Δ Ι Μ Η Ν Ι Α Ι Α Ε Κ Δ Ο Σ Η Ι Ε Ρ Α Σ Μ Η Τ Ρ Ο Π Ο Λ Ε Ω Σ Ι Ε Ρ Α Π Υ Τ Ν Η Σ Κ Α Ι Σ Η Τ Ε Ι Α Σ

Transcript

1 Δ Ι Μ Η Ν Ι Α Ι Α Ε Κ Δ Ο Σ Η Ι Ε Ρ Α Σ Μ Η Τ Ρ Ο Π Ο Λ Ε Ω Σ Ι Ε Ρ Α Π Υ Τ Ν Η Σ Κ Α Ι Σ Η Τ Ε Ι Α Σ Ἄγκυρα Ἐλπίδος Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ο Σ Β Τ Ε Υ Χ Ο Σ 7 2 Ι Α Ν Ο Υ Α Ρ Ι Ο Σ - Φ Ε Β Ρ Ο Υ Α Ρ Ι Ο Σ

2 Περιεχόμενα σελ. Λόγος Κατηχητήριος ἐπί τῇ ἐνάρξει τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, Ἐγκύκλιος τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, Μήνυμα τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγενίου γιά τήν ἑορτή τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν,... 8 Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς καί ἡ Ὀρθόδοξος πίστις μας, Ἀρχιμ. Δοσιθέου Κανέλλου Χρόνος καί ζωή, Γεωργίου Κρασανάκη Χαῖρε, Σύμπαν Ἀ-σύμπαντον» ἤ ψαύοντας τό φῶς τοῦ Θεοῦ, ( ) Πρωτ. Κωνσταντίνου Φιοράκη Ὁ Μέγας Κανών: Ἄρωμα πνευματικῆς κατανύξεως, Πρωτ. Εὐαγγέλου Παχυγιαννάκη Οἱ ἀκατάλυτοι δεσμοί Κρήτης καί Μακεδονίας, Ἐμμανουήλ Ἰωάν. Φαρσάρη Ὁ Παράδεισος καί ἡ Κόλαση στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση Ἰωάννου Λίλη, Ἀπό τή ζωή τῆς Μητέρας Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως, Ἀπό τή ζωή τῆς Τοπικῆς Ἐκκλησίας, Ἄγκυρα Ἐλπίδος Διμηνιαῖο Ὀρθόδοξο Περιοδικό τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας. Περιόδος Β, Τεῦχος 72, Ἰανουάριος- Φεβρουάριος Ἰδιοκτήτης: Ἱερά Μητρόπολις Ἱεραπύτνης καί Σητείας. Ἐκδότης-Διευθυντής, Ὑπεύθυνος κατά νόμο: Ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος. Ἠλεκτρονική στοιχειοθεσία: Σταῦρος Κακοδειπνάκης, Γραμματεύς Ἱ. Μητροπόλεως. Ἐπιμέλεια ὕλης, ἠλεκτρονική σελιδοποίηση, προετοιμασία ἐκτύπωσης: Ἀρχιμ. Κύριλλος Διαμαντάκης, Πρωτοσύγκελλος Ἱ. Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας. Διεύθυνση: Φιλοθέου Α 8, Ἱεράπετρα. Τηλέφωνο: /22786, FAX: / Web Site: / angira@otenet.gr Κωδικός Ταχυδρομείου: Ἐκτύπωση: Γραφικές Τέχνες «ΤΥΠΟΚΡΕΤΑ», Ἡράκλειο, τηλ Τό περιοδικό ἀποστέλλεται δωρεάν. Προαιρετικές εἰσφορές καί ἐμβάσματα. Ἐξώφυλλο: Ἡ Ὑπαπαντή τοῦ Χριστοῦ, 18ος αἰ., διαστ. 33 Χ 24 ἑκ. φορητή εἰκόνα, πού φυλάσσεται στό Ἐκκλησιαστικό Μουσεῖο τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Παναγίας Ἀκρωτηριανῆς Τοπλοῦ Σητείας. Ὀπισθόφυλλο: Λεπτομέρεια ἀπό τήν ἴδια εἰκόνα. Τό περιοδικό ἐκδίδεται μέ τή χορηγία τοῦ Κοινωφελοῦς Ἐκκλησιαστικοῦ Ἱδρύματος τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας «ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΑΚΡΩΤΗΡΙΑΝΗ». 2

3 Λόγος Κατηχητήριος ἐπί τῇ ἐνάρξει τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς 2013 Β Α Ρ Θ Ο Λ Ο Μ Α Ι Ο Σ ΕΛΕῼ ΘΕΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, ΝΕΑΣ ΡΩΜΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΠΑΝΤΙ Τῼ ΠΛΗΡΩΜΑΤΙ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΧΑΡΙΣ ΕΙΗ ΚΑΙ ΕΙΡΗΝΗ ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ ΚΑΙ ΚΥΡΙΟΥ ΗΜΩΝ ΙΗΣΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ, ΠΑΡ HΜΩΝ ΔΕ ΕΥΧΗ, ΕΥΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΣΥΓΧΩΡΗΣΙΣ Ἀδελφοί καί τέκνα ἐν Κυρίῳ ἀγαπητά, Οἱ τά πάντα καλῶς διαταξάμενοι Θεῖοι Πατέρες ἐθέσπισαν ὅπως τῆς μεγάλης ἑορτῆς τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου προηγῆται περίοδος ἀσκήσεως καί πνευματικῆς καθάρσεως, διαρκείας τεσσαράκοντα ἡμερῶν. Ἡ ἄσκησις πραγματοποιεῖται καί διά τοῦ περιορισμοῦ τῶν τροφῶν, δηλονότι τῆς νηστείας, ἀλλά κυρίως διά τῆς ἀποχῆς ἀπό τό κακόν. Τονίζει χαρακτηριστικῶς ὁ ἱερός ὑμνογράφος ὅτι ἀληθής καί εὐπρόσδεκτος ἀπό τόν Θεόν νηστεία εἶναι ἡ τῶν κακῶν ἀλλοτρίωσις, ἡ ἐγκράτεια γλώσσης, ἡ θυμοῦ ἀποχή, ὁ χωρισμός ἀπό τῶν κακῶν ἐπιθυμιῶν, τῆς καταλαλιᾶς, τοῦ ψεύδους καί τῆς ἐπιορκίας, ἡ ἐπανόρθωσις τῆς ἀδικίας, ἡ δίωξις τοῦ ἐμπαθοῦς λογισμοῦ, ἡ θερμή ἐξομολόγησις, ὁ καθαρμός τῆς συνειδήσεως, «ἧς οὐδέν ἐν κόσμῳ βιαιότερον», ἡ ἐγκράτεια ἀπό «παθῶν βλαβερῶν, ἀπό φθόνου καί μίσους, ἀπό πάσης κακίας», ἡ ἀποφυγή τῆς «ἐκτροπῆς τοῦ νοός», ἡ ὁμολογία τῶν ἐσφαλμένων ὅτι «ἐγγύς ἐπί θύραις ὁ Κριτής ἐστιν», ὁ ἐτάζων καρδίας καί νεφρούς, «ὁ πανταχοῦ παρών καί τά πάντα πληρῶν» (Μέγας Κανών Ἁγίου Ἀνδρέου Κρήτης). Ἡ σωματική ἄσκησις σκοπόν ἔχει τήν κάθαρσιν τοῦ νοῦ καί τήν προσήλωσιν αὐτοῦ εἰς τήν ἀγάπην τοῦ Κυρίου καί Θεοῦ ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ταυτοχρόνως, καί εἰς τήν ἀγάπην τῶν συνανθρώπων μας, ἡ ὁποία καί ἀποτελεῖ τήν ἀπόδειξιν ὅτι εἴμεθα μαθηταί τοῦ Ἀγαπῶντος αὐτούς. Ἡ ἀγάπη μας πρέπει νά εἶναι ἔμπρακτος καί νά συνεπάγεται δι ἡμᾶς κάποιαν θυσίαν ὑπέρ αὐτῶν. Διότι ἀγάπη ἄνευ προσφορᾶς τῶν ἀναγκαίων ὑλικῶν καί πνευματικῶν ἀγαθῶν εἰς τόν ἀγαπώμενον εἶναι κ ε ν ό ς λόγος. Ἰδίως κατά τήν παροῦσαν ἐποχήν τῆς μεγάλης ἠθικῆς καί οἰκονομικῆς κρίσεως ὀφείλομεν, 3

4 ὅσοι ἔχομεν τήν δυνατότητα, νά προσφέρωμεν μετά ἱλαρότητος, ἀγάπης καί σεβασμοῦ πρός τόν συνάνθρωπον τήν βοήθειάν μας πρός αὐτόν. Τότε μόνον ἡ χαρά μας ἐπί τῇ Ἀναστάσει τοῦ Κυρίου θά εἶναι πλουσία, ὅταν καί ἡ προσφορά μας πρός τούς ἀδελφούς Αὐτοῦ, τούς ἐλαχίστους, τούς συνανθρώπους μας, εἶναι πλουσία. Ὁ ἀγαπῶν τόν πλησίον ὡς ἑαυτόν οὐδέν περισσότερον κέκτηται τοῦ πλησίον [...] ὅσον οὖν πλεονάζεις τῷ πλούτῳ, τοσοῦτον ἐλλείπεις τῇ ἀγάπῃ», διδάσκει τό ἀψευδές πατερικόν στόμα (Μεγάλου Βασιλείου, Πρός τούς πλουτοῦντας, Ρ.G. 31,2818). Ὁ κόσμος νομίζει, ἀτυχῶς, ὅτι ἡ χαρά συμπορεύεται πρός τό λ α μ β ά ν ε ι ν καί κ α - τ έ χ ε ι ν πλοῦτον, δόξαν, ἀξιώματα καί ἄλλας ἀπολαύσεις. «Οὐδέν γάρ ἀχρηστότερον ἀνδρός οὐκ εἰδότος φιλεῖν» καί «ὅταν ἵδῃς τινά δεόμενον θεραπείας ἤ σωματικῆς, ἤ ψυχικῆς, μή λέγε πρός ἑαυτόν Τίνος ἕνεκεν ὁ δεῖνα καί ὁ δεῖνα αὐτόν οὐκ ἐθεράπευσεν; ἀλλ ἀπάλλαξον τῆς ἀρρωστίας, καί μή ἀπαίτει ἐκείνους εὐθύνας τῆς ἀμελείας. [...] Ἄν γάρ ἐπιστάξῃς αὐτῷ καθάπερ ἔλαιον τοῦ λόγου τήν διδασκαλίαν, ἄν καταδήσῃς τῇ προσηνείᾳ, ἄν θεραπεύσῃς τῇ καρτερίᾳ, θησαυροῦ παντός εὐπορώτερόν σε οὗτος ἐργάσεται» (Ἱεροῦ Χρυσοστόμου, Εἰς Β Κορινθίους ΚΖ καί κατά Ἰουδαίων Η, Ρ.G.,61, καί 48, ). Ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι ἡ χαρά καί ἡ ἱκανοποίησις ἀπό τήν προσφοράν ἀγάπης καί ὑλικῶν ἀγαθῶν πρός τόν συνάνθρωπον εἶναι ἀσυγκρίτως μεγαλυτέρα. Ἡ συνήθης κοινωνική ἀντίληψις, ἡ ὁποία καί διδάσκεται εἰς τούς νέους ὡς ἡ πλέον συμφέρουσα δι αὐτούς ὁδός, εἶναι ἡ πλεονεξία καί ἀπληστία. Αἱ ἰδέαι ὅμως αὗται, ὅταν ἐπικρατήσουν, δημιουργοῦν κοινωνικάς διαταράξεις, καί τελικῶς βλάπτουν καί αὐτούς οἱ ὁποῖοι ἀποκτοῦν ὑπέρμετρα ἀγαθά ἐπί ζημίᾳ τῶν ὑπολοίπων. Ὁ ἀναπόφευκτος κοινωνικός διαχωρισμός πρέπει νά ἐξομαλύνεται ἑκουσίως διά τῆς προσφορᾶς τῶν ἐχόντων πρός τούς μή ἔχοντας, ὡς ὁ Κύριος ἡμῶν διδάσκει ἀναφέρων ἐνδεικτικῶς: «ὁ ἔχων δύο χιτῶνας μεταδότω τῷ μή ἔχοντι» (Λουκ. γ, 11). Μόνον διά τῆς αἰσθήσεως τῆς ἑνότητος ἡμῶν πρός ὅλους τούς συνανθρώπους μας, καί μάλιστα τούς ἀδυνάτους, θά διανύσωμεν τήν περίοδον τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς θεαρέστως καί θά ἔχωμεν τήν εὐλογίαν τοῦ Χριστοῦ. Κατά τό τρέχον ἔτος, τό ὁποῖον ἀνεκηρύξαμεν Ἔτος Πανανθρωπίνης Ἀλληλεγγύης, πρέπει, ἐν ὄψει καί τῆς σοβαρᾶς παγκοσμίου οἰκονομικῆς κρίσεως, νά δείξωμεν ὅλοι περισσότερον ἐνδιαφέρον διά τήν ἀνακούφισιν τῶν στερουμένων στοιχειωδῶν ἀγαθῶν ἀδελφῶν μας. Κατ αὐτόν τόν τρόπον θά διανύσωμεν τό «ἐνώπιον ἡμῶν στάδιον τῶν ἀρετῶν» θεαρέστως καί ἐν πνευματικῇ προόδῳ, θά «ἀπολαύσωμεν τοῦ δηναρίου», «θά δεχθῶμεν τό δίκαιον ὄφλημα» καί θά ἑορτάσωμεν μέ πληρότητα χαρᾶς τήν Ἁγίαν Ἀνάστασιν τοῦ Κυρίου, καθ ἥν ἀληθῶς «ζωή πολιτεύεται», τοῦ Ὁποίου ἡ Χάρις καί τό πλούσιον Ἔλεος εἴησαν μετά πάντων ὑμῶν. Ἁγία καί Μεγάλη Τεσσαρακοστή βιγ Ὁ Κωνσταντινουπόλεως ΒΑΡΘ ΟΛΟΜΑΙΟΣ Διάπυρος πρός Θεὸν εὐχέτης πάντων ὑμῶν 4

5 ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΕΠΑΡΧΙΑΚΗΣ ΣΥΝΟΔΟΥ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΡΗΤΗΣ Περί ἁγιοκατατάξεως τοῦ Ὁσίου Νικηφόρου τοῦ λεπροῦ» Πρός Τούς Αἰδεσιμωτάτους Κληρικούς, τούς Ὁσιωτάτους Μοναχούς καί τόν εὐσεβῆ Λαό τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης Ἀγαπητοί μας ἀδελφοί, Ηἀπαρχή τοῦ νέου ἔτους σφραγίσθηκε ἀπό ἕνα χαρμόσυνο γεγονός γιά τήν Ἐκκλησία τῆς Κρήτης, τήν κατάταξη στό Ἁγιολόγιο τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ἑνός νέου Ἁγίου, τοῦ Ὁσίου Νικηφόρου τοῦ Λεπροῦ, γόνου ἐκλεκτοῦ τοῦ χωριοῦ Σηρικάρι τῆς Ἐπαρχίας Κισάμου Χανίων. Ἡ κατάταξη ἑνός νέου Ἁγίου στίς δέλτους τῶν Ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας μας ἀποτελεῖ ὁρατό σημεῖο τῆς Χάριτος τοῦ Θεοῦ. Εἶναι γεγονός χαρᾶς, εὐφροσύνης καί ἀγαλλιάσεως. Ἀνατέλλει νέους ὁρίζοντες, δίδει προοπτική καί ἐλπίδα στόν εὐλογημένο Λαό τοῦ Θεοῦ, ἰδιαίτερα στούς δύσκολους καιρούς μας. Ἡ Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, κατόπιν αἰτήματος κατατάξεως στό Ἁγιολόγιο τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, τό ὁποῖο ὑπέβαλε ἁρμοδίως ὁ Ποιμενάρχης τῆς ἰδιαίτερης πατρίδος τοῦ Μοναχοῦ Νικηφόρου, τοῦ ἐπονομαζομένου «Λεπροῦ», κατά κόσμον Νικολάου Τζανακάκη, Σεβ. Μητροπολίτης Κισάμου καί Σελίνου κ. Ἀμφιλόχιος, ὁμοφώνως ἀπεφάσισε νά ἀποδεχθεῖ τήν πρόταση καί νά ἀποστείλει τό σχετικό Φάκελλο στήν Ἁγία καί Ἱερά Σύνοδο τοῦ σεπτοῦ τῆς Ὀρθοδοξίας Κέντρου, τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, μέ τήν παράκληση νά προβεῖ στήν Ἁγιοκατάταξη τοῦ εἰρημένου Ὁσίου. Ἡ Αὐτοῦ Θειοτάτη Παναγιότητα, ὁ Οἰκουμενικός μας Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαῖος, καί τά Μέλη τῆς Ἁγίας καί Ἱερᾶς Συνόδου, κατά τήν ἐπικρατοῦσα ἐκκλησιαστική τάξη καί παράδοση, διά τῆς ὑπ ἀριθμ. 1046/ Πράξεως ἀποδέχθηκαν τό εἰρημένο αἴτημα καί προέβησαν στήν ἐγγραφή τοῦ Ὁσίου Νικηφόρου τοῦ «λεπροῦ», στό Ἁγιολόγιο τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ὅρισαν δέ ἡ ἐτήσια μνήμη του νά ἑορτάζεται τήν 4η τοῦ μηνός Ἰανουαρίου, ἡμέρα τῆς ὁσιακῆς κοιμήσεως καί τῆς πρός Κύριον ἐκδημίας του. Ὁ κατά κόσμον Νικόλαος Τζανακάκης γεννήθηκε τό ἔτος 1890 στό χωριό Σηρικάρι τῆς Ἐπαρχίας Κισάμου Χανίων. Σέ ἡλικία μόλις 13 ἐτῶν ἔμεινε ὀρφανός, καί ἐνῶ ἐργαζόταν στά Χανιά ἄρχισε νά ἐμφανίζει σημεῖα τῆς νόσου τοῦ Χάνσεν, τῆς γνωστῆς λέπρας, ἡ ὁποία ἐκεῖνα τά χρόνια, ἀντιμετωπιζόταν μέ πολύ φόβο καί ἐπιφύλαξη. 5

6 Σέ ἡλικία 16 ἐτῶν ὁ Νικόλαος, ἔχοντας ἐμφανῆ τά σημάδια τῆς ἀσθένειας καί γιά νά ἀποφύγει τήν ἀπομόνωση καί τόν ἐγκλεισμό στό νησί τῶν λεπρῶν, τήν Σπιναλόγκα, ἀνεχώρησε γιά τήν Αἴγυπτο. Ἐργάσθηκε στήν Ἀλεξάνδρεια, ἀλλά σέ ἡλικία 24 ἐτῶν ἀναγκάσθηκε νά καταφύγει σέ λεπροκομεῖο τῆς Χίου, ὅπου ἐφημέριος ἦταν ὁ π. Ἄνθιμος Βαγιανός, ὁ μετέπειτα Ὅσιος Ἄνθιμος τῆς Χίου. Ἐκεῖ, στό ἐκκλησάκι τοῦ Ἁγίου Λαζάρου, ὅπου φυλασσόταν ἡ θαυματουργός εἰκόνα τῆς Παναγίας τῆς Ὑπακοῆς, ὁ Ἅγιος Ἄνθιμος τόν ἔκειρε μοναχό μέ τό ὄνομα Νικηφόρος. Μολονότι ἡ νόσος ἐπέφερε πολλές ἀλλοιώσεις στό ταλαίπωρο σῶμα του, ὁ Μοναχός Νικηφόρος δέν ἐγόγγυζε, ἀλλά ζοῦσε καρτερικά μέ τήν κατά Θεόν ἐλπίδα. Διακονοῦσε ὡς Ψάλτης, ἀκόμη καί ὅταν ἐξ αἰτίας τῆς σοβαρῆς ἀσθένειας ἔχασε τό φῶς του. Τά μέλη, τό δέρμα καί τά μάτια του παραμορφώθηκαν τελείως, ἀλλά ἐκεῖνος ἀντί νά ἀναζητήσει μάταια τήν αἰτία τῆς ἀσθένειάς του, ἔλαβε τήν κακοπάθεια τοῦ σώματος ὡς δημιουργική ἀφορμή γιά μεγαλύτερη ἄσκηση, περισσότερη προσευχή καί ἀνιδιοτελή προσφορά σέ ὅλους. Τό 1957, ἔστειλαν τόν 67χρονο Μοναχό Νικηφόρο μαζί μέ ἄλλους ἀσθενεῖς στόν Ἀντιλεπρικό Σταθμό τῆς Ἁγίας Βαρβάρας στήν περιοχή τοῦ Αἰγάλεω Ἀθηνῶν. Ἐκεῖ ζοῦσε καί ὁ γνωστός Κρητικῆς καταγωγῆς Ἀρχιμ. Εὐμένιος Σαριδάκης, ὁ ὁποῖος εἶχε ἐπίσης προσβληθεῖ ἀπό τήν ἴδια νόσο τοῦ Χάνσεν καί ἐνῶ θεραπεύτηκε, ὑποτάχθηκε στόν χαρισματικό πατέρα Νικηφόρο, διαθέτοντας τό ὑπόλοιπο τῆς ζωῆς του στή διακονία τῶν συνασθενῶν του. Καθημερινά πλῆθος ἀνθρώπων συνέρρεαν γιά νά λάβουν τήν εὐχή τοῦ Μοναχοῦ Νικηφόρου, ὁ ὁποῖος κατάκοιτος, μέ πληγές καί πόνους, ἔδειχνε ἀντοχή καί παρηγοροῦσε τούς θλιβομένους. Οἱ ἀλλοιώσεις, οἱ πληγές καί παράλυσεις τοῦ σώματος, δέν ἐπηρέαζαν τήν συμπεριφορά του, ἀλλά παρέμενε γλυκύτατος, χαμογελαστός, ἔλαμπε ὅλος, καί διηγεῖτο χαριτωμένα περιστατικά ἀπό τούς βίους καί τήν πολιτεία τῶν Ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας μας, χαρίζοντας σέ ὅλους ἄφατη χαρά καί ἀγαλλίαση. Ὁ πάμπτωχος, ἀσθενής καί ἀξιολύπητος, δόξαζε τόν Θεό καί ἔδιδε θάρρος, ἐλπίδα καί παρηγοριά στούς πονεμένους ἀνθρωπους. Ὁ Ὅσιος Νικηφόρος ὁ Λεπρός ὑπέμεινε μέ ψυχική δύναμη, πνευματικό σθένος καί διάκριση, ἡ δέ ὁσιακή βιωτή του, ἀποτελεῖ παράδειγμα πρός μίμηση καί ἀληθινή μαρτυρία γιά τήν ἔμπρακτη πίστη στόν Ἀληθινό ἐν Τριάδι Θεό. Στίς 4 Ἰανουαρίου τοῦ ἔτους 1964, σέ ἡλικία 74 χρονῶν, ὁ Ὅσιος κοιμήθηκε ἐν Κυρίῳ. Κατά τήν ἀνακομιδή τῶν τιμίων λειψάνων του, διαπιστώθηκε ἄρρητη εὐωδία, ἐνῶ πολλοί χριστιανοί ἐπικαλοῦνται τήν βοήθεια του γιά τήν ἀντιμετώπιση δυσκολιῶν καί τήν ἴαση τῶν ἀσθενειῶν, καί ἀναφέρονται ἀρκετές περιπτώσεις θαυμάτων. Ὁ Ὅσιος βίωνε τήν ἀναστάσιμη ἐλπίδα καί ἀντιμετώπιζε τήν σκληρή δοκιμασία μέ προσευχή καί καρτερία. Χαρίζει δέ σέ ὅσους ἔχουν ἀνάγκη τήν ἐλπίδα τῶν μελλόντων ἀγαθῶν, τήν πρόγευση τῆς λυτρώσεως καί τῆς ἀπαλλαγῆς τῶν βιοτικῶν δεινῶν. Παρέχει τήν βεβαιότητα τῆς ἀπομακρύνσεως ἀπό τόν πόνο, τήν θλίψη, τόν βασανισμό της σαρκός, χάριν τῆς Χάριτος τοῦ Θεοῦ. Ἡ ἔξοδός του ἀπό τόν φαῦλο κύκλο τῆς ἀναζητήσεως αἰτίας κακῶν, ἔγινε εἴσοδος στό χῶρο τῆς καρτερίας, τῆς ὁσιότητος, τῆς σωτηρίας καί 6

7 τῆς ἀτελεύτητης μακαριότητας. Ὁ Ὅσιος Νικηφόρος, ἐν ζωῇ ἀκόμη εὑρισκόμενος, ἔχαιρε πολλῆς τιμῆς, σεβασμοῦ καί θαυμασμοῦ ἀπό τόν πιστό λαό τοῦ Θεοῦ. Ἡ μαρτυρία καί ἡ πίστη τῶν εὐσεβῶν χριστιανῶν γιά τήν ἁγιότητά του, συνέβαλαν τά μέγιστα ὥστε νά καταταγεῖ ἀπό τήν Μητέρα Ἁγία τοῦ Χριστοῦ Μεγάλη Ἐκκλησία στό Ἁγιολόγιό της. Ἤδη, τήν 4η τοῦ μηνός Ἰανουαρίου τοῦ τρέχοντος ἔτους, στόν Ἱερό Ναό Εὐαγγλισμοῦ τῆς Θεοτόκου στό Καστέλλι Κισάμου, ἕδρα τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κισάμου καί Σελίνου, μέ πάνδημη συμμετοχή Ἱεραρχῶν, Κλήρου καί Λαοῦ, ἑορτάσθηκε γιά πρώτη φορά ἐπίσημα καί μέ τή δέουσα ἐκκλησιαστική λαμπρότητα, ἡ ἱερά μνήμη τοῦ Ὁσίου Νικηφόρου τοῦ ἐπονομαζομένου «Λεπροῦ», ὅπου ἀναγνώσθηκε καί ἡ σχετική Πατριαρχική Πράξη Ἁγιοκατατάξεως. Ἡ Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης μέ αὐτό τό ἐγκύκλιο Συνοδικό Γράμμα πληροφορεῖ ἐπίσημα τό εὐσεβές πλήρωμα Αὐτῆς, τούς Αἰδεσιμωτάτους Κληρικούς, τούς Ὁσιωτάτους Μοναχούς καί τόν εὐσεβῆ καί φιλάγιο Λαό τῆς Μεγαλονήσου, γιά τήν κατάταξη ἀπό τήν Ἁγία καί Ἱερά Σύνοδο τοῦ Οἰκουμενικοῦ μας Πατριαρχείου στό Ἁγιολόγιο τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας τοῦ Μοναχοῦ Νικηφόρου, τοῦ ἐπονομαζομένου «Λεπροῦ», καί τήν ἀναγραφή του στίς δέλτους τῶν Ἁγίων τῆς κατά Ἀνατολάς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Προτρέπει δέ πατρικά ὅλους σας, συνεχίζοντες τήν ἀπό αἰώνων παράδοση τῆς Ἁγίας Ἐκκλησίας μας, νά τιμᾶτε τόν Ὅσιο Νικηφόρο, ὁ ὁποῖος ἤδη συγκαταλέγεται μεταξύ τῶν Ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας μας, νά ἀποδίδετε σ αὐτόν τήν ὀφειλόμενη τιμή Ἁγίου, σύμφωνα μέ τήν ἐκκλησιαστική τάξη καί παράδοση, καί νά καταφεύγετε στίς πρός Κύριον πρεσβεῖες του σέ κάθε δυσκολία καί περίσταση τῆς ζωῆς σας. Ὅλοι ἐμεῖς, οἱ Ἀρχιερεῖς τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, εἴμαστε εὐγνώμονες στό Οἰκουμενικό μας Πατριαρχεῖο, γιά τό πολύτιμο αὐτό δῶρο τῆς ἁγιοκατατάξεως καί ἀναδείξεως ἑνός νέου Ἁγίου τῆς Ἐκκλησίας μας, καί ἐκφράζομε τήν ἀνεκλάλητη χαρά μας, γιατί ἱκανοποιήθηκε ἕνα εὐλαβές αἴτημα τῶν Χριστιανῶν τῆς Μεγαλονήσου μας, οἱ ὁποῖοι εὐεργετήθηκαν καί εὐεργετοῦνται ἀπό τίς θαυματουργικές ἐνέργειες τοῦ Ὁσίου Νικηφόρου, πρός δόξαν Θεοῦ καί σωτηρία τους. Εὐχόμαστε πατρικά σέ ὅλους σας πλούσια τήν εὐλογία τοῦ Θεοῦ στή ζωή καί τά ἔργα σας, μέ τίς πρεσβεῖες τοῦ Ὁσίου Νικηφόρου τοῦ Λεπροῦ, καί ὅλων τῶν Ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας μας, ἰδιαιτέρως δέ τῶν Κρητῶν Ἁγίων, οἱ ὁποῖοι ἀποτελοῦν τούς φωτεινούς φάρους καί τούς ἀπλανεῖς ὁδοδεῖκτες, γιά νά ἀκολουθοῦμε τόν ὀρθό δρόμο στή ζωῆς μας, σέ καιρούς χαλεπούς καί δυσχείμερους. Ἐν Ἡρακλείῳ, τῇ 5ῃ Φεβρουαρίου 2013 Μέ πατρικές εὐχές καί ἐν Κυρίῳ ἀγάπη Ὁ Κρήτης Εἰρηναῖος, Πρόεδρος Ὁ Γορτύνης καί Ἀρκαδίας Μακάριος Ὁ Ρεθύμνης καί Αὐλοποτάμου Εὐγένιος Ὁ Κυδωνίας καί Ἀπoκoρώνoυ Δαμασκηνός Ὁ Λάμπης, Συβρίτου καί Σφακίων Εἰρηναῖος Ὁ Ἱεραπύτνης καί Σητείας Εὐγένιος Ὁ Πέτρας καί Χερρονήσου Νεκτάριος Ὁ Κισάμου καί Σελίνου Ἀμφιλόχιος Ὁ Ἀρκαλοχωρίου, Καστελλίου καί Βιάννου Ἀνδρέας Ὁ πρ. Κισάμου καί Σελίνου Εἰρηναῖος 7

8 Μήνυμα τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. ΕΥΓΕΝΙΟΥ γιά τήν ἑορτή τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν Ἀξιότιμοι κ. Ἐκπαιδευτικοί, ἀγαπητά μου παιδιά,σήμερα ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ τιμᾶ τούς τρεῖς Ἱεράρχες, τούς προστάτες τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων καί τῆς παιδείας μας. Οἱ Ἅγιοι Βασίλειος ὁ Μέγας, Γρηγόριος ὁ Θεολόγος καί Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ἀναγνωρίστηκαν διά μέσου τῶν αἰώνων ἀνυπέρβλητα ὑποδείγματα Ἑλληνο-χριστιανικῆς ἀγωγῆς ὄχι μόνο γιατί γνώριζαν σέ βάθος τή χριστιανική καί τήν ἑλληνική σοφία ἀλλά κυρίως γιατί ἔκαναν πράξη ὅσα πίστευαν καί δίδασκαν. Ἔτσι τά ἔργα τους συμφωνοῦσαν ἀπόλυτα μέ τά λόγια τους. Ὁ λόγος τους ἠχοῦσε σάν βροντή, γιατί ἡ ζωή τους ἔλαμπε σάν ἀστραπή, γράφει ὁ βιογράφος τους. Οἱ Τρεῖς μεγάλοι αὐτοί Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ἔζησαν σέ μία ἐποχή μέ πολλά ἐκκλησιαστικά, κοινωνικά, παιδευτικά καί ἄλλα προβλήματα. Πέτυχαν, ὅμως, μέ τόν προσωπικό τους ἀγώνα καί τή χάρη τοῦ Θεοῦ νά γίνουν φωτεινά παραδείγματα ἐνάρετης ζωῆς καί προσφορᾶς στό συνάνθρωπο. Διακρίθηκαν γιά τή φιλομάθεια καί τήν ἄριστη ἐπίδοση στίς σπουδές, γιά τήν καθαρή πίστη τους ἀλλά καί γιά τήν πλούσια κοινωνική δράση τους. Ἡ φιλανθρωπία τους δέν περιοριζόταν μόνο στά ἱδρύματα πού δημιούργησαν, τά συσσίτια τῶν πτωχῶν καί τήν περίθαλψη τῶν πονεμένων. Ἐπεκτεινόταν καί στούς συνεχεῖς ἀγῶνες τους γιά τή διάδοση τῶν κοινωνικῶν ἀξιῶν τῆς συναδέλφωσης, τῆς ἀλληλεγγύης, τῆς δικαιοσύνης καί τῆς ἰσοτιμίας. Σύμφωνα μέ τή διδασκαλία τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν, ἡ παιδεία εἶναι τό βασικό ἀγαθό πού μορφοποιεῖ ἐσωτερικά καί ἀναγεννᾶ πνευματικά τόν ἄνθρωπο. Πρώτιστη ἐπιδίωξη τῆς ἀγωγῆς θεωροῦσαν τήν πνευματική πρόοδο τοῦ ἀνθρώπου καί τήν ἀπόκτηση τῶν ἀρετῶν καί τῶν ἀξιῶν τῆς ζωῆς. Τό μήνυμα τῆς ἀγάπης μέ ἔμφαση τό ἔλεος, τή συνεχῆ δηλαδή καί ἀμέριστη ἀγάπη πρός τόν ἁμαρτήσαντα, εἶναι στοιχεῖο δομικό τοῦ ὀρθόδοξου πολιτισμοῦ μας. Ἐπιπλέον, οἱ ἀρχές τῆς ἰσότητας, τῆς εὔνοιας καί τῆς συμπάθειας πρός τόν ἀδικούμενο, τόν ἀνίσχυρο καί ἀνυπεράσπιστο ἄνθρωπο, εἶναι ἡ πολύτιμη κληρονομιά τοῦ εὐαγγελικοῦ λόγου καί τῆς πολιτιστικῆς παραδόσεώς μας. Δικαιοῦσθε, λοιπόν, αὐτή τήν πολύτιμη ἁγιοπατερική διδασκαλία καί μπορεῖτε νά ἀγωνισθεῖτε νά σᾶς γίνει ἐμπειρία καί τρόπος ζωῆς, ὡς φυσική κληρονομιά, ὡς συνέπεια τῆς μακραίωνης παραδόσεως καί τῆς ἱστορικῆς συνέχειας τοῦ τόπου μας, γιά νά ὑπερβοῦμε τίς δυσκολίες καί τά ἐμπόδια τῶν καιρῶν μας. Καλή πρόοδο, ὑγεία καί ἐπιτυχία στίς σπουδές καί τή ζωή σας. Ἱεράπετρα, 30 Ἰανουαρίου 2013 Μέ πατρική ἀγάπη καί εὐχές Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ Ὁ Ἱεραπύτνης & Σητείας ΕΥΓΕΝΙΟΣ 8

9 Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς καί ἡ Ὀρθόδοξος πίστις μας Ἀρχιμ. Δοσιθέου Κανέλλου, Ἡγουμένου Ἱερᾶς Σταυροπηγιακῆς Μονῆς Παναγίας Τατάρνης Eν πρώτοις εὐχαριστῶ τὸν Σεβασμιώτατον ποιμενάρχη σας γιὰ τὴν πρόσκλησι νὰ ἔλθω ἀπὸ τὰ κακοβίωτα Ἄγραφα (ἀπὸ ἐκεῖ ποὺ δὲν πάτησε τούρκου ποδάρι) καὶ νὰ ὁμιλήσω στὴν ἀγάπη σας*. Οὐκ ἀπειθὴς ἐγενόμην εἰς τὴν πρόσκλησιν καὶ τοῦτο διότι παρὰ τὸ τῆς ἡλικίας ὑπερώριμον, τὰ τῶν ψοῶν ἐμπαίγματα καὶ τὸ μῆκος τῆς ὁδοῦ, ἐκτιμῶ βαθύτατα καὶ σέβομαι ἐν εἰλικρινείᾳ τὸν ἅγιον Ἱεραπύτνης καὶ Σητείας. Μᾶς συνδέει ἀῤῥήκτως μιὰ κοινὴ ἀγάπη. Τὸ σεπτὸν κέντρον, ἡ Μεγάλη τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία καὶ τὸ πρόσωπον τοῦ Οἰκουμενικοῦ μας Πατριάρχου. Ἀλλ ἂς ἔλθουμε στὸ θέμα μας, ποὺ εἶναι: Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, τὸν ὁποῖον σήμερα ἡ Ἐκκλησία μας ἑορτάζει, καὶ ἡ Ὀρθόδοξός μας πίστις. Καὶ τοῦτο διότι ὁ Ἅγιος αὐτὸς εἶναι ἀῤῥήκτως συνδεδεμένος μὲ ἀγῶνες πρὸς κατίσχυσιν αὐτῆς τῆς Ἀποστολοπαραδότου πίστεως καὶ κυρίως γιὰ τὴν μὴ παραχάραξι καὶ διαστρέβλωσί της. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος εἶναι ἕνα σπάνιο παράδειγμα ταχείας καὶ ἐπισήμου ἁγιοποιήσεως. Ἐκοιμήθη τὸν ὁσίοις ἐμπρέποντα ὕπνον τὸ 1359 καὶ μόλις μετὰ ἐννέα ἔτη, τὸ 1368 κατεγράφη εἰς τὸ ἐπίσημον ἁγιολόγιον τῆς Ἐκκλησίας, ἀπὸ τὸν ἐπίσης ἅγιο Πατριάρχη τῆς Κωνσταντινουπόλεως Φιλόθεο τὸν Κόκκινο. Πῶς ἐξηγοῦνται τρία τινα: α) Πῶς ἐξηγεῖται ἡ τόσον ταχεῖα ἁγιοποίησις, β) Πῶς ἐξηγεῖται ἡ σύνθεσις πανηγυρικῆς ἀκολουθίας ὑπ αὐτοῦ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου, καὶ γ) Πῶς ἐξηγεῖται ἡ θέσπισις ἐπισήμου ἑορτῆς ὄχι στὶς 14 Νοεμβρίου ποὺ εἶναι ἡ ἡμέρα τῆς κοιμήσεώς του, ἀλλὰ κατὰ τὴν σήμερον Β Κυριακὴ τῶν Ἁγίων Νηστειῶν. Οἱ λόγοι γι αὐτὰ εἶναι οἱ ἑξῆς: Πρῶτος. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὑπῆρξεν ὁ μεγαλύτερος δογματικὸς θεολόγος τοῦ 14ου αἰῶνος, ἀλλὰ καὶ μέχρι τῆς σήμερον. Μὲ αὐτὸν κλείνει κατὰ τρόπον μεγαλειώδη ἡ ἐποχὴ τῶν μεγάλων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας. Δεύτερος. Κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην (14ος αἰών) ἡ λατινικὴ θεολογία βγαίνει ἀπὸ τὰ πηχτὰ σκοτάδια τοῦ μεσαίωνος. Ἦτο δὲ θεολογία ἐπιθετικὴ καὶ αἱρετική. Ἀπαιτοῦσε νὰ εἰσπηδήσει καὶ στὴν Ὀρθόδοξη ἁγιοπατερικὴ θεολογία, ἐπιβάλλοντας τὶς ἀπόψεις της. Καὶ βρῆκαν τὴν κατάλληλη εὐκαιρία: Ἐδῶ στὴν καθ ἡμᾶς ἁγίαν Ἀνατολὴν τὰ πολιτικὰ πράγματα εἶχαν πάρει κατήφορο, χωρὶς τὴν δυνατότητα ἀνακάμψεως. Ὁ δικέφαλος ἀετὸς εἶχε χάσει τὸ ἕνα του κεφάλι, τὴν Μικρὰ Ἀσία δηλαδὴ καὶ τὸ ἄλλο, ἡ Εὐρώπη, ψυχομαχοῦσε. Ἡ φαγωμάρα μεταξὺ ἀνταπαιτητῶν τοῦ θρόνου κατεράκωνε τὴν αὐτοκρατορία. Ἐμφύλιος πόλεμος μεταξὺ παπποῦ καὶ ἐγγονοῦ, Ἀνδρονίκου Β τοῦ γέροντος ( ) καὶ Ἀνδρονίκου Γ ( ), ἐμφύλιος πόλεμος μεταξὺ Ἰωάννου ΣΤ τοῦ Καντακουζηνοῦ ( ) καὶ Ἰωάννου Ε τοῦ Παλαιολόγου ( ). Γιὰ νὰ νικήσῃ τὸν ἀντίπαλό του Ἰωάννης ὁ Καντακουζηνὸς ἔκανε ἕνα μοιραῖο λάθος ποὺ πλήρωσε ἀκριβὰ ἡ Ῥωμηοσύνη καὶ ἡ Εὐρώπη ὅλη. Πάντρεψε τὴν κόρη του Θεοδώρα ποὺ ἦταν μόλις 12 ἐτῶν (!) μὲ τὸν σουλτᾶνο τῶν Ὀθωμανῶν Τούρκων, τὸν * Ὁμιλία τοῦ Γέροντος Δοσιθέου κατὰ τὸν Κατανυκτικὸν Ἑσπερινόν, εἰς Ἱεράπετραν Κρήτης, Β Κυριακὴ Ἁγίων Νηστειῶν, 11 Μαρτίου

10 Ὀρχάν. Καὶ τὸ 1354 κάλεσε τὸν γαμπρό του σουλτᾶνο νὰ διαβῇ τὸν Ἑλλήσποντο καὶ νὰ ἐγκατασταθῇ στὴν Καλλίπολι γιὰ νὰ τὸν βοηθήσει νὰ καταλάβῃ τὸν ἀντίπαλο. Ἔτσι, λοιπόν, πάτησαν οἱ τοῦρκοι πόδι στὴν Εὐρώπη, καὶ ἄντε ἀπὸ τότε νὰ τοὺς διώξῃς... Βγάλαμε τὰ μάτια μας μὲ τὰ δάχτυλά μας... Βέβαια, στὸ τέλος τῆς ζωῆς του ὁ Ἰωάννης ἔγινε καλόγηρος ὀνομασθεὶς Ἰωάσαφ γιὰ νὰ ἐπαληθευθεῖ ἡ παροιμία ποὺ λέγει πὼς «ἡ ἀλεποῦ ὅταν γηράσῃ, γίνεται καλόγρηα»! Μέσα σ αὐτὴ τὴν δίνη ἔζησεν ὁ ἅγιος Γρηγόριος. Ὁ ἕνας αὐτοκράτωρ ἦτο μαζί του, ἀπεδέχετο τὶς ἰδέες του, ὁ ἄλλος, ἐξ ἀντιδράσεως ἦταν ἐχθρός του. Ἡ μία παράταξις ἦταν ὑπὲρ τῆς Ὀρθοδόξου πλευρᾶς, ἡ ἄλλη ἦταν ὑπὲρ τοῦ ἐξ Ἰταλίας ἐλθόντος καὶ ἑλληνικὴν ἔχοντος καταγωγήν, τοῦ Καλαυροῦ Βαρλαάμ. Ἀλλ ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἔγινε τότε ὁ κυματοθραύστης πάνω στὸν ὁποῖον ἔσπαγαν τὰ κύματα τῶν λατινικῶν κακοδοξιῶν. Γι αὐτήν του τὴν ἐμμονὴ στὴν Ἀποστολοπαράδοτη Ὀρθόδοξη πίστι ἐγκλείσθηκε σὲ φυλακές, περιωρίσθηκε σὲ μοναστήρια, σύρθηκε αἰχμάλωτος ἀπὸ τοὺς Ἀγαρηνούς, ὑπέφερε ἀλλὰ δὲν ὑπέκυψε. Ἐδίδαξε λεοντιαίᾳ τῇ φωνῇ ὅτι ἡ φιλοσοφία δὲν ὑποτάσσει τὴν θεολογία, ἀλλ ἡ θεολογία ὑποτάσσει τὴν φιλοσοφία. Ἡ φιλοσοφία εἶναι σκέψεις ἀνθρώπινες ποὺ πολλὲς φορὲς εἶναι πλανεμένες, ἐνῷ ἡ θεολογία εἶναι ἀποκάλυψις Θεοῦ, ἄρα ἡ μόνη ἀληθής. Οἱ λατίνοι ἀκρίτως φιλοσοφοῦντες θεωροῦσαν ὅτι ἡ φιλοσοφία εἶναι δῶρο Θεοῦ. Διετείνοντο μάλιστα μὲ πρῶτο διδάσκαλο τὸν Βαρλαὰμ ὅτι «τὸ εὐαγγέλιον τοῦ Χριστοῦ, ὡς ἀτελές, τελειοῦσιν ἐκ μαθημάτων ἑλληνικῶν». Τὸ τελειοποιοῦν οἱ φιλόσοφοι δηλαδή. Ὁ ἅγιος δὲν ἀπέῤῥιπτε τὴν φιλοσοφία, ἀφοῦ καὶ αὐτὸς τὴν εἶχε σπουδάσει ἐπιμελῶς, ἀλλὰ τὴν κατάχρησί της. Τὸ «ἰταλικὸν θηρίον», ὁ Καλαυρὸς αὐτὸς Βαρλαὰμ «τῇ ἔξῳ σοφίᾳ μέγα φρονῶν καὶ τῇ ματαιότητι τῶν οἰκείων διαλογισμῶν πάντα οἰόμενος εἰδέναι, δεινὸν ἐγείρει πόλεμον κατὰ τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς εὐσεβοῦς ἡμῶν πίστεως καὶ τῶν ἀσφαλῶς ταύτης ἀντεχομένων» τὸ ἄκτιστον φῶς τῆς θείας Μεταμορφώσεως κτιστὸν εἶναι δογματίζων καὶ ὅτι αἱ δυνάμεις καὶ ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ εἶναι κτιστές. Ὁ θεῖος Γρηγόριος «Πνεύματος θείου πλεισθεὶς» εἰς τὴν σύνοδο τοῦ 1351 ποὺ ἔγινε στὴν Κωνσταντινούπολι, «τὸ κατὰ τοῦ Θεοῦ ἀνοιχθὲν ἐκεῖνο στόμα ἐφίμωσε καὶ εἰς τέλος κατῄσχυνε». Ἀπέδειξε, βάσει τῆς διδασκαλίας τῶν παλαιοτέρων μεγάλων Πατέρων, ὅτι οἱ ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ πρὸς τὸν κόσμο εἶναι ἄκτιστες καὶ ἄρα δὲν εἶναι φθαρτὲς καὶ ὅτι τὸ φῶς τῆς Μεταμορφώσεως στὸ Θαβὼρ ἦτο ἄκτιστος ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ. Ἐδίδαξεν ὅτι ὁ ἄνθρωπος μπορεῖ νὰ μετάσχῃ στὶς ἄκτιστες θείες ἐνέργειες διὰ τῆς «μεθέξεως» καὶ νὰ θεωθῇ κατὰ χάριν, συμφώνως πρὸς τὸ Δαυϊτικὸν «ὑμεῖς θεοί ἐστε καὶ υἱοὶ ὑψίστου πάντες» (Ψαλμὸς ΠΑ,6). Μὲ νύχια καὶ μὲ δόντια ἐπάλαιψε κατὰ τῶν δυτικῶν κακοδοξιῶν «λόγοις τε καὶ συγγράμμασι», καὶ διετράνωσε τὴν Ὀρθόδοξό μας πίστι. Τὴν ὁριοθέτησε λέγοντας ὅτι τὸ ὀρθοδοξεῖν ἐστι σχοινοβατεῖν. Εἶναι μιὰ πίστις ποὺ πορεύεται ἐπάνω σὲ τεντωμένο σχοινί. Εἶναι μιὰ πίστις ποὺ δὲν ἐπιδέχεται οὔτε τὰ δεξιὰ οὔτε τὰ ἀριστερά. Ἂν πέσῃς ἀπ τὰ δεξιὰ πέφτεις σὲ αἱρέσεις (ἐξωτερικὲς ἢ καὶ ἐσωτερικές). Ἂν πέσῃς ἀπ τὰ ἀριστερὰ σὲ περιμένουν σχίσματα καὶ διαιρέσεις. Κι ἂν πέσῃς μὲ τὰ μοῦτρα σὲ περιμένει ὁ «βύθιος δράκων», ἡ αἰώνια καταδίκη. Γιὰ ὅλα αὐτά, λοιπόν, ἡ μνήμη του ὡρίσθη νὰ ἑορτάζεται τὴν Β Κυριακὴ τῶν Νηστειῶν, ἀμέσως μετὰ τὴν Κυριακὴ τῆς Ὀρθοδοξίας. Ἡ μνήμη του εἶναι ἐπέκτασις τῆς Α Κυριακῆς. Ὀρθοδοξία ἴσον ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς, καὶ Γρηγόριος Παλαμᾶς ἴσον Ὀρθοδοξία. Ὅμως, πρέπει νὰ κάνουμε μιὰ μικρὴ ἀνάλυσι, διότι λέμε «Ὀρθοδοξία», «Ὀρθόδοξος», «Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία». Τί σημαίνουν ἄραγε ὅλες αὐτὲς οἱ ὀνομασίες; Ὅπως θὰ ἔλεγεν ὁ ἱερὸς Χρυσόστομος: «πολλοὶ γὰρ τὰς ἑορτὰς ἄγουσι καὶ τὰ ὀνόματα αὐτῶν ἴσασι, τὰς δὲ ὑποθέσεις, ὅθεν ἐτέχθησαν ἀγνοοῦσι». Ἐγείρονται, λοιπόν, τρία ἐρωτήματα: 10

11 α) Πότε καὶ ἀπὸ ποιούς χρησιμοποιήθησαν αὐτοὶ οἱ ὅροι, β) Γιατί χρησιμοποιήθησαν, καὶ γ) Τί σημαίνουν. Αὐτὰ βεβαίως ἐν πάσῃ δυνατῇ συντομίᾳ καὶ ἀπὸ κλαδίσκου εἰς κλαδῖσκον ὅπως οἱ ἀκρίδες, διότι ὅπως ἔλεγαν οἱ ἀρχαῖοι: «ὠκεανὸς εἰς κοτύλην οὐ χωρεῖ». Ὁ ὅρος «Ὀρθοδοξία», «Ὀρθόδοξος» προέρχεται ὡς γνωστὸν ἀπὸ τὴν ἀρχαιοελληνικὴ γραμματεία, τὸν Ἀριστοτέλη καὶ τὸν Πολυδεύκη. Στὰ πρῶτα χρόνια τῆς Ἐκκλησίας τὰ πράγματα δὲν ἦσαν τόσον ἁπλᾶ ὅσο νομίζουμε. Ἐκτὸς ἀπὸ τοὺς διωγμοὺς ἤδη ἀπὸ τὸν πρῶτο αἰῶνα ἐμφανίσθηκαν αἱρέσεις, λύκοι βαρεῖς μὴ φειδόμενοι τοῦ ποιμνίου. Ὡνομάζονταν καὶ αὐτοὶ «Ἐκκλησία». Αὐτοωνομάζοντο «Χριστιανοί», μὲ σκοπὸ νὰ παραπλανήσουν τοὺς ἁπλοὺς Χριστιανούς. Ὅμως ἡ γνήσια Ἐκκλησία, ἔπρεπε νὰ βρῇ μιὰν ὀνομασία προστασίας, ὅπως σήμερα ὑπάρχει φερ εἰπεῖν ἡ Προστατευομένη Ὀνομασία Προελεύσεως (ΠΟΠ) προϊόντων. Εἰσήχθη ἐνωρὶς ὁ ὅρος «Καθολικός». Αὐτὸς ποὺ πιστεύει σὲ ὁλόκληρη τὴν πίστι, χωρὶς προσθαφαιρέσεις, χωρὶς περικοπές, χωρὶς στρεβλώσεις. Ἀλλὰ καὶ αὐτὸν τὸν ὅρο «Καθολικὴ Ἐκκλησία» τὸν χρησιμοποίησαν καὶ αἱρετικοί. Ὁπότε βρέθηκε ὁ πλήρης ὅρος «Ὀρθόδοξος», «Ὀρθοδοξία», «Ὀρθόδοξος Καθολικὴ Ἐκκλησία». Πρῶτος σὲ ἐκκλησιαστικὸ χῶρο τὸν ἐχρησιμοποίησε ὁ ἐκκλησιαστικὸς ἱστορικὸς Εὐσέβιος ὁ ἐπίσκοπος Καισαρείας, συγχρόνως δέ, κατὰ τὰς ἀρχὰς τοῦ 4ου αἰῶνος καὶ ὁ μέγας τῆς Ὀρθοδοξίας ἀγωνιστὴς ὁ Μέγας Ἀθανάσιος, τοῦ ὁποίου ὁ βίος καὶ ἡ διδασκαλία ἦταν κατὰ Γρηγόριον τὸν Θεολόγον «νόμος Ὀρθοδοξίας». Σιγὰ - σιγὰ ἡ Ὀρθοδοξία τῆς πίστεως ἔγινε «Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία» διότι ἁπλούστατα Αὐτὴ διδάσκει τὴν Ὀρθοδοξία πίστεως καὶ μόνον Αὐτή. Καὶ μὲ τὴν λέξι αὐτὴ μέχρι σήμερα καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τοὺς μέλλοντας, καταδεικνύεται ὅτι ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ μας ζῆ μέσα στὴν μόνη σῴζουσαν ἀλήθεια. Τί σημαίνει «Ὀρθοδοξία»; Δὲν θὰ ἀπαντήσω ἐγώ. Ἀλλὰ παλαιοὶ Πατέρες. Λέγει Ἀναστάσιος ὁ Σιναΐτης, ποὺ ἔζησε τὸν 12ο αἰῶνα: «Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ μόνη ἀληθινὴ περὶ Θεοῦ καὶ τῆς κτίσεως θεώρησις», δηλαδὴ ἡ σωστὴ ἄποψις, ἡ σωστὴ γνώμη, ἡ σωστὴ ἀντίληψις γιὰ τὰ πάντα, καὶ περὶ Θεοῦ καὶ περὶ κτισμάτων. Συμπληρώνει καὶ ὁ ὑπέρμαχος τῆς πίστεως Ἰωσὴφ ὁ Βρυέννιος ποὺ ἐκοιμήθη τὸ 1430: «Ὀρθοδοξία εἶναι κυρίως τὸ νὰ ἔχῃ κανεὶς ὀρθὴ γνώμη περὶ Θεοῦ. Δευτερευόντως, τὸ νὰ ἔχῃ σωστὴ ἄποψι γιὰ τὸ ποιᾶς φύσεως εἶναι τὰ κτίσματα καὶ ἡ δημιουργία. Ἑπομένως αὐτὸς ποὺ βλέπῃ τὰ πάντα ὀρθῶς, φυσικὸν εἶναι νὰ λέγεται Ὀρθόδοξος. Διότι πολλοὶ ἄνθρωποι διακατέχονται ἀπὸ ἐσφαλμένες καὶ ἄστατες θεωρίες καὶ ἀντιλήψεις». Καὶ μὲ ἕνα χρονικὸ ἅλμα φθάνουμε στὸ 1735, καὶ στὴν ἀπάντησι ποὺ ἔδωσε τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο πρὸς τοὺς Ἄγγλους ἀνωμότους: «Ἡ ἁγία, ἄμωμος καὶ εἰλικρινεστάτη πίστις μας [... ] οὐδέποτε ἐδέχθη δόγματα ἢ διδασκαλίες ἀλλόκοτες καὶ ξένες ἀπὸ ὅσες ἐδίδαξεν ὁ Κύριός μας καὶ Σωτῆρας μας. Φυλάσσει πάντοτε καὶ 11

12 διακρατεῖ αὐτὰ καὶ μόνον αὐτὰ ποὺ ἐδιδάχθη ἀπ Αὐτόν, τὸν Σωτῆρα Χριστὸ μέσα ἀπὸ τὶς Ἅγιες Γραφές. Δηλαδὴ αὐτὰ ἀκριβῶς ποὺ ἐδίδαξαν οἱ Ἅγιοι Ἀπόστολοι καὶ ποὺ οἱ Ἅγιες καὶ Οἰκουμενικὲς Σύνοδοι ἐθέσπισαν, ἐπεκύρωσαν καὶ μᾶς παρέδωσαν. Αὐτὰ τὰ φυλάξαμε μέχρι σήμερα καὶ τὰ διαφυλάττουμε χωρὶς καμμιὰν ἀλλοίωσι ἢ κάποια διαστροφή». Καὶ ὅταν τὸ 1868 ὁ πάπας Πῖος ὁ Θ (αὐτὴ ἡ ἀλεποῦ ἡ «καμπίσια») ἀπέστειλε ἀπεσταλμένους στὴν Πόλι γιὰ τὴν ἕνωσι τῶν Ἐκκλησιῶν καὶ συμμετοχὴ στὴν Α Σύνοδο τοῦ Βατικανοῦ, ὁ Πατριάρχης Γρηγόριος ὁ ΣΤ ἀπήντησε: «Σὲ μᾶς τοὺς Ὀρθοδόξους δὲν μπόρεσαν ποτέ, οὔτε πατριάρχαι, οὔτε σύνοδοι νὰ εἰσαγάγουν νέα δόγματα, καὶ τοῦτο γιατὶ ὑπερασπιστὴς τῆς πίστεώς μας εἶναι αὐτὸ τὸ σῶμα τῆς Ἐκκλησίας, δηλαδὴ αὐτὸς ὁ λαός, ὁ ὁποῖος ἐπιμένει νὰ ἔχῃ τὴν πίστι του ἀμετάβλητη καὶ ὅμοια μὲ αὐτὴν ποὺ πίστευαν οἱ πατέρες του. Φύλακας αὐτῆς τῆς ἱερᾶς ἀμπέλου εἶναι αὐτὸς ὁ λαός». Δηλαδὴ ἐσεῖς, ἀγαπητοί μου Χριστιανοί. Καὶ λέγω ἐσεῖς, διότι πέρυσι ποὺ εἶχα ἔλθει πάλι ἐδῶ στὴν Κρήτη, ἄκουσα κάτι τὸ ὁποῖον μὲ ὠφέλησε, εἰλικρινῶς σᾶς τὸ λέγω, ὅσον ἑκατὸ θεολογικὰ βιβλία. Ἕνας δικός σας ἄνθρωπος, ὁδηγός, μοῦ εἶπε: «Πάτερ, ἔχω πάρει δάνειο. Μπορεῖ νὰ μοῦ πάρουν τὸ σπίτι μου, τὸ ἀμπέλι μου, τὰ χωράφια μου, ἀλλὰ ἕνα πράγμα δὲν μποροῦν νὰ μοῦ πάρουν τὴν πίστι μου!». Τέτοια ὁμολογία ἐγὼ ὅταν τὴν ἄκουσα ἔμεινα ξερός, καὶ σκέφθηκα πὼς ἰδοὺ αὐτὸς εἶναι ὁ λαὸς ποὺ φυλάει αὐτὴν τὴν ἁγία πίστι! Ἴσως πῆτε: Καλόγηρος εἶσαι, φανατικὸς εἶσαι, σκοταδιστὴς εἶσαι, αὐτὰ μᾶς λές. Τώρα ζοῦμε σὲ ἐποχὴ παγκοσμιοποιήσεως. Ὅλη ἡ γῆ ἕνα χωριό. Ὅλα ἰσοπεδώνονται, ἀκόμη καὶ ἡ πίστις. Πολυπολιτισμὸς βλέπεις... Παλαιότερα, Πρόεδρος τῆς Δημοκρατίας (δικός μας ἐννοεῖται) πῆγε σ ἕνα νοσοκομεῖο στὴν Ἀλεξανδρούπολι γιὰ νὰ ἐπισκεφθῇ τοὺς ἀσθενεῖς. Χαιρετᾶ κάποιον ἀσθενῆ στρατιώτη, τὸν ὁποῖον ἐρωτᾶ: «Ἐσὺ τί εἶσαι;», καὶ ἐκεῖνος ἀπαντᾶ: «Μουσουλμᾶνος». Τὸν χτυπᾶ ὁ Πρόεδρος φιλικὰ στὴν πλάτη καὶ τοῦ λέγει: «Δὲν πειράζει, ὅλοι στὸν ἴδιο Θεὸ πιστεύουμε...»! Ὁπότε ἐὰν εἶναι ἴδιος ὁ Ἀλλὰχ μὲ τὸν ἐν Τριάδι ζῶντα δοξαζόμενον καὶ προσκυνούμενον Θεόν, τότε ἐγὼ μπορῶ νὰ εἶμαι Τρίτη Πέμπτη Σάββατο χότζας, Δευτέρα Τετάρτη Παρασκευὴ παπᾶς, καὶ τὴν Κυριακὴ βουδδιστής! Καὶ ὁ δεσπότης σας ἰμάμης! Ἀφοῦ ὅλα εἶναι τὰ ἴδια καὶ ὅλοι πιστεύουμε στὸ ἴδιο Θεό! Ὅμως, ἀδελφοί μου, ἄλλο ὁ ζῶν ἀληθινὸς Θεός («Θεὸν ἀληθινὸν ἐκ Θεοῦ ἀληθινοῦ» ὁμολογοῦμε στὸ Σύμβολον τῆς Πίστεως) καὶ ἄλλο τὰ ὅσα ἡ φαντασία (ἀγωνιώδης πολλάκις) τῶν ἀνθρώπων ἐφεῦρε περὶ Θεοῦ. Αὐτὰ εἶναι θρησκεῖες ἐμεῖς εἴμαστε Ἐκκλησία, ἄρα ΑΠΟΚΑΛΥΨΙΣ Θεοῦ, ἄρα ΑΛΗ- ΘΕΙΑ, κατὰ τὸν εἰπόντα Κύριον Ἰησοῦν: «Ἐγὼ εἰμὶ ἡ ὁδὸς καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή» (Ἰωάννου ΙΔ,6). Ὁ Ὀρθόδοξος Χριστιανὸς γνωρίζει ὅτι ἡ πίστις του εἶναι μοναδική, εἶναι τὸ ὅλως 12

13 ἄλλο. Πρὶν ἀπὸ μερικὰ χρόνια ἤμουν στὴν Κωνσταντινούπολι, καὶ συγκεκριμένα στὸ παλαιὸ Προξενεῖο μας, κατὰ τὴν Ἐθνικὴ Ἐπέτειο τῆς 28ης Ὀκτωβρίου. Μὲ πλησιάζουν δύο ὁμογενεῖς Πολίτες, ἀδέλφια μεταξύ τους, καὶ στὴν κουβέντα ἐπάνω μοῦ λέγουν τὴν ἱστορία τους. «Πάτερ, ἔχουμε συνεργεῖο αὐτοκινήτων. Πρὶν ἀπὸ λίγο καιρὸ ἐρχόταν συχνὰ ἕνας Τοῦρκος θεολόγος στὸ μαγαζὶ καὶ ὅλο μᾶς περιτριγύριζε. Καταλαβαίναμε πὼς κάτι θέλει, καὶ μιὰ φορὰ, λοιπόν, μᾶς τὸ σκάει τὸ παραμύθι. Ἐσεῖς οἱ Ῥωμηοί, μᾶς εἶπε, ἐὰν ἀλλαξοπιστήσετε, κάνετε περιτομὴ καὶ γίνετε Μωαμεθανοί, θὰ ἔχετε καλύτερη θέσι στὸν παράδεισο ἀπὸ ἐμᾶς τοὺς τούρκους! Ἐμεῖς, πάτερ, παλαβώσαμε! Ὅμως δὲν τὰ χάσαμε. Τοῦ εἴπαμε, πὼς εὐχαρίστως νὰ ἀλλάξουμε πίστι, ἐὰν μᾶς ἀπαντήσεις σὲ μιὰν ἐρώτησι ποὺ θὰ σοῦ κάνουμε. Ἐμᾶς, ὁ παπᾶς λέγει στὴν Ἐκκλησία μας καὶ δέεται πρῶτα ὑπὲρ τῶν μισούντων καὶ ὕστερα ὑπὲρ τῶν ἀγαπώντων ἡμᾶς ἐὰν βρῇς κάτι τέτοιο στὸ κοράνι γραμμένο, ἔλα νὰ μᾶς πεῖς. Ἐκεῖνος, πάτερ, χάθηκε καὶ μετὰ περίπου ἀπὸ ἕνα μῆνα ξανάρθε μὲ τὴν οὐρὰ στὰ σκέλια. Δὲν βρῆκα τίποτε τέτοιο, μᾶς εῖπε. Τότε, τοῦ λέμε, θ ἀφήσουμε αὐτὴν τὴν μοναδική μας πίστι τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων καὶ θὰ τουρκέψουμε; Ποτὲ τῶν ποτῶν! Κι ἐξαφανίστηκε». Ἔτσι σκέπτεται καὶ ἔτσι συμπεριφέρεται ὁ Ὀρθόδοξος Χριστιανός. Ἀγαπᾷ ὅλους, ἀλλὰ ἀπὸ τὴν πίστι του δὲν κινεῖ οὐδὲ βῆμα ποδός. Ἡ ἀγάπη εἶναι ἀρετὴ γενική, ἡ ἀλήθεια ὅμως εἶναι ἀρετὴ μερική διότι ἀνήκει μόνον στὴν Ὀρθοδοξία. Αὐτὸ πίστευαν καὶ τὰ ἑκατομμύρια Μαρτύρων πάσης ἡλικίας, μορφώσεως ἢ κοινωνικῆς θέσεως. Καὶ ὅπως λέγει Ἰωσὴφ ὁ Βρυέννιος: «Ὅταν πρόκειται γιὰ τὴν πίστι μας καὶ ἔχουμε νὰ διαλέξουμε μεταξὺ ζωῆς καὶ θανάτου, ὁ θάνατος εἶναι προτιμώτερος». Καὶ γνωρίζετε, ἀδελφοί μου, πόσοι μαρτύρησαν στὸν τόπο σας γι αὐτὴν τὴν πίστι. Ὁ Χριστιανὸς γιὰ τὴν πίστι του δὲν δέχεται οὔτε μύγα στὸ σπαθί του. Ἀναφέρει τὸ Γεροντικό: «Ἔλεγον περὶ τοῦ ἀββᾶ Ἀγάθωνος ὅτι ἀπῆλθόν τινες πρὸς αὐτόν, ἀκούσαντες ὅτι μεγάλην διάκρισιν ἔχει, καὶ θέλοντες δοκιμάσαι εἰ ἐργάζεται, λέγουσιν αὐτῷ: -Σὺ εἶ Ἀγάθων; Ἀκούομεν περὶ σοῦ ὅτι πόρνος εἶ καὶ ὑπερήφανος. Ὁ δὲ εἶπε: -Ναί, οὕτως ἔχει. Καὶ λέγουσιν αὐτῷ: -Σὺ εἶ Ἀγάθων ὁ φλύαρος καὶ καταλάλος (συκοφάντης); Ὁ δὲ εἶπεν: -Ἐγώ εἰμι. Λέγουσι πάλιν: -Σὺ εἶ Ἀγάθων ὁ αἱρετικός; Καὶ ἀπεκρίθη: -Οὐκ εἰμὶ αἱρετικός. Καὶ παρεκάλεσαν αὐτὸν λέγοντες: -Εἰπὲ ἡμῖν, διατί τοσαῦτα εἴπομέν σοι, καὶ κατεδέξω, τὸν δὲ λόγον τοῦτον οὐκ ἐβάστασας; Λέγει αὐτοῖς: -Τὰ πρῶτα ἐμαυτῷ ἐπιγράφω, ὄφελος γάρ ἐστι τῇ ψυχῇ μου τὸ δὲ αἱρετικός, χωρισμός ἐστιν ἀπὸ Θεοῦ, καὶ οὐ θέλω χωρισθῆναι ἀπὸ τοῦ Θεοῦ. Οἱ δέ, ἀκούσαντες ἐθαύμασαν τὴν διάκρισιν αὐτοῦ καὶ ἀπῆλθον οἰκοδομηθέντες». Γνωρίζει ὁ Ὀρθόδοξος Χριστιανὸς ὅτι ἀνήκει στὴν Ἐκκλησία ποὺ πάντοτε διώκεται, ἀλλ οὐδέποτε καταδιώκει. Τὸ γράφει αὐτὸ Μητροφάνης ὁ Κριτόπουλος στὴν Ὁμολογία του τὸ Ἡ Ὀρθοδοξία μας δὲν γνώρισε ποτὲ auto da fé (ἔλεγχο πίστεως), οὔτε Ἱερὲς Ἐξετάσεις, οὔτε καψίματα στὴν φωτιά. Ὅμως ὁ Ὀρθόδοξος εἶναι πάντα ἕτοιμος νὰ διωχθῇ γι αὐτήν του τὴν πίστι. Στὴν Πρὸς Διόγνητον Ἐπιστολὴν ἀναφέρεται τὸ: «Οἱ Χριστιανοὶ ἀγαπῶσι πάντας καὶ ὑπὸ πάντων διώκονται». Διότι ἡ πίστις μας δὲν εἶναι οὔτε καλή, οὔτε ἡ καλλίτερη, οὔτε ἡ καλλίστη. Εἶναι Ἀ π ο - κ ά λυ ψ ι ς τοῦ Θεοῦ πρὸς τοὺς ἀνθρώπους. Βέβαια, στὴν ἐποχή μας ἐπικρατεῖ κάποια χλιαρότης κυρίως μὲ τὰ ὅσα μεταδίδουν τὰ μέσα μαζικῆς ἐνημερώσεως. Μιλοῦν πὼς ὅλοι καλοὶ εἶναι, ὅλοι σὲ κάτι πιστεύουν καὶ τὰ τόσα ἄλλα. Κι ἂν βάλῃς καὶ τὴν καλοπέρασι τοῦ νεοέλληνα ποὺ ἅμα πιάσῃ μιὰ δεκάρα τουφεκάει τὸν Θεό, τότε ἐπέρχεται μιὰ χλιαρότης πίστεως ἀνεπίτρεπτος. Μιὰ φορά, στὴν αὐλή, στὴν εἴσοδο τοῦ Οἰκουμενικοῦ μας Πατριαρχείου, ἤμουν μὲ κάποιους ἱερεῖς καὶ συζητούσαμε ποῦ νὰ πηγαίναμε γιὰ φαγητό. Μᾶς πλησιάζει κάποιος ἄλλος ἄγνωστος σὲ ἐμᾶς παπᾶς (μὲ ῥάσα) καὶ μᾶς λέει: -Μὲ παίρνετε κι ἐμένα; 13

14 -Εὐχαρίστως. -Περιμένετε λίγο; -Βεβαίως, ἀπαντοῦμε. Μετὰ ἀπὸ λίγο παρουσιάζεται ἕνας κύριος ντυμένος «στὴν πέννα», μὲ κουστοῦμι, γραβάτα, κομψότατος κι ἐπίσημος. -Πᾶμε, μᾶς λέει. -Ποιός εἶσθε; ἐρωτῶ ἐγώ. -Ὁ παπᾶς ποὺ συστηθήκαμε προηγουμένως. -Καὶ γιατί ἔβγαλες τὰ ῥάσα σου; -Δὲν ἔχω σκοπὸ νὰ μὲ φτύνουν καὶ νὰ μὲ πετροβολᾶνε οἱ Τοῦρκοι, ἀπαντᾶ. -Συγγνώμη, τοῦ λέγω, ἀλλὰ προσωπικῶς τόσες φορὲς ἔχω ἔρθει στὴν Πόλι μὲ τὰ ῥάσα πάντοτε, καὶ κανεὶς δὲν μὲ πείραξε. Ἐξάλλου κι ἂν σὲ φτύσουν ὅπως λές, θὰ γίνεις καὶ μάρτυρας. Καὶ μοῦ ἀπαντᾶ: -Δὲν ἔχω σκοπὸ νὰ γίνω μάρτυρας! Αὐτὴ εἶναι ἡ ἀνεπίτρεπτος χλιαρότης. Ἐμεῖς νὰ εἴμαστε βολεμένοι, καὶ τίποτε δὲν μᾶς νοιάζει παραπέρα. Ἀλλὰ σκεφθῆτε, ἐὰν σκέπτεται ἔτσι ἕνας παπᾶς, ὁ λαϊκὸς πῶς πρέπει νὰ σκεφθῇ; Ἀδελφοί μου, γι αὐτή μας τὴν πίστι, γιὰ τὸν πολύτιμο αὐτὸν μαργαρίτη πρέπει νὰ εἴμαστε πολὺ προσεκτικοί. Λέγει ὁ Ἱερὸς Χρυσόστομος προκειμένου γιὰ αἱρετικούς: «Ἄν βλάπτωσιν αὐτῶν αἱ φιλίαι καὶ πρὸς κοινωνίαν τῆς ἀσεβείας ἕλκωσι, κἂν οἱ γεγεννηκότες ὦσιν ἀποπήδησον». Καὶ ὁ ἀββᾶς Θεόδωρος τῆς Φέρμης: «Ἂν ἔχῃς φιλία μὲ κάποιον καὶ τοῦ συμβῆ νὰ πέσῃ σὲ πειρασμὸ πορνείας, ἂν μπορῇς νὰ τοῦ δώσῃς χεῖρα βοηθείας κάνε το γιὰ νὰ τὸν τραβήξῃς. Ἂν ὅμως πέσῃ σὲ αἵρεσι καὶ δὲν πεισθῆ νὰ τὴν ἀποκηρύξῃ, γρήγορα ξέκοψε ἀπ αὐτόν, μὴ τυχὸν καθυστερήσῃς καὶ πέσῃς μαζὶ μ αὐτὸν στὸν βόθρο». Καὶ εἶναι αὐτὸ ἀπόηχος τῶν ὅσων παραγγέλει ὁ Εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης στὴν Β Καθολική του Ἐπιστολή: «Εἴ τις ἔρχεται πρὸς ὑμᾶς καὶ τὴν διδαχὴν ταύτην (τῆς Ἐκκλησίας δηλαδή) οὐ φέρει, μὴ λαμβάνετε αὐτὸν εἰς οἰκίαν καὶ χαίρειν αὐτῷ μὴ λέγετε». Ὅμως ἂς μὴ λησμονοῦμε μιὰ βασικὴ ἀρχή: «Ἀετὸς ἑνὶ πτερῷ οὐχ ἵπταται» λέγει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος. Θέλει δυὸ φτερὰ ὁ ἀετὸς γιὰ νὰ πετάξῃ. Ὁπότε σύμφωνα μὲ τὴν πίστι μας πρέπει νὰ εἶναι καὶ ἡ ζωή μας. Εἶναι σχιζοφρένεια ἄλλο νὰ πιστεύεις καὶ ἀλλιῶς νὰ ζῇς. Ὅπως ἔλεγε καὶ ὁ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης, ἀπαιτεῖται: «Ἀκρίβεια στὴν Ὀρθοδοξία ἀλλὰ καὶ ἀκρίβεια στὴν ἀγαθὴ πολιτεία». Γράφει ὁ ἅγιος Ἰωάννης τῆς Κλίμακος: «Ὁ πίστιν ὀρθὴν κεκτημένος, ἁμαρτίας δὲ διαπραττόμενος, ὅμοιός ἐστι προσώπῳ μὴ ἔχοντι ὀφθαλμούς». Καλὴ καὶ ἀπαραίτητος εἶναι ἡ Ὀρθοδοξία, ἀλλὰ καὶ λίγη ὀρθοπραξία δὲν βλάπτει. Χωρὶς ἐνάρετη καὶ φιλάνθρωπη ζωὴ ἡ πίστις μας εἶναι νεκρή, δαιμονιώδης, γιατὶ καὶ ὁ διάβολος ὀρθόδοξος εἶναι κι ὄχι αἱρετικός ξέρει τὴν ἀλήθεια, ἀλλὰ ἔχει ὑπερηφάνεια ἑωσφορική. Ἐπίσης, ἂς γνωρίζουμε πὼς ἡ Ὀρθοδοξία σκέτη, εἶναι σὰν μιὰ αἰγέα, ἕνα τομάρι γίδας κρεμασμένο στὸ πουρνάρι ξερό, χωρὶς αἷμα, χωρὶς ζωὴ καὶ μὲ ἄσχημη ὀσμή. Οὔτε οἱ μακρυὲς τρίχες, οὔτε τὰ μακρυὰ κομποσχοίνια, 14

15 οὔτε τὰ ἐσωτερικὰ καὶ ἐξωτερικὰ σχίσματα κάνουν τὴν Ὀρθοδοξία. Ὑγιὴς Ὀρθοδοξία εἶναι μόνον ἡ Ἐκκλησιαστικὴ Ὀρθοδοξία. Μέσα στὴν Ἐκκλησία. Ὀρθοδοξία ἐντὸς τῆς Ἐκκλησίας. Εἶναι, δηλαδή, μιὰ πυραμίδα ποὺ ξεκινᾷ ἀπὸ τὸν λαὸ τοῦ Θεοῦ, τὸν νέον Ἰσραὴλ στὴν βάσι, ἀνεβαίνει στοὺς ἐφημερίους, ἔπειτα στοὺς ἐπισκόπους (τοὺς κανονικοὺς βεβαίως), ὕστερα τοὺς Πατριάρχας, καὶ στὴν κορυφὴ ἔχει τὸν Οἰκουμενικὸ Πατριάρχη. Τελειώνω. Ζοῦμε σὲ μιὰ κρίσιμη κατάστασι. Καὶ μέσα σ αὐτὴ θὰ φανῇ ἐὰν ζοῦμε σὰν Χριστιανοὶ Ὀρθόδοξοι. Μόνον μιὰ ἀναφορὰ θὰ κάνω, καὶ ἐξ ὄνυχος τὸν λέοντα. Γράφει ὁ Παλλάδιος Ἑλενουπόλεως γιὰ κάποιον Σεβηριανὸ κόμητα ποὺ ζοῦσε στὴν Ἄγκυρα τῆς Γαλατίας ποὺ ἦταν πολὺ πλούσιος, ἀλλά: «Λιμοῦ γενομένου μεγάλου, καὶ κατὰ σπλάγχνων χωροῦντος πάντων ἀνθρώπων, τότε ἐκεῖνοι τὰς αἱρέσεις τὰς ἐκεῖσε εἰς Ὀρθοδοξίαν μετήνεγκαν. Ἐν πολλοῖς γὰρ χωρίοις τοὺς σιτοβολῶνας ἑαυτῶν ἀνοίξαντες, παρέθηκαν εἰς διατροφὴν τοῖς πεινῶσιν. Ὡς ἐκ τῆς τούτων ἀφάτου φιλανθρωπίας εἰς μίαν συμφωνίαν τῆς ὀρθῆς πίστεως συνελθεῖν τὰς αἱρέσεις, δοξάζοντας τὸν Θεὸν ἐπὶ τῇ τούτων ἁπλῇ πίστει καὶ ἀμέτρῳ εὐποιίᾳ»... Οἱ δικοί μας πλούσιοι στοὺς τωρινοὺς καιροὺς κάνουν ἐξαγωγὴ πλούτου στὶς ξένες τράπεζες, κι ὁ λαὸς ἂς πεθάνῃ. Καὶ μᾶς κοροϊδεύουν κιόλας, ὅπως τὸ εἶπε ἡ Μαρία Ἀντουανέττα. Ὅταν ὁ λαὸς ἐκραύγαζε, ῥώτησε τοὺς ὑπηρέτες της: -Γιατί φωνάζουν; -Διότι δὲν ἔχουν ψωμί, τῆς ἀπάντησαν. -Καὶ γιατί δὲν τρῶνε παντεσπάνι; ξαναρώτησε μέ... ἀπορία! Τώρα θὰ φανεῖ, ἀδελφοί μου, ἂν ἔχουμε ἐνστερνισθῇ τὸ τοῦ Κυρίου: «Ὅπως ἴδωσιν ὑμῶν τὰ καλὰ ἔργα καὶ δοξάσωσι τὸν Πατέρα ὑμῶν τὸν ἐν τοῖς οὐρανοῖς». Ὅμως, ἡ κλεψύδρα τοῦ χρόνου δείχνει τέλος. Σεβασμιώτατε, λαὲ τοῦ Θεοῦ καυχώμεθα γιὰ τὴν Ὀρθόδοξο πίστι μας, καὶ δικαίως. Καὶ ἐπαναλαμβάνουμε μαζὶ μὲ τὸν ἅγιο Θεόδωρο τὸν Στουδίτη: «Ὀρθόδοξοί ἐσμεν, κἂν ἄλλως ἁμαρτωλοί». Καὶ ὡς ἁμαρτωλοὶ ἐκδυσωποῦμε τὸν φιλάνθρωπο Θεὸ καὶ Σωτῆρα μας γιὰ τὶς πολλές μας ἁμαρτίες καὶ ἐλπίζουμε στὸ ἄπειρόν Του ἔλεος! Ἔχουμε πρεσβευτὰς τὴν Κυρία Θεοτόκο, πάντας τοὺς Ἁγίους, ἐξαιρέτως τὸν σήμερον γερ αιρ όμενον ἅγιον Γρηγόριον τὸν Ἀρχιεπίσκοπο Θεσσα λονίκης, τοὺς Κρῆτας Ἁγίους καὶ πάντας τοὺς λοιπούς. Πιστεύουμε μαζὶ μὲ τὸν Μέγα Ἀθανάσιο ὅτι «νεφύδριόν ἐστι, καὶ θᾶττον παρελεύσεται», συννεφάκι εἶναι θὰ περάσει. Μὲ τόσους καὶ τέτοιους Ἁγίους δὲν θὰ διαψευσθοῦν οἱ ἐλπίδες τῆς σωτηρίας μας! Τὴν Ὀρθοδοξία, δόξα τῷ Θεῷ, τὴν ἔχουμε. Μᾶς λείπει ἡ μετάνοια. Ἂς μᾶς ἀνοίξῃ πύλας μετανοίας ὁ Ζωοδότης. Τελειώνω, Σεβασμιώτατε δέσποτα, μ ἕνα τετράστιχο τοῦ Γεωργίου Ἀθάνα: «Δέξου τὶς ταπεινές μας ἱκεσίες καὶ δῶσε Παντοδύναμε Θεέ, νὰ παλιώνουν στὴν γῆ Σου οἱ Ἐκκλησίες, νὰ μὴν παλιώνει ἡ πίστη μας ποτέ». Καλὴ συνέχεια καὶ εὐλογημένον Ἅγιον Πάσχα! 15

16 Χρόνος καί ζωή Γεωργίου Ε. Κρασανάκη Ὁμότιμου Καθηγητῆ Πανεπιστημίου Κρήτης Τὸ πρόβλημα τοῦ χρόνου εἶναι μέγα, δύσκολο καὶ αἰνιγματικό*. Ἡ λύση του ἀπασχόλησε πολλούς. Τὸ μελέτησαν φιλόσοφοι, φυσικοί, ψυχολόγοι, θεολόγοι καὶ ἄλλοι. Ὅλοι αὐτοὶ ἔθεσαν στοὺς ἑαυτούς τους καὶ στοὺς ἄλλους πολλὲς ἐρωτήσεις, ὅπως: Τί εἶναι ὁ χρόνος; μιὰ πραγματικότητα; μιὰ «διάσταση»; ἕνα στοιχεῖο τοῦ κόσμου; ἕνα στοιχεῖο τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης καὶ παρουσίας; κάτι ποὺ βρίσκεται μέσα μας ἢ ἔξω ἀπὸ ἐμᾶς; κάποια σαφὴς γνώση ἢ κάτι ποὺ μόνο βιώνομε χωρὶς νὰ μποροῦμε νὰ τὸ συλλάβουμε καὶ νὰ τὸ ὁρίσουμε; Ὁ χρόνος εἶναι μία ἀκαθόριστη ἔννοια ἢ μία τέταρτη διάσταση τῆς «συμπαντικῆς» πραγματικότητας; Πρόκειται γιὰ ἕνα ἀπόλυτο ἢ γιὰ ἕνα σχετικὸ μέγεθος; Διαφέρει ὁ χρόνος τοῦ μικρόκοσμου ἀπὸ τὸ χρόνο τοῦ μακρόκοσμου; Καὶ ἀκόμα κάτι πιὸ σπουδαῖο: ποιὰ σχέση ἔχει ὁ χρόνος μὲ τὴ ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου πρὶν τὸ θάνατο καὶ μετὰ τὸ θάνατο; Ζοῦμε ἐν χώρῳ καὶ ἐν χρόνῳ, γιὰ νὰ ζήσουμε στὸν Παράδεισο αἰωνίως; Ποιὰ εἶναι ἡ σχέση τοῦ χρόνου μὲ τὴν ἐπίγεια καὶ μὲ τὴν αἰώνια ζωή; Ὅποιες κι ἄν εἶναι οἱ ἀπαντήσεις τῶν εἰδικῶν μελετητῶν καὶ ἐρευνητῶν στὶς ἐρωτήσεις αὐτές, βέβαιο εἶναι ὅτι πρέπει νὰ δεχθοῦμε ἀναγκαστικὰ τὸ χρόνο καὶ νὰ συμπορευθοῦμε μέ αὐτόν. Πρέπει νὰ τὸν θεωρήσουμε ἄξονα ζωῆς, στοιχεῖο τῆς ὕπαρξής μας καὶ παράγοντα δημιουργίας. «Ἐν αὐτῷ ζῶμεν, κινούμεθα καὶ ἐσμέν». Μὲ τὴ βοήθειά του συλλαμβάνουμε τὰ ἐφήμερα, ὁρίζομε τὸ μέτρο τῶν «πραγμάτων» καὶ ὁριοθετοῦμε τὴν παρουσία μας στὴ ζωὴ, τὴ γέννηση, τὴν ἀνάπτυξη καὶ τὸ θάνατο. Κάνομε λόγο γιὰ χρόνο προσωπικό, κοινωνικό, φυσικό, κοσμολογικό, ψυχολογικό, φυσιολογικό, ἐσωτερικὸ καὶ ἐξωτερικό. Ἀναγκαστικὰ «χρονοποιοῦμε» τὸν ἑαυτό μας καὶ τοὺς ἄλλους. Συνδέομε ἀναπόσπαστα τὴ ζωή μας καὶ ἐκείνη τῶν ἄλλων μὲ αὐτόν. Γιὰ τὸ μεγάλο αὐτὸ θέμα ὁ ἀείμνηστος Φώτης Κόντογλου ( ) ἔγραψε: «Ἡ πιὸ ἀνεξιχνίαστη δύναμη στὸν κόσμο εἶναι ὁ Χρόνος, ὁ Καιρός. Καλά-καλὰ τὶ εἶναι αὐτὴ ἡ δύναμη δὲν τὸ ξέρει κανένας, κι ὅσοι θελήσανε νὰ τὴν προσδιορίσουνε, μάταια πασκίσανε. Τὸ μυστήριο τοῦ Χρόνου ἀπόμεινε ἀκατανόητο, κι ἄς μᾶς φαίνεται τόσο φυσικὸς αὐτὸς ὁ Χρόνος. Τὸν ἴδιο τὸν Χρόνο δὲν μποροῦμε νὰ τὸν καταλάβουμε τὶ εἶναι, ἀλλά τὸν νοιώθουμε μοναχὰ ἀπὸ τὴν ἐνέργεια ποὺ κάνει, ἀπὸ τὰ σημάδια ποὺ ἀφήνει ἀπάνω στὴν φύση. Ἡ μυστηριώδης πνοή του ὅλα τὰ ἀλλάζει. Δὲν ἀπομένει τίποτε στεθερό, ἀκόμα κι ὅσα φαίνονται σταθερὰ κι αἰώνια Ἄν λείψει ὁ Χρόνος, θὰ λείψουνε ὅλα τὰ πάντα. Αὐτὸς τὰ γεννᾶ, κι αὐτὸς τὰ λυώνει, τὰ κάνει θρύψαλα καὶ τὰ ἐξαφανίζει Τοῦτος ὁ ὑλικὸς κόσμος εἶναι τὸ βασίλειο τοῦ Χρόνου ποὺ τὸν κάνει νὰ ἀνθίζει καὶ νὰ μαραίνεται ἀδιάκοπα.». Τὸ μεστὸ περιεχομένου αὐτὸ κείμενο ἀνοίγει μπροστὰ μας διάπλατα τὴ σχέση τοῦ χρόνου μὲ τὴ ζωή. Ἀνοίγει καὶ τὸ θέμα τῆς ὁμιλίας μας. Χρόνος, λοιπόν, καὶ Ζωή! Πῶς εἶδαν τὴ σχέση τῶν δύο αὐτῶν δυνάμεων οἱ φιλόσοφοι, οἱ φυσικοί, οἱ ψυχολόγοι καὶ οἱ θεολόγοι; Ἄς ρίξουμε μιὰ ματιὰ στὰ ἔργα τους. Ὁ Χρόνος τῶν φιλοσόφων ἔχει ἀξία ὀντολογική, κοσμολογικὴ καὶ ἀνθρωπολογική. Ἡ συνείδηση κάθε ἀτόμου εἶναι ὁ χῶρος συναντήσεως τοῦ παρόντος, τοῦ παρελθόντος καὶ τοῦ μέλλοντος. Εἶναι ὁ γεωμετρικὸς τόπος ὅλων τῶν μορφῶν τῶν χρονικῶν ἀλληλουχιῶν, ἐκείνων ποὺ δὲν ὑπάρχουν πιά, ἐκείνων ποὺ ἀναμένονται καὶ αὐτῶν ποὺ ἔχουν ἔντονο τὸ χαρακτήρα τοῦ ἐφήμερου, τοῦ στιγμιαίου. Μὲ τὴν ἔννοια αὐτή, ὁ Χρόνος ὄχι μόνο δὲν φθείρει τὸ ἄτομο, ἀλλά τὸ ζωογονεῖ, τὸ δυναμώνει καὶ τὸ ἐμψυχώνει. Ὁ Χρόνος εἶναι ἡ Ζωή μας. Εἶναι, ἀκόμα, μιὰ πολύμορφη διάσταση Ὁμιλία τοῦ κ. Γ. Κρασανάκη στὴ ΓΕΧΑ Ἡρακλείου τὴ 13η Ἰανουρίου

17 τοῦ πραγματικοῦ. Κινούμαστε σὲ ποικίλες μορφὲς χρόνου, τὶς ὁποῖες νιώθουμε ὡς συνισταμένες τῆς ὕπαρξής μας, ὡς ἄξονες τῆς δραστηριότητάς μας. Μὲ τὴν ἔννοια αὐτὴ μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι εἴμαστε πλάσματα πολυχρονικὰ καὶ συγχρόνως διαχρονικά. Μεγάλοι φιλόσοφοι, ἀπὸ τὴν Ἑλληνικὴ ἀκόμα Ἀρχαιότητα, προσπάθησαν νὰ ἑρμηνεύσουν τὴν ἔννοια τοῦ Χρόνου καὶ νὰ δείξουν τὴ σχέση του μὲ τὴ ζωὴ καὶ τὸν ἄνθρωπο. Ὅσα μᾶς εἶπαν ὑπῆρξαν πολλὰ καὶ ἀξιόλογα. Ἡ ἀναφορὰ σ αὐτὰ δὲν μπορεῖ νὰ χωρέσει στὰ στενὰ ὅρια μιᾶς ὁμιλίας. Δειγματολειπτικὰ καὶ μόνο ἀναφέρομε μερικὲς σκέψεις, χωρὶς νὰ ἀναφέρουμε τοὺς δημιουργούς τους. Αὐτὲς εἶναι οἱ ἑξῆς: Ὁ χρόνος εἶναι ἕνα δεδομένο χαρακτηριστικὸ τοῦ κόσμου. Ὡς δημιούργημα τοῦ Θεοῦ ἀποτελεῖ τὴν κινητὴ εἰκόνα τῆς αἰωνιότητας. Ὁ χρόνος δὲν ὑπάρχει ἀπολύτως ἤ μόλις καὶ ἀμυδρῶς ὑπάρχει. Φαίνεται, ὅμως, νὰ εἶναι κάποια κίνηση καὶ μεταβολή. Ὁ χρόνος βρίσκεται παντοῦ καὶ μὲ τὸν ἴδιο τρόπο σὲ ὅλα. Εἶναι ὁ ἴδιος πάντα. Χωρὶς τὴν κίνηση καὶ τὴ μεταβολὴ δὲν ὑπάρχει χρόνος. Ἐνῶ ὁ ἴδιος δὲν εἶναι κίνηση, δὲν ὑπάρχει χωρὶς κίνηση. Κυλᾶ κατ ἀναλογία μὲ τὴν κίνηση. Λέμε ὅτι ἔχει περάσει κάποιος χρόνος, ὅταν ἀποκτήσουμε ἀντίληψη τοῦ πρότερου καὶ τοῦ ὕστερου στὴν κίνηση. Ὅταν ἡ ψυχή μας ξεχωρίσει τὸ πρότερο καὶ τὸ ὕστερο καὶ τὰ θεωρήσουμε διαφορετικά, τότε καταλαβαίνομε τὸ χρόνο. Ὁ χρόνος εἶναι ὁ ἀριθμὸς τῆς κίνησης. Καὶ ὅπως κανεὶς ἀριθμὸς δὲν εἶναι ταχὺς ἤ βραδὺς ἔτσι καὶ ὁ χρόνος δὲν εἶναι ταχὺς ἤ βραδύς. Εἶναι παντοῦ ὁ ἴδιος. Τὸ μετρούμενο μόνο ἀλλάζει. Ἕνας χρόνος εἶναι πολύς, ἄν ἡ κίνηση εἶναι πολλή. Τὰ αἰώνια ὄντα δὲν ὑπάρχουν ἐν χρόνῳ, οὔτε καὶ τὸ εἶναι τους μετρεῖται ἀπὸ τὸ χρόνο. Δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ ὑπάρχει χρόνος, ἄν δὲν ὑπάρχει ψυχή. Ὁ χρόνος ἐκφράζει τὴ ζωή τῆς ψυχῆς τοῦ κόσμου, δηλαδὴ τῆς κινητῆς εἰκόνας τῆς αἰωνιότητας. Ἡ ἴδια ἡ αἰωνιότητα εἶναι ἄχρονη. Ἐνῶ ἡ αἰωνιότητα εἶναι ἀμετάβλητη, ὁ χρόνος ρέει συνεχῶς. Βασικό του γνώρισμα εἶναι ἡ ὁμαλὴ καὶ συνεχὴς ροή, ποὺ στὴν καθημερινὴ ζωὴ τέμνεται σὲ ὧρες, ἡμέρες, μῆνες καὶ ἔτη, σὲ παρελθὸν καὶ μέλλον. Φυσικά, οἱ τομὲς αὐτὲς εἶναι φανταστικὲς καὶ ὀφείλονται στὸ φαινόμενο τῆς κίνησης. Κι αὐτό, γιατὶ ὁ χρόνος δὲν ἔχει συγκεκριμένη ὑπόσταση, δὲν ἀνήκει στὸν ὑλικὸ κόσμο, δὲν εἶναι ἐμπειρικὸ στοιχεῖο, ἀλλὰ προϊὸν νοητικῶν διεργασιῶν. Ἡ συνείδηση τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἐκείνη ποὺ συλλαμβάνει τὴ ροὴ τῶν ὅσων συμβαίνουν γύρω του. Ὥστε, χρόνος ἐκτὸς τοῦ πνεύματός μας δὲν ὑπάρχει. Ἀληθινὸς χρόνος εἶναι μόνο ὁ χρόνος τῆς ψυχολογικῆς ἐμπειρίας, δηλαδὴ τῆς ἐσωτερικῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ χρόνος, ἀπὸ τὴν ἴδια τὴ φύση του, ἀγκαλιάζει διαφορετικὰ ἐπίπεδα τοῦ πραγματικοῦ, ἀποτελεῖ ἕνα ὀργανικὸ σύνολο ποὺ μᾶς δίνεται μὲ πολλές διαστάσεις, εἶναι πολυδιάστατος. Ἡ δομὴ καὶ λειτουργία τοῦ χρόνου ἔγινε ἀντικείμενο μελέτης καὶ τῶν φυσικῶν. Ἡ θέση αὐτή, ὅσο κι ἄν φαίνεται παράξενη, ἀποτελεῖ μιὰ πραγματικότητα.οἱ περισσότεροι ἄνθρωποι πιστεύουν ὅτι ἡ μελέτη τοῦ χρόνου συνιστᾶ ἀντικείμενο ἔρευνας τῶν ἀνθρωπιστικῶν ἐπιστημῶν. Δὲν μποροῦν νὰ καταλάβουν ποιὰ σχέση ἔχει τὸ θέμα αὐτὸ μὲ τὶς θετικὲς ἐπιστῆμες καὶ μάλιστα μὲ τὴ Φυσική. Καὶ ὅμως τὰ πράγματα εἶναι διαφορετικά. Ἡ σύγχρονη Φυσικὴ ἀσχολεῖται συστηματικὰ μὲ τὸ χρόνο. Τὸ ἴδιο κάνουν καὶ οἱ συναφεῖς πρὸς αὐτὴν ἐπιστῆμες. Τὰ πορίσματα τῶν ἐρευνῶν τους θὰ μποροῦσαν νὰ θεωρηθοῦν ὡς «καινοτομίες», μὲ τὴν ἔννοια ὅτι δὲν συμ- 17

18 φωνοῦν μὲ τὶς κλασικὲς ἑρμηνεῖες τοῦ χρόνου. Ἀπὸ τὶς θεωρίες τους προκύπτει ὅτι ἡ ἔννοια τοῦ χρόνου συνδέεται στενὰ ὄχι μόνο μὲ τὴν κίνηση, μὲ τὴ ζωὴ καὶ μὲ τὸ χῶρο, ἀλλά καὶ μὲ τὴν κοσμικὴ μηχανή, τὸ Σύμπαν, τὸ Φῶς καὶ τὴ Φύση στὸ σύνολό της. Αὐτὸ θὰ φανεῖ ἀπὸ μερικὰ στοιχεῖα τῆς θεωρίας τῆς σχετικότητας τοῦ Einstein. Αὐτὰ ποὺ ἔχουν σχέση μὲ τὸ θέμα μας εἶναι τὰ ἑξῆς: Ἀπόλυτος χρόνος, ὅπως καὶ ἀπόλυτος χῶρος, δὲν ὑπάρχει. Ὁ χῶρος δὲν εἶναι τὸ ἀπόλυτα σταθερὸ πλαίσιο τῶν ἀντικειμένων τοῦ κόσμου, ἀλλά ἔννοια ποὺ δὲν ἔχει νόημα χωρὶς τὰ ἀντικείμενα τοῦ κόσμου. Ὁ χρόνος δὲν εἶναι τὸ σταθερὸ χρονικὸ ρεῦμα, ποὺ ρέει ἀπὸ τὸ ἄπειρο παρελθὸν πρὸς τὸ ἄπειρο μέλλον, ἀλλά ἀντίληψη ὑποκειμενικὴ ἐξαρτώμενη ἀπὸ τὰ γεγονότα, μὲ τὰ ὁποῖα τὸν ἀντιλαμβανόμαστε καὶ τὸν μετροῦμε. Δὲν ὑπάρχει, λοιπόν, ἀπόλυτος χρόνος. Κάθε παρατηρητὴς πρέπει νὰ μεταφέρει τὸ δικό του ρολόι ποὺ θὰ δείχνει τὸ δικό του χρόνο. Αὐτὰ μᾶς ὑποχρεώνουν νὰ ἀλλάξουμε ριζικὰ τὶς ἰδέες μας γιὰ τὸ χρόνο, ἀλλά καὶ γιὰ τὸ χῶρο. Οἱ δύο αὐτὲς ἔννοιες εἶναι στενὰ δεμένες μεταξὺ τους σὲ μιὰ νέα ἔννοια ἤ καλύτερα σὲ μιὰ οὐσία ποὺ ὀνομάζεται χωρόχρονος. Ὁ χρόνος εἶναι ἡ τέταρτη διάσταση τοῦ τετραδιάστατου κόσμου ποὺ μᾶς περιβάλλει, τῆς νέας τετραδιάστατης συμπαντικῆς πραγματικότητας. Τὸ χωρόχρονο προσδιορίζουν τέσσερις συντεταγμένες. Δηλαδὴ ἀπαιτοῦνται τέσσερις ἀριθμοὶ γιὰ τὸν προσδιορισμό του. Ἀπ αὐτοὺς, οἱ τρεῖς ἀριθμοὶ προέρχονται ἀπὸ τὸ 18 χῶρο καὶ ὁ ἕνας ἀπὸ τὸ χρόνο. Ἔτσι π.χ., ἕνα ἀεροπλάνο πετᾶ σὲ ὁρισμένες τέσσερις συντεταγμένες: τὸ ὕψος, τὸ πλάτος, τὸ μῆκος καὶ τὸ χρόνο. Φαίνεται ἔτσι ὅτι ὁ χρόνος δὲν χωρίζεται ἀπὸ τὸν χῶρο, ἀντίθετα μάλιστα ἀποτελεῖ μιὰ «διάσταση» τοῦ κόσμου ὅπου ζοῦμε, μὲ τὴ μαθηματικὴ ἔννοια τοῦ ὅρου. Πρέπει, λοιπόν, νὰ μιλᾶμε γιὰ χωρόχρονο μὲ τέσσερις διαστάσεις, παρὰ γιὰ ἕνα τρισδιάστατο χῶρο, ὁ ὁποῖος συνοδεύεται ἀπὸ ἕνα ἀνεξάρτητο μονοσδιάστατο χρόνο. Ὅλα αὐτὰ μᾶς φαίνονται παράξενα, γιατὶ μάθαμε ἤ μᾶλλον συνηθίσαμε νὰ ζοῦμε μὲ τὴν ἰδέα ἑνὸς ἀπόλυτου χρόνου, καὶ νὰ μετροῦμε μὲ δευτερόλεπτα, λεπτά, ὧρες, ἡμέρες, ἑβδομάδες, μῆνες, ἐποχές, ἔτη καὶ αἰῶνες, σὲ σχέση πάντα μὲ τὶς κινήσεις μας μέσα στὸ χῶρο ὅπου ζοῦμε. Ὅλα αὐτὰ εἶναι σχετικὰ, πράγμα ποὺ σημαίνει ὅτι κάθε ἄνθρωπος ἔχει τὸ δικὸ του χρόνο, ὁ ὁποῖος ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὸ χῶρο ὅπου βρίσκεται καὶ ἀπὸ τὸ πῶς κινεῖται. Κι ὅλα αὐτά, ἀκόμα, δημιουργοῦν μιὰ εἰκόνα τοῦ ἀνθρώπου γιὰ τὸν κόσμο ἐντελῶς ἐπαναστατική. Περνᾶμε τώρα στὸ χρόνο τῶν ψυχολόγων. Οἱ ἐπιστήμονες αὐτοὶ εἶδαν τὸ χρόνο κάτω ἀπὸ ἕνα διαφορετικὸ πρίσμα. Μελετώντας καὶ ἑρμηνεύοντας τὴν ἀνθρώπινη συμπεριφορὰ καὶ τὴ σκέψη ποὺ τὴ συνοδεύει, διέγνωσαν ὅτι ὁ χρόνος δὲν θὰ μποροῦσε νὰ παραμεληθεῖ. Ἀντίθετα, μάλιστα, τὸν θεώρησαν ὡς ἕνα οὐσιώδη παράγοντα τῆς ἀνθρώπινης συμπεριφορᾶς, ὅπου καὶ ὅπως ἐκδηλώνεται αὐτὴ (ἀνάπτυξη, μάθηση, ἐργασία, ἀθλητισμός, διασκέδαση, ἀνάπαυση κλπ.). Ὁ χρόνος εἶναι μιὰ ἀπὸ τὶς κύριες διαστάσεις τῆς ἀτομικῆς καὶ τῆς κοινωνικῆς παρουσίας. Ὁ ἄνθρωπος συνειδητοποιεῖ τὴν παρουσία τοῦ χρόνου στό πλαίσιο τῶν προσωπικῶν καὶ τῶν κοινωνικῶν του δραστηριοτήτων. Τὸν αἰσθάνεται σὰν ἕνα τρισδιάστατο ὁρίζοντα, μὲ τὶς ἐμπλεκόμενες διαστάσεις τοῦ παρόντος, τοῦ παρελθόντος καὶ τοῦ μέλλοντος. Τὸ ἄτομο ζεῖ στὸ κέντρο τῶν τριῶν αὐτῶν συντεταγμένων. Βιώνει τὸ παρόν, ἀναπολεῖ τὸ παρελθὸν καὶ ὁραματίζεται τὸ μέλλον. Ἐπίσης, ζεῖ ἕνα παρὸν ποὺ πορεύεται στὸ παρελθόν, δίδοντας τόπο στὸ μέλλον. Ὅ,τι ἔζησε μεταβάλλεται σὲ παρελθὸν καὶ αὐτὸ ποὺ θὰ ζήσει γίνεται παρόν. Διαφορετικὰ θὰ λέγαμε ὅτι τὰ προγενέστερα γεγονότα γίνονται μεταγενέστερα, ἀφοῦ πρῶτα

19 πάρουν τὴ σφραγίδα τοῦ παρόντος. Φαίνεται, ἔτσι, ὅτι ὁ χρόνος εἶναι μιὰ διαρκὴς ροὴ γεγονότων, μιὰ τάξη διαδοχῆς καταστάσεων. Κι ὅλα αὐτὰ μέσα στὴ συνείδηση τοῦ ἀνθρώπου, ἔξω ἀπὸ τὴν ὁποία ὁ τρισδιάστατος χρόνος γίνεται ἀνύπαρκτος. Κύριο πρόβλημα ἀποτελεῖ ἡ ἀντίληψη τοῦ χρόνου, ὁ σχηματισμὸς τοῦ γνωστικοῦ ἀντικειμένου ποὺ λέγεται χρόνος. Ἐνῶ ἡ ἀντίληψη τοῦ χώρου εἶναι σχετικὰ εὔκολη, ἡ ἀντίληψη τοῦ χρόνου εἶναι δυσκολότερη. Κι αὐτό, γιατὶ ὁ χρόνος δὲν ἔχει ὑλικὴ ὑπόσταση, δέν εἶναι ὑλικὸ ἀντικείμενο, δὲν εἶναι κάτι σταθερό. Ὁ ἄνθρωπος ἀντιλαμβάνεται τὸ χρόνο ἔμμεσα. Τὸν συνειδητοποιεῖ ὅταν γνωρίσει τὶς μεταβολές, τὶς κινήσεις καὶ τὶς διάρκειές τους. Τὸν καταλαβαίνει ὅταν γνωρίσει τὶς ἀλλαγὲς ποὺ συμβαίνουν στὸν ὀργανισμό του, σὲ αὐτὲς ποὺ ἔχουν σχέση μὲ τὴν τροφή, τὴν πείνα, τὴ δίψα, τὸν πόνο καὶ ἄλλες ὀργανικὲς ἀνάγκες. Τὶς ἀλλαγὲς αὐτὲς συνειδητοποιεῖ ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὴ βρεφικὴ ἀκόμα ἡλικία. Πρόκειται γιὰ τὴ γνώση ὁρισμένων χρονικῶν διαρκειῶν, ποὺ ἔχουν σχέση μὲ τὸ θηλασμό, τὴν τροφὴ καὶ τὸν ὕπνο. Γενικὰ θὰ λέγαμε ὅτι γνωρίζομε τὸν χρόνο ἔμμεσα, μελετώντας τὶς ποικίλες ἀλλαγὲς τῆς φύσης, τῆς ζωῆς καὶ τῆς ἀνθρώπινης συμπεριφορᾶς. Ἡ κατάκτηση τῆς ἔννοιας τοῦ χρόνου ἀπαιτεῖ ἀνάπτυξη τῆς ἱκανότητας γιὰ εὐθεῖες καὶ ἀντίστροφες νοητικὲς ἐνέργειες. Ἀπαιτεῖ τὴ μετάθεση ἀπὸ παροῦσες καταστάσεις σὲ μελλοντικές, καθὼς καὶ τὴν ἐπιστροφὴ σὲ περασμένες καταστάσεις. Ἀπαιτεῖ ξεπέρασμα καταστάσεων προσωπικῶν, μετάθεση σὲ καταστάσεις κοινωνικὲς, ἀλλὰ καὶ ἀνάλογες ἐπιστροφές. Ἀπαιτεῖ, μὲ ἄλλα λόγια, κατάκτηση τῆς ἀντίστροφης σκέψης, τῆς ἱκανότητας γιὰ εὐθεῖες καὶ ἀντίστροφες πνευματικὲς δραστηριότητες. Ὁ ἄνθρωπος ἀντιλαμβάνεται πρώτα τὸ παρόν, ἔπειτα τὸ μέλλον καὶ τέλος τὸ παρελθόν. Ἡ ἡλικία ἀποτελεῖ βασικὸ παράγοντα στὴ διαδικασία ἀντίληψης τοῦ χρόνου. Ἡ ψυχοσύνθεση τοῦ ἀτόμου καὶ οἱ ἐπιδράσεις τοῦ κοινωνικοῦ του περιβάλλοντος ἐπηρεάζουν ἐπίσης τὴν ἀντίληψη τοῦ χρόνου. Φυσικά, δὲν κάνομε λόγο γιὰ παθολογικὲς καταστάσεις καὶ διαταραχὲς τῆς προσωπικότητας, οἱ ὁποῖες συνιστοῦν ἀρνητικοὺς παράγοντες σὲ ὅλη τὴν ψυχικὴ ἀνάπτυξη τοῦ ἀνθρώπου. Ἔρχομαι τώρα στὸ χρόνο τῶν θεολόγων, ἡ ἑρμηνεία τοῦ ὁποίου διαφέρει πολὺ ἀπὸ τὶς προηγούμενες ἑρμηνεῖες. Οἱ θεολόγοι εἶδαν τὸ πρόβλημα τοῦ χρόνου κάτω ἀπὸ ἕνα διαφορετικὸ πρίσμα. Οἱ ἑρμηνευτικὲς θεωρίες τους εἶναι βαθύτατα ἐπηρεασμένες ἀπὸ τὴ θρησκευτικὴ ἀγωγὴ ποὺ εἶχαν ὑποστεῖ, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὰ ὑψηλὰ νοήματα τῆς χριστιανικῆς διδασκαλίας τὴν ὁποίαν σπούδασαν, βίωσαν καὶ δίδαξαν. Ἰδιαίτερα στὰ ἔργα πολλῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας ὁ χρόνος ἐξετάζεται συστηματικά. Σὲ ἄλλα ἀπὸ αὐτὰ οἱ ἀναλύσεις γίνονται ἄμεσα καὶ σὲ ἄλλα ἔμμεσα. Παντοῦ ὅμως θὰ διαπιστώσει ὁ ἐρευνητὴς τὸν διακαὴ πόθο κατανόησης τοῦ χρόνου ὡς ἔννοιας ποὺ σχετίζεται ἄμεσα μὲ τὸν Θεόν, τὴ ζωὴ καὶ τὴν ἀθανασία. Θὰ παραστεῖ μάρτυς ὑψηλῶν νοημάτων μὲ τὰ ὁποῖα ἐρευνᾶται ὁ χρόνος ποὺ κυλᾶ, σὲ σχέση μὲ τὴν αἰωνιότητα ἡ ὁποία ἀποτελεῖ τὴ μόνη σταθερὴ πραγματικότητα. Οἱ θεολόγοι δὲν βλέπουν τὸν χρόνο μόνο ὡς παράμετρο ζωῆς, ἀλλά καὶ ὡς προέκταση τῆς γήινης παρουσίας. Κι αὐτὸ, γιατὶ ὅποιος πιστεύει στὸν Θεὸν «ζεῖ ἐν χρόνῳ» καὶ προετοιμάζεται γιὰ τὴν αἰωνιότητα, γιὰ τὴν «μετακόσμησίν» του, γιὰ τὸν αἰώνιο προορισμό του. Ὁ χρόνος στὴ σκέψη τῶν θεολόγων ἀποτελεῖ στάδιο τελείωσης τοῦ ἀνθρώπου καὶ καταξίωσής του ὡς φυσικοῦ καὶ μεταφυσικοῦ ὄντος. Οἱ θεολόγοι καὶ μάλιστα οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ὁμιλοῦν γιὰ τὸ χρόνο τῆς ζωῆς καὶ μάλιστα γιὰ τὸ χρόνο τῆς ὄντως Ζωῆς. Θὰ γίνουμε πιὸ σαφεῖς μὲ μερικὲς περιληπτικὲς ἀναφορὲς στὶς θεωρίες ὁρισμένων με- 19

20 γάλων ἁγίων καὶ Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας μας. Ὁ Μέγας Ἀθανάσιος ( ) ἀναφέρεται στὸν χρόνο ὅταν ἑρμηνεύει τὴ γέννηση τοῦ Υἱοῦ καὶ τῆς σχέσης του μὲ τὸν Πατέρα, τὰ ὁποῖα παρερμήνευαν οἱ Ἀρειανοί. Λέει, λοιπόν, καὶ τὰ ἑξῆς: Ὁ Θεὸς Λόγος δημιούργησε τὰ πάντα, τοὺς χρόνους καὶ καιρούς, τὴ νύκτα καὶ τὴν ἡμέρα καὶ ὅλη τὴν κτίση. («Διὰ τοῦ Λόγου γέγονε τὰ πάντα, καὶ χρόνος καὶ καιρὸς καὶ νύξ καὶ ἡμέρα καὶ πᾶσα ἡ κτίσις»). Ὁ χρόνος ὑπάρχει ἀφότου ὑπάρχει κόσμος. Τόσο ὁ χρόνος ὅσο καὶ ὁ κόσμος σχετίζονται μὲ τὸ «πρότερον» καὶ τὸ «ὕστερον» ποὺ εἶναι παράμετροι τῆς κίνησης. Ὁ Θεός, ὁ «ἀεὶ ὤν», δὲν ἔχει καμιὰ σχέση μὲ τὸ «πρίν» καὶ τὸ «μετά». Μόνο γιὰ τὰ κτίσματα ὑπάρχουν οἱ χρονικοὶ προσδιορισμοὶ καὶ οἱ χρονικὲς ἐκφράσεις. Ὁ χρόνος καὶ ὅλα ὅσα συντελοῦνται μέσα σ αὐτὸν συνδέονται στενὰ μὲ τὴν ὕλη. Ἡ σχέση αὐτὴ δὲν μπορεῖ νὰ ἀποδοθεῖ καὶ στὸν Θεὸν. Ἡ χρήση χρονικῶν κατηγοριῶν δὲν μπορεῖ νὰ ἀποδώσει τὴν οὐσία καὶ τὶς ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ. Ὁ Μέγας Βασίλειος ( ), ὁ σοφὸς θεολόγος καὶ μέγας τῆς ἀληθείας διδάσκαλος, κάνει λόγο σὲ διάφορα ἔργα του γιὰ τὸν χρόνο. Μεταξὺ τῶν ἀλλων λέγει καὶ τὰ ἑξῆς: Ἡ ἔννοια τοῦ χρόνου δὲν νοεῖται χωριστὰ ἀπὸ τὴν ἔννοια τοῦ χώρου. Εἶναι ἔννοιες ἀδελφές. Ἔτσι λέμε: πότε καὶ ποῦ ἔγινε αὐτό. Ὁ χρόνος συνδέεται στενὰ μὲ τὴν κίνηση, χωρὶς ὅμως νὰ ταυτίζεται μὲ αὐτή. Ὁ χρόνος ἔχει ἄμεση σχέση μὲ τὴ ζωὴ τοῦ πιστοῦ, μὲ τὴν τελείωσή του καὶ τὴ σωτηρία του. Ὅλα μέσα στὴν Ἐκκλησία τρέχουν μαζὶ μὲ τὸν χρόνο. Ὅλα ξεκίνησαν ἀπὸ τὴ Δημιουργία καὶ ὅλα τείνουν πρὸς τὴν ἐσχατολογικὴ πληρότητα. Τὸ παρὸν εἶναι ἡ χρονικὴ στιγμή, μὲ τὴ μεγάλη σημασία 20 καὶ ἀξία, ἐπειδὴ σ αὐτὸ «βιώνονται οἱ σωτήριες ἐνέργειες τῆς θείας οἰκονομίας». Τὸ μέλλον ἔχει ἐσχατολογικὴ σημασία. Ὁ ἄνθρωπος πρέπει νὰ βλέπει διαρκῶς καὶ τὴ μελλοντική του διάσταση, νὰ ζεῖ δηλαδὴ κάτω ἀπὸ τὸ πνεῦμα τῆς αἰωνιότητας. Χωρὶς νὰ ὑποτιμᾶ τὸ παρόν, μὲ ὅλες τὶς μορφὲς τῆς ζωῆς ποὺ τὸ ἐκφράζουν, πρέπει νὰ φροντίζει γιὰ τὸ μέλλον. Πρέπει νὰ ὑπερβαίνει τὰ παρόντα καὶ νὰ στρέφεται πρὸς τὰ αἰώνια. Ἡ διάρκεια τῆς γήινης παρουσίας κάθε ἀνθρώπου συνιστᾶ τὸν «βιωτικὸ χρόνο». Εἶναι τὸ διάστημα ἀπὸ τὴ γέννηση μέχρι τὸν θάνατο. Τὸ μῆκος αὐτοῦ τοῦ χρόνου εἶναι ἄγνωστο. Ὁ ἄνθρωπος πρέπει νὰ εἶναι πάντοτε ἕτοιμος γιὰ τὸ τέλος τῆς ἐπίγειας ζωῆς του καὶ «πρὸς τὴν ἐντεῦθεν ἀποδημίαν» του. Ὁ χριστιανός, ζώντας ζωὴ πνευματική, βιώνει τὸν χρόνο διαφορετικά. Τὸ μὲν παρελθὸν διατηρεῖται στὴ μνήμη καὶ ὑπάρχει ὅπως τὸ παρόν, τὸ δὲ μέλλον, φωτισμένο μὲ τὴν ἐλπίδα, γίνεται ὅλο καὶ πιὸ γνωστό. Αὐτὴ εἶναι ἡ ἔννοια τοῦ ψυχολογικοῦ χρόνου, ὁ ὁποῖος εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς ἐπενέργειας τοῦ Ἁγίου Πνεύματος στὴν ψυχὴ τοῦ πιστοῦ. Θὰ ὑπάρξει καὶ ἡ μεγάλη ἡμέρα τοῦ Κυρίου, τὴν ὁποία δὲν θὰ δημιουργήσει ὁ αἰσθητὸς ἥλιος, ἀλλὰ θὰ φωτίσει ὁ ἥλιος τῆς δικαιοσύνης. Ἡ ἡμέρα αὐτὴ θὰ εἶναι μία καὶ διηνεκής, χωρὶς νύκτα ὡς διάδοχο, ἀλλὰ παρατεινόμενη στὸν αἰώνα. Πράγματι ἡ ἡμέρα αὐτὴ θὰ εἶναι μεγάλη. (Τὴν ἡμέραν Κυρίου τὴν μεγάλην, ἥν οὐχὶ ὁ αἰσθητὸς οὗτος ἥλιος ποιήσει, ἀλλ ἀνατολὴ τοῦ τῆς δικαιοσύνης ἡλίου καταφωτίσει, ἥτις μία ἔσται καὶ διηνεκής, διάδοχον νύκτα μὴ ἔχουσα, ἀλλά τῷ αἰῶνι παντὶ συμπαρεκτεινομένη. Ἀληθῶς μὲν οὖν καὶ κυρίως μεγάλη ἡ ἡμέρα ἐκείνη»). Εὐνόητο εἶναι ὅτι πρόκειται γιὰ τὴν αἰωνιότητα. Πρόκειται γιὰ τὴν ὀγδόη ἡμέρα, ποὺ ἐκφράζει τὴν αἰώνια βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος ( ), ὁ λογοτεχνικότερος τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ὁ κλασικὸς τύπος λογίου, δὲν παρέλειψε νὰ ἀσχοληθεῖ ἔμμεσα καὶ μὲ τὸ θέμα τοῦ χρόνου. Μεταξὺ τῶν ἄλλων ὑπογραμμίζει καὶ τὰ ἑξῆς βασικὰ καὶ σπουδαῖα: Ζώντας ὁ ἄνθρωπος τὴ ζωὴ αὐτὴ πρέπει νὰ προετοιμάζεται γιὰ τὴν αἰωνιότητα. Πρέπει νὰ ἐκμεταλλευθεῖ τὸν χρόνο ποὺ περνᾶ. Πρέπει νὰ ἐξαγοράσει μὲ τὰ παροδικὰ ἐκεῖνα ποὺ δὲν φθείρονται. Τίποτε δὲν ἐμποδίζει τὸν ἄνθρωπο νὰ ἀποκτήσει καὶ τὰ ἀγαθὰ τῆς παρούσης ζωῆς καὶ τὰ πιὸ εὐχά-