Διιεληθή εζνγξαθία

Transcript

1 ΔΜΗΝΑΡΗΟ ΛΟΓΟΣΔΥΝΗΑ Διιεληθή εζνγξαθία Δηζαγσγή Ζ πεδνγξαθία Ζ γέλλεζε ηνπ ζύγρξνλνπ ειιεληθνύ κπζηζηνξήκαηνο 1. Κνηλσληθή θαη πνιηηηθή θαηάζηαζε (Μεγάιε Ηδέα) 2. Ζ Μεγάιε Ηδέα θαη ν ρψξνο ηνπ πνιηηηζκνχ - Α. Ρ. Ραγθαβήο Π. Καιιηγάο α. Σν ινγνηερληθφ έξγν ηνπ Α.Ρ.Ραγθαβή (δπηηθέο επηδξάζεηο Μεγάιε.Ηδέα) β. Παχινο Καιιηγάο, έλαο λνκνκαζήο ινγνηέρλεο 3. Αξζξνγξαθία α. «Ο Απζέληεο ηνπ Μσξέσο» έλα κεζαησληθφ κπζηζηφξεκα; ηνπ Ζ. Tonnet Βηβιηνγξαθία: Μ. Βίηηη: Ηδενινγηθή ιεηηνπξγία ηεο ειιεληθήο εζνγξαθίαο, Αζήλα 1991, ζει.15-36, Κ. ηεξγηόπνπινπ: Ζ λενειιεληθή αθεγεκαηηθή πεδνγξαθία, Ησάλληλα 1977, ζει Γ. Σδηόβαο: Κνζκνπνιίηεο θαη απνζπλάγσγνη, Αζήλα 2003, ζει Βηβιηνγξαθία ηνπ άξζξνπ: «Ο Απζέληεο ηνπ Μσξέσο» έλα κεζαησληθφ κπζηζηφξεκα; ηνπ Ζ. Tonnet Καζηξηλάθε, Αγγέια : «Ο Ραγθαβήο θαη ν "Απζέληεο": έλαο επσθειήο γάκνο ζηελ Διιάδα ηνπ 1850», Σα ηζηνξηθά Historica, 33, ζει , (2000) Καγηαιήο Σάθεο: «Παηξηδνγλσζία, μελνηξνπία θαη ηζηνξία. Καιιηγάο θαη Ραγθαβήο», ζηνλ ηφκν Απφ ηνλ Λέαλδξν ζηνλ Λνπθή Λάξα. Μειέηεο γηα ηελ πεδνγξαθία ηεο πεξηφδνπ , Ζξάθιεην, Παλεπηζηεκηαθέο Δθδφζεηο Κξήηεο, ζει , ηδηαίηεξα ζηηο ζει , (1997) Μπισλά, Θενδώξα θαη Πηεξήο Μηράιεο: (1981), «Α. Ρ. Ραγθαβήο - Walter Scott: επηδξάζεηο ηνπ Ivanhoe ζηνλ Απζέληε ηνπ Μνξέσο», Σα εθαηφλ πελήληα ρξφληα ηνπ ειιεληθνχ ξνκαληηζκνχ [θαη ν ξνκαληηζκφο ζηνλ 19ν αηψλα], Νέα Δζηία, Υξηζηνχγελλα 1981, ζει , (1981) Νηελίζε, νθία: «To ειιεληθό ηζηνξηθό κπζηζηόξεκα θαη ν Sir Walter Scott ( )», εθδ. Καζηαληψηε, (1994) Ρίδνο Ραγθαβήο, Αιέμαλδξνο: «Ο Απζέληεο ηνπ Μσξέσο», Αζήλα, θηινινγηθή επηκέιεηα Απφζηνινο αρίλεο, Νενειιεληθή Βηβιηνζήθε, Ίδξπκα Κψζηα θαη Διέλε Οπξάλε, (1989) αρίλεο Απόζηνινο: «Σν λενειιεληθό κπζηζηόξεκα», Αζήλα. Vitti, Mario: «Ηζηνξία ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο» (1987), Αζήλα, Δθδφζεηο Οδπζζέαο, (1987) Υαηδνπνύινπ Λίηζα: «Αιέμαλδξνο Ρίδνο Ραγθαβήο. Μαξηπξία ιόγνπ», Αζήλα, Διιεληθά γξάκκαηα, 479 ζει., (1999)

2 εκηλάξην ηεο ινγνηερλίαο Διιεληθή εζνγξαθία Δηζαγσγή Ζ πεδνγξαθία Ζ ειιεληθή πεδνγξαθία απφ ηελ επνρή ηεο αλαγλψξηζεο ηεο Διιάδαο σο αλεμάξηεηνπ θξάηνπο (1830) κέρξη θαη ην 1880 θαιιηεξγήζεθε θπξίσο ζηελ Αζήλα αιιά θαη ζε άιια πλεπκαηηθά θέληξα φπσο ε χξνο θαη ε Κσλζηαληηλνχπνιε. Έπαςε, σζηφζν, λα θαιιηεξγείηαη ζηα Δπηάλεζα (πιελ ειάρηζησλ εμαηξέζεσλ φπσο ηα έξγα: «Σα κπζηήξηα ηεο Κεθαιινληάο» ηνπ Λαζθαξάηνπ θαη ε «Απηνβηνγξαθία» ηεο Δ. Μνπηδάλ-Μαξηηλέγθνπ) φπνπ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο πξνεπαλαζηαηηθήο πεξηφδνπ είρε ηδηαίηεξε αλάπηπμε. Ζ ινγνηερληθή θίλεζε, είλαη γεγνλφο, πσο κεηαθέξεηαη κεηά ην πέξαο ηεο επαλάζηαζεο κε αξγνχο ξπζκνχο αιιά ζηαζεξά ζην ρψξν ηεο θπξίσο Διιάδαο. ην πξναλαθεξζέλ ρξνληθφ δηάζηεκα ( ) έρνπκε ηελ νινθιήξσζε κηαο απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο δηαδηθαζίεο, πνπ ζα κπνξνχζε λα εληνπηζζεί ζην ρψξν γεληθφηεξα ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο, απηή ηεο νξηζηηθήο δηακφξθσζεο ηνπ λενειιεληθνχ κπζηζηνξήκαηνο κέζα απφ ηελ ζπγγξαθή κηαο ζεηξάο έξγσλ πνπ έρνπλ λα παξνπζηάδνπλ πνηθηιία ηφζν ζηε κνξθή φζν θαη ζην πεξηερφκελν. Σα θπξίαξρα ζέκαηα είλαη πεξηπεηεηψδεηο εξσηηθέο ηζηνξίεο, ηζηνξηθά γεγνλφηα απφ ηελ Δπαλάζηαζε θαη παιηφηεξεο πεξηφδνπο ηεο ειιεληθήο ηζηνξίαο, κε εκθαλή θάπνηεο θνξέο ηε ζαηηξηθή θαη ηελ θξηηηθή δηάζεζε. Ζ γιψζζα απηψλ ησλ θεηκέλσλ είλαη ε θαζαξεχνπζα κε αξθεηέο δηαβαζκίζεηο απφ απινχζηεξεο κνξθέο έσο αθξαία αξραΐδνπζα γιψζζα, ελψ παξαηεξείηαη θάπνηεο θνξέο θαη πξνζπάζεηα απφδνζεο ηνπ πξνθνξηθνχ ιφγνπ θαη ησλ ηδησκαηηζκψλ. Σν πην δηάζεκν ζήκεξα έξγν ηεο πεξηφδνπ είλαη ε «Πάπηζζα Ησάλλα» ηνπ Ρνΐδε, άιια έξγα πνπ μερψξηζαλ είλαη ν «Απζέληεο ηνπ Μνξέσο» ηνπ Ραγθαβή, ν «Θάλνο Βιέθαο» ηνπ Παχινπ Καιιηγά, ε «ηξαηησηηθή Εσή ελ Διιάδη» ηνπ Υαξίιανπ Γεκφπνπινπ θαη ν «Λνπθήο Λάξαο» ηνπ Γ. Βηθέια, ελψ κπζηζηνξήκαηα πνπ ήηαλ δεκνθηιή ζηελ επνρή ηνπο, φπσο ε «Οξθαλή ηεο Χίνπ» θαη ε «Ζξσίο ηεο Διιεληθήο Δπαλαζηάζεσο» μεράζηεθαλ κεηά ην Ζ γέλλεζε ηνπ ζχγρξνλνπ ειιεληθνχ κπζηζηνξήκαηνο 1. Κνηλσληθή θαη πνιηηηθή θαηάζηαζε (Μεγάιε Ηδέα) ηα κέζα ηνπ 19 νπ αηψλα, κηα επνρή φπνπ ην ζχγρξνλν κπζηζηφξεκα βξίζθεηαη ζηελ αθεηεξία ηνπ, ζα κπνξνχζε λα εληνπίζεη θαλείο πνιιαπινχο παξάγνληεο λα ζπγθεθξηκελνπνηνχληαη ζηελ ηδηαίηεξε θαηά πεξίπησζε ζπγγξαθέα επηινγή αληηκεηψπηζεο ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο. Οη Ραγθαβήο θαη Καιιηγάο είλαη ρσξίο ακθηβνιία δχν πεξηπηψζεηο ζπγγξαθέσλ ησλ νπνίσλ ηελ δεκηνπξγηθή δπλακηθφηεηα θαη ηελ θχζε ηεο φιεο παξνπζίαο, εθφζνλ ζειήζνπκε λα

3 πξνζεγγίζνπκε, ζα πξέπεη λα ζηαζνχκε κε πξνζνρή ζηελ θνηλσληθή θαηάζηαζε κέζα ζηελ νπνία δξνπλ. ηελ Αζήλα, πνπ απφ κηα κηθξή θσκφπνιε πξνβηβάδεηαη ζε πξσηεχνπζα ηνπ λενζχζηαηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο απηφ ην δηάζηεκα, ζπλσζηίδεηαη κηα παλζπεξκία απφ Έιιελεο ηεο Γηαζπνξάο. Πνιινί είλαη απηνί πνπ έξρνληαη εδψ απφ παηξησηηζκφ, άιινη, σζηφζν, θηλνχληαη απφ δηαθνξεηηθά αίηηα. Σα πξνβιήκαηα ηνπ θξάηνπο, εθξεθηηθά, ρξνλίδνπλ άιπηα, είηε αλαθεξφκαζηε ζε δεηήκαηα δηνίθεζεο, είηε δηθαηνζχλεο θαη πξνπάλησλ απνθαηάζηαζεο ησλ αγσληζηψλ. Ο λεαξφο Βαπαξφο βαζηιηάο, ζσλαο, απνηπγράλνληαο λα επηβάιιεη έλα ζχζηεκα δηαθπβέξλεζεο απφιπηεο κνλαξρίαο, αλαγθάδεηαη λα δψζεη ζχληαγκα ζηνπο Έιιελεο ην Ζ θαηάζηαζε εληνχηνηο δελ θαιπηεξεχεη, ε αλεπάξθεηα ηνπ είλαη εκθαλήο, δελ κπνξεί λα αληηκεησπίζεη ηα πξνβιήκαηα εζσηεξηθήο αζθάιεηαο θαη λα πξνλνήζεη γηα ηελ νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή νξγάλσζε, πνπ απνηειεί γεληθφ αίηεκα. Ζ ιεζηεία απνθηά αλεζπρεηηθέο δηαζηάζεηο, ε δηαλνκή ησλ γαηψλ πνπ απαιινηξηψζεθαλ απφ ηνπο Σνχξθνπο ηζηθιηθάδεο απνηειεί έλα επείγνλ δήηεκα, πνπ ρξνλίδεη, ελψ ζπλερίδεηαη ε εθκεηάιιεπζε εηο βάξνο απηψλ πνπ, θαιιηεξγνχλ πξαγκαηηθά ηε γε. Ζ δηθαηνζχλε αλίθαλε λα αληαπνθξηζεί ζην ξφιν ηεο, παξακέλεη αλαπνηειεζκαηηθή. Βξηζθφκαζηε ζε κηα επνρή, φπνπ πξσηνδηαηππψλεηαη ε Μεγάιε Ηδέα απφ ηνλ Η. Κσιέηηε, ηελ νπνία ελζηεξλίδεηαη ν βαζηιηάο ζσλαο, ην πεξηερφκελν ηεο νπνίαο αθνξά ζηελ απειεπζέξσζε ησλ θαηνηθεκέλσλ απφ Έιιελεο πεξηνρψλ, νη νπνίεο βξίζθνληαη αθφκε θάησ απφ ηελ θπξηαξρία ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο. Ζ ηδενινγία απηή θαη ην πξφγξακκα πνπ πξφβαιιε, απνδείρηεθε απνηειεζκαηηθή γηα ηελ εζσηεξηθή πνιηηηθή, παγίδεπζε ηνλ ειιεληθφ ιαφ θαη εμσξάηζε ηηο αζρήκηεο ηεο επνρήο. Σειηθά ε Μεγάιε Ηδέα ιεηηνχξγεζε απνηειεζκαηηθά ζαλ αληηπεξηζπαζκφο κέζα ζηα ξεχκαηα ηεο θνηλήο γλψκεο ζην εζσηεξηθφ ηεο ρψξαο. 2. Ζ Μεγάιε Ηδέα θαη ν ρψξνο ηνπ πνιηηηζκνχ - Α. Ρ. Ραγθαβήο Π. Καιιηγάο Ζ ηδενινγία ηεο Μεγάιεο Ηδέαο κεηαθξάζηεθε ζηνλ πνιηηηζηηθφ ρψξν κε ηελ πξνζθφιιεζε ζε ζπληεξεηηθέο απφςεηο φζνλ αθνξά ηε ρξήζε ηεο γιψζζαο. ηα 1850 θαζηεξψζεθε έλα ινγνηερληθφ βξαβείν κε έπαζιν ην αμηνδήιεπην πνζφ ησλ ρηιίσλ δξαρκψλ, ζε φπνηνλ έγξαθε ζε αξραηνπξεπή ειιεληθή γιψζζα πνηήκαηα πςειψλ ζεκάησλ, ζηα νπνία θπζηθά ζα εμπκλνχληαλ ηα πνιηηηζηηθά ηδεψδε ηεο θπιήο. Ο δηαγσληζκφο απηφο αλαηέζεθε ζην Παλεπηζηήκην κε εηζεγεηή ηνλ Α.Ρ.Ραγθαβή θαη ζπληέιεζε αλακθίβνια ζην λα πεξηθξνλεζεί ε γιψζζα, πνπ κηινχζε ν ιαφο. Ζ ζχγρπζε ησλ αμηψλ ζηελ κηθξή, απνπληθηηθή αζελατθή θνηλσλία ηεο επνρήο είλαη δεδνκέλε θαη επηδξά ρσξίο ακθηβνιία ζηελ πεξηνξηζκέλε πλεπκαηηθή δξαζηεξηφηεηα απηψλ ησλ ρξφλσλ. Μέζα ζ απηφ ην θιίκα εληάζζεηαη ην πεδνγξαθηθφ έξγν ηνπ Ραγθαβή αιιά θαη ηνπ Καιιηγά. Πξφθεηηαη γηα δπν ινγίνπο πνπ θαηείραλ ζνβαξέο δηνηθεηηθέο ζέζεηο θαη πνπ νη ζπλνιηθέο αζρνιίεο ηνπο μεπεξλνχλ ηα ινγνηερληθά ηνπο ελδηαθέξνληα. Ο Α. Ρ. Ραγθαβήο αζρνιήζεθε πέξα απφ ηε ινγνηερλία κε ην ζέαηξν, ηελ αξραηνινγία, ηελ ηζηνξία θαη κε κεηαθξάζεηο, ν Καιιηγάο επίζεο, αλ θαη έγξαςε έλα κφλν κπζηζηφξεκα, αζρνιήζεθε κε κειέηεο πνπ αθνξνχλ ζην ρψξν ηεο ηζηνξίαο θαη ηνπ δηθαίνπ. α. Σν ινγνηερληθφ έξγν ηνπ Α.Ρ.Ραγθαβή (δπηηθέο επηδξάζεηο Μεγάιε.Ηδέα) Απφ ην ζπλνιηθφ έξγν ηνπ Ραγθαβή, κηαο ηδηαίηεξα πνιχπιεπξεο πξνζσπηθφηεηαο, ελδηαθέξνλ παξνπζηάδνπλ ηα κπζηζηνξήκαηα ηνπ, ν «πκβνιαηνγξάθνο» θαη «Ο Απζέληεο ηνπ Μσξένο», δεκνζηεχηεθαλ ην έλα κεηά ην άιιν ζηα πξψηα ηεχρε ηνπ 1850, ηνπ πεξηνδηθνχ «Παλδώξα». Δίλαη ηα ζεκαληηθφηεξα έξγα ηνπ απφ κηα

4 πιεζψξα έξγσλ, πνιιά απφ ηα νπνία είλαη αληηγξαθέο αληίζηνηρσλ αγγιηθψλ. Θαπκαζηήο ηνπ αγγιηθνχ κπζηζηνξήκαηνο απηή ηελ επνρή, πνπ θπξηαξρεί ζηε ινγνηερλία ηεο Γχζεο, ηδηνπνηείηαη ηελ αθεγεκαηηθή κέζνδν ηνπ W. Scott γηα λα δψζεη ζηελ Διιάδα ην πξψην ηζηνξηθφ κπζηζηφξεκα («Ο Απζέληεο ηνπ Μσξένο») ηνπνζεηεκέλν ζην κεζαίσλα. Γελ είλαη εχθνιν λα θαηαλνεζνχλ νη ιφγνη πνπ νδήγεζαλ ηνλ Ραγθαβή ζηελ ζπγγξαθή ή θαη αληηγξαθή ησλ κπζηζηνξεκάησλ ηνπ θαη απηφ γηαηί, αλ θαη αλαγλσξίδεη ζηελ πνηεηηθή ηέρλε κηα απνζηνιή πάλσ απφ πξαθηηθά ελδηαθέξνληα, νπζηαζηηθά ππήξμε νπαδφο ηεο αξρήο «ε ηέρλε γηα ηελ ηέρλε», κάιινλ ζηε κπζηζηνξηνγξαθία αλέζεηε έλα ηαπεηλφ θαζήθνλ, λα δηαζθεδάδεη δειαδή, δίρσο λα πξνβάιιεη ηελ εζηθή νχηε ηελ εληηκφηεηα ηνπ αλαγλψζηε. Παξφια απηά θάπνηα απφ ηα κπζηζηνξήκαηα ηνπ αθήλνπλ λα δηαθαλνχλ νξηζκέλεο απφ ηηο πξνζσπηθέο ηνπ πξνζέζεηο, φπσο ζην δηήγεκα «Γινπκηκάνπζ», φπνπ βιέπνπκε λα θξηηηθάξεηαη ε παηδηθή εξγαζία ζηελ Αγγιία. Γλσξίδνπκε γηα παξάδεηγκα, φηη ζηα πιαίζηα ηεο θνηλσληθήο δξάζεο ηνπ Ραγθαβή ππάξρεη ε απνθαζηζηηθή ηνπ βνήζεηα ζηελ ίδξπζε ηνπ Βξεθνθνκείνπ Αζελψλ. ηα δχν φκσο κπζηζηνξήκαηα ηνπ 1850 αγγίδνπκε θαηά ηξφπν πην άκεζν ηελ νπζία ηεο δσήο ηνπ δηαλνεηή Ραγθαβή ζηηο ζρέζεηο ηνπ κε ηνπο εμσηεξηθνχο εξεζηζκνχο. Ο Ηβαλφεο ηνπ Scott πξνζθέξεηαη ζαλ πξφηππν ηνπ «Απζέληε ηνπ Μσξένο», σζηφζν ν Ραγθαβήο δελ πεξηνξίδεηαη απιψο ζηελ αληηγξαθή ησλ ζρεκάησλ ηνπ ζθσηηθνχ ηζηνξηθνχ κπζηζηνξήκαηνο, ηδηνπνηείηαη θαηά ηξφπν δσηηθφ ηελ ζπλζεηηθή κέζνδν ηνπ έξγνπ. Δίκαζηε ζε κηα επνρή πνπ επαλεθηηκάηαη απφ ην ξνκαληηζκφ ην Βπδάληην, ελψ ε πξνπαγάλδα ππέξ ηεο Μεγάιεο Ηδέαο θπξηαξρεί, ν Ραγθαβήο πξνβάιιεη ην φλεηξν ηεο εζληθήο παληλφξζσζεο, ζηελ ππεξεζία ηνπ νπνίνπ βξίζθεηαη κε ηελ πνιηηηθή ηνπ ηδηφηεηα. Τπφ απηέο ηηο πξνυπνζέζεηο ε επηινγή ηνπ Ηβαλφε μεπεξλά ηελ κηκεηηθή πξφζεζε, ηε ιίγν πνιχ παζεηηθή, γηα λα γίλεη ελεξγφο δχλακε, βαζεηά ζπλεηδεηή πνιηηηθψλ ζπκθεξφλησλ θαη ηνπ επίζεκνπ πνιηηηθνχ πξνγξάκκαηνο. Ζ ππνδνκή, πνπ δαλείδεηαη απφ ηνλ Scott, βνεζά ζηελ αμηνπνίεζε ζε αλψηεξν βαζκφ ηνπ ηζηνξηθνχ πεξηερνκέλνπ, πνπ πξαγκαηεχεηαη ην κεζαησληθφ «Χξνληθό ηνπ Μνξένο». Σν ζπγθεθξηκέλν πνίεκα έρεη γξαθεί απφ έλαλ θξαγθφθηιν άγλσζην ινγνηέρλε, κε ηελ πξφζεζε λα δνμαζζεί ε λίθε ηνπ Γνδεθξίδνπ Βηιεαξδνπίλνπ, ν Ραγθαβήο αληηζηξέθεη ηελ νπηηθή γσλία ηνπ ζπγγξαθέα ηνπ ζε κίζνο γηα ηνπο θξάγθνπο ζηαπξνθφξνπο. ην έξγν δε ιείπνπλ δηαηππψζεηο, πνπ εθδειψλνπλ πην αλνηρηά ηηο γλψκεο, πνπ θπθινθνξνχλ ζην θπβεξλεηηθφ πεξηβάιινλ γχξσ ζηα ε κηα θξίζηκε εζληθά ζηηγκή ρξεζηκνπνηεί έλα δνθηκαζκέλν πξφηππν απηφ ηνπ Ηβαλφε, γηα λα δσληαλέςεη ην βπδαληηλφ παξειζφλ θαη λα ζπκίζεη ηελ αληίζηαζε θαηά ηνπ θξάγθνπ θαηαθηεηή. Πξνζθέξεη έλα κπζηζηφξεκα ζην αλαγλσζηηθφ ηνπ θνηλφ ζε ζχκπλνηα κε ηελ θπξηαξρνχζα Μεγάιε Ηδέα, παξακεξίδνληαο ηα θνηλσληθά πξνβιήκαηα ζηα νπνία ε θπβέξλεζε ηνπ ζσλα θσθεχεη. Με ηνλ «Απζέληε ηνπ Μνξέσο» δίλεη ην ινγνηερληθφ αληίζηνηρν, ζε κπζηζηνξηνγξαθηθά κέηξα ηεο Μεγάιεο Ηδέαο. Πνιχ αξγφηεξα ζηα 1871 νη «Κξεηηθνί γάκνη» ηνπ Εακπέιηνπ ζα πξνζπαζήζνπλ λα αληαπνθξηζνχλ ζε κηα παξφκνηα εζληθηζηηθή έθθιεζε, αιιά κε πεληρξά απνηειέζκαηα. Με εμαίξεζε ηνλ «Απζέληε ηνπ Μνξέσο» ν Ραγθαβήο πνηέ άιινηε δελ ρξεζηκνπνίεζε ηελ αθεγεκαηηθή ηνπ ηθαλφηεηα γηα ηελ εμππεξέηεζε ηεο εζληθηζηηθήο πνιηηηθήο, πην πνιχ έζηξεςε ηελ πξνζνρή ηνπ ζε ζέκαηα εμσηηθά, ζε ρψξνπο έμσ απφ ηα πξνβιήκαηα ηεο ειιεληθήο πξαγκαηηθφηεηαο. Δηδηθή πεξίπησζε ζην ζχλνιν ηνπ έξγνπ ηνπ παξακέλεη θαη ν «πκβνιαηνγξάθνο», φπνπ πξνβάιιεη ζχγρξνλα ζέκαηα, ην έξγν ζα κπνξνχζε λα θάλεη θάπνηνλ λα ζθεθηεί, πσο γξάθηεθε κε ξεαιηζηηθή πξφζεζε, θάηη ηέηνην σζηφζν δελ επζηαζεί. Ίζσο ην ειιεληθφ πεξηβάιινλ φπνπ εθηπιίζζεηαη ε ηζηνξία ηνπ λα δεκηνπξγεί κηα ηέηνηα εληχπσζε,

5 παξφια απηά ζπλαληνχκε θαη εδψ ην ίδην ζηηι γξαθήο κε ηα κπζηζηνξήκαηα ηνπ Ραγθαβή πνπ πξαγκαηεχνληαη εμσηηθά ζέκαηα. Ζ ππφζεζε ηνπ δηαδξακαηίδεηαη ζηελ Κεθαιινληά ζηα ρξφληα ηεο επαλάζηαζεο, φηαλ ην λεζί αλήθε ζηελ Αγγιία. Ο πξσηαγσληζηήο ηνπ έξγνπ είλαη ν Σάπαο, έλαο γέξνο ζπκβνιαηνγξάθνο, ν νπνίνο παξνπζηάδεηαη γεινηνγξαθηθά, λα ράλεη ην λνπ ηνπ κεηά ηελ θαηαζηξνθή πνπ έπαζε, εθπίπηνληαο ζηελ θαηάζηαζε ηνπ αιήηε. πλεξγφο ζηα ζρέδηα ηνπ αλήζηθνπ θφληε Γεξάζηκνπ, κε ηνλ νπνίνλ είλαη εξσηεπκέλε ε θφξε ηνπ, ηνλ βνεζά ζπγθαιχπηνληαο ηελ απφ κέξνπο ηνπ θφληε δνινθνλία ηνπ ζείνπ ηνπ, πξνθεηκέλνπ λα νηθεηνπνηεζεί ηελ πεξηνπζία ηνπ, ξίρλνληαο ην έγθιεκα ζηηο πιάηεο ηνπ αζψνπ γξακκαηέα ηνπ Ρνδίλε. Ο θφληεο ππνβιέπεη ηελ πεξηνπζία ηεο πην πινχζηαο θνπέιαο ηνπ λεζηνχ θαη πξνδίδεη ηελ θφξε ηνπ ζπκβνιαηνγξάθνπ, ε νπνία θαη απηνθηνλεί. Σειηθά ν παηέξαο ηεο ζα πάξεη εθδίθεζε ζθνηψλνληαο ηνλ θφληε, ελψ ζα απνθαιπθζεί ε αζσφηεηα ηνπ Ρνδίλε θαη ελ ηέιεη ζα ιάκςεη ε αιήζεηα. Αλ θαη ζην ζπγθεθξηκέλν έξγν ε ρξήζε ησλ δηαιφγσλ ζηελ ηνπηθή δηάιεθην θαη ηνπ ζχγρξνλνπ ηεο επνρήο ζα κπνξνχζαλ λα ζηαζνχλ σο επηρεηξήκαηα ελφο ξεαιηζηηθνχ χθνπο απφ κέξνπο ηνπ Ραγθαβή, πνπ ζεσξνχληαλ απηφ ην δηάζηεκα «αξρεγέηεο ηνπ ειιεληθνύ δηεγήκαηνο», θάηη ηέηνην δελ αληαπνθξίλεηαη θαηά ην Μ. Vitti ζηελ πξαγκαηηθφηεηα. Δηδηθά αλ κηιήζνπκε κε φξνπο ηνπ ξεαιηζκνχ, φπσο δηακνξθψλνληαλ ηφηε ζηε Γχζε, δειαδή ζαλ αληηθεηκεληθή αλαπαξάζηαζε ηεο ζύγρξνλεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθόηεηαο, ζε αληίζεζε πξνο ην θαληαζηηθό θαη πξνο ηα εμαηξεηηθά ζπκβάληα. Ο Ραγθαβήο δελ είλαη έλαο ινγνηέρλεο κε πεξηνξηζκέλεο ηθαλφηεηεο, κηιά σζηφζν γηα έλα πεξηβάιινλ, πνπ θάζε άιιν παξά είλαη ειιεληθφ, ε ηαθηηθή ηνπ λα κε ζίγεη ζέκαηα νπζίαο, ηνπ πάεη θαιιίηεξα, λα θαηαιήγνπλ ηειηθά φιεο ηνπ νη πξνζπάζεηεο ζηε βξάβεπζε ηνπ θαινχ θαη ζηελ ηηκσξία ηνπ θαθνχ. Απνδηψρλεη κε απηφλ ηνλ ηξφπν θάζε αλεζπρία γηα ηελ θαηάζηαζε ηεο Διιάδαο απηή ηελ επνρή, πνπ ζα κπνξνχζε λα είλαη αιεζνθαλή, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα μεγειά ηνλ αλαγλψζηε, θξχβνληαο ηε ζέα πξνο κηα ηαξαγκέλε θαη αγρψδε θνηλσλία, βάδνληαο ζηελ πξνζνρή ηνπ αλαγλψζηε πξνθαιχκκαηα, πνπ ηνλ θαζεζπράδνπλ θαη ηνλ ηθαλνπνηνχλ. β. Παχινο Καιιηγάο, έλαο λνκνκαζήο ινγνηέρλεο Ο Καιιηγάο ππήξμε γηα ηελ επνρή ηνπ έλαο απφ ηνπο ηθαλφηεξνπο θαη γλσζηφηεξνπο λνκνκαζείο ηεο ρψξαο ράξε ζ απηή εμάιινπ ηεο ηδηφηεηα ηνπ δηεηέιεζε θαη ππνπξγφο Γηθαηνζχλεο ζηελ θπβέξλεζε Μαπξνθνξδάηνπ. Σν «Θάλν Βιέθα» ην κνλαδηθφ ηνπ κπζηζηφξεκα επέιεμε λα ην δεκνζηεχζεη ρσξίο ακθηβνιία κε ηδηαίηεξε πξνζνρή ζηα 1855, θαη κάιηζηα ζην πεξηνδηθφ «Παλδώξα», πνπ γηα πξψηε θνξά θηινμελεί ηέηνην θείκελν. Σν κπζηζηφξεκα ζίγνπξα αλάγεηαη πξηλ ην 1855 θαη ζα κπνξνχζε λα ζεσξεζεί, θαη ζαλ πξνζπάζεηα λα ζσζεί κέζα απφ ηελ πνιηηηθή ηδηφηεηα ηνπ ζπγγξαθέα ηνπ θάηη ζην ρψξν ηεο δηθαηνζχλεο, λα θαηαδεηρζεί ε έληνλε αληίζεζε ηνπ κε ηελ πνιηηηθή ηνπ ζσλα. Σν έξγν δελ ππάξρεη ακθηβνιία, πσο βξίζθεηαη ζε απφιπηε ζπλέπεηα κε ηελ πνιηηηθή θαη εζηθή ζηάζε ηνπ Καιιηγά, ζηελ νπνία παξέκεηλε πηζηφο θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηεο δσήο ηνπ. Ήηαλ αληίζεηνο κε ηελ Μεγάιε Ηδέα θαη δηαηχπσζε κηαλ αξρή, πνπ ζα κπνξνχζακε λα ηελ νλνκάζνπκε «ηνπ νξίνπ δεθηηθόηεηαο ηνπ ιανύ». χκθσλα κε ηηο απφςεηο ηνπ νη Έιιελεο ζα έπξεπε, παξφηη έγηλαλ αλεμάξηεηνη, πξψηα λα σξηκάζνπλ, γηα λα επσθειεζνχλ ηα αγαζά ηνπ πνιηηηζκνχ. Έβιεπε ρσξίο απηαπάηεο ηελ σκή πξαγκαηηθφηεηα, πνπ ίζρπε γηα ηε ρψξα, ε νπνία ζα έπξεπε λα εμπγηαλζεί θαη λα πξνζαξκνζηεί ζηαδηαθά ζηα δπηηθά ήζε. Μηα ηέηνηα ξεαιηζηηθή φξαζε γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο εζσηεξηθήο πνιηηηθήο θαηάζηαζεο, απζφξκεηα νδήγεζε ζε κηα ξεαιηζηηθή φξαζε ηεο ηέρλεο.

6 ην «Θάλν Βιέθα» ν Παχινο Καιιηγάο ζε αληηπαξάζεζε κε ηνλ Α. Ρ. Ραγθαβή θξαηάεη κηα ζηάζε εληειψο δηαθνξεηηθή απέλαληη ζην αλαγλσζηηθφ ηνπ θνηλφ πνπ απνξξέεη φπσο είλαη επφκελν απφ ηηο πνιηηηθέο ηνπ πεπνηζήζεηο θαη αξρέο. Γελ ζθνπεχεη θαζφινπ ζηελ εμαπάηεζε ηνπ αλαγλψζηε, αληίζεηα ηνλ ηνπνζεηεί κπξνζηά ζηα πξνβιήκαηα θαη θπζηθά ηνπ δειψλεη απξνθάιππηα, πσο δελ ππάξρεη δηθαηνζχλε ζηε ρψξα. Ζ θαηαγγειία ηνπ απηή γίλεηαη πην έληνλε, φηαλ αγγίδεη ζέκαηα, φπσο απηά ηεο ιεζηείαο. Ο Καιιηγάο αλαιχεη ην ζπγθεθξηκέλν θαηλφκελν θαη κάιηζηα απφ ηελ πην δπζάξεζηε πιεπξά ηνπ, ηεο ζπλεξγαζίαο ησλ ιεζηψλ θαη ηεο αλνρήο ηνπο απφ επίζεκνπο θχθινπο ηεο Αζήλαο. Σν αθήγεκα έρεη ζαλ ηίηιν ην φλνκα ηνπ πξσηαγσληζηή ηνπ θαη είλαη απιντθφ ζηε ζχλζεζε ηνπ, ρσξίδνληαο ηα πξφζσπα ζε θαινχο θαη θαθνχο. Ο Θάλνο, είλαη έλαο απιφο, ηίκηνο, αγξφηεο, ν αδειθφο ηνπ Σάζνο ιηπνηαθηεί θαη γίλεηαη ιεζηήο, έρνληαο ηελ αγάπε θαη ηνλ ζαπκαζκφ ηεο κεηέξαο ηνπ, παξαδίδεηαη, σζηφζν, θαη ακλεζηεχεηαη θάλνληαο ζηε ζπλέρεηα θαξηέξα ζηξαηησηηθνχ. Ο Θάλνο πξνθεηκέλνπ λα γιηηψζεη απφ ηα αληίπνηλα, πεξλάεη ζηε Θεζζαιία, φπνπ ρσξίο λα έρεη ακλεζηεπζεί δνπιεχεη ζηα θηήκαηα ηνπ κεγαινθηεκαηία Απθαληή, ηελ θφξε ηνπ νπνίνπ αγαπά. Ο Σάζνο ζηε ζπλέρεηα κε ηελ βνήζεηα ηζρπξψλ θίισλ ηνπ πξνζπαζεί λα ηδηνπνηεζεί ηα θηήκαηα φινπ ηνπ ρσξηνχ, κάιηζηα κπξνζηά ζηηο δηαπξαγκαηεχζεηο βάδεη ηνλ αλχπνπην αδειθφ ηνπ, ηνλ νπνίν ηειηθά ζθνηψλνπλ νη ρσξηάηεο, σο ππεχζπλν, φηαλ αληηιακβάλνληαη ηελ εηο βάξνο ηνπο απάηε. Ο Καιιηγάο ζην έξγν θαηαγγέιιεη ηελ άξρνπζα ηάμε, αιιά θαη ηελ δηπξνζσπία ησλ ηζρπξψλ ηεο επαξρίαο, ηε βξαδχηεηα ησλ δηθαζηεξίσλ, ην θνξνινγηθφ ζχζηεκα ηηο ειιείςεηο ηνπ λφκνπ ζε βάξνο ησλ αγξνηψλ, ηελ ακνξθσζηά ηνπ θιήξνπ. Σν έξγν απνπλέεη αγάπε γηα ηνπο απινχο αγξάκκαηνπο αλζξψπνπο, πνπ δελ κπνξνχλ λα αληηιεθζνχλ ηελ θαθία θαη ηε ζθιεξφηεηα ηνπ θφζκνπ. Σα γεγνλφηα εμάιινπ θαίλεηαη, φηη βαξαίλνπλ ζην έξγν θαη φρη ηα πξφζσπα, απηά είλαη πνπ θπξίσο απαζρνινχλ θαη ηνλ Καιιηγά. Ζ παξάιιειε πεξίπησζε δπν πνιηηηθψλ αλδξψλ, πνπ άθεζαλ ζηε ινγνηερληθή ηζηνξία ηεο ρψξαο, ηελ ίδηα επνρή, δεκηνπξγηθά ίρλε είλαη αξθεηά ζπάληα γηα ηα ειιεληθά δεδνκέλα, ζε κηα ζηηγκή θξίζηκε γηα ηε δηακφξθσζε ησλ πνιηηηθψλ θαη πλεπκαηηθψλ ξεπκάησλ ηεο ρψξαο, κηα θαη δφζεθαλ θαη ζηηο δπν πεξηπηψζεηο δηαθνξεηηθέο ιχζεηο. Σα έξγα απηά εμαηηίαο ηεο εμαηξεηηθφηεηαο ηνπο δελ ηα δηαδέρηεθαλ άιια. Ζ πεδνγξαθία δπζθνιεχεηαη λα αλαθαιχςεη ηε ξεαιηζηηθή κέζνδν ζηελ Διιάδα, ε κέζνδνο απηή απνθηά νληφηεηα, πνζνηηθά θαη πνηνηηθά, φρη πξηλ ην ζνη θαιιηεξγνχλ ην «ηζηνξηθό κπζηζηόξεκα», -εδψ ζα πξέπεη λα ηνληζζεί, πσο ζα πξέπεη λα δηεπξχλνπκε ηε ζεκαζία ηνπ φξνπ «ηζηνξηθό κπζηζηόξεκα», φηαλ κηιάκε γηα ηελ ειιεληθή πεξίπησζε- θαηαθεχγνπλ απηή ηελ επνρή ζε ππνθαηάζηαηα ηεο πξαγκαηηθήο ηζηνξίαο θαη κάιηζηα απηήο ηεο πξφζθαηεο επαλαζηαηηθήο πεξηφδνπ. Απηφ ην είδνο ηεο ινγνηερλίαο γελληέηαη ζηα κέζα ηνπ 19 νπ αηψλα, ζε θαηξνχο βαζηάο αληθαλνπνίεζεο, φζνη ζπγγξαθείο δε δηαζέηνπλ νχηε ηε δχλακε λα θνηηάμνπλ θαηάκαηα ηελ απνθαξδησηηθή θαηάζηαζε, νχηε είλαη εμνπιηζκέλνη γηα λα νηθνδνκήζνπλ κπζηζηνξήκαηα πξαγκαηηθά ηζηνξηθά, βξίζθνπλ θπζηθφ λα αλαηξέρνπλ ζην πξφζθαην παξειζφλ. Ζ επαλάζηαζε αληηπξνζσπεχεη γηα απηνχο κηα εκπεηξία γλεζηφηεηαο, κηα παξεγνξεηηθή θαη ελζαξξπληηθή αιήζεηα, κε ηελ νπνία κπνξνχλ ζε κηα επνρή, φπνπ είραλ παξαραξαρζεί ηα πάληα γχξσ απφ αξρέο θαη παηξνγνληθά ηδεψδε, λα θαηαπνιεκήζνπλ ηα θάζε άιιν παξά γλήζηα θαη αιεζηλά ρξφληα ηνπο. Απφ: Μ. Βίηηη: Ηδενινγηθή ιεηηνπξγία ηεο ειιεληθήο εζνγξαθίαο, Αζήλα 1991, ζει.15-36, Κ. ηεξγηφπνπινπ: Ζ λενειιεληθή αθεγεκαηηθή πεδνγξαθία, Ησάλληλα 1977, ζει θαη Γ. Σδηφβαο: Κνζκνπνιίηεο θαη απνζπλάγσγνη, Αζήλα 2003, ζει

7 Απζέληεο ηνπ Μσξέσο (1850) έλα κεζαησληθό ηζηνξηθό κπζηζηόξεκα; H. Tonnet Οη ηζηνξίεο ηνπ λενειιεληθνχ κπζηζηνξήκαηνο δίλνπλ κεγάιε ζεκαζία ζηνλ Απζέληε ηνπ Μσξέσο, έξγν ηνπ Αιέμαλδξνπ Ρίδνπ Ραγθαβή, ηφηε θαζεγεηή Αξραηνινγίαο ζην Παλεπηζηήκην Αζελψλ, πνπ δεκνζηεχηεθε ζηνλ πξψην ηφκν ηνπ πεξηνδηθνχ Παλδώξα απφ ηνλ Ηνχλην σο ην Ννέκβξην χκθσλα κε ηνλ Απφζηνιν αρίλε, ν Απζέληεο ηνπ Μσξέσο είλαη έλα ηζηνξηθφ κεζαησληθφ κπζηζηφξεκα πνπ κηκείηαη ηνλ Ηβαλφε ηνπ Οπψιηεξ θνη θαη είλαη ραξαθηεξηζηηθφ γηα φιε ηελ ειιεληθή κπζηζηνξεκαηηθή παξαγσγή απφ ην 1834 σο ην Όζν γηα ηνλ Mario Vitti, ζηελ Ηζηνξία ηνπ, επηδίδεηαη ζε κηα ηδενινγηθή εξκελεία ηνπ έξγνπ. Θεσξεί πσο ν Απζέληεο εμπκλεί ηηο πην έλδνμεο ώξεο ηεο λενειιεληθήο ηζηνξίαο θαη εληάζζεηαη ζηελ ηδενινγία ηεο Μεγάιεο Ηδέαο. απηή ηελ πξννπηηθή ζα έπξεπε λα βξνύκε εύθνια, αλάκεζα ζηνπο ραξαθηήξεο ηνπ βηβιίνπ, ηνπο θαιύηεξνπο εθπξνζώπνπο ηνπ ειιεληθνύ παηξησηηζκνύ. Δδώ όκσο ηα πξάγκαηα πεξηπιέθνληαη πνιύ. Από παηξησηηθή άπνςε, ε ζέζε ηνπ βηβιίνπ, αλ ππάξρεη, δελ είλαη θαζόινπ ζαθήο. Μπνξεί θαλείο λα ην θαηαιάβεη ζηελ αθόινπζε πεξίιεςε ηεο ππόζεζεο ηνπ. Μεηά ην 1204, ν Γάιινο ηππόηεο Γνδνθξείδνο Βηιιαξδνπΐλνο θαηέθηεζε ηελ Πεινπόλλεζν γηα ινγαξηαζκό ηνπ αξρεγνύ ηνπ, Γνπιηέικνπ ακπιίηε. Ο ακπιίηεο όκσο αλαγθάδεηαη λα γπξίζεη ζηε Γαιιία γηα λα δηαδερηεί ηνλ αδειθό ηνπ ζην ζξόλν. Αθήλεη πίζσ ηνπ ηνλ Γνδνθξείδν Βηιιαξδνπΐλν σο Σνπνηεξεηή ηνπ Μνξηά κε ηνπο εμήο όξνπο : αλ, σο ην ηέινο ηεο ρξνληάο, δελ έρεη επηζηξέςεη ν ακπιίηεο ζηελ Πεινπόλλεζν ή δελ έρεη ζηείιεη θάπνηνλ άιινλ ζηε ζέζε ηνπ, Απζέληεο ηνπ Μσξέσο ζα παξακείλεη ν Βηιιαξδνπΐλνο. ηε Γαιιία όκσο ν αληςηόο ηνπ ακπιίηε, ν Ρνβέξηνο, πείζεη ην ζείν ηνπ λα ηνπ δώζεη ην θένπδν ηνπ Μνξηά. Ο Βηιιαξδνπΐλνο ελεκεξώλεηαη γη απηό θαη, ράξε ζ έλαλ θαηάζθνπν ηνπ πνπ αθνινπζεί ηνλ Ρνβέξην, θαηαθέξλεη λα θαζπζηεξήζεη ην ηαμίδη ηνπ επίδνμνπ δηαδόρνπ ηνπ κε απνηέιεζκα ν Ρνβέξηνο λα θηάζεη εθπξόζεζκνο θαη λα ράζεη ηε ζέζε ηνπ Απζέληε. Απηή ε ηζηνξία, πνπ απνηειεί ηελ θπξηφηεξε ππφζεζε ηνπ βηβιίνπ, πξνέξρεηαη απφ κηα ειιεληθή εκπλεπζκέλε απφ ηνπο Γάιινπο ρξνλνγξαθία, ην Υξνληθφ ηνπ Μνξέσο. Γηα λα εμειιελίζεη ην ζέκα ηνπ, ν Ραγθαβήο πξνζέζεζε άιια ζηνηρεία ηζηνξηθήο πξνέιεπζεο αιιά κε κπζηζηνξεκαηηθή επεμεξγαζία. Απηά ηα ζηνηρεία ζπλδπάδνπλ ηνλ έξσηα κε ηελ πνιηηηθή. Ο Πεηξαιείθαο, ν πεζεξφο ηνπ Γεζπφηε ηεο Ζπείξνπ, βξίζθεηαη ζηελ απιή ηνπ Βηιιαξδνπΐλνπ κε ζθνπφ λα παληξέςεη ηελ εγγνλή ηνπ, ηε ραξηησκέλε Άλλα Κνκλελή, κε ην γην ηνπ Βηιιαξδνπΐλνπ. ηαλ ν Πεηξαιείθαο καζαίλεη πσο ν Μνξηάο ζα πεξηέιζεη ζηνλ Ρνβέξην ακπιίηε, αιιάδεη ηα ζρέδηά ηνπ, θαη πξνηείλεη ζην Ρνβέξην λα πάξεη γπλαίθα ηελ Αλλα. Δληνχηνηο Έιιελεο παηξηψηεο, κε αξρεγφ ηνλ Λένληα Υακάξεην, εηνηκάδνπλ κηα εμέγεξζε ηνπ ππφδνπινπ πιεζπζκνχ θαη δεηάλε απφ ηνλ Πεηξαιείθα ηελ ππνζηήξημε ηνπ Γεζπφηε ηεο Ζπείξνπ. Ο Βηιιαξδνπΐλνο ελεκεξψλεηαη γηα ηελ ειιεληθή εμέγεξζε θαη ηε ζπκκεηνρή ηνπ Πεηξαιείθα ζ απηήλ. Γηα λα ζπκθηιησζεί κε ην ληθεηή, ν Πεηξαιείθαο δε δηζηάδεη λα πξνδψζεη ηνλ Υακάξεην θαη ηνπο Έιιελεο επαλαζηάηεο, δίλνληαο ζηνλ Βηιιαξδνπΐλν ηνλ θαηάινγν ησλ ζπλσκνηψλ. Αιιά φια ηα ζρέδηα ηνπ παλνχξγνπ Πεηξαιείθα λαπαγνχλ. Ο γηνο ηνπ Βηιιαξδνπΐλνπ ζα παληξεπηεί ηελ θφξε ηνπ απηνθξάηνξα ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο. ζν γηα ηελ Άλλα Κνκλελή, ζα αλαθαιχςεη πσο ν ηππφηεο Γσιηηέξνο, πνπ εξσηνηξνπνχζε δηαθξηηηθά κ απηή, είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ν Γνπιηέικνο Νηε Λα Ρνο, ν θιεξνλφκνο ηνπ Γνπθάηνπ Αζελψλ θαη Θεβψλ θαη ζα ηνλ παληξεπηεί. Οη Έιιελεο ζπλσκφηεο ζπιιακβάλνληαη απφ ηνλ Βηιιαξδνπΐλν. Απηφο δείρλεη ηε

8 κεγαινςπρία ηνπ θαη ηνπο ζπγρσξεί, ελψ εθείλνη ηνλ αλαγλσξίδνπλ Απζέληε ηνπ Μσξέσο. Ο Υακάξεηνο φκσο δε δέρεηαη νχηε ηε ζπγρψξεζε νχηε ηελ μεληθή εμνπζία ηνπ Βηιιαξδνπΐλνπ θαη απηνθηνλεί. Όια απηά δελ θαίλνληαη λα επηθπξώλνπλ ηελ αλάιπζε ηνπ Βίηηη. Γελ κπνξνχκε λα ζεσξήζνπκε πσο κνλαδηθφο ήξσαο απηήο ηεο ηζηνξίαο είλαη ν Υακάξεηνο. Παξά ην εζηθφ κεγαιείν ηεο απηνθηνλίαο ηνπ, ζηελ πξννπηηθή ηεο ειιεληθήο αλεμαξηεζίαο, ε δξαζηεξηφηεηά ηνπ ήηαλε αξλεηηθή. Ζ πξνρεηξφηεηα ηεο εμέγεξζεο πνπ πξνθάιεζε θαη ε αθειήο εκπηζηνζχλε ηνπ ζηνλ χπνπιν Πεηξαιείθα νδεγνχλ ζηελ απνηπρία ηεο ζπλσκνζίαο θαη ην ηέινο ηεο ειιεληθήο αληίζηαζεο. Ο Απόζηνινο αρίλεο, εξρόκελνο ζε αληίζεζε κε ηηο ζέζεηο ηνπ Βίηηη, έρεη δίθην πνπ ζεκεηώλεη ηελ ζπλαηζζεκαηηθή αδπλακία ηνπ θαηαζιηπηηθνύ Υακάξεηνπ, αιιά ζα είρακε άδηθν αλ δίλακε ζηνλ Πεηξαιείθα ην ξόιν ηνπ ζεηηθνύ ήξσα. Βέβαηα ν Πεηξαιείθαο ρξεζηκνπνηεί, φηαλ κηιάεη κε ηνλ Υακάξεην, δηάθνξα παηξησηηθά επηρεηξήκαηα. Τπνζηεξίδεη πσο ζπκθέξεη ζηνπο Έιιελεο λα ζπκκαρήζνπλ κε ηνλ γάιιν απζέληε ηεο Πεινπφλλεζνπ γηα λα εμαζζελήζνπλ θαη αξγφηεξα λα θαηαζηξέςνπλ ηε ιαηηληθή απηνθξαηνξία ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο. ηελ πξννπηηθή ηνπ αρίλε, ν Πεηξαιείθαο είλαη έλαο ήξσαο «κε βξόκηθα ρέξηα», νπαδφο ηεο θαιήο ρξήζεο ηεο πξνδνζίαο. Αιιά κηα ηέηνηα επηρεηξεκαηνινγία δε ζπκθσλεί νχηε κε ηνλ ηίηιν ηνπ έξγνπ, Ο Απζέληεο ηνπ Μσξέσο, νχηε κε ηε ξνκαληηθή ηδενινγία ηεο επνρήο ηεο ζπγγξαθήο ηνπ. Γελ πξέπεη λα θάλνπκε αλαρξνληζκνχο θαη λα ζεσξήζνπκε πσο ν Απζέληεο ηνπ Μσξέσο πξναλαγγέιιεη ηα ζεαηξηθά έξγα ηνπ αξηξ. Μηα ηξίηε εξκελεία, πνπ ζα ραξαθηήξηδα σο «γελεηηθή», καο πξνηείλεηαη από ηε νθία Νηελίζε. Ζ ζπγγξαθέαο ππνζέηεη πσο νη ηδενινγηθέο αζπλέπεηεο, πνπ δηαπηζηψλεη θαλείο ζην έξγν, πξνέξρνληαη απφ ηνλ εηεξφθιηην ραξαθηήξα ησλ δπν πεγψλ ηνπ, δει. ην κεζαησληθφ Υξνληθφ θαη ην ξνκαληηθφ κπζηζηφξεκα ηνπ θνη. χκθσλα κε ηε Νηελίζε, ε ηζηνξία ηεο δηαδνρήο ηνπ ακπιίηε απφ ηνλ Βηιιαξδνπΐλν είλαη έλα ζέκα δεπηεξεχνλ («επηθαλεηαθό», φπσο ην ραξαθηεξίδεη), ελψ «βαζύηεξν ζέκα» ηνπ βηβιίνπ είλαη ε αληηπαξάζεζε ησλ Διιήλσλ κε ηνπο Γάιινπο. Αιιά ν Ραγθαβήο δελ πξαγκαηεχεηαη απνθιεηζηηθά θαη ηθαλνπνηεηηθά απηφ ην «βαζύηεξν ζέκα». Ζ Νηελίζε ηζρπξίδεηαη πσο ν Ραγθαβήο «δελ θαηνξζώλεη λα δώζεη ηελ αληηπαξάζεζε κεηαμύ Διιήλσλ θαη Φξάγθσλ ζηελ πξαγκαηηθή ηεο δηάζηαζε» (ζ. 218). Σν κνλαδηθφ κπζηζηφξεκα ηνπ Ραγθαβή είλαη ίζσο ην πην πνιχπινθν απφ ηα ειιεληθά κπζηζηνξήκαηα ηνπ 19νπ αη. Αληίζεηα κε ηνπο νκνηέρλνπο ηνπ, ν Ραγθαβήο δελ πξνηάζζεη πξφινγν ζην έξγν ηνπ. Καη νη ιίγεο ππνζεκεηψζεηο ηνπ θεηκέλνπ, δελ είλαη παξά ζχληνκεο ηζηνξηθέο παξαπνκπέο πνπ δε δηαθσηίδνπλ θαζφινπ ηηο πξνζέζεηο ηνπ ζπγγξαθέα. ην δεχηεξν ηφκν ησλ Απνκεκνλεπκάησλ ηνπ, φπνπ κηιάεη γηα ηα δηεγήκαηά ηνπ, δε δίλεη πην δηαθσηηζηηθέο εμεγήζεηο. Ο ίδηνο ν ζπγγξαθέαο ινηπφλ καο ζηεξεί ηα θιεηδηά ηνπ έξγνπ ηνπ. πνηεο θαη λα ήηαλ νη πεξηπέηεηεο ηεο γξαθήο ηνπ- αξρηθά ν Απζέληεο ηνπ Μσξέσο είλαη επηθπιιίδα -, ην έξγν πνπ δηαβάδνπκε ηψξα, παξνπζηάδεη κηα εηθφλα εληαία. ε κηα πξώηε θάζε, ζα πξνζπαζήζσ λα μερσξίζσ ηηο δηάθνξεο κεισδηθέο γξακκέο πνπ πξνζηίζεληαη ε κία πάλσ ζηελ άιιε γηα λα ζπλζέζνπλ απηή ηε κπζηζηνξεκαηηθή ζπκθσλία. Ύζηεξα ζα πξνηείλσ κηα εμήγεζε γηα ην γεληθό λόεκα ηνπ έξγνπ. Σν πξώην εξώηεκα πνπ ηίζεηαη αθνξά ηελ ππνηηζέκελε κίκεζε ηνπ Ηβαλόε ηνπ θνη. Βέβαηα, ζηελ ηξίηε έθδνζε ηνπ έξγνπ ηνπ, ν Ραγθαβήο δηεθδίθεζε ηελ θιεξνλνκία ηνπ θνη. Χζηφζν ε εμνλπρηζηηθή ζχγθξηζε ηνπ Απζέληε κε ηνλ Ηβαλφε, πνπ έγηλε, ην 1981, απφ ηε Θενδψξα Μπισλά θαη ηνλ Μηράιε Πηεξή, δελ έδσζε απνηειέζκαηα πνιχ πεηζηηθά. Οη δπν κειεηεηέο βξήθαλ νκνηφηεηεο ζε ιεπηνκέξεηεο, θπξίσο ζην 4ν θεθάιαην ηνπ Απζέληε, ζηε ζθελή ηεο θνληαξνκαρίαο. Αθφκα θαη φηαλ κηκείηαη κηα θξάζε ηνπ θνη, ν Ραγθαβήο ηε κεηαηξέπεη ζε θάηη δηαθνξεηηθφ φπνπ δηαθαίλεηαη,

9 αληί γηα ηελ αγάπε γηα ην γνηζηθφ Μεζαίσλα ηνπ θνηζέδνπ κπζηζηνξηνγξάθνπ, ε πξνηίκεζε γηα ηελ νκνξθηά ησλ αξραίσλ αγαικάησλ πνπ αλακέλεηαη απφ έλαλ θαζεγεηή αξραηνινγίαο. Ο θνη έγξαθε:«δίλαη πεξηηηό λα επηκείλνπκε ζ απηό. [ ] Σα νηθόζεκά ηνπο έρνπλ εμαθαληζηεί πξν πνιινύ από ηα ηείρε ησλ θάζηξσλ ηνπο θαη ηα ίδηα ηα θάζηξα ηνπο άθεζαλ ηε ζέζε ηνπο ζε εηνηκόξξνπα εξείπηα θαη ρνξηαξηαζκέλα πςώκαηα. [ ] ε ηη ζα ρξεζίκεπε ζηνλ αλαγλώζηε λα κάζεη ηα νλόκαηά ηνπο ή ηα εμαθαληζκέλα ζύκβνια ηεο πνιεκηθήο ηνπο δύλακεο.» απηφ ην ζρεηηθά απιφ θείκελν ν Ραγθαβήο έρεη πξνζζέζεη άιιε κηα δφζε ξνκαληηζκνχ κε ηελ παξαδνζηαθή θηινζνθηθή ζθέςε γηα ηα εξείπηα θαη επίζεο αξθεηά πνιεκηθέο παξαηεξήζεηο γηα ηελ παξνδηθφηεηα ηνπ θξάγθηθνπ πνιηηηζκνχ ζηελ Πεινπφλλεζν: «Παξαηηνύκεζα λα πεξηγξάςσκελ ηαο ιακπξάο παλνπιίαο θαη ηα πνηθίια εκβιήκαηα όισλ ησλ ηππνηώλ όζνη εηζήιζνλ κεηά ηνλ Γνδνθξείδνλ. Δηο ηελ πξόνδνλ ηεο δηεγήζεσο εκώλ ε νριεξά πεξηγξαθή νιίγνλ ζπκβάιιεηαη, θαη ηζηνξηθώο επίζεο δελ ελδηαθέξεη πνιύ ηελ Διιάδα. Γηόηη ήξμαλ κελ επ απηήο νη ηππόηαη, θαη ηελ εηαπείλσζαλ ππό ηελ ζπάζελ απηώλ, αιι ήιζνλ θαη απήιζνλ ρσξίο λ αθήζσζηλ ίρλε ηεο παξόδνπ απηώλ, θαη ην όλνκα θαη ε κλήκε ησλ απώιεην κεηά θξόηνπ ή νζάθηο ν νδνηπόξνο εηο απνθξήκλνπο άθξαο νξέσλ αλαθαιύπηεη ηα θξνύξηα απηώλ σο θσιεάο αεηώλ, ή κεηαμύ ζάκλσλ απαληά επί ιίζνπ γεγιπκκέλα ηα βαξνληθά νηθόζεκα απηώλ, ζηξέθεηαη απ απηώλ κεη αδηαθνξίαο, ζπεύδσλ πξνο ηα θπθιώπεηα ηείρε ησλ ελδόμσλ αηώλσλ θαη πξνο ηα ακίκεηα πξντόληα αζαλάησλ γιπθίδσλ.» Ζ αλάγλσζε ηνπ ππνινίπνπ βηβιίνπ δείρλεη φηη, φρη κφλν ν Ραγθαβήο απνκαθξχλεηαη αξθεηά γξήγνξα απφ ην χθνο ηνπ θνη θαη ηηο ηφζν γξαθηθέο ηνπ πεξηγξαθέο, αιιά επίζεο φηη δε ζπκκεξίδεηαη πάληα ηελ αλάιπζή ηνπ γηα ηελ θαζαξά ηερλνινγηθή αλσηεξφηεηα ησλ θαηαθηεηψλ θαη ηελ ππνηίκεζε ησλ ηππνηηθψλ ηδεσδψλ. Βέβαηα, βξίζθνπκε ζην ζηφκα ηνπ Υακάξεηνπ κηα ηέηνηα ππνηίκεζε ηνπ γαιιηθνχ ηππνηηζκνχ, αιιά φιν ην βηβιίν καο δείρλεη πσο ν Ραγθαβήο ν ίδηνο δελ ηε ζπκκεξίδεηαη. Αλ ε ζπκπαζεηηθή Άλλα Κνκλελή πξνηηκάεη απφ ηνλ απειπηζκέλν Έιιελα αληάξηε ηνλ ηππφηε Γσιηηέξν είλαη γηαηί ηε γνεηεχνπλ πην πνιχ νη εθιεπηπζκέλνη ηξφπνη ηεο γαιιηθήο ηππνζχλεο. Υσξίο λα είλαη αθξηβψο κηα κίκεζε ηνπ έξγνπ ηνπ θνη, ν Απζέληεο ηνπ Μσξέσο κπνξεί λα είλαη ηνπιάρηζηνλ έλα κεζαησληθφ κπζηζηφξεκα, φπσο π. ρ. ε Παλαγία ησλ Παξηζίσλ (1831) ηνπ Οπγθφ. Απηφ ζέηεη ην ζέκα ηεο πεηζηηθφηεηαο ηεο εηθφλαο ηνπ Μεζαίσλα ηνπ Ραγθαβή. Οχηε ν Οπγθφ νχηε ν Γνπκάο ήηαλ ηζηνξηθνί. κσο θαηάθεξαλ λα καο δψζνπλ κηα πνιχ παξαζηαηηθή εηθφλα ησλ ηζηνξηθψλ επνρψλ πνπ παξνπζίαδαλ ζηα βηβιία ηνπο. Γελ κπνξνχκε λα θαηαινγίζνπκε ζηνλ θαζεγεηή Ραγθαβή φηη αγλννχζε ηελ ηζηνξία ηεο Πεινπνλλήζνπ θαηά ηε θξαγθνθξαηία. Δίρε δηαβάζεη πξνζεθηηθά ην Υξνληθφ ηνπ Μνξέσο θαη ηηο Recherches ηνπ J. A. Buchon θαη ηηο άιιεο ηζηνξηθέο πεγέο ηηο νπνίεο αλαθέξεη ζηηο ζεκεηψζεηο ηνπ. Οχηε κπνξνχκε λα ηζρπξηζηνχκε φηη δελ ήμεξε ηνλ ηφπν ηεο δξάζεο. Δίρε θάλεη, ην 1848, κηα πεξηνδεία γηα λα εμεηάζεη ηα αξραηνινγηθά κλεκεία ηεο Πεινπνλλήζνπ θαη είρε γξάςεη, γηα ηε Γαιιηθή Αθαδεκία, έλα ππφκλεκα πάλσ ζ απηά. κσο πξέπεη λα νκνινγήζνπκε πσο, εθηφο απφ ην 4ν θεθάιαην, πνπ πξνέξρεηαη ελ κέξεη απφ ηνλ θνη, ε εηθφλα ηνπ Μεζαίσλα πνπ απνθνκίδνπκε απφ ην έξγν δελ είλαη πνιχ πεηζηηθή θαη γξαθηθή. Σα ζηνηρεία ηνπ έξγνπ πνπ παξαπέκπνπλ ζην κεζαησληθφ πνιηηηζκφ είλαη ηζηνξηθά, γεσγξαθηθά, εζνγξαθηθά θαη γισζζηθά. Ο Ραγθαβήο, σο γλψζηεο ηεο ηζηνξίαο, καο εμεγεί θαιά ηηο αληαγσληζηηθέο ζρέζεηο ησλ ηεζζάξσλ δπλάκεσλ ηεο επνρήο ζηνλ ειιεληθφ ρψξν, ηεο ιαηηληθήο απηνθξαηνξίαο ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο, ηνπ Γνπθάηνπ ησλ Αζελψλ, ηνπ ειιεληθνχ Γεζπνηάηνπ ηεο Ζπείξνπ θαη ηνπ Πξηγθηπάηνπ ηνπ Μνξέα. ζν γηα ηε γεσγξαθία, ν Ραγθαβήο ζεκεηψλεη φινπο ηνπο ζηαζκνχο ηεο πνξείαο ηνπ Ρνβέξηνπ ζηελ Πεξνπφλλεζν, ηνλ Άγην Εαραξία, ηελ Αλδξαβίδα, ην Νίθιη, ην Βιηδίξη θηι. Σνπνζεηεί ζην ράξηε κε αθξίβεηα φιεο απηέο ηηο θσκνπφιεηο αιιά δελ ηηο πεξηγξάθεη

10 θαζφινπ, κε απνηέιεζκα λα παξακέλνπλ γηα καο κφλν νλφκαηα. Σν ιηγόηεξν γλήζην ζηνηρείν ηεο αλαπαξάζηαζεο ηνπ Μεζαίσλα από ηνλ Ραγθαβή είλαη ην γισζζηθό. Ο Ραγθαβήο ρξεζηκνπνηεί κηα πεγή, ην Υξνληθφ ηνπ Μνξέσο, γξακκέλε ζηε κεζαησληθή δεκψδε γιψζζα, ελψ ε γιψζζα ηεο αθήγεζήο ηνπ, αθφκα θαη ζηνπο δηαιφγνπο, είλαη κηα αξθεηά δχζθακπηε θαζαξεχνπζα. παληφηαηα παξαζέηεη ιέμεηο ηεο κεζαησληθήο δεκψδνπο, φπσο ηζνχζηξα, ιίδηνο, θαηδηιηέξεο, πέξππξα ή θηβηηάλν. Αιιά ζεσξεί απαξαίηεηε ηε κεηάθξαζε ηνπο ζηελ θαζαξεχνπζα. Τπάξρεη θάηη πνπ, πην πνιύ από όζα είπακε κέρξη ηώξα, θαηαζηξέθεη ηε δεκηνπξγία κηαο πεηζηηθήο κεζαησληθήο αηκόζθαηξαο, είλαη ε ππεξβνιηθή αλαθνξά ζηνλ αξραίν πνιηηηζκό. Αληί λα καο κεηαθέξεη κε ηε θαληαζία ζηελ Πεινπφλλεζν ηνπ 13 νπ αηψλα., ν Ραγθαβήο αλαθέξεηαη ζπλέρεηα ζηελ θαηάζηαζε ησλ αξραίσλ κλεκείσλ ην 19 νπ αηψλα. Ηδνχ ραξαθηεξηζηηθέο θξάζεηο ηνπ : «εξείπηα κόλνλ ζώδνληαη ζήκεξνλ, εξείπηα κέρξη ηνύδε ζώδνληαη». Υσξίο λα ζπλεηδεηνπνηεί ηνλ αλαρξνληζκφ κηαο ηέηνηαο θαηάζηαζεο, ν ζπγγξαθέαο καο παξνπζηάδεη ηνλ Ρνβέξην ακπιίηε λα επηζθέπηεηαη ην λαφ ηνπ Απφιισλα ζηηο Βάζζεο, ζαλ λα ήηαλ έλαο ζεκεξηλφο Γάιινο ηνπξίζηαο. Χο πξνο ηα ήζε ηνπ Μεζαίσλα, ν Ραγθαβήο έθαλε πξνζπάζεηεο γηα λα θαηαιάβεη ηνπιάρηζηνλ ηνλ θψδηθα ηηκήο ηεο γαιιηθήο ηππνζχλεο. Σελ ελλνεί φκσο, κε πεξηνξηζηηθφ ηξφπν, σο ηε γεινία εζηκνηππία νξηζκέλσλ Γάιισλ αξηζηνθξαηψλ ηεο επνρήο ηνπ. Ο Ρνβέξηνο είλαη ν ραξαθηεξηζηηθφο εθπξφζσπνο ηεο θαθψο ελλννχκελεο γαιαηηθήο επγέλεηαο. Υάλεη ην ρξφλν ηνπ ζηηο ηηκεηηθέο ηειεηέο θαη ηηο επσρίεο, απνιακβάλεη κε απηαξέζθεηα ην ζεβαζκφ ησλ κειιφλησλ ππεθφσλ ηνπ, εξσηνηξνπεί κε ηελ Άλλα ρσξίο απνηέιεζκα, αληαιιάζζεη θνηλνηνπίεο κε ηνπο άξρνληεο θαη ηειηθά γπξίδεη άπξαθηνο ζηε Γαιιία. Παξεγνξεί ππεξήθαλα ηνλ εαπηφ ηνπ κ απηή ηε γεινία θνηλφηνπε θξάζε : «Ο ηππόηεο ηελ δόμαλ ηνπ θέξεη κεζ εαπηνύ». Βέβαηα ν Γνπιηέικνο ληε Λα Ρνο δίλεη κηα πην ζεηηθή εηθφλα ηνπ Γάιινπ ηππφηε. Αιιά ε εμεδεηεκέλε ζπκπεξηθνξά ηνπ καο ζπκίδεη πεξηζζφηεξν ηα ζεαηξηθά έξγα ηνπ Μαξηβψ παξά ηα κεζαησληθά κπζηζηνξήκαηα ηεο ηξνγγπιήο Σξαπέδεο. Μπνξνχκε λα ζπκπεξάλνπκε απ φια απηά πσο ν Απζέληεο ηνπ Μσξέσο δελ είλαη ηππηθφ κεζαησληθφ κπζηζηφξεκα. Γελ είλαη φκσο έξγν απνηπρεκέλν. Γηα λα θαηαιάβνπκε ηελ πξαγκαηηθή ηνπ θχζε, δελ πξέπεη λα ηνπνζεηήζνπκε ην έξγν ζηελ θαηεγνξία ηνπ ηζηνξηθνχ κπζηζηνξήκαηνο, αιιά ζ έλα είδνο κεηθηφ πνπ πεξηέρεη ζηνηρεία πνιηηηθά, εζηθά θαη εξσηηθά. έλα ηέηνην έξγν, κε αθνξκή κηα κεζαησληθή ηζηνξία, ν ζπγγξαθέαο θηινδνμεί λα παξνπζηάζεη δηάθνξεο ππνδεηγκαηηθέο αλζξώπηλεο ζπκπεξηθνξέο πνπ ηζρύνπλ γηα όιεο ηηο επνρέο. Καηά ηε γλώκε κνπ, πην πνιύ από ηνλ θνη, αιεζηλνί εκπλεπζηέο ηνπ Ραγθαβή είλαη εδώ νη κεγάινη δεκηνπξγνί ηεο κπαξόθ επνρήο, ν αίμπεξ θη ν Κνξέηγ (Corneille). Ο Απζέληεο ηνπ Μσξέσο είλαη, θπξίσο, πνιηηηθό κπζηζηόξεκα ηνπ νπνίνπ ε ζεκαηηθή κνηάδεη, από νξηζκέλεο απόςεηο, ζ εθείλε ηνπ Κίλλα ηνπ Κνξλέηγ. Ο Μεζαίσλαο ηνπ Ραγθαβή, όπσο ε ξσκατθή επνρή ηνπ Κνξλέηγ, είλαη κηα επνρή απόιπησλ αμηώλ ζηελ νπνία νη αλειέεηεο δνινπινθίεο ηεο πνιηηηθήο θαη νη παγίδεο ηνπ έξσηα δνθηκάδνπλ ηε δύλακε ησλ ραξαθηήξσλ. Οη πην έμππλνη θαη πνλεξνί έξρνληαη ζε ζύγθξνπζε κε ηνπο πην γελλαίνπο. Όζνη δελ είλαη ζην ύςνο απηήο ηεο εζηθήο αληηπαξάζεζεο απνδεηθλύνπλ πσο δελ είλαη ήξσεο αιιά κόλν θνηλνί άλζξσπνη. απηή ηελ πξννπηηθή, ην έξγν απνθηά, λνκίδσ, ην πξαγκαηηθό ηνπ λόεκα θαη δηθαηνινγεί ηνλ ηίηιν ηνπ. Σν ζέκα ηνπ είλαη απιφ. Πξφθεηηαη γηα κηα κεγάιε, θπξίσο εζηθή, πάιε γηα ην αμίσκα ηνπ Απζέληε ηνπ Μνξέα. Αληίπαινη είλαη ν Ρνβέξηνο ακπιίηεο, ν Λέσλ Υακάξεηνο θαη ν Βηιιαξδνπΐλνο. Ζ εμέιημε ηεο ηζηνξίαο δείρλεη ηε ζπλερή θάζνδν ηνπ Ρνβέξηνπ ακπιίηε ζηελ εζηθή θιίκαθα θαη ηελ παξάιιειε άλνδν ηνπ Βηιιαξδνπΐλνπ, ελψ ν Υακάξεηνο πξνρσξεί κνηξαία πξνο ην καξηχξηφ ηνπ. ηελ αξρή ηνπ κπζηζηνξήκαηνο,

11 ν Ρνβέξηνο εκθαλίδεηαη σο έλαο γελλαίνο ηππφηεο πνπ πάεη λα θαηαθηήζεη έλα θένπδo πνπ ηνπ έρεη δψζεη ν λφκηκνο ηδηνθηήηεο ηνπ. Αιιά απνδεηθλχεηαη ζηαδηαθά πσο είλαη έλαο αλφεηνο πνπ, ρσξίο λα ην θαηαιαβαίλεη, πέθηεη ζηηο παγίδεο ηνπ Βηιιαξδνπΐλνπ θαη ησλ ζπλεξγψλ ηνπ, ηνπ Ραηκφλδνπ, ηνπ Γφγε ηεο Βελεηίαο θαη ηνπ Γηνηθεηή ηεο Κέξθπξαο. ην ηέινο ηεο δηαδξνκήο ηνπ, δελ είλαη πηα παξά έλαο εξσηεπκέλνο ρσξίο αληαπφθξηζε θη έλαο απιφο πεξηεγεηήο ζην δηθφ ηνπ θένπδν ην νπνίν δελ ηφικεζε θαλ λα δηεθδηθήζεη. Αληίζεηα, ν Βηιιαξδνπΐλνο θαηλφηαλ ζηελ αξρή ηνπ βηβιίνπ λα είλαη κφλν έλαο άλζξσπνο πνλεξφο θαη πνιχ θηιφδνμνο. Με ηνλ θαηξφ, κεηακνξθψλεηαη κπξνζηά ζηα κάηηα καο ζ έλαλ ςχρξαηκν θη εμαηξεηηθά έμππλν αξρεγφ πνπ ειέγρεη φιε ηελ θαηάζηαζε ράξε ζηνπο θαηαζθφπνπο ηνπ. Ζ ηειεπηαία δνθηκαζία πνπ ζα ηνλ αλαδείμεη πξαγκαηηθά Απζέληε ηνπ Μνξέσο είλαη εθείλε ηεο εθδίθεζεο ή ηεο κεγαινςπρίαο. πγρσξψληαο ηνπο ερζξνχο ηνπ, ν πξσηαγσληζηήο παχεη λα είλαη έλαο θνηλφο θηιφδνμνο θαη γίλεηαη άμηνο ηεο αγάπεο ησλ ππεθφσλ ηνπ. ην ζεαηξηθφ έξγν ηνπ Κξνλέηγ, ν θηιφδνμνο Οθηάβηνο ζπγρσξεί ηνλ Κίλλα, πνπ ζπλσκνηνχζε ελαληίνλ ηνπ, θαη αμηψλεηαη λα γίλεη ν αλακθηζβήηεηνο πηα απηνθξάηνξαο Αχγνπζηνο. Έηζη θη εδψ ν Βηιιαξδνπΐλνο ζπγρσξεί ηνλ Υακάξεην. Ο Βηιιαξδνπίλνο δελ απνηπραίλεη παξά κφλν κπξνζηά ζε κηα εζηθή δχλακε αλψηεξε απφ ηε δηθή ηνπ, εθείλε ηνπ Υακάξεηνπ. Απηφο, κε ηελ απηνθηνλία ηνπ, μεθεχγεη απφ ηελ εμνπζία ηνπ ληθεηή. πσο ζην έξγν ηνπ Κνξλέηγ («Soyons amis, Cinna»), o Βηιιαξδνπΐλνο δηεθδηθεί θαη ηελ αγάπε ηνπ πξψελ ερζξνχ ηνπ. Ο Ραγθαβήο γξάθεη πσο «εμεηίκα θαη αγάπα ηα πξνηεξήκαηα» ηνπ Υακάξεηνπ. Αιιά ν Έιιελαο ηνπ αξλείηαη απηφ ηνλ ηειεπηαίν ζξίακβν. Ο Υακάξεηνο δελ κπνξνχζε λα γλσξίζεη παξφκνηα εζηθή εμέιημε. Απφ ηελ αξρή σο ην ηέινο, παξακέλεη έλαο ηππηθφο ξνκαληηθφο ήξσαο, εηιηθξηλήο, απφιπηνο, αθνζησκέλνο ζην έξγν ηνπ, αιιά αλίθαλνο λα πξνζαξκφδεηαη ζηελ πξαγκαηηθή θαηάζηαζε. Κάπνπ ιέεη, πεξίπνπ φπσο ν Δξλάλεο ηνπ Οπγθψ, «είκαη δύλακηο» («Je suis une force qui va»). Καηά ηε δηάξθεηα ηεο εζηθήο δηαδξνκήο ηνπ, πεξλά απφ δηαδνρηθέο απνγνεηεχζεηο, επεηδή ε πξαγκαηηθφηεηα δελ αληηζηνηρεί ζηηο δπν απφιπηεο αξρέο πνπ ιαηξεχεη, ηνλ έξσηα θαη ηελ παηξίδα. Αλαθαιχπηεη ηελ πξνδνζία ησλ Διιήλσλ πνιηηηθψλ ζαλ ηνλ Πεηξαιείθα, ηελ αθαηαλίθεηε γνεηεία ηεο γαιιηθήο ηππνζχλεο ζηηο επγελείο ειιεληθέο ςπρέο φπσο εθείλε ηεο Άλλαο Κνκλελήο θαη ηε δνπιηθή ππνηαγή ησλ ζπκπαηξησηψλ ηνπ ζηελ μεληθή θαηνρή. Απηή ε εζηθν-πνιηηηθή εξκελεία ηνπ έξγνπ δελ εμαληιεί ηνλ πινχην ηνπ. Ο Απζέληεο ηνπ Μσξέσο είλαη επίζεο έλα αληηθαηηθό θαη αηληγκαηηθό κπζηζηόξεκα. Ο ζπγγξαθέαο ηνπ είλαη έλαο επηδέμηνο Φαλαξηώηεο πνπ ζα γίλεη αξγόηεξα ππνπξγόο θαη πξεζβεπηήο. Μπνξνύκε λα ππνζέζνπκε όηη ηνπ άξεζαλ νη πνιύπινθεο θαηαζηάζεηο πνπ επηδέρνληαη πνιιέο εξκελείεο θαη δίλνπλ θαιύηεξα ηελ ζπλζεηόηεηα ηεο πξαγκαηηθόηεηαο. Πξάγκαηη νη αληηθάζεηο δε ιείπνπλ από ην έξγν απηό. Σν κπζηζηόξεκα, παξόηη ηνπνζεηείηαη από ην ζπγγξαθέα ηνπ ππό ηελ αηγίδα ηνπ θνη, δελ θαιιηεξγεί ηδηαίηεξα ην κεζαησληθό ηνπηθό ρξώκα. Ο Απζέληεο ηνπ Μσξέσο είλαη έλα κπζηζηόξεκα γξακκέλν από έλαλ ηζηνξηθό, όρη έλα ηζηνξηθό κπζηζηόξεκα. Άιιε αληίθαζε : απηό ην έξγν, πνπ ζεσξείηαη παηξησηηθό από ηνπο εηδηθνύο, δείρλεη θαζαξά ηελ εζηθή αλσηεξόηεηα ηνπ Γάιινπ θαηαθηεηή Βηιιαξδνπΐλνπ θαη ηηο αδπλακίεο ησλ Διιήλσλ αληαξηώλ, θαζώο θαη ηελ εζειεκέλε ππνηαγή ηεο πιεηνςεθίαο ηνπ ειιεληθνύ πιεζπζκνύ. Σέινο, ζ απηό ην έξγν ελόο κέιινληνο δηπισκάηε, ην ρεηξόηεξν ξόιν, δει. ην ξόιν ηνπ πξνδόηε, ηνλ έρεη έλαο Έιιελαο δηπισκάηεο, ν Πεηξαιείθαο. Αλ ζέινπκε λα μεπεξάζνπκε όιεο απηέο ηηο αληηθάζεηο, πξέπεη, λνκίδσ, λα εμεηάζνπκε κηα ηειεπηαία εξκελεία. Χο καζεηήο ηνπ αίθζπεξ θαη ηνπ Οπγθώ πνπ ήηαλ ηόηε (βι. ηνλ Πξόινγν ηεο Φξνζύλεο, 1837), ν Ραγθαβήο κπνξεί λα ήζειε λα γξάςεη έλα «οιηθό κσζηζηόρεκα» πνπ λα

12 δίλεη, πέξα από ηνπο πεξηνξηζκνύο ηεο θιαζηθήο ηέρλεο, ηηο αληηθάζεηο ηεο δσήο θαη λα πεξηέρεη ζπγρξόλσο ην θσκηθό ζηνηρείν (κε ηηο γεινίεο πεξηπέηεηεο ηνπ Ρνβέξηνπ ζηε Βελεηία θαη ηελ Πεινπόλλεζν), ην ζπγθηλεηηθό εηδύιιην ηνπ ηππόηε Γσιηηέξνπ κε ηελ Άλλα Κνκλελή (θαη ηνπ ππνηηζέκελνπ Γσιηηέξνπ κε ηελ Αγλή Κνπξηελαίε), ην ηξαγηθό ζηνηρείν κε ηα πάζε θαη ην ζάλαην ηνπ Υακάξεηνπ, θαη ηελ αλειέεηε πάιε ησλ πνιηηηθώλ γηα ηελ εμνπζία, κε ηηο παγίδεο, ηηο δνινπινθίεο, ηηο ζπλσκνζίεο θαη ηηο πξνδνζίεο (αληηπαξάζεζε ηνπ Βηιιαξδνπΐλνπ θαη ηνπ Πεηξαιείθα). πκπεξαίλνληαο ζα έιεγα πσο δελ πξέπεη λα πεξηνξίζνπκε ηε ζεκαζία ηνπ Απζέληε ηνπ Μσξέσο ζεσξώληαο ην κνλάρα ηζηνξηθό παηξησηηθό κπζηζηόξεκα θαηά ην πξόηππν ηνπ Ηβαλόε. Σν θπξηόηεξν ζέκα ηνπ έξγνπ είλαη κηα γεληθή ζθέςε πάλσ ζηελ πνιηηηθή εμνπζία θαη ηα εζηθά πξνηεξήκαηα πνπ είλαη απαξαίηεηα γηα ηελ επάμηα άζθεζε ηεο. Σν έξγν δε δείρλεη κόλν ηελ αληηπαξάζεζε ησλ Διιήλσλ κε ηνπο Φξάγθνπο. Πην γεληθά βιέπνπκε ζ απηό λα ζπγθξνύνληαη, ζην εζηθό θη όρη κόλν εζληθό επίπεδν, νη δπλαηνί θαη νη αδύλαηνη, νη εηιηθξηλείο παηξηώηεο θαη νη πνλεξνί πνιηηηθνί, απηνί πνπ ζα ήζειαλ λα γίλνπλ απζέληεο ηνπ Μνξηά θη απηνί πνπ αλαδεηθλύνληαη άμηνη απηνύ ηνπ αμηώκαηνο. ε κηα γσληά ηεο εηθόλαο, όπσο ζ έλα κπαξόθ ηληεξκέηδν ηνπ Υνξηάηζε, νη επαίζζεηνη αλαγλώζηεο αλαθαιύπηνπλ ηνπο ζπγθηλεηηθνύο έξσηεο ηεο Άλλαο Κνκλελήο θαη ηεο Αγλήο Κνπξηελαίε κε ηνπο ηδαληθνύο Γάιινπο ηππόηεο ηνπο. Βηβιηνγξαθία: Καζηξηλάθε, Αγγέια : «Ο Ραγθαβήο θαη ν "Απζέληεο": έλαο επσθειήο γάκνο ζηελ Διιάδα ηνπ 1850», Σα ηζηνξηθά Historica, 33, ζει , (2000) Καγηαιήο Σάθεο: «Παηξηδνγλσζία, μελνηξνπία θαη ηζηνξία. Καιιηγάο θαη Ραγθαβήο», ζηνλ ηφκν «Απφ ηνλ Λέαλδξν ζηνλ Λνπθή Λάξα». Μειέηεο γηα ηελ πεδνγξαθία ηεο πεξηφδνπ , Ζξάθιεην, Παλεπηζηεκηαθέο Δθδφζεηο Κξήηεο, ζει , ηδηαίηεξα ζηηο ζει , (1997) Μπισλά, Θενδώξα θαη Πηεξήο Μηράιεο: (1981), «Α. Ρ. Ραγθαβήο - Walter Scott: επηδξάζεηο ηνπ Ivanhoe ζηνλ Απζέληε ηνπ Μνξέσο», Σα εθαηφλ πελήληα ρξφληα ηνπ ειιεληθνχ ξνκαληηζκνχ [θαη ν ξνκαληηζκφο ζηνλ 19ν αηψλα], Νέα Δζηία, Υξηζηνχγελλα 1981, ζει , (1981) Νηελίζε, νθία: «To ειιεληθό ηζηνξηθό κπζηζηόξεκα θαη ν Sir Walter Scott ( )», εθδ. Καζηαληψηε, (1994) Ρίδνο Ραγθαβήο, Αιέμαλδξνο: «Ο Απζέληεο ηνπ Μσξέσο», Αζήλα, θηινινγηθή επηκέιεηα Απφζηνινο αρίλεο, Νενειιεληθή Βηβιηνζήθε, Ίδξπκα Κψζηα θαη Διέλε Οπξάλε, (1989) αρίλεο Απόζηνινο: «Σν λενειιεληθό κπζηζηόξεκα», Αζήλα. Vitti, Mario: «Ηζηνξία ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο» (1987), Αζήλα, Δθδφζεηο Οδπζζέαο, (1987) Υαηδνπνύινπ Λίηζα: «Αιέμαλδξνο Ρίδνο Ραγθαβήο. Μαξηπξία ιόγνπ», Αζήλα, Διιεληθά γξάκκαηα, 479 ζει., (1999)

13 Διιεληθή εζνγξαθία Δηζαγσγή Ζ πεδνγξαθία Δ. Ρνίδεο : Ζ Πάπηζζα Ησάλλα ην δηάζηεκα απφ ην 1830 κέρξη ην 1880 ε ξεαιηζηηθή αληηκεηψπηζε ηεο θνηλσλίαο ζηνλ αθεγεκαηηθφ ιφγν δελ έιεηςε εληειψο, έρνπκε θάπνηεο πξνζπάζεηεο, αλ θαη κεκνλσκέλεο θαη κε πεξηνξηζκέλε απήρεζε, νθείινπκε λα παξαδερζνχκε, ζην αλαγλσζηηθφ θνηλφ. Έλα απφ ηα θπξηφηεξα δείγκαηα ηνπ είδνπο είλαη «Ζ ζηξαηησηηθή δσή ελ Διιάδη», αλππφγξαθν έξγν, πνπ ηππψζεθε ζηε Βξατια ην 1870, αγλνεκέλν απφ ηνπο ζπγρξφλνπο ηνπ. ηνλ πξφινγν εμάιινπ ηεο «Πάπηζζαο Ησάλλαο», θαίλεηαη πσο ν Ρντδεο έρεη ηελ πξφζεζε λα αληηκεησπίζεη ξεαιηζηηθά ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ζε αληίζεζε κε ηελ κπζνκαλία ηνπ ξνκαληηζκνχ. Ο Δκκαλνπήι Ρνίδεο γελλήζεθε ζηε χξν ην 1836, έμη ρξνλψλ ε νηθνγέλεηα ηνπ εγθαηαζηάζεθε ζηελ Γέλνβα ηεο Ηηαιίαο, επηζηξέθεη ζηελ Διιάδα γηα ηηο γπκλαζηαθέο ηνπ ζπνπδέο θαη ην 1855 πεγαίλεη ζην Βεξνιίλν γηα λα ζπνπδάζεη θηινινγία. Γχξσ ζηα 1865 εγθαζίζηαηαη ζηελ Αζήλα, φπνπ ε νηθνλνκηθή ηνπ άλεζε ηνπ δίλεη ηε δπλαηφηεηα λα αζρνιείηαη απεξίζπαζηνο κε ηα ζπγγξαθηθά ηνπ ελδηαθέξνληα. Έρεη γίλεη ήδε γλσζηφο θπξίσο κε ην έξγν ηνπ Πάπηζζα Ησάλλα ιφγσ ηεο νξγήο ηεο εθθιεζίαο θαη ηνπ ζθαλδάινπ πνπ μέζπαζε κεηά ηε δεκνζίεπζε ηνπ. Αλάκεζα σζηφζν ζην 1873 θαη ην 1875 ράλεη ηελ πεξηνπζία ηνπ θαη αλαγθάδεηαη λα εξγαζζεί σο δεκνζηνγξάθνο. Δθδίδεη κάιηζηα θαη έλα δηθφ ηνπ θχιν ηνλ «Αζκνδαίν» κε αξθεηή επηηπρία, ελψ αζρνιείηαη πιένλ θαη κε ηελ πνιηηηθή σο νπαδφο ηνπ Υ. Σξηθνχπε. ηα 1880 δηνξίδεηαη δηεπζπληήο ηεο Δζληθήο Βηβιηνζήθεο, κηα ζέζε ζηελ νπνία παξέκεηλε κέρξη ην Σν έξγν ηνπ Ρνίδε είλαη θξηηηθφ θαη αθεγεκαηηθφ, εθηφο απφ ην παξακχζη ηνπ «Ζ κειηά» φιν ην άιιν έρεη γξαθεί ζηελ θαζαξεχνπζα. Παξάιιεια κε ηα βηβιία ηνπ θαη ηελ αξζξνγξαθία ηνπ έθαλε θαη πνιιέο κεηαθξάζεηο. Μεηά ην ζάλαην ηνπ έγηλε απφ ηηο εθδφζεηο Φέμε κηα πξψηε ζπγθεληξσηηθή έθδνζε ηνπ έξγνπ ηνπ ζε επηά ηφκνπο ρσξίο ηελ Πάπηζζα Ησάλλα. Σν αθεγεκαηηθφ έξγν ηνπ Ρνίδε πεξηνξίδεηαη ζηελ Πάπηζζα Ησάλλα θαη ζηα «Γηεγήκαηα», φζα έγξαςε θαη ηχπσζε ζε πεξηνδηθά θαη εθεκεξίδεο απφ ην 1891 σο ην Σα δηεγήκαηα απηά καδί κε θάπνηα κηθξφηεξα αθεγήκαηα 18 ή 19 ηνλ αξηζκφ παξνπζηάζηεθαλ γηα πξψηε θνξά ζηελ έθδνζε Φέμε ρσξίο λα κπνπλ ζηνλ ίδην ηφκν. ηνλ πξψην ηφκν ηεο ζεηξάο ππάξρνπλ έμε κφλν κε ηνλ ηίηιν «πξηαλά δηεγήκαηα», ελψ ηα ππφινηπα είλαη ζθνξπηζκέλα ζηνπο επφκελνπο ηφκνπο. Ζ Πάπηζζα Ησάλλα είλαη κπζηζηφξεκα κε ηζηνξηθή βάζε θαη νχηε αθξηβψο κπζηζηφξεκα, είλαη θάηη αλάκεζα ζε κπζηζηφξεκα θαη ρξνληθφ. Ο Μ. Vitti ηε ραξαθηεξίδεη «αληηκπζηζηόξεκα ηζηνξηθό» θαη ν ίδηνο ν Ρνίδεο ηελ νλνκάδεη «κεζαησληθή κειέηε». Καη ζα ήηαλ πεξηζζφηεξν κεζαησληθή κειέηε αλ ε γιαθπξφηεηα ηνπ χθνπο ηεο δελ εμνπδεηέξσλε ηα ππφινηπα ζηνηρεία. Ζ Πάπηζζα δελ είλαη έξγν θαληαζίαο νχηε ζηεξίδεηαη ζε βηψκαηα παξκέλα απφ ηε δσή ηνπ ζπγγξαθέα ή απφ ηε γχξσ πξαγκαηηθφηεηα αιιά νχηε θαη έρεη ζρέζε κε ηνλ ειιεληθφ ρψξν. Οιφθιεξν ην πιηθφ έρεη πξνθχςεη απφ έξεπλα ζπζηεκαηηθή θαη γξάθηεθε, φρη φπσο ζα γξάθνληαλ έλα ηζηνξηθφ κπζηζηφξεκα αιιά κηα κειέηε. Καη εδψ έγθεηηαη αθξηβψο θαη ε αμία ηνπ έξγνπ, ην φηη ν ζπγγξαθέαο ηνπ αλ θαη δνχιεςε επηζηεκνληθά ηειηθά θαηάθεξε λα καο δψζεη έλα έξγν ηέρλεο. Ο ίδηνο επηκέλεη φηη ηα πάληα ζηεξίδνληαη ζε καξηπξίεο ζπγρξφλσλ ζπγγξαθέσλ κε ηα γεγνλφηα, θξνληίδεη κάιηζηα

14 λα εθνδηάζεη ην θείκελν ηνπ κε έλα πιήζνο απφ παξαπνκπέο θαη ζεκεηψζεηο. ηνλ πξφινγν ηνπ έξγνπ είλαη αξθεηά δηεπθξηληζηηθφο φζνλ αθνξά ηηο πεγέο ηνπ θαη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν δνχιεςε θαη ρξεζηκνπνίεζε ηειηθά ην πιηθφ ηνπ, θπξίσο ρξεζηκνπνίεζε ηνλ Πχξξσλα θαη ηνλ Μνπξαηφξε. Έλα νπνηνδήπνηε παξφκνην έξγν ζα ιχγηδε θάησ απφ ην βάξνο ηέηνηαο ζπζηεκαηηθήο έξεπλαο, ζα γηλφηαλ ηζηνξηθφ ζχγγξακκα θαη φρη κπζηζηφξεκα. Ο Ρνίδεο θαηάθεξε λα αληηζηαζκίζεη φια απηά κε ηε δχλακε ηνπ χθνπο θαη ηεο ζάηηξαο εθκεηαιιεπφκελνο επξεκαηηθά ην παξάδνμν ηνπ ζέκαηνο θαη ηελ μέλε θαη άγλσζηε γηα ην ειιεληθφ θνηλφ πεξηνρή φπνπ εθηπιίρζεθε ε ηζηνξία ηνπ, θαζψο θαη ηα παξάμελα ζθαλδαιψδε ηεο θαινγεξηθήο δσήο θαηά ηελ πεξίνδν ηνπ δπηηθνχ κεζαίσλα, ξίρλνληαο φιν ην βάξνο ηεο ζπγγξαθηθήο ηνπ ηέρλεο ζηε κνξθή. Έηζη έδσζε έλα έξγν κνλαδηθφ γηα ηελ νμχηεηα ηνπ θαη ηελ πξσηνηππία ηνπ. Ζ ηδέα λα γξάςεη ηελ Πάπηζζα ηνπ ήξζε πνιχ αξγφηεξα, αιιά ε ηζηνξία ηεο, φπσο εμνκνινγείηαη ζηνλ πξφινγν ηεο, ηνπ είρε θάλεη δσεξή εληχπσζε απφ ηα παηδηθά ηνπ ρξφληα, φηαλ ηελ άθνπζε απφ έλαλ γέξν δεκνζηνγξάθν, φηαλ ήηαλ ζηελ Γέλνβα. Έηζη ρξφληα αξγφηεξα ζην Βεξνιίλν πιένλ εξεχλεζε ηηο βηβιηνζήθεο θαη κάδεςε φηη είρε γξαθεί κέζα ζε νθηψ αηψλεο, ζπλέρηζε λα ςάρλεη αξγφηεξα θαη ζηελ Δζληθή Βηβιηνζήθε γηα πιηθφ. Ζ ηζηνξία ηεο Πάπηζζαο εθηπιίζζεηαη ηνλ έλαην αηψλα. Πξφθεηηαη γηα ηελ ηζηνξία κηαο θνπέιαο, πνπ φηαλ έκεηλε νξθαλή κπήθε ζε κνλαζηήξη θη απφ θεη ληπκέλε θαιφγεξνο αθνινχζεζε έλαλ λεαξφ κνλαρφ ηνλ Φξνπκέληην. Έδεζε καδί ηνπ εθηά ρξφληα ζε έλα θειί, ζε κηα κνλή ησλ Βελεδηθηίλσλ, επεηδή φκσο ν έξσηαο ηνπο θηλδχλεπε λα γίλεη γλσζηφο θεχγνπλ απφ δσ θαη ηαμηδεχνπλ ζηελ Γεξκαλία, Διβεηία, Γαιιία θαη Αζήλα φπνπ ε Ησάλλα εγθαηαιείπεη ηνλ εξαζηή ηεο, έξρεηαη ζηε Ρψκε θαη θαηνξζψλεη ληπκέλε πάληα αλδξηθά λα θηάζεη κέρξη ην αμίσκα ηνπ Πάπα. αξάληα ρξνλψλ πηα χζηεξα απφ ηφζεο πεξηπέηεηεο δελ ελλνεί λα εξεκήζεη, ψζπνπ νη εξσηηθέο ηεο ζρέζεηο κε ηνλ λεαξφ Φιψξν θαηαιήγνπλ ζηελ εγθπκνζχλε θαη έθπιεθην κηα κέξα ην πιήζνο ζε κεγάιε ιηηαλεία βιέπεη ηη ζεβαζηφ Πάπα Ησάλλε ηνλ Ζ λα γελλά «εκηζαλέο βξέθνο» θαη λα πεζαίλεη κέζα ζηηο θξαπγέο ηνπ καηλφκελνπ φρινπ. «Γε θεύγεη πνιύ από ηελ πξόζεζε ηνπ» παξαηεξεί ν Κιέσλ Παξάζρνο, φηαλ νλνκάδεη ν ίδηνο ν Ρνίδεο ηελ Πάπηζζα «έλα είδνο δηεγεκαηηθήο εγθπθινπαίδεηαο ηνπ κέζνπ θαη θπξίσο ηνπ ελάηνπ αηώλνο». ηνλ πεξίεξγν απηφ πίλαθα πνπ ιέγεηαη Πάπηζζα Ησάλλα ε θεληξηθή κνξθή έρεη ζεκαζία καδί θαη φηη ηελ πιαηζηψλεη. Υσξίο ηελ Ησάλλα ην ηζηφξεκα ζα ήηαλ ζρεδφλ κηα κειέηε. Απηή ζα ρηππεηή θαη ελδηαθέξνπζα κνξθή δίλεη ελφηεηα πνηεηηθή ζην έξγν, ηνπ δίλεη κε ην μεηχιηγκα ησλ πεξηπεηεηψλ ηεο δσληάληα πιαζηηθή. Μα θαη φηη θηλεί γχξσ απφ ηελ εξσίδα ν ζπγγξαθέαο έρεη θαη γηα καο θαη γηα εθείλνλ φζνλ ελδηαθέξνλ θαη ε θεληξηθή ηνπ κνξθή. Γηαηί κε απηφ ην δσγξάθηζκα ηεο ζξεζθείαο ή θαιιίηεξα ηεο ζξεζθνιεςίαο ησλ εζψλ θαη ησλ εζίκσλ ζηνλ έλαην αηψλα πξαγκαηψλεη ν ζπγγξαθέαο ηνλ θχξην ζθνπφ ηνπ πνπ είλαη ε ζάηηξα. Πνιχ ζσζηά ν Κιέσλ Παξάζρνο επηζήκαλε δπν απφ ηνπο θχξηνπο ζηφρνπο ηνπ έξγνπ: α)ηελ αλαπαξάζηαζε ησλ εζψλ ηεο επνρήο θαη β) ηε ζάηηξα. Δληνχηνηο ε ζάηηξα απηή δελ αλαθέξεηαη κφλν ζηελ επνρή πνπ γξάθηεθε ην βηβιίν. Ο Ρνίδεο δελ ζαηηξίδεη κφλν ηα ήζε θαη ηηο ζπλήζεηεο ηνπ έλαηνπ αηψλα, ε ζάηηξα ηνπ είλαη ζάηηξα θαηά ηνπ θιήξνπ θαη ηεο ππνθξηζίαο. Έηζη ε ηζηνξία ηεο Ησάλλαο πέξα απφ ηελ πξσηνηππία θαη ην παξάδνμν ηνπ ζέκαηνο, πέξα απφ ηνλ πεηξαζκφ ηνπ Ρνίδε λα αθεγεζεί κηα ηζηνξία γηα λα ζθαλδαιίζεη, γίλεηαη αθνξκή ηφζν γηα κηα γεληθφηεξε φζν θαη κηα εηδηθφηεξε θνηλσληθή ζάηηξα θαζψο ν ζπγγξαθέαο έληερλα παξαιιειίδεη πφηε κε έκκεζνπο ηξφπνπο πφηε κε ηηο παξνκνηψζεηο ηνπ πεξηζηαηηθά εθείλνπ ηνπ θαηξνχ κε πεξηζηαηηθά ηεο ζχγρξνλεο ηνπ δσήο. Σν κηθξφ νμχ θαη θνθηεξφ βηβιίν ρσξίο ηε ζάηηξα δελ ζα είρε ηε ζεκαζία πνπ έρεη αλ ήηαλ έλα απιφ κεζαησληθφ κπζηζηφξεκα. Ζ Πάπηζζα απφ κηα άπνςε είλαη έλα

15 βηβιίν αλφζην, απφ ζειίδα ζε ζειίδα εμπθαίλεηαη ην ζθάλδαιν, φζν θη αλ απνθεχγνληαη νη ηνικεξέο ζθελέο θαη νη ιεπηνκέξεηεο ην έξγν δελ παχεη λα είλαη ζθαλδαιηζηηθφ. Απαιιαγκέλνο απφ ζπλαηζζεκαηηζκνχο θαη ξνκαληηθέο ςεπδαηζζήζεηο ν ζπγγξαθέαο βιέπεη ηνλ έξσηα απφ ηελ αηζζεζηαθή πιεπξά ηνπ. Υσξίο ελδνηαζκνχο θαη θνηλσληθέο πξνθαηαιήςεηο, ελψ ηαπηφρξνλα ζαηηξίδεη ηελ εθθιεζία, ηνλ θιήξν θαη νιφθιεξε ηελ θνηλσλία. Παξακέλεη, αθφκε θαη ζήκεξα, αμηνζαχκαζηε ε ππθλφηεηα ηνπ ιφγνπ θαη ηνπ χθνπο ηνπ ην αζηξαθηεξφ ηνπ πλεχκα, ε ακίκεηε ζάηηξα ηνπ θαη ην ρηνχκνξ ηνπ. Ίζσο, ην κφλν πνπ λα ελνριεί λα είλαη ε χπαξμε θακηά θνξά πνιιψλ παξνκνηψζεσλ, πξάγκα πνπ ηνλίδεη ην ηερλεηφ ζηνηρείν θαη ηελ εθδήηεζε ησλ εθθξαζηηθψλ κέζσλ. Απφ κηα άιιε, σζηφζν, πιεπξά ε παξνκνίσζε αλήθεη θαη απηή νξγαληθά ζηα ζηνηρεία ηνπ έξγνπ. Ζ παξνκνίσζε αλνίγεη έλα δεχηεξν πιάλν, έηζη ν ζπγγξαθέαο κπνξεί λα πεηαρηεί λα ζρνιηάζεη θάηη παξάιιειν, ρσξίο λα ηαξάδεη αξρηηεθηνληθά ηελ ηζνξξνπία ηεο αθήγεζεο, ζηελ πιεζψξα ησλ παξνκνηψζεσλ ζηεξίδεηαη κέρξη ελφο ζεκείνπ θη ε πνιπεδξηθφηεηα ηνπ βηβιίνπ. Αλ ε Πάπηζζα εθηπιίζζεηαη ζε ηζηνξηθφ έδαθνο θη είλαη αληιεκέλε νιφθιεξε απφ ηα βηβιία ηα δηεγήκαηα ηνπ Ρνίδε βγαίλνπλ απφ ηε δσληαλή πξαγκαηηθφηεηα θαη ηε δσή ησλ παηδηθψλ θαη ησλ εθεβηθψλ ηνπ ρξφλσλ. Ζ χξνο θαη ε Γέλνβα απνηεινχλ ηνπο ρψξνπο φπνπ εθηπιίζζνληαη νη ππνζέζεηο ηνπο. Γη απηφ θαη ε γιψζζα εδψ εκθαλίδεηαη πην απιή, πην θπζηθή θαζαξεχνπζα ζπγθεξαζκέλε κε ηχπνπο ηνπ πξνθνξηθνχ ιφγνπ, έηζη, ψζηε ε εθδήηεζε λα κελ πξνβάιιεη ηφζν δπλαηά, φπσο ζηελ Πάπηζζα. Σα δηεγήκαηα δελ πξέπεη εμάιινπ λα μερλά θαλείο φηη γξάθηεθαλ ηξηάληα ρξφληα κεηά ηελ Πάπηζζα, φηαλ ε γιψζζα είρε ήδε εμειηρζεί θαη ν ίδηνο ν ζπγγξαθέαο αηζζάλνληαλ ηελ αλάγθε λα είλαη θπζηθφηεξνο θαη ιηγφηεξν ηερλεηφο. Σα πην πνιιά απφ απηά δελ έρνπλ ηδηαίηεξε πινθή θαη κχζν, αξθεηά κνηάδνπλ κε ζθίηζα θαη ζηηγκηφηππα θαη κφλν ηέζζεξα πέληε παξνπζηάδνπλ θαλνληθή εμέιημε κε δέζε θνξχθσζε θαη ιχζε φπσο ε πεξίπησζε ηνπ «πξηαλνύ ζπδύγνπ», ην κεγαιχηεξν ζε έθηαζε απφ φια ηνπ ηα δηεγήκαηα. Σα πξφζσπα ηνπ δελ νινθιεξψλνληαη ζε αλζξψπηλνπο ραξαθηήξεο, πην ζπρλά απνκέλνπλ ζθηαγξαθίεο, σζηφζν, ράξε ζηελ νμχηαηε παξαηεξεηηθφηεηα ηνπ ν Ρνίδεο απνηππψλεη έληνλα ην εμσηεξηθφ ηνπο πεξίγξακκα κε δπν ηξεηο θξάζεηο. Υσξίο λα πξνρσξεί ζηελ ςπρνγξαθία θαη ηελ ςπρνινγηθή ηνπο αλαηνκία, θάλεη ςπρνινγηθέο παξαηεξήζεηο, καο δίλεη ςπρνινγηθά ζηηγκηφηππα. Πάλησο, νη ραξαθηήξεο ηνπ ζπάληα είλαη νινθιεξσκέλνη, νη ήξσεο ηνπ θαζψο καξηπξνχλ νξηζκέλνη ηίηινη είλαη ζπρλά δψα, έηζη, ν Κ. Παξάζρνο παξαηεξεί «πσο θαλέλα από ηα αλζξώπηλα πξόζσπα ηνπ δελ έρεη ηελ θαζαξόηεηα θαη ηελ έληαζε θαη πνηόηεηα ησλ αηζζεκάησλ πνπ έρνπλ ηα δώα». Λίγν σο πνιχ αθήλεη λα ελλνεζεί, πσο ηνπ ιείπνπλ ηα αλζξψπηλα αηζζήκαηα θαη γηα απηφ απνπζηάδεη ν άλζξσπνο απφ ην έξγν ηνπ. Ο Ρνίδεο εληνχηνηο δελ είλαη κηζάλζξσπνο, δελ ηνπ ιείπνπλ ηα αλζξψπηλα αηζζήκαηα, πεξηζζφηεξν ζαλ θπγάλζξσπνο θαη κνλήξεο ζα κπνξνχζε λα ραξαθηεξηζζεί. ζν θαη αλ αδηαθνξεί γηα ηνπο αλζξψπνπο, φζν θαη αλ ιείπνπλ νη αλζξψπηλνη ραξαθηήξεο απφ ην έξγν ηνπ, ηδίσο απφ ηα δηεγήκαηα ηνπ, δελ απνπζηάδνπλ εληειψο ηα αηζζήκαηα γηα ηνλ άλζξσπν, απνπζηάδεη απιά ν ζπλαηζζεκαηηζκφο θαη ε θαλεξή εθδήισζε ηνπο. Υαξαθηεξηζηηθφ δείγκα είλαη ην «Ξεζηνύπσκα» κηα ηέιεηα κηθξνγξαθία δηεγήκαηνο. Ο ζθεπηηθηζκφο εμάιινπ θαη ε θξηηηθή ηνπ δηάζεζε ηνλ νδεγνχλ θάπνηε λα δηαηππψλεη ηηο ζθέςεηο ηνπ κε ηξφπνπο ηνπ δνθηκίνπ, πξάγκα πνπ λνζεχεη ηνλ θαζαξά αθεγεκαηηθφ ραξαθηήξα κεξηθψλ αθεγεκάησλ. Σα κεηνλεθηήκαηα απηά ζην έξγν ηνπ δελ γίλνληαη πάληνηε αληηιεπηά, γηαηί αλαπιεξψλνληαη απφ ηε γιαθπξφηεηα ηνπ χθνπο, ηελ ηέρλε ηεο βξαρπινγίαο, ην ρηνχκνξ θαη ηε ζάηηξα. Με αθνληζκέλε ηελ αίζζεζε ηνπ πεξηηηνχ ζηελ έθθξαζε ν

16 ζπγγξαθέαο ησλ πξηαλψλ δηεγεκάησλ παξακέλεη ειιεληθφηεξνο ζηελ αηκφζθαηξα θαη ζηα ζέκαηα απφ φηη ζηελ Πάπηζζα Ησάλλα. Ο Ρνίδεο ήηαλ θαηά βάζνο θχζε θξηηηθή. ηη θάλεη ην έξγν ηνπ κνλαδηθφ είλαη ε θαπζηηθή ηνπ εηξσλεία, ε ππθλφηεηα ησλ θξαζηηθψλ επξεκάησλ θαη ην πξνζσπηθφ ηνπ χθνο. Γχζθνια βξίζθνπκε ζηα θείκελα ηνπ θξάζε θνηλή. πσο είπε ν λεφηεξνο ηνπ Κνλδπιάθεο πνπ ππήξμε πιαηχηεξνο θαη απζεληηθφηεξνο «αλήθεη ζηνπο νπζηαζηηθνχο θαη καδί ζηνπο δηαζθεδαζηηθνχο ζπγγξαθείο». Γελ είρε δεκηνπξγηθή θαληαζία ζπλζεηηθή παξά κφλνλ κνξθνπιαζηηθή. Απφδεημε φηη δελ άθεζε ζπγθξνηεκέλν αθεγεκαηηθφ έξγν θαη ζηε κεγαιχηεξε αθεγεκαηηθή ηνπ ζχλζεζε ηελ Πάπηζζα Ησάλλα ην πιηθφ ηνπ ην έρεη αληιήζεη απφ ηα βηβιία θαη ηελ έξεπλα πνπ δηεμήγαγε, θαηά ηνλ Παιακά «είλαη πξσηνηππόηεξνο από πνιινύο Βειιεξεθόληαο ηεο θαληαζίαο». Βηβιηνγξαθία: Κ. ηεξγηφπνπινπ: Ζ λενειιεληθή αθεγεκαηηθή πεδνγξαθία, Ησάλληλα 1977, ζει θαη Μ. Βίηηη: Ηζηνξία ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο, Αζήλα 1971, ζει Ζ ζηξαηησηηθή δσή ελ Διιάδη Αλακθίβνια ν Ρνίδεο ηάξαμε ηα λεξά ησλ αζηψλ, δελ πήγε, φκσο, παξαπέξα απφ ηε βεβήισζε ηνπ ηζηνξηθνχ κπζηζηνξήκαηνο, αληίζεηα ν ζπγγξαθέαο ηεο «ηξαηησηηθήο δσήο ελ Διιάδη» θαηνξζψλεη κηα νπζηαζηηθφηεξε πξνζέγγηζε ζην ξεαιηζκφ. Σν βηβιίν απηφ, αλ θαη απηνγξαθηθφ φζνλ αθνξά ην πεξηερφκελν ηνπ, είλαη θάηη πεξηζζφηεξν απφ απηνβηνγξαθία, είλαη θάηη αλάκεζα ζε απηνβηνγξάθεκα θαη ρξνληθφ, κε κπζηζηνξεκαηηθή σζηφζν πθή πην αλψδπλε απφ ηνλ «Θάλν Βιέθα» θαη ρσξίο ηελ πινθή εθείλνπ, πην ραξηησκέλε, πην θαινγξακκέλε θαη θαζφινπ ππνδεέζηεξε ζε βάξνο νπζίαο. Έξγν άγλσζηνπ ζπγγξαθέα ηππψζεθε ην 1870 ζηε Βξατια ηεο Ρνπκαλίαο ζε δπν ηφκνπο απφ ηνλ εθδφηε-βηβιηνπψιε Υ. Γεκφπνπιν θαη πηζαλφηαηα ζηνλ θαηξφ ηνπ δελ είρε θαη κεγάιε απήρεζε. Έηζη ζχληνκα ιεζκνλήζεθε σο ηε ζηηγκή πνπ Κ.Θ. Γεκαξάο ην επεζήκαλε κε ιίγα ιφγηα ζηελ «Ηζηνξία ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο». Μηα δεθαεηία αξγφηεξα αθηέξσζε θάπνηεο ζεηξέο θαη Α. αρίλεο ζηε κειέηε ηνπ «Σν ειιεληθφ κπζηζηφξεκα». Αιιά θαη πάιη απφ ηνπο δπν ηφκνπο ηνπ έξγνπ κνλάρα έλα αληίηππν ηνπ δεπηέξνπ είρε ν Γεκαξάο ζηα ρέξηα ηνπ, ελψ άιιν έλα ηνπ πξψηνπ ηφκνπ ην είρε ν Μ. Vitti ν νπνίνο ζρνιίαζε ην έξγν ζηελ «Ηζηνξία ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο» θαη ζηε κειέηε ηνπ «Ηδενινγηθή ιεηηνπξγία ηεο ειιεληθήο εζνγξαθίαο ην 1974». Απφ ηα δπν απηά κνλαδηθά αληίηππα ηεο ηξαηησηηθήο δσήο ελ Διιάδη, εθαηφ ρξφληα κεηά ηελ πξψηε κπφξεζε λα γίλεη ε δεχηεξε λεφηεξε έθδνζε ζε έλαλ ηφκν ζηα 1970 απφ ηηο εθδφζεηο «Γαιαμίαο». Σν έξγν είλαη κηα γιαθπξή δηήγεζε πνπ εθηπιίζζεηαη ακέζσο κεηά ηνλ θξηκατθφ πφιεκν θαη απνηειεί ελδηαθέξνπζα καξηπξία ηεο γξαθηθήο γηα ηα ειιεληθά πξάγκαηα απηήο πεξηφδνπ. Παξνπζηάδεη κε πνιχ ρηνχκνξ θαη ξεαιηζηηθή ζάηηξα ηελ εθπαίδεπζε ησλ λενζχιιεθησλ, ηελ θαηαδίσμε ησλ ιεζηψλ, ηελ ζηξαηησηηθή γξαθεηνθξαηία θαη δσληαλεχεη κε ηελ έληνλε παξαηεξεηηθφηεηα ηνπ αλψλπκνπ ζπγγξαθέα ηεο ηα ήζε ηεο επνρήο. Απνθηά θαη απηφλ ηνλ ηξφπν ραξαθηήξα εζνγξαθηθφ θαη θνηλσληθφ κέζα απφ ηελ πξφζεζε ηνπ λα καο δψζεη ηελ πεξηξξένπζα αηκφζθαηξα ηεο ηφηε ειιεληθήο θνηλσλίαο κε ξεαιηζηηθή ακεζφηεηα θαη ζαηηξηθή ράξε. Γηαηί φζν θη αλ έρνπκε λα θάλνπκε κε απηνβηνγξάθεκα ν ζπγγξαθέαο θνηηάδεη κε κάηη θνθηεξφ θη αζθεί θάπνηα θξηηηθή ζηνηρεηνζεηψληαο κε ηνλ ηξφπν ηνπ ηα ηεθκήξηα γηα κηα θαηαγγειία ρσξίο λα ηε δηαηππψλεη ζε ηφλν θαηαγγειίαο ν ίδηνο.

17 Ίζσο κάιηζηα κε ηνλ ηξφπν ηνχην λα γίλεηαη θάπνηε θη απνηειεζκαηηθφηεξνο απφ ηνλ νπνηνδήπνηε πην άηερλν θαη άληζν «Θάλν Βιέθα». Ο ζπγγξαθέαο ηνπ δελ επηδηψθεη λα αλαδείμεη ηνλ εαπηφ ηνπ, απιά πεξηηξηγπξίδεη ζηελ Διιάδα, γλσξίδεη αλζξψπνπο θαη πεξηγξάθεη ηα γεγνλφηα αθνινπζψληαο ηελ πνξεία ηεο δσήο ηνπ. Ζ ζεηξά πνπ αθνινπζεί ζηελ έθζεζε ησλ γεγνλφησλ είλαη βέβαηα ε ζεηξά δηαδνρήο κέζα ζηελ ίδηα ηνπ ηε δσή. Ζ ακεζφηεηα πνπ πξνθχπηεη πεγαίλεη φιε πξνο φθεινο ηεο αθήγεζεο θαη ηεο ξεαιηζηηθήο ζηάζεο. Μέζα απφ απηή ηελ πξννπηηθή αθαηξεί ην ζηέθαλν ηνπ εξσηζκνχ απφ ηνπο θαηά ζχκβαζε ήξσεο, ν αθεγεηήο παξαηήξεζε φια ηα γεγνλφηα πνπ πέξαζαλ κπξνο απφ ηα κάηηα ηνπ. Ο αλψλπκνο αθεγεηήο αγαπά ηελ Διιάδα θαη έηζη ζέιεζε εζεινληηθά λα θαηαηαγεί ζην ζηξάηεπκα, ην νπνίν θάζε άιιν παξά κηα κεγάιε ηξνκεξή ζηξαηηά είλαη, αθφκε ν εξσηζκφο εδψ πνιχ γξήγνξα ζα ην δηαπηζηψζεη, πσο δελ είλαη πξνζφλ ησλ αμησκαηηθψλ αιιά ησλ απιψλ αγξάκκαησλ αλζξψπσλ. ην έξγν δηαθξίλνπκε ηε ζέιεζε ηνπ λα δεη ξεαιηζηηθά, απαιιαγκέλνο απφ θάζε έγλνηα εμσξατζκνχ πεξηγξάθεη ζθελέο θαη δηάθνξα επεηζφδηα ρσξίο ππεξβνιέο θαη ηάζε εμηδαλίθεπζεο. Πξφθεηηαη γηα έλα θείκελν κε αζπλήζηζηε γξαθή γηα ηα ρξφληα εθείλα. Με γνξγέο πεξηγξαθέο θαη ηε ρξήζε ηνπ επζέσο ιφγνπ ππνβάιιεη ηνλ αλαγλψζηε ηνπ ζε κηα αηκφζθαηξα, φπνπ παξαζχξεηαη ζην λα ζρεκαηίζεη θαη ν ίδηνο θάπνηα άπνςε θαη κάιηζηα παξφκνηα κε ηε δηθή ηνπ, γηα ηα φζα ζπκβαίλνπλ. Ο επζχο ιφγνο είλαη έλα κέζν γηα λα κπεη ε ιαιηά ησλ πξνζψπσλ ζην έξγν, φρη γηα ζαηπξηθνχο ιφγνπο φζν ράξηλ ηνπ ξεαιηζκνχ θαη ηεο θαιχηεξεο απφδνζεο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Δπηπιένλ ζηε γιψζζα ηνπ θαη ηδηαίηεξα ζηε ρξήζε ηεο θαζαξεχνπζαο δελ δηαθξίλνπκε θακία πξνθαηάιεςε, φπσο αθξηβψο θαη ζηελ πεξίπησζε ηνπ Ρντδε. Ηδηαίηεξα, αμίδεη λα ηνληζηεί ε ελάξγεηα ησλ εθθξαζηηθψλ κέζσλ θαη ε δσληαλή θαζαξεχνπζα ηνπ θεηκέλνπ, κηα θαζαξεχνπζα ηνικεξά απινπζηεπκέλε ζηελ αθήγεζε, πνπ ππνρσξεί ζε ηδησκαηηθή ζρεδφλ δεκνηηθή ζηνπο δηαιφγνπο. Τπάξρεη βέβαηα θαη εδψ θάηη απφ ην δηάρπην πλεχκα ηεο επνρήο, ν ζρεηηθφο ζαπκαζκφο γηα ηελ αξραηφηεηα θαη ηνπο πξνγφλνπο θη ε εζληθή ππεξεθάλεηα πφηε πίζσ απφ ηηο γξακκέο θαη πφηε θαλεξφηεξα, αιιά θαζφινπ ζε ηφλν θξνλεκαηηζηηθφ ή κε ραξαθηήξα ςεπηνξνκαληηζκνχ θαη κεγαιντδεαηηθνχ θεξχγκαηνο. Τπάξρνπλ θαη νη αλαπφθεπθηα αδχλαηεο ζειίδεο ησλ πξψηκσλ ηνχησλ έξγσλ νη παξαηξαβεγκέλεο εμεγήζεηο θαη νη αδέμηεο ιεπηνκέξεηεο. ια απηά, φκσο, εμνπδεηεξψλνληαη απφ ηε θξεζθάδα θαη ηε ράξε ηεο αθήγεζεο απφ ηε ζάηηξα θαη ηελ πξνζγεησκέλε ζηάζε ηνπ ζπγγξαθέα θη απφ ηνλ επηξάπεια δηαηππσκέλν κφιηο δηαθαηλφκελν κηιηηαξηζκφ ηνπ. ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα ηεο γιψζζαο, εάλ επηρεηξνχζακε κηα ζχγθξηζε κε ηνλ «Λνπθή Λάξα» ηνπ Βηθέια, ζα βιέπακε, φηη εδψ ν ζπγγξαθέαο ρξεζηκνπνηεί πιάγην ιφγν θαη απνθεχγεη ζπζηεκαηηθά ηε ρξήζε ηεο δεκνηηθήο, αθφκε θαη ηνπο δηαιφγνπο ηνπ έξγνπ, πνπ βξίζθνληαη ζηε δεκνηηθή, ηνπο κεηαθξάδεη ζηελ θαζαξεχνπζα. Ίζσο δελ πέθηεη πνιχ έμσ ν Α. αρίλεο, φηαλ ηζρπξίδεηαη, πσο «Ζ ζηξαηησηηθή δσή ελ Διιάδη» θαίλεηαη λα έρεη σο πξφηππν ηελ θαηά ηέζζεξα ρξφληα πξνγελέζηεξε «Πάπηζζα Ησάλλα», αλ θαη ε ιέμε πξφηππν κνηάδεη θάπσο ππεξβνιηθή γηα ηηο πεξηνξηζκέλεο αληηζηνηρίεο ησλ δχν έξγσλ ζην χθνο θαη ηηο θάπνηεο ζπγγέλεηεο ζην πλεπκαηψδεο ρηνχκνξ. Βηβιηνγξαθία: Κ. ηεξγηφπνπινπ: Ζ λενειιεληθή αθεγεκαηηθή πεδνγξαθία, Ησάλληλα 1977, ζει , Μ. Vitti: Ηδενινγηθή ιεηηνπξγία ηεο ειιεληθήο εζνγξαθίαο, Αζήλα 1991, ζει Μ. Vitti: Ηζηνξία ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο, Αζήλα 1978, ζει

18 3. Αξζξνγξαθία ην άξζξν πνπ αθνινπζεί ν γλσζηφο, Γάιινο ηζηνξηθφο ιε Γθνθ κέζα απφ ηελ παξάζεζε πεγψλ απνξξίπηεη ηελ φπνηα θαηά θαηξνχο άπνςε δηαηππψζεθε γχξσ απφ ηελ χπαξμε κηαο γπλαίθαο ηεο Ησάλλαο-ζηελ θεθαιή ηεο θαζνιηθήο εθθιεζίαο. Μεζαησληθά θείκελα πνπ επηβεβαηψλνπλ ην ελ ιφγσ γεγνλφο έρνπλ νδεγήζεη ζε θαηνπηλφηεξνπο ρξφλνπο ζηε ζπγγξαθή έξγσλ κε παξεκθεξείο απφςεηο, ελψ δελ ιείπνπλ θαη ζρεηηθέο αλαθνξέο γχξσ απφ ηελ χπαξμε ηεο πάπηζζαο Ησάλλαο ζε ιατθά θείκελα. Παξάιιεια ηφζν ζην ηππηθφ ηεο θαζνιηθήο εθθιεζίαο φζν θαη ζε δξψκελα πνπ ιακβάλνπλ ρψξα θπξίσο ζην θαξλαβάιη, βξίζθεη θαλείο ππφλνηεο θαη ζπκβνιηζκνχο πνπ νδεγνχλ ζηελ χπαξμε ηεο. Σίπνηα, φκσο, δελ είλαη αιήζεηα θαηά ηνλ ιε Γθνθ παξά κφλνλ φηη: «ε πάπηζζα Ησάλλα ελζάξθσζε ην δηαδεδνκέλν από ηελ Δθθιεζία θόβν γηα ηε γπλαίθα θαη, θπξίσο, ην θόβν κηαο γπλαηθείαο δηείζδπζεο ζηελ ίδηα ηελ Δθθιεζία». α) «Ζ πάπηζζα Ησάλλα» ηνπ Εαθ ιε Γθνθ Ζ ηζηνξία θάλεη ηελ εκθάληζή ηεο ζηα ηέιε ηνπ 13 νπ αηψλα θαη ηε ζπλνςίδσ κε βάζε ην πνιχ σξαίν βηβιίν ηνπ Αιαίλ Μπνπξξψ (Alain Boureau). Γχξσ ζηα 850, κηα γπλαίθα πνπ γελλήζεθε ζηε Μαγεληία, αιιά ήηαλ αγγιηθήο θαηαγσγήο, κεηακθηέδεηαη, πξνθεηκέλνπ λα αθνινπζήζεη ηνλ αθνζησκέλν ζηηο ζπνπδέο εξαζηή ηεο, έλαλ εξαζηή πξννξηζκέλν, γηα έλαλ απνθιεηζηηθά αλδξηθφ θφζκν. Ζ ίδηα ηα θαηαθέξλεη ηφζν θαιά, πνπ, χζηεξα απφ κηα πεξίνδν ζπνπδψλ ζηελ Αζήλα, ζα ζπλαληήζεη ζηε Ρψκε κηα ζεξκή ππνδνρή γεκάηε ζαπκαζκφ, ε νπνία ηεο επηηξέπεη λα εηζέιζεη ζηελ ηεξαξρία ηεο Κνπξίαο θαη ηειηθά λα εθιεγεί πάπαο. Ζ ζεηεία ηεο ζηε ζέζε ηνπ πνληίθηθα δηαξθεί πεξηζζφηεξν απφ δχν ρξφληα θαη δηαθφπηεηαη απφ έλα ζθάλδαιν: ε Ησάλλα, πνπ δελ έρεη απαξλεζεί ηηο απνιαχζεηο ηεο ζάξθαο, κέλεη έγθπνο θαη πεζαίλεη θαηά ηε δηάξθεηα κηαο ιηηαλείαο πνπ θαηεπζχλεηαη απφ ηνλ Άγην Πέηξν ηνπ Βαηηθαλνχ ζηνλ Άγην Ησάλλε ηνπ Λαηεξαλνχ, αθνχ πξνεγνπκέλσο θέξεη ζηνλ θφζκν, δεκφζηα, έλα παηδί. Γηάθνξεο εθδνρέο ηεο αθήγεζεο αθήλνπλ ίρλε, πξνζθέξνπλ απνδείμεηο, κηα κλήκε ηεο πάπηζζαο: απφ ηελ επνρή εθείλελ, επηβεβαηψλνπλ κε ην ρέξη ην θχιν ησλ παπψλ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ζηέςεο. Οη παπηθέο ιηηαλείεο θάλνπλ κηα παξάθακςε ζηελ πνξεία ηνπο απφ ην Βαηηθαλφ πξνο ην Λαηεξαλφ, ζην χςνο ηεο εθθιεζίαο ηνπ Αγίνπ Κιήκεληνο, γηα λα απνθχγνπλ ηνλ ηφπν ηεο γέλλαο. Έλα άγαικα θαη κηα επηγξαθή ζην ζεκείν απηφ δηαησλίδνπλ ην ιππεξφ ζπκβάλ. Ζ πάπηζζα απηή δελ ππήξμε. Ζ Ησάλλα είλαη κηα θαληαζηηθή εξσίδα. Τπήξμε, φκσο, πξντφλ κηαο πεπνίζεζεο, ηαπηφρξνλα επίζεκεο θαη ιατθήο, κεηαμχ 1250 θαη 1550, θαη απεηέιεζε ηε βάζε ελφο πνιηηηζηηθνχ πξντφληνο θαη κηαο ηειεηνπξγίαο ηεο ρξηζηηαληθήο Δθθιεζίαο θαηά ηελ πεξίνδν απηήλ. Δλζάξθσζε ην δηαδεδνκέλν απφ ηελ Δθθιεζία θφβν γηα ηε γπλαίθα θαη, θπξίσο, ην θφβν κηαο γπλαηθείαο δηείζδπζεο ζηελ ίδηα ηελ Δθθιεζία. Σν ίδην θίλεκα κε ην νπνίν ε Δθθιεζία επηβεβαίσλε ηελ παληνδπλακία ηεο παπνζχλεο, θαηαζθεχαδε απηή ηελ αληη-εηθφλα ηνπ πάπα, ηελ πάπηζζα. Ο εμαηξεηηθφο Βξαδηιηάλνο κεζαησλνδίθεο Υηιάξην Φξάλθν Σδ. (Hilario Franco Jr.) ζε έλα βηβιίν πνπ ζα εθδνζεί ζρεηηθά κε ηηο κεζαησληθέο νπηνπίεο, πξνηείλεη λα δνχκε ζηελ πάπηζζα Ησάλλα ηελ νπηνπία ηεο αλδξνγπλίαο. Δγψ ζην πξφζσπν απηφ βιέπσ πεξηζζφηεξν κηα άξλεζε ηνπ άιινπ θχινπ, παξά ηελ πξνζάξηεζε ηνπ. Σελ πάπηζζα, ηφζν ζηελ Δθθιεζία φζν θαη ζηελ Ηζηνξία, ζα ηελ επηβάιεη ν 13 νο αηψλαο. Ο κεγάινο ηζηνξηθφο ηεο πάπηζζαο Ησάλλαο Αιαίλ Μπνπξξψ απέδεημε ην ξφιν πνπ δηαδξακάηηζε ζε απηήλ ηελ θαηαζθεπή ην «δνκηληθαλό δίθηπν», φπσο ν ίδηνο ην απνθαιεί. Ζ πάπηζζα Ησάλλα εκθαλίδεηαη αξρηθά ζην έξγν ηνπ Γνκηληθαλνχ Ησάλλε ηνπ Μαγχ (Jean de Mailly, 1243) ζηε ζπλέρεηα, ζην

19 Speculum historiale (Ο θαζξέθηεο ηεο Ηζηνξίαο) ηνπ Γνκηληθαλνχ Βηθέληηνπ ηνπ Μπσβέ (Vincent de Beauvais), αγαπεκέλνπ εγθπθινπαηδηζηή ηνπ Αγίνπ Λνπδνβίθνπ (γχξσ ζην 1260). Έλαο άιινο Γνκηληθαλφο, ν Μαξηίλνο ν Πνισλφο (Martinus Oppaviensis), (γελλεκέλνο ζην Σξνπάνπ ηεο Βνεκίαο, κνλαρφο ζην δνκηληθαλφ κνλαζηήξη ηεο Πξάγαο πνπ εμαξηάηαη απφ ηελ επαξρία ηεο Πνισλίαο), παπηθφο ηεξνπξγφο θαη εμνκνινγεηήο, είλαη απηφο πνπ ζην «Υξνληθό Παπώλ θαη Απηνθξαηόξσλ» (Chronica Pontificum et Imperatorum) πνπ ζπλέγξαςε, εμαζθάιηζε ζηελ πάπηζζα Ησάλλα ηε θήκε ηεο (γχξσ ζηα 1280). Σελ ίδηα επνρή, ε πάπηζζα Ησάλλα εκθαλίδεηαη ζηηο ζπιινγέο exempla, ησλ Γνκηληθαλψλ ηέθαλνπ ηεο Βνπξβφλεο (Etienne de Bourbon) θαη Αξλφιδνπ ηεο Ληέγεο (Arnold de Liege). Σν θείκελν ηνπ Μαξηίλνπ ηνπ Πνισλνχ έρεη σο εμήο: «Μεηά ηνλ Λένληα απηόλ (Λέσλ ν Γ ), ν Ησάλλεο, Άγγινο ζηελ εζληθόηεηα, θαηαγόκελνο από ηε Μαγεληία, παξέκεηλε ζηνλ παπηθό ζξόλν δύν ρξόληα, επηά κήλεο θαη ηέζζεξηο εκέξεο. Πέζαλε ζηε Ρώκε θαη ν παπηθόο ζξόλνο ρήξεςε γηα έλαλ κήλα. Απ ό,ηη ιέγεηαη, ήηαλ γπλαίθα, ζηα ληάηα ηεο, πήγε ζηελ Αζήλα, ληπκέλε άλδξαο, νδεγεκέλε από ηνλ εξαζηή ηεο, ε πξόνδνο ηεο ζηηο δηάθνξεο επηζηήκεο ήηαλ ηέηνηα, πνπ δελ ππήξρε θαλείο λα ηε ζπλαγσληζηεί. Έηζη, ζηε ζπλέρεηα, δίδαμε ζηε Ρώκε ην trivium (γξακκαηηθή, ξεηνξηθή, ινγηθή) θαη είρε γηα καζεηέο θαη αθξναηέο πςειόβαζκνπο αμησκαηνύρνπο. Καη θαζώο ε ζπκπεξηθνξά ηεο θαη νη γλώζεηο ηεο απνιάκβαλαλ κεγάιεο θήκεο ζηελ πόιε, εμειέγε νκόθσλα πάπαο. Καηά ηε δηάξθεηα, όκσο, ηεο παπηθήο ηεο ζεηείαο, ν ζύληξνθνο ηεο ηελ άθεζε έγθπν. Αγλνώληαο ηε ζηηγκή ηεο γέλλαο θαη θαζώο θαηεπζπλόηαλ πξνο ην Λαηεξαλό πξνεξρόκελε/νο από ηνλ Άγην Πέηξν, ηελ έπηαζαλ νη πόλνη ηεο γέλλαο κεηαμύ ηνπ Κνινζζαίνπ θαη ηεο εθθιεζίαο ηνπ Αγίνπ Κιήκεληνο, γέλλεζε, κεηά πέζαλε θαη εθεί αθξηβώο θαη ηελ έζαςαλ. Καη θαζώο ν άξρνληαο πάπαο πξαγκαηνπνηεί πάληνηε κηα παξάθακςε ζηε δηαδξνκή απηήλ, πηζηεύεηαη γεληθά όηη ην θάλεη από απέρζεηα πξνο ην γεγνλόο απηό. Γελ ζπκπεξηειήθζε ζηνλ θαηάινγν κε ηνπο κεγάινπο πνληίθηθεο, ιόγσ ηνπ αζπκβίβαζηνπ, ζην ζέκα απηό, γηα ην γπλαηθείν θύιν». Γχξσ ζηα 1312, ζε κηα ζηηγκή πνπ μεθηλά ε αξίζκεζε ησλ εγεκφλσλ, έλαο άιινο Γνκηληθαλφο, ν Σνιινκέν ηεο Λνχθα (Tνllomeo de Lucca), καζεηήο ηνπ Θσκά ηνπ Αθηλάηε, αξηζκεί ηελ πάπηζζα σο Ησάλλε ηνλ Ζ θαη ηελ θαζηζηά ηνλ 107 ν πάπα. ηελ πξαγκαηηθφηεηα φκσο, ε Δθθιεζία, θαηά ηελ πεξίνδν απηήλ, απνκαθξχλεη νξηζηηθά ηηο γπλαίθεο απφ ηα ζεζκηθά φξγαλα ηεο Δθθιεζίαο θαη ηελ ηέιεζε ησλ κπζηεξίσλ. Σν δηάηαγκα ηνπ Γξαηηαλνχ, πνπ γχξσ ζην 1140 δεκηνπξγεί ην Καλνληθφ Γίθαην, απνκαθξχλεη κε απζηεξφηεηα ηηο γπλαίθεο απφ ηελ Δθθιεζία. Αλαθνξηθά κε ηελ πάπηζζα Ησάλλα, ζηα ηέιε ηνπ 13 νπ αηψλα, αθφκε δχν Γνκηληθαλνί, ν Ρνβέξηνο ηεο Τδέο (Robert d Uzes), ζηα νξάκαηα θαη ηηο πξνθεηείεο ηνπ (Liber visionuum θαη Liber sermonum Dei), θαη ν Ηάθσβνο ηνπ Βνξάηδηλε (Jacopo de Voragine), δηάζεκνο ζπγγξαθέαο ηνπ Aurea Legenda (Υξπζφο Θξχινο), ζην ρξνληθφ ηνπ ηεο πφιεσο ηεο Γελνχεο, θάλνπλ ιφγν αλαθεξφκελνη ζηελ πάπηζζα Ησάλλα γηα ηε θξίθε «ηεο κφιπλζεο ηνπ ηεξνχ απφ ηε γπλαίθα». Ο Ηάθσβνο ηνπ Βνξάηδηλε εθθξάδεηαη σο εμήο: «Ζ γπλαίθα απηή (ista mulier) αλέιαβε κε έπαξζε, ζπλέρηζε κε ππνθξηζία θαη αλνεζία θαη θαηέιεμε ληξνπηαζκέλε. Απηή είλαη ζηελ πξαγκαηηθόηεηα ε θύζε ηεο γπλαίθαο (nature mulieris) πνπ, κπξνζηά ζε κηα δξαζηεξηόηεηα πνπ θαιείηαη λα αλαιάβεη, έρεη έπαξζε θαη αιαδνλεία ζηελ αξρή, ειηζηόηεηα ελδηάκεζα θαη, ζην ηέινο, εθηίζεηαη ζηελ ληξνπή. Ζ γπλαίθα, ινηπόλ, αξρίδεη λα ελεξγεί κε αιαδνλεία θαη έπαξζε, αιιά δελ ιακβάλεη ππόςε πσο ζα ηειεηώζεη απηό πνπ αλέιαβε θαη όζα απηό επεξεάδεη: λνκίδεη όηη ήδε έθαλε ζπνπδαία πξάγκαηα, αλ κπνξεί λα μεθηλήζεη θάηη κεγάιν, δελ μέξεη πηα, αθνύ έρεη αξρίζεη, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δξαζηεξηόηεηαο, λα ζπλερίζεη κε νμπδέξθεηα απηό πνπ άξρηζε, θαη απηό εμαηηίαο έιιεηςεο θξίζεο. Οινθιεξώλεη, ινηπόλ, κέζα ζηελ ληξνπή θαη ζηελ αηίκσζε απηό πνπ μεθίλεζε κε έπαξζε θαη αιαδνλεία θαη ζπλέρηζε κε αλνεζία.

20 Καη έηζη θαίλεηαη θαζαξά όηη ε γπλαίθα αξρίδεη κε έπαξζε, ζπλερίδεη κε αλνεζία θαη νινθιεξώλεη κε αηίκσζε». Ζ πίζηε ζηελ πάπηζζα Ησάλλα θάλεη λα εκθαληζηεί ζηελ παπηθή ιεηηνπξγία έλα λέν αληηθείκελν θαη κηα λέα ηειεηνπξγία. Σν αληηθείκελν είλαη έλαο ζξφλνο επάλσ ζηνλ νπνίν ν λένο πάπαο θάζεηαη θαηά ηε ζηέςε ηνπ, ψζηε έλαο εληεηαικέλνο γηα ηελ ηειεηνπξγία απηή λα κπνξεί λα επαιεζεχζεη ηνλ αλδξηζκφ ηνπ, κε ζθνπφ λα απνθεπρζεί ε επαλεκθάληζε κηαο πάπηζζαο. Ζ ηειεηνπξγία είλαη, ινηπφλ, έλα άγγηγκα απφ απηφλ ηνλ εληεηαικέλν, πξννξηζκέλνλ λα επαιεζεχζεη φηη ν πάπαο δηαζέηεη αλδξηθά φξγαλα. Γχξσ, σζηφζν, απφ ηελ πάπηζζα, νη λννηξνπίεο θαη νη επαηζζεζίεο εμειίζζνληαη. Οη ηειεηνπξγίεο θαη νη ζξχινη γχξσ απφ ηνλ πάπα δηαρένληαη ζηε ιατθή παξάδνζε. Σν 19 ν αηψλα, ζε έλα πιαίζην ζξχισλ ζπλδεδεκέλσλ κε ηνλ πάπα, ν ηεξέαο Ηγλάηηνο θνλ Νηφιιηλγθεξ (Ignaz von Dollinger), ζην έξγν ηνπ Die Papstfabeln des Mittelalters (Οη παπηθνί κχζνη ηνπ Μεζαίσλα), επαλαηνπνζέηεζε ηελ ηζηνξία ηεο πάπηζζαο Ησάλλαο βάδνληαο ηελ επηθεθαιήο ηνπ έξγνπ, ζε κηα ζεηξά ζξχισλ πνπ αθνξνχλ ηνπο πάπεο ηνπ Μεζαίσλα. Ήδε απφ ηνλ 9 ν αηψλα, έλα θείκελν, ην La Gene de Cyprien (Ο Μπζηηθφο Γείπλνο ηνπ Κππξηαλνχ), παξνπζίαδε κηα παξσδία παπηθήο ιεηηνπξγίαο πνπ παίρηεθε κπξνζηά ζηνλ πάπα θαη ζηνλ απηνθξάηνξα, θαη έλα πξαγκαηηθφ θαξλαβάιη ζηήζεθε ζηε Ρψκε: πξφθεηηαη γηα ηηο γηνξηέο ηνπ Testaccio, γηα ηηο νπνίεο ππάξρεη κηα πεξηγξαθή γηα ην έηνο Σαπηφρξνλα αλαπηπζζφηαλ, φπσο έδεημε ν Αγθνζηίλν Παξαβηηζίλη Μπαιηάλη (Agostino Paravicini Bagliani), έλα έληνλν ελδηαθέξνλ γηα ην ζψκα ηνπ πάπα, γηα ηελ πξαγκαηηθή ηνπ κνξθή θαη γηα ηε ζπκβνιηθή ηνπ ζεκαζία. Ζ πάπηζζα Ησάλλα ππφθεηην, άιισζηε, ζηνλ αληίθηππν ηεο εμέιημεο ηεο ζαπκαζηήο εηθφλαο ηεο γπλαίθαο. Ξαλαβξίζθνπκε εδψ ηε ζπλεζηζκέλε, ζην θαληαζηαθφ απηφ, ακθηηαιάληεπζε κεηαμχ ηνπ θαινχ θαη ηνπ θαθνχ, ηεο γνεηείαο θαη ηεο θξίθεο. Δλψ ε πάπηζζα Ησάλλα ραξαθηεξίδεηαη κάγηζζα, ζπκπεξηιακβάλεηαη ζηελ αθνινπζία ησλ δηαπξεπψλ γπλαηθψλ πνπ πεξηγξάθεη ν Βνθθάθηνο ην 1361 ζην De mulieribus claris (Πεξί επηθαλψλ γπλαηθψλ). πσο ιέεη ν Αιαίλ Μπνπξξψ: «Σν 1361 ε Ησάλλα εμέξρεηαη ηεο Δθθιεζίαο γηα λα εηζέιζεη ζηε ινγνηερλία θαη ζηε ζειπθφηεηα». Ζ εηθνλνγξαθία ηεο πάπηζζαο αλαπηχζζεηαη, σζηφζν, δηηηά σο πξνο ην χθνο. Ζ ηζηνξηθή θαη ζθαλδαιψδεο εηθφλα εκθαλίδεηαη ζε κηληαηνχξεο, ζηε ζπλέρεηα ζε γθξαβνχξεο, θαη επηθεληξψλεηαη ζηε ζθελή ηεο γέλλαο. Ζ ηεξαηηθή θαη θχξνπο εηθφλα πεξλά απφ ην θαξλαβάιη ζηελ αιιεγνξία θαη θαηαθπξηεχεη ην ηαξφ. Μηα θιέβα παξσδίαο εκπλέεη ηνλ Ρακπειαί ζην Triers Libre (Σξίην Βηβιίν, 1546) ηνπ έξγνπ ηνπ Vie inestimable de Gargantua, Faits et dits heroiques du grand Pantagruel (Γαξγαληνχαο θαη Παληαγθξνπέι). ηαλ ν Παλνχξγνο ζέιεη λα απεηιήζεη ζην φλεηξφ ηνπ ηνλ Γία, πνπ απνπιαλεί γπλαίθεο θαη επλνπρίδεη, αλαθσλεί: «Θα ηνλ πηάζσ κε έλα ηζηγθέιη θαη μέξεηε ηη ζα ηνπ θάλσ; Σν θέξαηφ κνπ! Θα ηνπ θφςσ η αξρίδηα, ζχξξηδα ζηνλ θψιν. Έηζη δελ ζα κείλεη νχηε ηξίρα θαη γηα ην ιφγν απηφ δελ ζα γίλεη πνηέ πάπαο, γηαηί «testiculos non habet». Ο ππαηληγκφο ζηελ παπηθή ιεηηνπξγία είλαη πξνθαλήο. Ο ινπζεξαληζκφο, παξαδφμσο, εμαζθαιίδεη κηα λέα δσηηθφηεηα ζηελ πάπηζζα Ησάλλα. Οη ινπζεξαλνί γνεηεχνληαη, φλησο, κε ην λα παξηζηάλνπλ φηη πηζηεχνπλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ελφο πξνζψπνπ πνπ ελζαξθψλεη ηφζν θαιά ηα αίζρε ηεο Ρσκαηνθαζνιηθήο Δθθιεζίαο. Ζ Encyklopedie (Δγθπθινπαίδεηα) θαηαηάζζεη ηελ πάπηζζα ζηα παξακχζηα πνπ δηεγνχληαη γξηέο γπλαίθεο. Ο Βνιηαίξνο, ζην Essai sur les Moeurs (Γνθίκην πεξί ησλ Ζζψλ θαη ηνπ Πλεχκαηνο ησλ Δζλψλ), γξάθεη αλαθνξηθά κε ηε δνινθνλία ηνπ Ησάλλε ηνπ Ζ ζηα 882: «Γελ είλαη πην αιεζηλή απφ ηελ ηζηνξία ηεο πάπηζζαο Ησάλλαο». Μφλνλ ην γεξκαληθφ ζέαηξν επαλέθεξε ζην πξνζθήλην κε επηηπρία, γχξσ ζηα 1480, ηελ ηζηνξία ηεο πάπηζζαο Ησάλλαο κε ην φλνκα Φξάνπ Σδέηηα (Frau Jetta). Ζ Γαιιηθή Δπαλάζηαζε δελ ελδηαθέξεηαη παξά