Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Ευαγγελία Καβακλή

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών στην Πολιτισμική Πληροφορική & Επικοινωνία "Σχεδιασμός Ψηφιακών Πολιτιστικών Προϊόντων" Διπλωματική εργασία Ανάπτυξη Εκπαιδευτικής Εφαρμογής με θέμα τις Παραδοσιακές Φορεσιές στη Λέσβο Αγγέλα Κουτζαγιώτη Α.Μ.: 133/2009/007/2 Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Ευαγγελία Καβακλή Μυτιλήνη, Φεβρουάριος 2011

2 Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα την επιβλέπουσα Καθηγήτρια, Δρ. Καβακλή Ευαγγελία για την καθοδήγηση της. Τον Δρ. Παυλογεωργάτο Γεράσιμο για την ιδέα της εργασίας και τον Δρ. Μαυροφίδη Θωμά για την βοήθεια του στον κώδικα. Όλους τους Καθηγητές του Μεταπτυχιακού για τις συμβουλές τους, καθώς και τους συναδέλφους μου και συμφοιτητές μου για τις εποικοδομητικές συζητήσεις τις οποίες είχαμε και συνέβαλαν στη διαμόρφωση ερευνητικών ερωτημάτων και την αναζήτηση των απαντήσεων τους. Τέλος ευχαριστώ την οικογένειά μου για τη δύναμη που μου έδωσε και μου δίνει όλη αυτή την περίοδο. 2

3 "...η παράδοση είναι βάθρο και δύναμη για τους δυνατούς ανθρώπους... Η πρωτοτυπία που βγαίνει από την παράδοση είναι αληθινή πρωτοτυπία, γεμάτη από την ουσία που συμπυκνώνεται από έναν λαό και που αρματώνει έναν δυνατό άνθρωπο. " ΦΩΤΗΣ ΚΟΝΟΤΟΓΛΟΥ 3

4 Περίληψη Η εισαγωγή των νέων Τεχνολογιών της Πληροφορίας και των Επικοινωνιών (ΤΠΕ), έχουν αλλάξει εντελώς την εκπαιδευτική διαδικασία. Με την υιοθέτηση των νέων τεχνολογιών αναπτύχθηκε η ηλεκτρονική μάθηση (e-learning) και η εξ αποστάσεως εκπαίδευση απέκτησε μια νέα διάσταση και νέες δυνατότητες. Είναι χαρακτηριστικό ότι η ανοικτή και εξ αποστάσεως εκπαίδευση αποτελεί έναν από τους βασικούς προπομπούς της νέας εποχής στο χώρο της εκπαίδευσης. Οι επιστήμες που φαίνεται να προωθούνται περισσότερο στα εκπαιδευτικά προγράμματα είναι οι θετικές και φυσικές και λιγότερο οι ανθρωπιστικές και κοινωνικές. Ακόμη λιγότερο ευνοούνται οι τέχνες και ο πολιτισμός, παρά τις σχετικές οδηγίες διεθνών οργανισμών όπως η UNESCO, UNISEF και η Ευρωπαϊκή Ένωση. Η παρούσα εργασία αποβλέπει στην δημιουργία μιας εκπαιδευτικής εφαρμογής για τις παραδοσιακές φορεσιές της Λέσβου, μετά την διαπίστωση της γενικότερης έλλειψης, που αφορά τη γνώση της πολιτιστικής κληρονομιάς του νησιού, και συγκεκριμένα των παραδοσιακών ενδυμασιών, αλλά και την εκπαίδευση της στους μαθητές. Βασική μέριμνα της εργασίας είναι η καταγραφή των στοιχείων της λεσβιακής φορεσιάς, και η παρουσίαση τους μέσω ενός εκπαιδευτικού λογισμικού. Ακολουθεί παρουσίαση έρευνας σχετικής την παρουσία εκπαίδευσης των Τεχνών και του Πολιτισμού στα σχολικά προγράμματα σπουδών στην Ευρώπη. Η εργασία ολοκληρώνεται με την προσέγγιση της μεθοδολογίας και ανάπτυξης της εφαρμογής στο χώρο της ανοικτής και εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, μέσω της πλατφόρμας του WebDance, και με την αποτύπωση μελλοντικών προτάσεων με έμφαση στη δημιουργία ενός κοινού πλαισίου δράσης και πολιτικής. 4

5 Abstract The integration of the Information and Communication Technologies (ICT) has changed significantly the field of education. Due to the adoption of the new technologies, e-learning has been emerged and developed. As a result, distance learning has transformed and new possibilities have appeared. It is remarkable that distance learning became and considered as a scout of the new era in education and contributed to the quality of education. The sciences that appear to be promoted more in the educational programs are positive and natural and least humanitarian and social. Even less benefit the arts and culture, despite the guidance of international organizations such as UNESCO, UNISEF and the EuropeanUnion. This project aims to create an educational application for the traditional costumes of Lesvos, after the ascertainment of a general lack that concerns the knowledge of cultural heritage of the island, particularly in traditional costumes, and the education of the students. Basic concern of the study is to record the elements of the lesbian costume, and their presentation through an educational software. It follows presentation of research relative into the presence of education of Arts and Culture in school programs in Europe. The paper concludes with the approach of the methodology and application development in the field of open and distance learning via the platform of WebDance, and with the imprinting of future proposals focused on the creation of a common frame for action and policy. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: Παραδοσιακές ενδυμασίες, εξ αποστάσεως εκπαίδευση (distance education), ηλεκτρονική μάθηση (e-learning), ανοικτή και εξ αποστάσεως εκπαίδευση (open and distance learning), πλατφόρμες ηλεκτρονικής μάθησης (e-learning platforms), εκπαιδευτικές εφαρμογές (educational applications), τέχνες και πολιτισμός (arts and culture) 5

6 Περιεχόμενα Ευχαριστίες... 2 Περίληψη... 4 Abstract... 5 ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ... 5 Κατάλογος εικόνων... 8 Κατάλογος σχημάτων Κατάλογος πινάκων Εισαγωγή Η παραδοσιακή φορεσιά στη Λέσβο Η αντρική φορεσιά Η γυναικεία φορεσιά Η φορεσιά και η χρήση της στο χορό Χοροί της Λέσβου Η Εξ αποστάσεως εκπαίδευση Συμβατική και εξ αποστάσεως εκπαίδευσης Ανοικτή και Ανοικτή και εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση Μεθοδολογία της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης Ιστορική αναδρομή της εξ αποστάσεως εκπαίδευση Κατηγορίες Συστημάτων Ηλεκτρονικής Μάθησης Το Εκπαιδευτικό Λογισμικό Χρήση πολυμέσων σε εκπαιδευτικό λογισμικό Εκπαιδευτικές Εφαρμογές Η παρουσία των Τεχνών και του Πολιτισμού στην Εκπαιδευτική διαδικασία Η θέση των Τεχνών στο εκπαιδευτικό σύστημα Η μελέτη του Δικτύου Ευρυδίκη για τα προγράμματα σπουδών στην Ευρώπη Οι ΤΠΕ στην Εκπαίδευση των Τεχνών και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς Διαδικτυακό Εκπαιδευτικό Υλικό για τις Τέχνες και τον Πολιτισμό

7 4.5 Η περίπτωση WebDance Πρόταση δημιουργίας εκπαιδευτικής εφαρμογής για παραδοσιακές φορεσιές Μεθοδολογία και Ανάπτυξη Εφαρμογής Συλλογή στοιχείων Σχεδιασμός της Εφαρμογής Ανάλυση Χρηστών Ανάλυση Γνωστικού Αντικειμένου Σύντομος σχολιασμός περιεχομένου Ανάλυση Μαθησιακού Περιβάλλοντος Μαθησιακή διαδικασία που εμπεριέχεται στην εφαρμογή Χαρακτηριστικά της εφαρμογής Εκπαιδευτικός σχεδιασμός Σχεδιασμός Διεπαφής Λογισμικό υλοποίησης εφαρμογής Τεχνικές απαιτήσεις της εφαρμογής Σενάρια Χρήσης του Λογισμικού και Δραστηριότητες στην Τάξη Οργάνωση της Τάξης Σενάρια χρήσης του λογισμικού μέσα στη τάξη Δραστηριότητες στην τάξη με αφορμή το λογισμικό Συμπεράσματα και Προτάσεις Συμπεράσματα Χρησιμότητα της εφαρμογής Μελλοντικές Βελτιώσεις Βιβλιογραφία Ελληνική Βιβλιογραφία Προσωπική Επικοινωνία Ξένη Βιβλιογραφία Διαδίκτυο

8 ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Α. Οι παραδοσιακές φορεσιές της Λέσβου Β. Ενότητες της εφαρμογής Κατάλογος εικόνων Εικόνα 2.1: Ο Μιλ. Χουτζαίος Εικόνα 2.2: Νεόνυμφο ζευγάρι στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Εικόνα 2.3: Το «καλπάκι» ή «κατσούλα» Εικόνα 2.4: Επινίκειο γλέντι στη Μυτιλήνη το Εικόνα 2.5: Γέροντες Λέσβιοι στο Ακράσι - Λέσβου Εικόνα 2.6: Το πουκάμισο «τουνίκα» Εικόνα 2.7: Το αντρικό γιλέκο Εικόνα 2.8: Γέροντας με μακρύ γιλέκο Εικόνα 2.9: Το ζωνάρι Εικόνα 2.10: Η βράκα Εικόνα 2.11: Οι αντρικές κάλτσες Εικόνα 2.12: Μικροί τσομπάνηδες με «τσιρβούλια» Εικόνα 2.13: Παλιοί Αγιασότες το Εικόνα 2.14: Η οικογένεια Χουτζαίων το Εικόνα 2.15: Τσομπάνης στα «Γκιόλια» της Λάρσου Εικόνα 2.16: Habit of a Grecian womanof the island of Mytilene in Εικόνα 2.17: Γυναίκα της Μυτιλήνης Εικόνα 2.18: Γυναίκα της Μόριας με παλιά φορεσιά: κεντητό στηθόπανο και κλούρ στο κεφάλι Εικόνα 2.19: Κεντητό στηθόπανο του 18ου αιώνα Εικόνα 2.20: Χριστιανοί κάτοικοι της Μυτιλήνης Εικόνα 2.21: Αντωνακάτου, Ν.,1982. Επιστροφή από τα λιοχώραφα της Αγιάσου Εικόνα 2.22: Ίσια βράκα Γέρας Εικόνα 2.23: Σαλβάρι με κλαπάτσες

9 Εικόνα 2.24: Βρακούσα στο φούρνο του σπιτιού της Εικόνα 2.25: Μεσοφόρι με υφαντά κεντήματα από μετάξι Εικόνα 2.26: Νεαρή γυναίκα με υφαντή βράκα της Αγιάσου Εικόνα 2.27: Βαμβακερή υφαντή καζάκα, ή «λεμονιά» της Αγ. Παρασκευής Εικόνα 2.28: Λευκά βαμβακερά εσώρουχα από την περιοχή του Αφάλωνα Εικόνα2.29: Βελούδινη ζακέτα στολισμένη με δαντέλες Εικόνα 2.30: Μακριά μεταξωτή πουκαμίσα της Αγ. Παρασκευής Εικόνα 2.31: Βλατέννιο πουκάμισο με χρυσά κεντήματα από την Κάπη Εικόνα 2.32: Τμήμα ποδόγυρου, τετράφυλλου μεσοφοριού, με κυπαρίσσια και γλάστρες, πολύχρωμα μετάξια και κέντημα αλυσίδα Εικόνα 2.33: Ολοκέντητο τετράφυλλο μεσοφόρι από λεπτό λινό, κιναρωτό με μετάξια Εικόνα 2.34: Πράσινο μεταξωτό αντέρι Εικόνα 2.35: Καμιζόρι από το Μανταμάδο Εικόνα 2.36: Τσόχινος λιμπαντές, με κεντήματα από τσόχα Εικόνα 2.37: Βελούδινος λιμπαντές, χρυσοκεντημένος με κουκουνάρες Εικόνα 2.38: Vafiadis., Th., Βρακούσα με τη γούνα Εικόνα 2.39: Χαρισιάδης., Νέοι χορεύουν με τις τοπικές φορεσιές της Αγιάσου Εικόνα 2.40: Πλωμαρίτικο τσεμπέρι Εικόνα 2.41: Παιδική φνίκα, από την Κάπη Εικόνα 2.42: Ουάλι λευκή κεντητή εσάρπα, με μεταλλικές κλωστές από τη Βατούσα Εικόνα 2.43: Μονόχρωμες βαμβακερές κάλτσες από την Αγ. Παρασκευή, γύρω στο Εικόνα 2.44: Κεντητά βελούδινα πασούμια Εικόνα 2.45: Καριγλέλλια Αγιάσου Εικόνα 2.46: Κουλαγίνα Εικόνα 2.47: Καφάσι, επιστήθιο κόσμημα, του 18ου αι., με σειρές από μαργαριτάρια και χρυσά φλουριά Εικόνα 2.48: Επίχρυσα σκουλαρίκια Εικόνα 2.49: Επίχρυσα βραχιόλια με ροζέτα. Πράσινες και λευκές πέτρες, απομίμηση διαμαντιών και σμαραγδιών Εικόνα 2.50: Μπινικουστή, βραχιόλι με γυάλινες χάντρες Εικόνα2.51: Ασημένια καρφωβελόνα

10 Εικόνα2.52: Χρυσά εγκόλπια Εικόνα 2.53: Χρυσό κόσμημα, με θήκη για φωτογραφίες Εικόνα 2.54: Καρσιλαμάς από το χορευτικό συγκρότημα της Πάραλου Εικόνα 2.55: Μπάλος από το χορευτικό συγκρότημα της Πάραλου Εικόνα 2.56: Ποτηράκια από το χορευτικό συγκρότημα της Πάραλου Εικόνα 4.57: Ψηφιοποίηση συλλογών από το μουσείο MOMA Εικόνα 4.58: Εκπαιδευτικές δραστηριότητες από το Βρετανικό μουσείο Εικόνα 4.59: Ενημερωτικές οδηγίες ακουστικές και οπτικές από το μουσείο Schoenbrunn Εικόνα 4.60: Εικονική περιήγηση με 3D απεικόνιση των χώρων του μουσείου Εικόνα 4.61: Οδηγίες για να χορεύεις σωστά Εικόνα 4.62: Μαθαίνοντας να ράβεις μόνος σου με σχέδια ραψίματος, από τους ειδικούς της μόδας Εικόνα 4.63: Εργαλεία ηλεκτρονικής μάθησης για μουσικούς, σεμινάρια αξιολόγηση και μάθηση με ψηφιακά εργαλεία Εικόνα 4.64: Πληροφορίες για ιστοσελίδες με σεμινάρια χορού Εικόνα 4.65: Σχολή μόδας ΣΙΤΑΜ ΑΒ Εικόνα 4.66: Ελληνικές παραδοσιακές φορεσιές προς αγορά και ενοικίαση Εικόνα 4.67: Σειρά μαθημάτων για θεατρικό κοστούμι Εικόνα 4.68: Βάση δεδομένων για το χορό Εικόνα 4.69: Ιστοσελίδα του WebDANCE Εικόνα 5.70: Εισαγωγική σελίδα της εφαρμογής με slide show Εικόνα 5.71: Η παραδοσιακή γυναικεία ενδυμασία Εικόνα 5.72: Η παραδοσιακή αντρική ενδυμασία Εικόνα 5.73: Η παραδοσιακή λεσβιακή φορεσιά ανά τοπικό διαμέρισμα Εικόνα 5.74: Η εξέλιξη της παραδοσιακής φορεσιάς στην πορεία του χρόνου Εικόνα 5.75: Επιλογή γυναικείων παραδοσιακών ρούχων Εικόνα 5.76: Παιχνίδι μνήμης, για τις ονομασίες των ρούχων Εικόνα 5.77: Αντιστοίχηση των ρούχων με τις ονομασίες τους Εικόνα 5.78: Βίντεο από μπάλο με παραδοσιακές φορεσιές Εικόνα 5.79: Βίντεο από καρσιλαμά με παραδοσιακές φορεσιές Εικόνα Α.1: Οι Πρωτεργάτες του Αναγνωστηρίου «Η ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ», της Αγιάσου το

11 Εικόνα Α.2: Αντάρτες το Εικόνα Α.3: Καβαλάρης από την Αγ. Παρασκευή απ την γιορτή του Ταύρου Με το παραδοσιακό μαντήλι στο κεφάλι και την μαντήλα στο στήθος Εικόνα Α.4: Άντρες αγιασώτες χορεύουν νησιώτικο μπάλο Εικόνα Α.5: Άντρες με παραδοσιακή λεσβιακή φορεσιά Εικόνα Α.6: Σχέδιο ίσιας βράκας Γέρας/ Πολυχνίτου Εικόνα Α.7: Σχέδιο βράκας με κλαπάτσες Εικόνα Α.8: Σχέδιο βράκας με κλαπάτσες και δύο βαρθράκια Εικόνα Α.9: Καζάκα καλής φορεσιάς από την Αγ. Παρασκευή Εικόνα Α.10: Μεταξωτό πουκάμισο νυφικής φορεσιάς από το Παλιοχώρι Εικόνα Α.11: Μακρύ ζωνάρι με χρωματιστά κεντήματα και χρυσές κλωστές Εικόνα Α.12: Λευκό βαμβακερό μεσοφόρι Εικόνα Α.13: Κόκκινη βελούδινη ζακέτα με μαύρα σιρίτια Εικόνα Α.14: Μπούστος εσώρουχο των νεαρών γυναικών που φοριέται κατάσαρκα Εικόνα Α.15: Τμήμα κεντημένου μεταξωτού αντεριού Εικόνα Α.16: Λινό μεσοφόρι με κυπαρισσάκια. Στον ποδόγυρο γλάστρες και κουκουνάρες κεντημένες με βελονιά αλυσίδα Εικόνα Α.17: Υφαντό καμιζόρι από την Αγιάσο Εικόνα Α.18: Λιμπαντές βελούδινος Εικόνα Α.19: Αγιασότικο τσεμπέρι πολίτικο καλεμκερί Εικόνα Α.20: Χρυσή καρφίτσα και σκουλαρίκια από την Αγ. Παρασκευή Εικόνα Α.21: Επίχρυσή καρφοβελώνα Εικόνα Α.22: Χρυσός κρεμαστός σταυρός Κατάλογος σχημάτων Σχήμα 3.1: Η σχέση εξ αποστάσεως μελέτης και διδασκαλίας Σχήμα 3.2: Διαχωρισμός της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης βάση της μεθοδολογίας Σχήμα 3.3: Αντικειμενικοί στόχοι της Μαθησιακής Διαδικασίας Σχήμα 6.4: Μεθοδολογία Ανάπτυξης της Εφαρμογής Σχήμα Β.1 Ιεραρχικό δενδροειδές σχεδιάγραμμα ενοτήτων της εφαρμογής

12 Κατάλογος πινάκων Πίνακας 3. 1: Μοντέλα εκπαίδευσης από απόσταση και αντιστοιχίες τεχνολογίες παράδοσης στην πορεία του χρόνου Πίνακας 5.2: Κατηγοριοποίηση ενοτήτων της εφαρμογής «Παραδοσιακές Φορεσιές Λέσβου»

13 1. Εισαγωγή Η ενδυμασία, η κατοικία και η τροφή, προσείλκυσε το επιστημονικό ενδιαφέρον, ως το σημείο να διαμορφωθεί μια αυτόνομη επιστήμη η ενδυματολογία. Αυτή η επιστήμη, ερευνά τα ενδύματα από πλευρά ιστορική, οικονομική, ψυχολογική, κοινωνιολογική, γεωγραφική και κατασκευαστική. Ερμηνεύει έτσι, την πολυδιάστατη παρουσία των ενδυμάτων και τους παράγοντες που την καθορίζουν, καθώς, ο σκοπός τους δεν είναι, απλά προστατευτικός από τις καιρικές συνθήκες. Ουσιαστικά μεταφέρουν πληροφορίες για την προσωπική και κοινωνική ταυτότητα των ατόμων. Μέσα από το ντύσιμο, αντανακλάται η ψυχική διάθεση και στάση του ατόμου απέναντι στους ρόλους που καλείται να διεκπεραιώσει (Beck κ.α., 2000). Κάθε ελληνική τοπική Φορεσιά λειτουργεί όπως κάθε ενδυμασία. Ντύνει και στολίζει το κορμί. Παρουσιάζει την όψη που επιθυμεί να δώσει εκείνος που τη φοράει στους τρίτους, παρέχοντας στον εαυτό του σιγουριά και άνεση. Μέσα στη συντηρητική και αυστηρή κοινωνία του χωριού και της μικρής πόλης, η σιγουριά και η άνεση πετυχαίνονται με την ομοιομορφία που προσφέρει μια «στολή». Ουσιαστικά σύμφωνα με τους ορισμούς (Παπαντωνίου, 1985): Λαϊκό κοστούμι, είναι το ενδυματολογικό σχήμα εκείνο που συμβολίζει προς τα έξω την ταυτότητα μιας λαϊκής κοινότητας και εκφράζει τις πολλαπλές σχέσεις του ατόμου προς την κοινότητα. Ενδυμασία ή φορεσιά, ονομάζεται το σύνολο των ενδυμάτων, κοσμημάτων και διαφόρων εξαρτημάτων που καλύπτουν το ανθρώπινο κορμί από την κορυφή ως τα νύχια. Οι ελληνικές φορεσιές, συνδέονται στενά με ποικίλες εκφράσεις του λαϊκού πολιτισμού και αντανακλούν τα βιώματα της λαϊκής ψυχής, τα οποία προσδιορίζουν τα ήθη, τα έθιμα, τη γλώσσα, τις λατρευτικές δοξασίες, το λαϊκό δίκαιο, τους λαϊκούς χορούς, τα τραγούδια και τη λαϊκή τέχνη. Αποτελούν τη βασικότερη πηγή για να παρακολουθήσουμε τη διαχρονική εξέλιξη των μορφολογικών τύπων, μέσα από τους οποίους διακρίνονται στοιχεία από την αρχαία και βυζαντινή ενδυματολογία καθώς και από πρότυπα της Ανατολής και Δύσης (Οµηριάδης, 2008). Το θέαμα που παρουσιάζει η υπόδουλη Ελλάδα δεν απαντάται σε καμία άλλη σχεδόν χώρα του κόσμου. Δηλαδή δεν υπάρχουν μικροδιαφορές από περιοχή σε περιοχή, αλλά ολότελα αλλιώτικο ντύσιμο από ένα χωριό στο άλλο. Σχεδόν κανείς γειτονοχωρίτης δεν ήταν όμοια ντυμένος και αυτό ξεχώριζε περισσότερο στο γυναικείο ντύσιμο. Μετά απ όλα τα παραπάνω συμπεραίνουμε πόσο σημαντική είναι η διατήρηση της ελληνικής παραδοσιακής φορεσιάς ως μέρος της υλικής πολιτισμικής μας κληρονομιάς (Παυλογεωγάτος, 2005). 13

14 Οι πηγές μελέτης της παραδοσιακής φορεσιάς είναι πολλές, γραπτά κείμενα, εικαστικές μαρτυρίες, προφορική παράδοση, αλλά κυρίως οι ίδιες οι φορεσιές, που έχουν διασωθεί και φυλάσσονται σε ιδιωτικές συλλογές και Μουσεία. Σήμερα οι μεγαλύτερες συλλογές είναι του Λυκείου Ελληνίδων, του Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος, του Σωματείου Δώρας Στράτου, των Μουσείων Μπενάκη, της Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης και του Λαογραφικού Βορείου Ελλάδος. Η συγκεκριμένη εργασία ασχολείται με την ανάπτυξη μιας πολυμεσικής εφαρμογής με θέμα τις παραδοσιακές φορεσιές της Λέσβου. Παρά το γεγονός ότι πολλές φορεσιές της Λέσβου φυλάσσονται σε συλλογές τοπικών λαογραφικών Μουσείων και συναφών πολιτιστικών οργανισμών, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, οι φορεσιές δεν συνοδεύονται από την αντίστοιχη τεκμηρίωση. Αγνοούνται δηλ. οι κοινωνικές και λειτουργικές διαστάσεις της φορεσιάς, ενώ τονίστηκε υπέρμετρα το θέμα της καταγωγής. Μικρότερη βαρύτητα δίνεται σε συμπληρωματικά στοιχεία όπως τα μαντηλοδέματα, τα χτενίσματα, τα φτιασιδώματα κ.λπ., ενώ παραμελούνται οι διάφορες άλλες φορεσιές για χάρη της νυφικής και της γαμπριάτικης. Στη συγκεκριμένη εργασία επιχειρείται μια λεπτομερής χωριό προς χωριό, με επιτόπια συλλογή στοιχείων καθώς επίσης και μέσα από άρθρα και βιβλία που αφορούν τα ήθη και έθιμα των νησιών του Αιγαίου. Οι εκπαιδευτικοί στόχοι της εφαρμογής είναι, μέσα από τη διαδραστική παρουσίαση των μορφολογικών στοιχείων της παραδοσιακής λεσβιακής ενδυμασίας οι μαθητές να γνωρίσουν τον πλούτο και την ποικιλομορφία της Λεσβιακής φορεσιάς ενισχύοντας έτσι την πολιτιστική τους συνείδηση. Στόχος είναι η εφαρμογή να ενταχθεί στο πλαίσιο του περιβάλλοντος ανοικτής και εξ αποστάσεως εκπαίδευσης Webdance ( που αφορά την εκμάθηση παραδοσιακών Ευρωπαϊκών χορών δεδομένου ότι ο παραδοσιακός χορός και η ενδυμασία συνδέονται άμεσα. Στις ενότητες που ακολουθούν παρουσιάζονται αρχικά οι παραδοσιακές φορεσιές της Λέσβου. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στις εκπαιδευτικές εφαρμογές στον τομέα τους πολιτισμού. Τέλος, γίνεται μια πρόταση δημιουργίας εκπαιδευτικής εφαρμογής για παραδοσιακές φορεσιές της Λέσβου. Ενώ γίνεται εκτενής αναφορά στη μεθοδολογία και ανάπτυξη της εφαρμογής. 14

15 2. Η παραδοσιακή φορεσιά στη Λέσβο Η περιοχή του Αιγαίου με την πολυτάραχη ιστορία του, το νησιωτικό της χαρακτήρα και τις συνεχείς μετακινήσεις των κατοίκων της, κάνουν τις τοπικές φορεσιές από τον 19ο μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα ιδιαίτερες. Εδώ συναντάμε μια τεράστια γκάμα από παραδοσιακές φορεσιές αφού το κάθε νησί έχει και την δική του πολιτιστική κληρονομιά. Φορέματα, φούστες και βράκες σε συνδυασμό με κοσμήματα και περίπλοκα κεφαλοδεσίματα είναι τα κύρια χαρακτηριστικά των γυναικείων παραδοσιακών ενδυμάτων. Οι αντρικές φορεσιές αποτελούνται από κυρίως από βράκες και γιλέκο με χειροποίητο κέντημα. Δυστυχώς οι περιγραφές και οι εικονογραφίες που έχουμε μέχρι σήμερα είναι ελάχιστες, ώστε να μας δίνουν μια ξεκάθαρη εικόνα για την εξέλιξη της ενδυμασίας μέσα στο χρόνο. Ένα ρούχο δεν καθορίζεται μόνο από το σχήμα του, αλλά και από το υλικό από το οποίο είναι κατασκευασμένο, από το χρώμα του, από τα κεντήματα του και από τα εξαρτήματα που το συμπληρώνουν. Συνήθως τέτοιες πληροφορίες λαμβάνουμε από τα προικοσύμφωνα αλλά και από Μουσεία της Ελλάδας και του εξωτερικού, οι οποίες όμως ανήκουν στις αρχές του 20ου αιώνα. Σύμφωνα με την Αγγελική Χατζημιχάλη (Χατζημιχάλη, 1963) οι φορεσιές χωρίζονται σε καθημερινές, γιορτινές και νυφικές. Η κατασκευή τους καθορίζεται από την ηλικία του ανθρώπου (ανύπαντρη, νυμφευμένη, παντρεμένη χρόνια, ηλικιωμένη, χήρα κλπ.) και την κοινωνική τάξη, που καθόριζε τον τρόπο με τον οποίο έραβαν και κεντούσαν κάθε κομμάτι φορεσιάς. Η κ. Παπαντωνίου (Παπαντωνίου, 1996) από την άλλη τις διαιρεί σε ορεινές, πεδινές και νησιώτικες και κάθε μία από αυτές σε χωριάτικες και αστικές. Οι γυναικείες φορεσιές αποτελούνται κυρίως από το πουκάμισο, το αντερί ή σαγιά, το σιγκούνι και τα πολύπλοκα κεφαλοδέματα, κυρίως νυφικά. Η χωρική φορεσιά κατά τον Χρήστο Μπρούφα (Μπρούφας, 1994), συνήθως κατασκευαζόταν από χειροποίητα υφάσματα,. Οι ανδρικές φορεσιές, είναι αυστηρές στο χρώμα και λιτές στη διακόσμηση. Ακολουθεί λεπτομερής περιγραφή των στοιχείων της ανδρικής και γυναικείας φορεσιάς. Μια αλφαβητική καταγραφή τους παρατίθεται στο Γλωσσάρι που δημιουργήθηκε και παρατίθεται στο τέλος της εργασίας. 15

16 2.1 Η αντρική φορεσιά Χαρακτηριστικό της λεσβιακής αντρικής φορεσιάς είναι η «βράκα», που οφείλεται περισσότερο στο ναυτικό χαρακτήρα της Λέσβου. Το χρώμα της ήταν πάντα μαύρο, κατασκευαζόταν από χοντρό ή λεπτό υφαντό ύφασμα ανάλογα με τη χρήση της ( καθημερινή ή εορταστική ). Τη συναντάμε συνήθως σε δύο τύπους μακριά, μέχρι τον αστράγαλο ή κοντή, μέχρι το γόνατο. Τη συνδύαζαν με πουκάμισο, μαύρο ή λευκό, μαύρο γιλέκο, μαύρη «κατσούλα» ή «καλπάκι» στο κεφάλι. Στη μέση φορούσαν το ζωνάρι. Στο σημείο που σταματάει η βράκα, οι γάμπες καλύπτονται με κάλτσες ως το γόνατο. Τα παπούτσια ήταν πάντα μαύρα και έμοιαζαν με παντόφλες που έχουν σηκωμένη τη μύτη και είναι βαριά. Εικόνα 2.1: Ο Μιλ. Χουτζαίος. (Χουτζαίος, Σ., 1982.) Παρόλο που οι περισσότεροι άντρες φορούσαν βράκα, αρκετοί ήταν αυτοί, που την είχαν αντικαταστήσει το φράγκικο παντελόνι, λόγω των δυτικών επιρροών, παρόλο που στο νησί επικρατούσε τούρκικη κατοχή. Εικόνα 2.2: Νεόνυμφο ζευγάρι στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. (Χουτζαίος, Σ., 1982.) Συγκεκριμένα στο κεφάλι φορούσαν το «καλπάκι» ή αλλιώς «κατσούλα», που είναι κατασκευασμένο από γούνα και το χρώμα του είναι μαύρο. Στο πλάι του υπάρχει κόψιμο με κουμπιά ή μόνο κουμπιά, ενώ στο μπροστινό μέρος ανασηκώνεται η κόχη σε καμπύλη. 16

17 Εικόνα 2.3: Το «καλπάκι» ή «κατσούλα». Διαθέσιμο σε: [Ημερομηνία προσπέλασης 20/11/2010]. Ακόμη στο κεφάλι φορούσαν μαντήλια. Το τύλιγαν γύρω από το κεφάλι και το έδεναν στο πλάι. Πρόκειται για βαμβακερό μαντήλι, γνωστό και ως «τσεμπέρι» ή «μαντίλα». Το χρώμα τους ήταν συνήθως λευκό, ή χρωματιστό με κυρίαρχο χρώμα το πορτοκαλί, το κίτρινο ή το κόκκινο σε συνδυασμό με το λευκό. Τα φορούσαν συνήθως σε γιορτές και πανηγύρια Εικόνα 2.4: Επινίκιο γλέντι στη Μυτιλήνη το (Χουτζαίος, Σ., 1982.) Εικόνα 2.5: Γέροντες Λέσβιοι στο Ακράσι Λέσβου. (Χουτζαίος, Σ., 1982.) Ακόμη κάποιοι από αυτούς, φορούσαν και ψάθινα καπέλα, συνήθως το καλοκαίρι και κατά τις αγροτικές δουλειές. 17

18 Το πουκάμισο είναι υπόλευκο και βαμβακερό, συνήθως σε σχήμα Τ (τουνίκα) που αποτελείται από φαρδιά μανίκια. Το χρώμα του είναι λουλακί (Ερεσός) χωρίς γιακά και με κουμπιά μέχρι επάνω. Εικόνα 2.6: Το πουκάμισο «τουνίκα». Διαθέσιμο σε: [Ημερομηνία προσπέλασης 20/11/2010]. Το γιλέκο της Ερεσού δε μοιάζει με αυτά των άλλων περιοχών του νησιού. Είναι αρκετά εντυπωσιακό, με βαθύ γαλάζιο χρώμα. Κουμπώνει λοξά και σταυρωτά και διαθέτει 19 κουμπιά. Τα κουμπιά έχουν το μέγεθος ρεβιθιού και είναι στερεωμένα με θηλιά περίπου δύο πόντων επάνω σε μία μαύρη τρέσα, που είναι ραμμένη λοξά επάνω στο γιλέκο με κατεύθυνση από τον ώμο προς τον αφαλό. Τα κουμπιά είναι σφαιρικά και ντυμένα με πλέξιμο. Το εντυπωσιακό είναι πως υπάρχουν κουμπότρυπες και από τις δύο μεριές του γιλέκου, ώστε όταν το ένα πέτο λερωνόταν ή χαλούσε να μπορούσε να πάει κάτω από το άλλο που ήταν καθαρό. Εικόνα 2.7: Το αντρικό γιλέκο. Διαθέσιμο σε: [Ημερομηνία προσπέλασης 20/11/2010]. Η λαιμόκοψη είναι αρκετά φαρδιά για να φαίνεται από μέσα το πουκάμισο. Στις γωνίες των πέτων υπάρχουν υπέροχα κεντητά σχέδια ανάλογα με εκείνα που αποτελούν προεκτάσεις των κουμπότρυπων. Στο κάτω μέρος της κάθε μασχάλης υπάρχει στη βάση του γιλέκου ένα τσεπάκι (για το τσακμάκι) στολισμένο με λεπτή τρέσα και ένα ανάλογο κέντημα με εκείνο που έχουν οι κουμπότρυπες 18

19 Ένα άλλο είδος γιλέκου ήταν το μακρύ. Συνήθως το χρώμα ου ήταν και αυτό μαύρο ή γκρι. Και αυτό κουμπώνει λοξά και σταυρωτά. Εικόνα 2.8: Γέροντας με μακρύ γιλέκο. (Χουτζαίος, Σ., 1982.) Η ζώνη της ενδυμασίας «ζωνάρι» είναι μαύρη, από υφαντό μήκους από 3 έως 4 μέτρα και πλάτους περίπου μισού μέτρου. Σκοπός της είναι να συγκρατεί τη βράκα, αλλά και να χρησιμοποιείται σαν θήκη για τα απαραίτητα και σαν οπλοθήκη. Εικόνα 2.9: Το ζωνάρι. Διαθέσιμο σε: [Ημερομηνία προσπέλασης 20/11/2010]. Η εξωτερική βράκα είναι σκουρόχρωμη (μαύρη ή μπλε) έχει άνοιγμα περίπου 1.80 μέτρα και στερεώνεται στη μέση με τη βρακοζώνη, που είναι ένα κορδόνι πλεγμένο στο χέρι. Ουσιαστικά πρόκειται για μια φούστα, ραμμένη στον ποδόγυρο ανάμεσα στα σκέλια. Το άνοιγμα της είναι τόσο μεγάλο γιατί οι άντρες ίππευαν πολλές ώρες πάνω στο άλογο ή στο μουλάρι, καθώς και για να είναι εύκολο το σκαρφάλωμα καθώς και το δρασκέλισμα των χαντακιών. Το χρώμα της είναι πάντα ίδιο με αυτό του γιλέκου. Και εδώ όλα τα γαζιά σκεπάζονται από τη λεπτή μαύρη τρέσα που αυλακώνουν τη βράκα από πάνω ως κάτω. Τα μπατζάκια έχουν και αυτά τελείωμα με μαύρη τρέσα και στερεώνονται με τις κάλτσες. 19

20 Εικόνα 2.10: Η βράκα. Διαθέσιμο σε: [Ημερομηνία προσπέλασης 20/11/2010]. Σαν εσωτερικό της βράκας υπήρχε μία άλλη βράκα σαν εσώρουχο που ήταν απλή. Είχε χρώμα άσπρο, και προστάτευε από το τσίμπημα της τσόχινης βράκας. Επίσης γέμιζε την κυρίως βράκα και της έδινε μιαν άλλη αρχοντιά και χάρη την ώρα του χορού. Οι κάλτσες ήταν πλεκτές από μαλλί και χρώματος μαύρου. Εικόνα 2.11: Οι αντρικές κάλτσες. Διαθέσιμο σε: [Ημερομηνία προσπέλασης 20/11/2010]. Τα παπούτσια, όπως αναφέραμε και πριν έμοιαζαν με παντόφλες που έχουν σηκωμένη τη μύτη και είναι βαριά. Στις αγροτικές δουλειές φορούσαν τα «τσιρβούλια». Παπούτσια που έμοιαζαν με τσαρούχια και κατασκευάζονταν από ακατέργαστο χοιρινό δέρμα. Εικόνα 2.12: Μικροί τσομπάνηδες με «τσιρβούλια». (Χουτζαίος, Σ., 1982.) 20

21 Το πανωφόρι ήταν και αυτό σκουρόχρωμο (μπλε, μαύρο ή καφέ) και βαρύ, με μανίκια και κουκούλα. Ήταν κατασκευασμένο από τσόχα με κάποια επένδυση και ραμμένα κεντητά στολίδια. Εικόνα 2.13: Παλιοί Αγιασότες το (Χουτζαίος, Σ., 1982.) Επίσης, το χειμερινό πανωφόρι μπορεί να διέθετε γούνα. Το ύφασμα του είναι τσόχινο και συναντάται σε διάφορα μήκη. Εσωτερικά διαθέτουν γούνα από κατσίκι ή αρνί. Εικόνα 2.14: Η οικογένεια Χουτζαίων το (Χουτζαίος, Σ., 1982.) Τέλος οι άντρες, όταν πήγαιναν στη δουλειά, δηλαδή στα κτήματα ή στα ζώα κρατούσαν το «ταγάρι», σαν αποθηκευτικό χώρο για το νερό και το κολατσιό τους. Εικόνα 2.15: Τσομπάνης στα «Γκιόλια» της Λάρσου. (Χουτζαίος, Σ., 1982.) 21

22 2.2 Η γυναικεία φορεσιά Οι γυναικείες φορεσιές παρουσιάζουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον από τις αντρικές, λόγω της διακόσμησης τους και των πολλών εξαρτημάτων τους. Ενώ οι πληροφορίες για αυτές είναι περισσότερες. Η παλιότερη ιστορική μαρτυρία, πολύ πριν το 18 ο αιώνα αναφέρει ότι κύριο μέρος της γυναικείας φορεσιάς ήταν το «φουστάνι». Εικόνα 2.16: Habit of a Grecian woman of the island of Mytilene in1581. «Grecque de Metelin» - Ελληνίδα της Μυτιλήνης. «Collection of the dresses of different nations», (Αναγνωστοπούλου, Μ., Ιδιωτική συλλογή.) Όπως χαρακτηριστικά βλέπουμε και στην παρακάνω εικόνα, αποτελείται από μια ίσια φούστα, εφαρμοστή στη μέση που έχει τιράντες και μικρό χωρίς μανίκια μπούστο, με μεγάλο άνοιγμα στο στήθος. Ο ίδιος ο Tournefort (Αναγνωστοπούλου, 1996)αναφέρει χαρακτηριστικά για τη χαλκογραφία «Γυναίκα της Μυτιλήνης», πως οι γυναίκες της Μυτιλήνης δεν είναι φιλάρεσκες όπως εκείνες της Κιμώλου και της Μήλου. Τα φορέματα τους δεν είναι άσεμνα, αν και τα στήθη τους εκθέτονται λίγο παραπάνω. Μερικές μάλιστα φτάνουν στο άλλο άκρο και δεν αφήνουν να φανεί τίποτα παρά μόνο οι καμπύλες τους πίσω από ένα κομμάτι λινό ύφασμα. Η γραμμή του ενδύματος είναι απλή ενώ παράλληλα προσδίδει απλότητα και χάρη. Εικόνα 2.17: Γυναίκα της Μυτιλήνης. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Ιδιωτική συλλογή.) 22

23 Σημαντικές είναι και οι πληροφορίες που μας παρέχουν οι σημειώσεις του Κωσταντίνου Σταματέλλη (εκπαιδευτικός από τη Μόρια) (Σταματέλλης, 1984) και τα κείμενα του Σπυρίδωνα Αναγνώστου (εκπαιδευτικού και λαογράφου από το Μανταμάδο) (Αναγνώστης, 1990). Σύμφωνα με αυτές η παλιά φορεσιά του 17 ου αιώνα επικράτησε με νεότερες παραλλαγές. Το «φουστάν (ι)» ήταν κοντό και έφτανε μέχρι το γόνατο. Διέθετε πολλές πτυχές και στηριζόταν στο σώμα, με τιράντες από το ίδια ύφασμα από τους ώμους. Στις γιορτές το φουστάνι ήταν λινό, χρώματος πράσινου. Στο μπροστινό μέρος και πριν το στήθος υπήρχε λευκό στηθόπανο με κόκκινα κλαδιά. Στο πάνω μέρος φορούσαν γούνα χρώματος βυσσινή το χειμώνα. Ενώ το καλοκαίρι αντικαθιστούσαν τη γούνα με το «καμιζόρι» ή «αντέρι». Ένα ρούχο ανοιχτό εμπρός, που ήταν μεταξωτό με χρώμα μαβί ή νευτί. Το χειμώνα το συγκεκριμένο ρούχο το φορούσαν κάτω από τη γούνα. Επίσης η ενδυμασία συμπεριλάμβανε ένα ψηλό και ογκώδες κεφαλόδεσμο, το «κλούρ». Όσες γυναίκες ήταν χήρες, φορούσαν «κλούρ» και «γούνα», χρώματος μελιτζανί. Ενώ το φουστάνι ήταν χρώματος βαθύ κυανού. Εικόνα 2.18: Γυναίκα της Μόριας με παλιά φορεσιά: κεντητό στηθόπανο και κλούρ στο κεφάλι. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Ιδιωτική συλλογή Μόριας.) Ο δε Αναγνώστου περιγράφει πως ο χιτώνας της φορεσιάς ήταν είτε μεταξωτός είτε από απλό νήμα. Τα μανίκια ήταν πάντοτε φαρδιά, ενώ η «εσθήτα» τους στηριζόταν πάντα στους ώμους με δύο πλατειές ταινίες μπροστά και πίσω. Για να καλύπτουν το στήθος τους φορούσαν ένα μεγάλο μαντήλι γύρω από το λαιμό τους, που τα δύο άκρα τους έδεναν γύρω από τη μέση τους. Ενώ φορούσαν και μια ζώνη στη μέση. Το κάτω μέρος της εσθήτας ήταν πολύ βαρύ και έφτανε μέχρι τα γόνατα. Ακόμη στο κεφάλι φορούσαν τεράστιους κεφαλόδεσμους, που είχαν διάφορες ονομασίες, όπως «κουρούπα», «μπουρμάς» και «μαρχαμάς». Επάνω σε αυτούς τους 23

24 μεγάλους κεφαλόδεσμους, ράβανε κοσμήματα, ενώ συνήθως συναντώνται πάνω τους σειρές από μικρά φλουριά. Εικόνα 2.19: Κεντητό στηθόπανο του 18 ου αιώνα. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Συλλογή Μονής Λειμώνος Λέσβου.) Το πιο χαρακτηριστικό ένδυμα της γυναικείας ενδυμασίας πολύ πριν το 1821 και μέχρι τις αρχές του 20 ου αιώνα, ήταν το σαλβάρι, ή όπως είναι γνωστό στη Λέσβο «βράκα», ή «βρακί». Το συγκεκριμένο ένδυμα φοριόνταν τόσο τις γιορτινές μέρες, όσο και τις καθημερινές. Παλιότερα η βράκα φοριόταν ως «κατακόρμι», δηλαδή εσωτερικό ένδυμα κάτω από το φουστάνι. Συνοδεύεται από εσωτερικό πουκάμισο και μπούστο που ξεχωρίζει από την εξωτερική κοντή ζακέτα. Ιδιαίτερη είναι η κεντητή φούστα, της ενδυμασίας. Εικόνα 2.20: Χριστιανοί κάτοικοι της Μυτιλήνης. (Αναγνωστοπούλου, Μ., 1996.) 24

25 Στη νεότερη εποχή, η βράκα κατακόρμι που συνόδευε το φουστάνι ήταν πιο κοντή. Ενώ σαν εσώρουχο της γιορτινής ή νυφικής φορεσιάς ήταν συνήθως λινή ή λινομέταξι με κεντήματα. Η παλαιότερη μαρτυρία που έχουμε σχετικά με τη βράκα, αναφέρεται από τη Χαρίκλεια Αναγνώστου στο βιβλίο της για την ενδυμασία των Κυδωνιών (Αναγνώστου, 1861). Σύμφωνα με αυτή η βράκα ήταν άσπρη, με ζώνη χρυσοκέντητη και πλατειά. Το στήθος σκεπαζόταν από σταυρωτά πανιά σκούρου χρώματος. Τα δε μανίκι το χειμώνα ήταν κουμπωμένα ενώ το καλοκαίρι ήταν ανοιχτά. Μαρτυρίες για το σαλβάρι υπάρχουν από τα μέσα του 19 ου αιώνα. Ο Newton, ένας υποπρόξενος στη Μυτιλήνη είδε στο Πλωμάρι γυναίκες με κόκκινα σαλβάρια και χρυσοκέντητες ζακέτες. Προικοσύμφωνα της εποχής από την Αγια Παρασκευή, τη Βατούσα και το Μανταμάδο αναφέρονται σε μεγάλο αριθμό σαλβαριών (Αναγνωστοπούλου, 1996). Το σαλβάρι επικράτησε ως κύρια ενδυμασία σε κάποια ελαιοπαραγωγικά διαμερίσματα της Λέσβου πριν τα μέσα του 19 ου αιώνα. Αποτελούσε μια πρακτική ενδυμασία, λόγω των αγροτικών ασχολιών και των συνθηκών διαβίωσης των γυναικών (μάζεμα ελιάς). Γι αυτό ακριβώς το λόγο διατήρησε την παράδοση και τη χρήση της μέχρι τις μέρες μας. Εικόνα 2.21: Αντωνακάτου, Ν.,1982. Επιστροφή από τα λιοχώραφα της Αγιάσου. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Λαογραφική συλλογή Στρατή Τζίνη Αγιάσος.) Η βράκα διαθέτει αρκετές παραλλαγές, που συνήθως οφείλονται στην ιδιομορφία των κλειστών κοινωνιών του νησιού, στις επιδράσεις των αγροτικών περιοχών, στον τρόπο ζωής και τις ασχολίες των κατοίκων. Οι κυρίαρχες διαφορές είναι στη φόρμα και στη χρωματική σύνθεση της βράκας, που μαρτυρούσε και την προέλευση της κάθε γυναίκας που τη φορούσε. Δύο ήταν οι κυρίαρχες τύποι του σαλβαριού, το «ίσιο» και το «σκαλωτό», ή «καντίνκου» ή «σιγιλίδκου». 25

26 Εικόνα 2.22: Ίσια βράκα Γέρας. (Αναγνωστοπούλου, Μ., 1996.) Το ίσο σαλβάρι συνηθιζόταν στα χωριά της Γέρας και στην περιοχή του Πολιχνίτου με εξαίρεση τα Βασιλικά. Αποτελείται από έξι, οχτώ ή επτά φύλλα και το μάκρος τους σκεπάζει και τους αστραγάλους. Τα δύο άκρα στο κάτω μέρος κόβονται για να περνούν τα πόδια. Στο κάθε άνοιγμα μπαίνει φόδρα, το «εσώντυμα», για να μπορεί να στέκει το καλομοβράκι. Στο κάθε άνοιγμα αντίστοιχα πιάνονται λεπτές πιέτες, σχηματίζεται «βραχιόλι» και στο γύρω του δένεται λεπτό κορδόνι. Με αυτό τον τρόπο το σαλβάρι πέφτει ίσιο ως κάτω, ενώ καθώς κατεβαίνει ακολουθεί τη φυσική διάπλαση του κορμιού και ο όγκος του μειώνεται σιγά σιγά προς τα κάτω. Με αυτό τον τρόπο όταν η γυναίκα περπατάει σπρώχνει τη φαρδιά σέλα προς τα πίσω και ανάμεσα στα πόδια, ενώ κουνιέται λικνιστικά πέρα δώθε και δίνει αέρα λεβεντιάς στη γυναίκα. Γυναίκες που φορούσαν αυτό τον τύπο φορεσιάς ονομάζονταν βρακούσες. Εικόνα 2.23: Σαλβάρι με κλαπάτσες. (Αναγνωστοπούλου, Μ., 1996.) Το σκαλωτό σαλβάρι φοριόταν στα χωριά του Πλωμαρίου, στο Κάτω Τρίτος, στην Αγιάσο και τα γύρω χωριά, στην Αγία Παρασκευή, στη Νάπη και στην ορεινή Στύψη. Αποτελείται από έξι (Αγιάσος), ή επτά με οχτώ φύλλα (Πλωμάρι). Συγκεκριμένα το γιορτινό σαλβάρι, μοιράζει το πλάτος του στα τρία. Τα δύο πλαϊνά τμήματα που σχηματίζουν τα σκέλη της βράκας, ονομάζονται καλαμοβράκια ή «κλαπάτσες». Αυτά τα δύο σκέλη είναι πιο μακριά από το μεσαίο που αποτελεί τη σέλα. Υπάρχει όμως μεταξύ τους αναλογία για να ζυγίζεται σωστά η βράκα. Οι «κλαπάτσες», είναι από απλό πανί. Και καταλήγουν σε «βρακοθηλιές» από όπου περνά η «βρακοζώνα». Δένονται κάτω από τα γόνατα και σκεπάζονται καθώς η βράκα πέφτει αναδιπλωμένη μέχρι τους αστραγάλους. Γυναίκες που φορούσαν αυτό τον τύπο φορεσιάς 26

27 ονομάζονταν «αρδούσες», από τα καλαμοβράκια ή όπως λέγονταν «αρίδες» της σκαλωτής βράκας. Ακόμη όμως και στο σκαλωτό σαλβάρι συναντούνται ιδιαιτερότητες. Αυτό της Αγίας Παρασκευής διαφέρει ως προς το πλάτος του καλαμοβρακιού και τη σέλας από αυτό του Πλωμαρίου και της Αγιάσου. Στην Αγία Παρασκευή το πλάτος της βράκας είναι 0,20 έως 0,30 μ. έτσι συμπληρώνεται ένα τετράγωνο κομμάτι το «βαθράκι». Με αυτόν τον τρόπο όταν δένονται τα καλαμοβράκια, οι πτυχές τους μοιράζονται σε όλο το πλάτος. Έτσι η βράκα κατεβαίνει ολοστρόγγυλη και φουσκωτή ολόγυρα και μοιάζε με πολύπτυχη φούστα. Εικόνα 2.24: Βρακούσα στο φούρνο του σπιτιού της. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Σχέδ. Μίλτου Παρασκευαϊδη, Αγ. Παρασκευή 1941.) Στην Ανεμώτια και στη Πηγή, το βαθράκι ή αλλιώς «κουλτουκ», ή «μπουχτσαδέλ» έχουν λιγότερο φάρδος για λόγους πρακτικούς και οικονομίας. Δηλαδή στις αγροτικές δουλειές και του σπιτιού. Το λεσβιακό σαλβάρι ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα λόγω των ζωηρών χρωμάτων του βαμβακερού υφαντού. Τα χρώματα του υφαντού είναι συνήθως το κόκκινο και το κίτρινο, σε συνδυασμό με το λευκό, το πράσινο, το «γερανιό» και το «μαβί». Ενώ τα σχέδια της βράκας είναι συνήθως καρό, με ρίγες ή «καφασωτά». Συνήθως η βράκα της κάθε περιοχής έχει κάποιο χαρακτηριστικό υφαντό σε χρώμα ή σε σύνθεση. Ακόμη ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της βρακούσας της Λέσβου, ήταν ότι εσωτερικά της βράκας φορούσε δύο ή τρία ή και περισσότερα βρακιά όμοια ή μικρότερα σε μέγεθος, από το εξωτερικό ώστε να του δίνουν όγκο, κυρίως σε γιορτές. Χαρακτηριστικό είναι το λεσβιακό λαϊκό τραγούδι «η θειά μ η Αμερσούδα τρίγια βρακιά φουρεί». 27

28 Στην Αγιάσο τα ονόμαζαν «κατωβράκια», ενώ φορούσαν και το μεσοφούστανο. Από την άλλη στην Αγία Παρασκευή και στη Νάπη φορούσαν τα «μεσοφόρια» ή αλλιώς «κατακώρμια», ή «φουσανέλλες». Εικόνα 2.25: Μεσοφόρι με υφαντά κεντήματα από μετάξι. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Οικογενειακή συλλογή Πλωμαρίου 19 ου αι.) Τέλος η όλη ενδυμασία συμπληρωνόταν από το «καμιζόρι» και το «λιμπαντέ», που ήταν κεντημένος με χρυσή κλωστή και φοριόταν πάνω από το πουκάμισο της γυναίκας. Επίσης στο βοειοδυτικό μέρος του νησιού, συνήθιζαν οι γυναίκες να φορούν στη μέση τους τη «βρακοζώνα», ένα μακρύ ζωνάρι που είχε κεντημένες τις δυο άκρες του με μετάξια και χρυσό νήμα. Το χρώμα της βράκας διαφέρει ανάλογα με την ηλικία. Οι νεαρές βρακούσες προτιμούσαν σαλβάρια με ζωηρά χρώματα. Όπως το κόκκινο άσπρο και το κίτρινο άσπρο, σε σχέδια καρό, «περβαζωτό», «άλγεβρα», κλπ. Το συνδύαζαν με άσπρα πουκάμισα και χρωματιστά μαντήλια ή όπως τα αποκαλούσαν «τσεμπέρια». Συνήθως το ύφασμα ήταν βαμβακερό ενώ οι μεταξωτές βράκες ανήκαν στις εύπορες οικογένειες του νησιού. Στη νυφική ή γιορτινή φορεσιά κεντητά λουλούδια στολίζουν τις βράκες. 28

29 Εικόνα 2.26: Νεαρή γυναίκα με υφαντή βράκα της Αγιάσου. (Αναγνωστοπούλου, Μ., 1996.) Η βράκα της γριάς γυναίκας της Λέσβου είναι συνήθως μαβί ή καφέ. Ενώ της χήρας είναι πάντα μαύρη. Το κόκκινο πάντως χρώμα, ήταν συνηθιζόταν τις γιορτινές μέρες, όπως αυτές του Πάσχα και των Χριστουγέννων. Τέλος στην Αγία Παρασκευή συνήθιζαν τις πολύχρωμες «καζάκες». Με φυσκωτά στους ώμους μανίκια και ένα στενό ζωνάκι ραμμένο πίσω, για να σφίγγει και να τονίζει όσο γινόταν τη μέση. Εικόνα 2.27: Βαμβακερή υφαντή καζάκα, ή «λεμονιά» της Αγ. Παρασκευής. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Οικογενειακή συλλογή του 1900.) Με το πέραμα των χρόνων η βράκα άλλαξε και μετατράπηκε σε φουστάνι. Μια ενδυμασία που επικράτησε στην πόλη της Μυτιλήνης, στο βόρειο και βορειοανατολικό τμήμα του νησιού (Πέτρα, Μήθυμνα, Συκαμνιά, Κάπη και Μανταμάδο). Η ονομασία του είναι «φστάν» και «φστάνα». Είναι μια φούστα με σούρες και στηρίζεται στη μέση με λεπτό ζωνάκι. Ως εσώρουχο έχει μεγάλα τετράφυλλα μεσοφόρια, στολισμένα με κεντήματα από βαμβακερό υφαντό με φραμπαλά στο κάτω μέρος, χρώματος λευκού ή χρωματιστού. 29

30 α) β) γ) Εικόνα 2.28: Λευκά βαμβακερά εσώρουχα από την περιοχή του Αφάλωνα. α) πουκαμισάκι, β) μπουστάκι γ) παντελόνι (Αναγνωστοπούλου, Μ., Οικογενειακή συλλογή του 1900 από τον Αφάλωνα.) Η ενδυμασία συνοδεύεται από το πουκαμισάκι «πκαμσελ» και το μπούστο «μπουστέλ» σαν εσώρουχα από πάνω το οποίο κουμπώνει μπροστά με κουμπιά που περνούν από κρεμαστές θηλιές και διαθέτει δαντέλες. Εξωτερικά υπάρχει το μεταξωτό πουκάμισο με φαρδιά μανίκια. Παράλληλα φοριέται και ένα μικρό αμανίκωτο γιλεκάκι, με το «καμιζόρι» ή «λιμπαντέ». Το χειμώνα φορούσαν το «κοντογούνι» ή τη μακρύτερη «γούνα». Επίσης συνηθίζονταν οι ζακέτες, από βελούδο ή μάλλινες ή μεταξωτές χωρίς γιακά, οι οποίες κουμπώνουν μέχρι το λαιμό. Ήταν στολισμένες με δαντέλες και «μπρισίμια». Είχαν μαύρες γυαλιστερές χάντρες, πελερίνες από βελούδο και δαντέλες. Οι ώμοι σκεπάζονται με τα «λαχούρια» ή «μπουχτσάδες» και με πλεκτό μάλλινο σάλι. Εικόνα2.29: Βελούδινη ζακέτα στολισμένη με δαντέλες. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Ιδιωτική συλλογή του 1900 από τη Βατούσα) Το πουκάμισο αποτελεί και αυτό κυρίαρχο μέρος της λεσβιακής φορεσιάς. Ανήκει και αυτό όπως σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Στο μονοκόμματο πουκάμισο που έχει ανατολική-βυζαντινή επίδραση και στο «μεσοφόρι», που έχει δυτική επίδραση και αποτελείται από δυο ξεχωριστά κομμάτια, το πανωκόρμι και μια σουρωτή φούστα. 30

31 Όσον αφορά το μονοκόμματο πουκάμισο, στο νησί της Λέσβου συναντάται σε ποικίλα μήκη. Στην Αγιά Παρασκευή ονομάζεται πουκάμισα και διαθέτει δύο φύλλα, ένα μπροστά και ένα πίσω. Εικόνα 2.30: Μακριά μεταξωτή πουκαμίσα της Αγ. Παρασκευής. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Οικογενειακή συλλογή από τα τέλη του 19 ου αι. της Αγ. Παρασκευής.) Αρκετές παραλλαγές του πουκαμίσου, συναντώνται σε άλλες περιοχές του νησιού με πολύ φαρδιά μανίκια, Το χρώμα του είναι λευκό, και το ύφασμα του ποικίλει. Μπορεί να είναι βαμβακερό, μεταξωτό ή και συνδυασμός τους. Όσα είναι από μετάξι ονομάζονται «βλαττένια», «ολόβλαττα», «σκεπένια», «ολόσκεπα» και «μπιμπιζάρι». Από την άλλη όσα είναι από βαμβακομέταξο ονομάζονται «μπρουζουκένια». Επίσης σαν σχέδια πάνω στο υφαντό συνηθίζονται τα «κινάρια», κάθετες ρίγες από διαφορετικά νήματα. Άλλο στολίδι του πουκαμίσου είναι η «μπιμπίλα» στο λαιμό, στο γιακά και στο γύρο των μανικιών. Ουσιαστικά είναι μια δαντέλα από χρυσή μεταξωτή κλωστή, που συνθέτει λουλούδια και φύλλα. Εικόνα 2.31: Βλατέννιο πουκάμισο με χρυσά κεντήματα από την Κάπη. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Οικογενειακή συλλογή.) 31

32 Τα παλαιότερα μεσοφόρια και συγκεκριμένα η σουρωτή φούστα τους είναι λευκή, λινή, βαμβακερή ή λινομέταξη. Αποτελούνται από τέσσερα ίσια φύλλα, πλάτους 0,45 0,50 και μήκους 0,80 0,90. Στη μέση σουρώνουν και διαθέτουν «βρακοζώνα». Το στολίδι που διαθέτουν ήταν η «ζωοφόρος», μια κεντητή διακόσμηση στο κάτω μέρος του ποδόγυρου. Συνήθως το θέμα τους είναι γλάστρες, λουλούδια και κυπαρίσσια ή κουκουνάρια (σπανιότερα). Εικόνα 2.32: Τμήμα ποδόγυρου, τετράφυλλου μεσοφοριού, με κυπαρίσσια και γλάστρες, πολύχρωμα μετάξια και κέντημα αλυσίδα. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Οικογενειακή συλλογή 19 ου αι. Μυτιλήνης.) Άλλα πάλι μεσοφόρια, διαθέτουν σε όλο τους το μήκος κεντήματα από λευκό μετάξι. Εικόνα 2.33: Ολοκέντητο τετράφυλλο μεσοφόρι από λεπτό λινό, κιναρωτό με μετάξια. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Οικογενειακή συλλογή 19ου αι. Πλωμάρι.) Το δεύτερο μέρος του μεσοφοριού, το μπούστο είναι ένα είδος μικρού μαύρου γιλέκου, χωρίς μανίκια αλλά με μεγάλο άνοιγμα μπροστά. Το ύφασμα του είναι αυτό που ξεχωρίζει το καθημερινό από το γιορτινό. Συνήθως το καθημερινό είναι χρυσό. 32

33 Στη νεότερη μορφή της φορεσιάς το μπόυστο είναι γνωστό και ως «μπογούρ» στο χωριό της Πλαγιάς ή «καμπουρελ» στα χωριά της Γέρας ή και «ιτσιλίκι» στην Αγία Πρασκευή. Άλλα μέρη της γυναικείας φορεσιάς είναι το «αντέρι», ένα είδος καλοκαιρινό σακάκι ανοιχτό μπροστά. Το ύφασμα του είναι συνήθως μεταξωτό, με φαρδιά μανίκια και φοριόταν πάνω από το πουκάμισο. Εικόνα 2.34: Πράσινο μεταξωτό αντέρι. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Οικογενειακή συλλογή του 1840, της Αγ. Παρασκευής.) Το «καμιζόρι», «καμιτζόρι», ή «καμτζόρ», είναι μια κοντή εφαρμοστή ζακέτα, σταυρωτή μπροστά που κουμπώνει με δυο τρία κουμπιά στη μέση και που περνούν από θηλειές και δένει στο πλάι. Έχει ίσια μανίκια και όρθιο γιακά. Συνήθως είναι βελούδινα, με έντονα χρώματα για τις νέες και σκούρα για τις γηραιότερες. Εικόνα 2.35: Καμιζόρι από το Μανταμάδο. (Αναγνωστοπούλου, Μ., 1996.) Ο «λιμπαντές», είναι και αυτός μια εξωτερική ζακέτα από τσόχα ή βελούδο. Διαθέτει την πιο πλούσια κεντητή διακόσμηση, γι αυτό και είναι το πιο ακριβό ρούχο της φορεσιάς. Στις 33

34 άκρες του έχει χρυσά σιρίτια και γαϊτάνια, ενώ ο γιορτινός έχει την πλάτη του, τα μανίκια και τα δυο μπροστινά φύλλα, κεντημένα με χρυσή κλωστή. Εικόνα 2.36: Τσόχινος λιμπαντές, με κεντήματα από τσόχα. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Ιδιωτική συλλογή, 19 ου αι. Αγ. Παρασκευής.) Εικόνα 2.37: Βελούδινος λιμπαντές, χρυσοκεντημένος με κουκουνάρες. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Ιδιωτική συλλογή, τέλος 19 ου αι. Αγ. Παρασκευής.) Τέλος το «κοντογούνι», ή αλλιώς γούνα, είναι χειμερινό ένδυμα. Το ύφασμα τους είναι τσόχινο και συναντάται σε διάφορα μήκη. Το «κοντογούνι», φτάνει μέχρι τους γοφούς ή τη μέση ενώ η γούνα είναι μακρύτερη. Εσωτερικά διαθέτουν γούνα από κατσίκι ή αρνί. Ενώ στο εξωτερικό μέρος, γύρω από το λαιμό στολίζονται από γούνα αλεπούς ή ατσίδι. 34

35 Εικόνα 2.38: Vafiadis., Th., Βρακούσα με τη γούνα. (Αναγνωστοπούλου, Μ., 1996.) Η γυναικεία φορεσιά, διαθέτει και άλλα αξεσουάρ. Όπως καλύμματα κεφαλής και κεφαλόδεσμοι. Η παλιότερη μορφή γυναικείου καπέλου ήταν η «κουρούπα». Ήταν ένας κεφαλόδεσμος σε σχήμα πυραμίδας, που τον γέμιζαν με πανιά για να σταθεί όρθιος. Στη συνέχεια ακολούθησε το «φέσι». Που συνήθως ήταν μικρό, κόκκινο με μαύρη ή κυανή φούντα στην άκρη του. Εικόνα 2.39: Χαρισιάδης., Νέοι χορεύουν με τις τοπικές φορεσιές της Αγιάσου. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Photo Studio Στέργιος Σβάρνας, Αθήνα.) Ο «τεπές» ήταν ένα μικρό στρογγυλό κάλυμμα που συνήθως έχει ένα κόσμημα κεντημένο με χρυσή κλωστή. Γύρω του δένεται ένα μεταξωτό μαντήλι το «μαγνάδι». Ο τεπές χρησίμευε και ως στολίδι για το φέσι. Το «βιλιό», είναι ένα βελουδένιο οβάλ καπέλο από τρία κομμάτια. Διαθέτει ραφές από γαϊτάνια. 35

36 Κατά το 1816 οι γυναίκες συνήθιζαν να φορούν τα «κλούνια». Πρόκειται για δύο μαντήλια. Το ένα γύρω από το κεφάλι και το άλλο στο κορφοκέφαλο, τυλιγμένο σαν ανάστροφη πυραμίδα ύψους τεσσάρων έως εννέα ίντσες. Κατά το 19 ο αιώνα το πιο γνωστό κεφαλόδεσμο ήταν το «κλουρ», οι γυναίκες το φορούσαν στον γάμο τους και τις γιορτές. Το πιο γνωστό είναι το «τσεμπέρι», ουσιαστικά είναι ένα βαμβακερό μαντήλι αραχνοΰφαντο και χρωματιστό. Οι νέες συνηθίζουν να φορούν, χρωματιστά όπως κίτρινα και ροδιά ενώ οι μεγαλύτερες φορούν πράσινα, και βυσσινιά. Οι γηραιότερες φορούν μαύρα. Εικόνα 2.40: Πλωμαρίτικο τσεμπέρι. (Αναγνωστοπούλου, Μ., 1996.) Άλλα καλύμματα κεφαλής ήταν η «φνίκα» ή «τολπάνι» ή «μουστούκα», ένα βαμβακερό μαντήλι σε λευκό χρώμα με δαντέλα. Οι γυναίκες τη φορούν κατά τις αγροτικές εργασίες για να προφυλαχθούν από τον ήλιο. Σε μαύρο χρώμα τη φορούν οι χήρες. Εικόνα 2.41: Παιδική φνίκα, από την Κάπη. (Αναγνωστοπούλου, Μ., 1996.) Άλλα γνωστά καλύμματα: «καμπανιές», βαμβακερή μαντίλα σε χρώμα κίτρινο άσπρο, ή μαύρο άσπρο. Το «μαγλιτσ», ένα μαντήλι που προφυλάσσει τα μάγουλα και το λαιμό και φοριέται κατά τις αγροτικές εργασίες. Το «πόσι», ένα λεπτό μεταξωτό μαντήλι, χρώματος θαλασσί ή μωβ, στολισμένο με δαντέλα, που το φορούσαν στο κεφάλι ή στο λαιμό οι νύφες. Μπορεί να θεωρηθεί και ως το νυφικό πέπλο της νεόνυμφης. Η «σαμιά», λευκό μαντήλι που το 36

37 στόλιζαν στο τελείωμα του κεντημένα λουλούδια και δαντέλα με χάντρες και πούλιες. Το «μαγνάδι», ήταν ένα αραχνοΰφαντο χρωματιστό μαντήλι που οι νέες γυναίκες τύλιγαν γύρω από το φέσι ή τον τεπέ τους. Η «εσάρπα», ήταν συνήθως μακρόστενη διάφανη μαντίλα. Άλλη ονομασία της είναι «σκέπη», ή «σάλπα», ή «ουάλι» ακόμη και «μαρχαμάς». Τη φορούσαν οι νύφες, και ήταν μεταξωτές σε χρώματα απαλά όπως το ροζ, κρεμ, ή γκρι. Στις άκρες τους ήταν κεντημένα χρυσά νομίσματα. Εικόνα 2.42: Ουάλι λευκή κεντητή εσάρπα, με μεταλλικές κλωστές από τη Βατούσα. (Αναγνωστοπούλου, Μ., 1996.) Τέλος την γυναικεία ενδυμασία συνοδεύουν τα υποδήματα και οι κάλτσες. Οι «περικνημίδες», εκείνα τα χρόνια ήταν σπάνιες. Το ύφασμα τους ήταν βαμβάκι, μαλλί και μερσεριζέ. Οι νυφικές ήταν πλεγμένες από μετάξι. Τα σχέδια τους ήταν γραμμικά ή με λουλούδια και το χρώμα τους διέφερε. Εικόνα 2.43: Μονόχρωμες βαμβακερές κάλτσες από την Αγ. Παρασκευή, γύρω στο (Αναγνωστοπούλου, Μ., 1996.) 37

38 Τα παλαιότερα παπούτσια ήταν τα «τερλίκια», πασούμια από βελούδο ή τσόχα, κεντημένα με μετάξια και χάντρες. Εικόνα 2.44: Κεντητά βελούδινα πασούμια. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Οικογενειακή συλλογή του 19 ου αι. από την Αγ. Παρασκευή.) Οι αγρότισσες φορούσαν τσόκαρα. Το χειμώνα τα συνόδευαν με τα «μέστια», ένα είδος παπουτσιού από ύφασμα ή μαλλί ή τα «μεσοπάπουτσα», που φτιάχνονταν από λεπτό δέρμα. Επίσης συνήθιζαν και τις «κουντούρες», παπούτσια από σκληρό δέρμα που ήταν μυτερά στο μπροστινό τμήμα. Και τα «τσιτσίδια», είδος μπότας με χοντρή σόλα. Στις γιορτές οι νέες φορούσαν τσόκαρα πολυτελείας τα «καριγλελια», τα οποία διέθεταν δυο τακούνια, ένα στη μύτη και ένα στη φτέρνα. Εικόνα 2.45: Καριγλέλλια Αγιάσου. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Συλλογή Μουσείου Λαϊκής Τέχνης Μυτιλήνης, τέλος του 19 ου αι.) Φτιάχνονταν από ξύλο καρυδιάς ή καστανιάς και ήταν σκαλιστά με ένθετα ασήμι ή μπρούτζο. Ενώ σε νεότερες εποχές άρχισαν να φορούν τα «βιδέλα», που ήταν παπούτσια από λεπτό μαύρο δέρμα, που είχαν τακούνι και ένα φιόγκο. Τα «μποτίνια», κούμπωναν στο πλάι και το χρώμα τους ήταν μαύρο. Τα «σκαφόνια», φοριούνταν από άντρες και από γυναίκες και ήταν παπούτσια από λουστρίνι με κορδόνια. Και τα τρία παραπάνω είδη υποδημάτων φοριόταν σε γιορτινές περιστάσεις. Σημαντικό συμπλήρωμα της φορεσιάς ήταν τα κοσμήματα. Συνήθως τα φορούν νεαρές εύπορων οικογενειών. Το μαργαριτάρι είναι το συνηθέστερο κόσμημα τόσο των αστών, όσο και των αγροτικών οικογενειών. Ενώ τα χρυσά φλουριά έχουν μακρά παράδοση στο νησί της Λέσβου. 38

39 Η «κουλαγίνα», ήταν χρυσή αλυσίδα με κρίκους χρυσούς από τους οποίους κρέμονταν πολύτιμοι λίθοι. Εικόνα 2.46: Κουλαγίνα. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Συλλογή εκκλησίας Παναγιάς Αγιάσου.) Το «καφάσι», ήταν κόσμημα σε σχήμα παιδικής σαλιάρας. Με ένα διχτυωτό πλέγμα από μαργαριτάρια, που το διακοσμούν τριγύρω χρυσά φλουριά. Εικόνα 2.47: Καφάσι, επιστήθιο κόσμημα, του 18 ου αι., με σειρές από μαργαριτάρια και χρυσά φλουριά. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Συλλογή εκκλησίας Αγ. Βαρβάρας - Πάμφιλα.) Το «μπεσλίκι» ή «φλωροστέφανο», ήταν μια κορδέλα διακοσμημένη από μαργαριτάρι που πάνω της έραβαν πολλά φλουριά. Το «περσιάνι», ήταν κόσμημα του κεφαλιού, με μια ή δύο σειρές από φλουριά πάνω σε βελούδινο «τεπέ». Δαχτυλίδια και σκουλαρίκια ήταν η απαραίτητη προίκα μιας Αγιασότισας νύφης. 39

40 Εικόνα 2.48: Επίχρυσα σκουλαρίκια. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Οικογενειακή συλλογή του 18 ου αι. από την Αγ. Παρασκευή.) Τα βραχιόλια κατείχαν επίσης εξέχουσα θέση. Ήταν ασημένια, χρυσά αλλά και γυάλινα, όπως ο «μπινικουστές». Εικόνα 2.49: Επίχρυσα βραχιόλια με ροζέτα. Πράσινες και λευκές πέτρες, απομίμηση διαμαντιών και σμαραγδιών. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Οικογενειακή συλλογή του 19 ου αι.) Ήταν ασημένια, χρυσά αλλά και γυάλινα, όπως ο «μπινικουστές». Εικόνα 2.50: Μπινικουστή, βραχιόλι με γυάλινες χάντρες. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Αγ. Παρασκευή, τέλος του 19 ου αι.) Οι «καρφοβελόνες», ήταν βελόνες που στόλιζαν το κεφάλι. 40

41 Εικόνα2.51: Ασημένια καρφοβελόνα. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Αγιάσος, 19 ος αι.) Πολλά ήταν επίσης τα χρυσά και ασημένια κοσμήματα που κρέμονταν από αλυσίδες. Τα «εγκόλπια», έχουν οβάλ και αχλαδωτό σχήμα και κοσμούνται από παραστάσεις με ημιπολύτιμες πέτρες. Τα «χαμαγλιά», έχουν και στις δυο όψεις ανάγλυφες μορφές αγίων, και στην εσωτερική τους θήκη τοποθετούνταν σταυρολόυλουδο ή τίμιο ξύλο. Τα «μενταλιά» ή «μανταλιά», ήταν στρογγυλά με εσωτερική θήκη για φωτογραφία. Εικόνα2.52: Χρυσά εγκόλπια. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Συλλογή εκκλησίας Παναγίας Αγιάσου.) Εικόνα 2.53: Χρυσό κόσμημα, με θήκη για φωτογραφίες. (Αναγνωστοπούλου, Μ., Οικογενειακή συλλογή Μυτιλήνης.) 41