησε νὰ μάθει τί θὰ ἦταν ὠφέλιμο καὶ πρακτικὸ γιὰ τὸ μοναστήρι, καθὼς καὶ τί θὰ ἐπιθυμοῦσε περισσότερο, ὥστε νὰ τοῦ τὸ προσφέρει. 24 Ὁ πραγματικὰ φιλεύσπλαγχνος πατέρας, διακρινόμενος γιὰ τὴν ποιμαντική του ἀγάπη καὶ ἀνιδιοτέλεια, ζήτησε ἀπὸ τὸν αὐτοκράτορα νὰ διοικεῖ μὲ δικαιοσύνη καὶ εὐσέβεια, νὰ κυβερνᾶ μὲ ἔλεος καὶ συμπάθεια, ἔχοντας πάντοτε στὸ νοῦ του ὅλα ἐκεῖνα τὰ θλιβερὰ ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὸν προστάτεψε ὁ Βασιλέας τῶν Βασιλέων. Ἐπίσης, τὸν διαβεβαίωσε ὅτι Ἐκεῖνος θὰ τὸν προστατεύει ἀκόμη περισσότερο, ἂν συνεχίσει νὰ ἐκπληρώνει τὶς ἐντολές Του καὶ λατρεύει τὴν ἀγαθότητά Του ὄχι μόνο μὲ λόγια ἀλλὰ καὶ μὲ ἔργα. 25 ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ, Βίος Κωνσταντίνου τοῦ ἐξ Ἰουδαίων, DELEHAYE, PEETERS, σ. 648DF. ΑΡΕΘΑ ΚΑΙ ΣΑΡΕΙΑΣ, Δημηγορία, WESTERINK, Scripta Minora II, σσ (JENKINS, LAOURDAS, MANGO, «Nine Orations», σ. 39 καὶ σχόλια σ. 17). Βλ. καὶ DVORNIK, The Photian schism, σσ ΑΝΩΝΥΜΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Βίος Εὐθυμίου 2, KARLIN HAYTER, σ , DE BOOR, σ ΑΝΩΝΥΜΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Βίος Εὐθυμίου 2, KARLIN HAYTER, σσ , DE BOOR, σσ «Ἐν δικαιοσύνῃ καὶ εὐσεβείᾳ μετ ἐλέους τε καὶ συμπαθείας διευθετεῖν σε καὶ διέπειν τὸ ὑπήκοον, καὶ κατὰ νοῦν ἀδιαλείπτως ἔχειν, ὅσων σοι θλιβερῶν ἐξήρπασεν ἡ τοῦ βασιλέως τῶν βασιλευόντων δεξιά. Καὶ ἔτι μᾶλλον προσθήσει τοῦ ρύεσθαι, εἴ γε καὶ σὺ τῶν αὐτοῦ ἐντολῶν πληρωτὴς φανείης, καὶ μὴ λόγοις μόνος, ἀλλὰ καὶ ἔργοις θεραπεύσεις τὴν αὐτοῦ ἀγαθότητα». Βλ. καὶ ΑΘΗΝΑΓΟΡΑ, «Ὁ θεσμὸς τῶν Συγκέλλων», σσ , ὅπου γίνεται λόγος γιὰ ἠθικὴ ἐπιβολὴ τοῦ Εὐθυμίου ἔναντι τοῦ εὐσεβῆ αὐτοκράτορα Λέοντα ΣΤ, ἀλλὰ καὶ γενικότερα τῶν συγκέλλων πρὸς ὑψηλὰ ἱστάμενα πρόσωπα. Πράγματι, μὲ βάση τὸ Βίο Ευθυμίου δὲν εἶναι λίγα τὰ σημεῖα, ὅπου ὁ Εὐθύμιος ἐπιβάλλεται ἠθικὰ τόσο στὸν αὐτοκράτορα, ὅσο καὶ σὲ ἄλλα πρόσωπα, τὰ ὁποῖα κατεῖχαν ὑψηλὴ θέση. Τό γεγονὸς αὐτὸ ἐκ πρώτης ὄψεως καὶ συγκρινόμενο μὲ τὶς σχέσεις ποὺ διέπουν τὴ σημερινὴ πολιτεία μὲ τὴν ἐκκλησία φαντάζει οὐτοπικό, ὡστόσο στὸ 10 ο αἰ. οἱ σχέσεις τῶν ἀνθρώπων, ποὺ ἀντιπροσώπευαν τοὺς δύο θεσμούς, ἦταν ἄρρηκτα δεμένες μεταξύ τους. 25

28 Βιογραφικὰ τοῦ Εὐθυμίου Α Κωνσταντινουπόλεως Ἀποτέλεσμα τῆς ἐπισκέψεως τοῦ αὐτοκράτορα στὸ μοναστήρι τῆς Πηγῆς, ἦταν οἱ συνεχῶς αὐξανόμενες ἐπισκέψεις στὸ μοναστήρι τοῦ Εὐθυμίου ἀπὸ ἀνθρώπους ποὺ εἶχαν ἀνάγκη τῆς βοήθειάς του, 26 πρᾶγμα ποὺ τὸν ἀπομάκρυνε ἀπὸ τὴν φίλη ἡσυχία 27 καὶ τὸν ὁδηγοῦσε στὴν ἐπιθυμία ἀναζήτησής της σὲ καταλληλότερα μέρη. Γιὰ τὸν Εὐθύμιο δὲν ὑπῆρχε πιὸ ἥσυχος τόπος ἀπὸ τὸ Ὄρος, 28 δηλ. τὸν Ὄλυμπο τῆς Βιθυνίας, 29 ὅπου ἀκολούθησε ἐκεῖ πολὺ νωρὶς τὸ μοναχικό του στάδιο: «Ὑπέλαβε δὲ τὰ πρῶτα μὲν ὁ Βιθυνὸς Ὄλυμπος, τῆς κατὰ θεὸν φιλοσοφίας τὸ κάλλιστον ἐνδιαίτημα μεθ ὃν τὸ πρὸς τῷ Ἀστακηνῷ ἱερὸν φροντιστήριον 26. Μεταξὺ αὐτῶν ποὺ προσέτρεχαν στὸν Εὐθύμιο ἦταν ὑπήκοοι, οἱ ὁποῖοι ἐξαναγκάζονταν ἀπὸ τὸν Ζαούτζη νὰ γίνουν μοναχοὶ ἢ νὰ ἐξοριστοῦν, ἀφοῦ προηγουμένως εἶχαν δεσμευθεῖ οἱ περιουσίες τους. Ἀνάμεσά τους ἦταν καὶ ὁ ἐκθρονισμένος πατρι άρχης Φώτιος, ὀπαδοί του κληρικοί, ἀλλὰ καὶ ὑψηλόβαθμοι κρατικοὶ ὑπάλληλοι. Ἡ ἐ πιρροὴ τοῦ Εὐθυμίου πρὸς τὸν αὐτοκράτορα ἦταν τόσο μεγάλη, ὥστε ὁ αὐτοκράτορας τοῦ ἐκπλήρωνε σχεδὸν ὅλα ὅσα ζητοῦσε, γεγονὸς ποὺ εἶχε ὡς συνέπεια τὴν ὁλοένα αὐξανόμενη ὀργὴ τοῦ Ζαούτζη, ἡ ὁποία τὸν ὁδήγησε στὸ φθόνο γιὰ τὸν Εὐθύμιο καὶ στὴν προσπάθεια ἀνατροπῆς ὅσων αὐτὸς ζητοῦσε. ΑΝΩΝΥΜΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Βίος Εὐθυμίου 2, KARLIN HAYTER, σσ , , 160 ὑποσ. 8, 4, DE BOOR, σσ , Βλ. καὶ ΑΛΕΞΑΚΗ, Γάμοι, σ. 37 ὑποσ. 18. Βέβαια πολλοὶ ἦταν καὶ αὐτοὶ ποὺ κατέφευγαν στὸ γέροντα προκειμένου νὰ τοὺς καθοδηγήσει καὶ νὰ τοὺς στηρίξει πνευματικά. 27. Ἡ ἀγάπη τοῦ Εὐθυμίου γιὰ τὴν ἡσυχία ἦταν μεγάλη «Εἴθιστο γὰρ τοῦτο πολλάκις ποιεῖν τῷ φιλησύχῳ πατρί, καὶ ἐπὶ τρισὶ καὶ τέτρασι μησίν, ἔστι δ ὅτε καὶ ὅλῳ ἑνιαυτῷ περιορίζων ἑαυτὸν ἐφ ἑνὶ κελλίῳ, τῆς θύρας ἀνεωγμένης οὔποτε ταύτης ἐξήει, ἀλλ ὃν συνέθετο ἀριθμὸν καρτερῶν διετέλει» ΑΝΩΝΥΜΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Βίος Εὐθυμίου 7, KARLIN HAYTER, σ , DE BOOR, σ Ἡ ἐκδότης τοῦ Βίου Εὐθυμίου, KARLIN HAYTER, στὴν πρώτη δημοσίευση τῆς μελέτης της «Vita S. Eythymii» στὸ περιοδικὸ Byz σ. 15, θεωροῦσε πὼς ὁ συγγραφέας τοῦ Βίου Εὐθυμίου μὲ τὴν λέξη Ὄρος ἐννοεῖ τὸ ὄρος Ἄθως. Μιὰ τέτοια ἄποψη δὲν εὐσταθεῖ καθὼς τὸ Ἅγιο Ὄρος τὴν περίοδο τοῦ 9 ου αἰ. δὲν εἶχε ἀκόμη ἐξελιχθεῖ σὲ σημαντικὸ μοναστικὸ κέντρο, βλ καὶ KAZDAN, хроника, σ. 89. Στὴν ἀναδημοσίευση, ὡστόσο, τῆς μελέτης της διορθώνει τὸ ἀτόπημά της, βλ. KARLIN HAYTER, Vita Euthymii, σ. 8, ὑποσ Σπουδαῖο μοναστικὸ κέντρο μὲ μακραίωνη καὶ πλούσια ἱστορία, ἐκτεινόμενο βορειοανατολικὰ τῆς Προύσας. Τὸ πρῶτο ἐκεῖ μοναστικὸ συγκρότημα χρονολογεῖται ἀπὸ τὸν 5 ο αἰ., μολονότι, ἀπὸ τοὺς πρώτους ἤδη αἰῶνες τοῦ χριστιανισμοῦ ἀπετέλεσε τόπο ἡσυχίας ἐρημιτῶν μοναχῶν. Μεταξὺ τοῦ 8 ου καὶ 10 ου αἰ. ἐξελίχθηκε σὲ πόλο ἕλξης ἀρκετῶν μοναχῶν ποὺ ἀποζητοῦσαν τὴν ἡσυχία τῶν ὀρέων καὶ τὴν ἐμπειρία τοῦ θείου φωτός. Σημαντική, μάλιστα, ὑπῆρξε ἡ δράση τῶν μοναχῶν του στὴν ἐπικράτηση τῶν εἰκόνων τὴν περίοδο τῆς εἰκονομαχίας. Βαθμηδόν, ἡ αἴγλη του περιορίσθηκε ἀπὸ ἕνα ἄλλο πολὺ σπουδαῖο μέχρι καὶ τὶς μέρες μας μοναστικὸ κέντρο, αὐτὸ τοῦ ὄρους Ἄθω. Ἐνδεικτικὰ βλ. R. JANIN, Les Églises, σσ A. M. TALBOT, «Olympos, Mount», ODB 3 (1991) B. MENTHON, Τὰ μοναστήρια καὶ οἱ ἅγιοι τοῦ Ὀλύμπου τῆς Βιθυνίας, [μτφρ. Νατ. Βασιλοπούλου], Θεσσαλονίκη: Ὀρθόδοξος Κυψέλη

29 Βιογραφικὰ τοῦ Εὐθυμίου Α Κωνσταντινουπόλεως κόλπῳ, ἀγῶσι κἀνταῦθα τοῖς ἐξ ἀρετῆς λαμπρυνόμενον». 30 Ἡ ἐκεῖ μετάβασή του σχεδιαζόταν νὰ γίνει κρυφά, προκειμένου νὰ προλάβει πιθανὲς ἀντιδράσεις τοῦ αὐτοκράτορα ποὺ θὰ ματαίωναν τὸ σχέδιό του, ἐνῶ θὰ τὸν ἀκολουθοῦσαν καὶ οἱ ἀδελφοὶ τῆς μονῆς ποὺ βρίσκονταν κάτω ἀπὸ τὴν πνευματική του καθοδήγηση. 31 Καθὼς οἱ σκέψεις του προσανατολίζονταν πρὸς τὴν ἡσυχία τοῦ Ὄ ρους, τὸν ἐπισκέφθηκε ὁ ἡγούμενος τῆς μονῆς Στουδίου 32 Ἀνατόλιος 33 ἱ κετεύοντάς τον νὰ ἐμποδίσει τὴν προγραμματισμένη μεταγωγὴ τοῦ Σανταβαρηνοῦ 34 ἀπὸ τὰ Εὐχάϊτα στὸ μοναστήρι του. Ὁ πάντα πρόθυμος νὰ 30. ΑΡΕΘΑ ΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ, Ἐπιτάφιος εἰς Εὐθύμιον, WESTERINK, Scripta Minora I, σσ Βλ. ΑΝΩΝΥΜΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Βίος Εὐθυμίου 2, KARLIN HAYTER, σ , DE BOOR, σ Ὑπῆρξε μιὰ ἀπὸ τὶς σημαντικότερες μονὲς τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Ἱδρύθηκε πρὶν ἀπὸ τὸ 454 καὶ ἦταν ἀφιερωμένη στὸν ἅγιο Ἰωάννη τὸν Βαπτιστή. Θεωρεῖται ἀπὸ τὸν 8 ο αἰ. καὶ ἔπειτα ἕνα ἀπὸ τὰ σημαντικότερα μοναστικὰ κέντρα τοῦ Βυζαντίου. Δυστυχῶς στὶς ἡμέρες μας σώζονται μόνο ἐρείπιά της, εὑρισκόμενα νοτιοδυτικὰ τῆς Κωνσταντινουπόλεως στὴν περιοχὴ τοῦ Ψαμαθία. Βλ. JANIN, La géographie ecclésiastique, σσ A. KAŽDAN, A. M. TALBOT, A. CUTLER, «Stoudios Monastery», ODB 3 (1991) JANIN, «Στουδίου, Μονή». 33. Ὑπῆρξε ἡγούμενος τῆς μονῆς Στουδίου ἀπὸ τὸ 896 καὶ πιθανότατα μέχρι τὰ τέλη τοῦ 9 ου αἰ., καθὼς τὸ 901 ἡγούμενος αὐτῆς ἦταν ὁ Ἀρκάδιος. Τὸ 916 ὁ ἡγούμενος τῆς μονῆς Στουδίου ὀνομάζεται, ἐπίσης, Ἀνατόλιος, γεγονὸς ποὺ ὁδήγησε τὸν GRUMEL, «Chronologie», σσ , στὸ συμπέρασμα ὅτι πρόκειται γιὰ τὸ ἴδιο πρόσωπο, τὸ ὁποῖο ἀ κολούθησε στὴν ἐξορία τὸν Εὐθύμιο (897), μιὰ ἄποψη ποὺ δὲν μπορεῖ πλήρως νὰ τεκμηριωθεῖ. Ἐνδεικτικὰ βλ. KARLIN HAYTER, Vita Euthymii, σ. 160 ὑποσ. 8,7. KAŽDAN, хроника, σ. 89. Σ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, «Ἀνατόλιος. Ὁ Στουδίτης», ΘΗΕ 2 (1963) στ H. GREGOIRE, «La vie de Saint Blaise d Amorium», Byz 5 ( ) Ὁ Θεόδωρος Σανταβαρηνὸς καταγόταν ἀπὸ τὸ χωριὸ Σαντάβαρις τῆς Φρυγίας, ἀπὸ ὅπου πῆρε καὶ τὸ ὄνομά του. Σὲ μικρὴ ἡλικία καὶ παρὰ τὴ θέλησή του ἐκάρη μοναχὸς στὴ μονὴ Στουδίου, τῆς ὁποίας ὑπῆρξε ἡγούμενος γιὰ μικρὸ χρονικὸ διάστημα κατὰ τὴν πρώτη πατριαρχία τοῦ Φωτίου ( ). Κατὰ τὴν δεύτερη, μάλιστα, πατριαρχία τοῦ Φωτίου ( ) ὑπῆρξε ἐπίσκοπος Εὐχαΐτων. Στὶς πηγὲς φέρεται ὡς ὑπεύθυνος γιὰ τὴν τριετὴ φυλάκιση τοῦ Λέοντα ΣΤ (Αὔγουστος 883 Ἰούλιος 886) καὶ κατηγορεῖται ὡς μάγος (ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΡΦΥΡΟΓΕΝΝΗΤΟΥ, Βίος Βασιλείου 100, BEKKER, σσ Α ΓΝΩΣΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ, Βίος Θεοφανοῦς 16 19, KURZ, σσ ΑΓΝΩΣΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ, Βίος Κωνσταντίνου τοῦ ἐξ Ἰουδαίων, DELEHAYE, PEETERS, σ. 648DE. ΑΡΕΘΑ ΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ, Δημηγορία, WESTERINK, Scripta Minora II, σσ (JENKINS, LAOURDAS, MANGO, «Nine Orations», σ. 39 καὶ σχόλια σ. 17). Βλ. καὶ DVORNIK, The Photian schism, σ Πρβλ. (ΨΕΥΔΟ)ΣΥΜΕΩΝ, Χρονογραφία, BEKKER, σσ ). Χαρακτηριστικὰ τῆς σκοτεινῆς καὶ αἰνιγματικῆς προσωπικότητας τοῦ Σανταβαρηνοῦ εἶναι τὰ τελευταῖα πρὶν τὸ θάνατο λόγια τοῦ Βασιλείου Α Μακεδόνα πρὸς τοὺς υἱούς του καὶ τὸν Ζαούτζη «Αἴ, αἴ, ὁ ἐπαοιδίαις καὶ μαγγανείαις τερατοποιὸς Σανταβαρηνὸς τοῦ Θεοῦ με μακρύνας καὶ ἀπατηλοῖς καὶ ψευδέσι λόγοις ἐξαπατήσας καὶ ἀλλότριον τῆς δικαίας γνώμης ποιήσας, εἰ μὴ κύριος ἐβοήθησέ μοι, παρὰ μικρὸν εἰς τὴν ἴσην αὐτοῦ κατάκρισιν ἐπεσπάσατο» (ΑΝΩΝΥΜΟΥ 27