2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Transcript

1 Η συµβολή της µονάδας επεξεργασίας αστικών λυµάτων Ρόδου στην διαφύλαξη του υδροφόρου ορίζοντα και των παράκτιων οικοσυστηµάτων από τη ρύπανση. Γνώσεις και απόψεις των εργαζοµένων στην περιοχή λειτουργίας της µονάδας. Τζαµπερής Νεζάµ 1, Ταταράκης Νίκος 2, Κόνσολας Νικίας 3, Τζαµπερή Νατάσα 4 1 Υπ. ρ ΤΕΠΑΕΣ Πανεπιστηµίου Αιγαίου, 2 Γεωπόνος, Πτυχιούχος ΠΜΣ «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση» Πανεπιστηµίου Αιγαίου, 3 Φοιτητής Πολυτεχνικής Σχολής ΤΠΜ ηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου Ξάνθης, 4 Φοιτήτρια Σχολής Τεχνολογίας Γεωπονίας ΑΤΕΙ Ηρακλείου 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σε µια εποχή που χαρακτηρίζεται από ραγδαίες εξελίξεις, ο άνθρωπος παρακολουθεί καθηµερινά τη φύση να χάνεται εξαπλώνοντας την οικολογική και την πολιτισµική κρίση. Η µέχρι πρότινος σιγουριά για την ικανότητα της φύσης να ανταποκριθεί στις ανθρώπινες απαιτήσεις αποδεικνύεται αβάσιµη (BIC, 1995). Ο ανεξέλεγκτος καταναλωτισµός, προϊόν επιβολής των «βιοµηχανιών του κέρδους», συµβάλλει στην κλιµατική αλλαγή, τη ατµοσφαιρική ρύπανση, τη συσσώρευση τοξικών χηµικών ουσιών, την ερηµοποίηση και τη διάβρωση των εδαφών, το ενεργειακό έλλειµµα, την όξινη βροχή και την έλλειψη νερού, φαινόµενα, που αποτελούν, επιγραµµατικά µόνο, µερικά από τα περιβαλλοντικά προβλήµατα που αντιµετωπίζει η ανθρωπότητα (Diamond, 2006 ηµητρίου, 2005 Φλογαΐτη, 1998). Υπάρχει πλέον ευρύτατη συµφωνία στον επιστηµονικό κόσµο ότι τα αίτια της περιβαλλοντικής κρίσης πρέπει να αναζητηθούν στα λαθεµένα µοντέλα ανάπτυξης που υιοθετήθηκαν στο πλαίσιο των σύγχρονων καταναλωτικών προτύπων, απορρίπτοντας το παραδοσιακό σύστηµα αξιών (Hall et al., 2004 Taylor, 2006). Οι επιπτώσεις των περιβαλλοντικών προβληµάτων επηρεάζουν την ποιότητα της ανθρώπινης ζωής ενισχύοντας τη φτώχια, την εξαθλίωση και τον κοινωνικό αποκλεισµό (Γεωργόπουλος, 2006), ζητήµατα που είναι όχι µόνο πολιτικά, οικονοµικά ή κοινωνικά, αλλά και ηθικά (Τσιρώνης, 2003). Για την αντιµετώπιση της εντεινόµενης περιβαλλοντικής κρίσης χρειάζονται εκείνες οι δεξιότητες και γνώσεις που θα συµβάλλουν µέσω της δια βίου µάθησης στην αντιστροφή της πορείας που έχει χαράξει ο σηµερινός καταναλωτικός πολιτισµός που αποµονώνει τον άνθρωπο από τη φύση (Dahl, 2007). Επιβάλλεται ο επαναπροσδιορισµός της σχέσης του ανθρώπου µε το περιβάλλον, έτσι ώστε να επιτευχθεί η αρµονική τους συνύπαρξη (Γεωργόπουλος, 2002). Απαιτείται να εξεταστεί σε βάθος η δοµή των σύγχρονων αξιών και του τρόπου ζωής µε έµφαση στην εδραίωση ενός αξιολογικού κώδικα που να δηµιουργεί περιβαλλοντικό ήθος και να διασφαλίζει το ενδιαφέρον για όλες τις µορφές ζωής (Καΐλα κ.ά., 2005). Επιβάλλεται, επίσης, η ανάπτυξη εκείνης της περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης η οποία θα αντιπαρατεθεί σε συµπεριφορές και προκαταλήψεις που θεωρούν τον άνθρωπο κυρίαρχο της φύσης (Ρόκος, 2001). Αναµφίβολα, ο νέος ηθικός κώδικας που καλείται ο άνθρωπος να υιοθετήσει δεν µπορεί να στηρίζεται στο «βρώµικο µυστικό του µεγάλου κεφαλαίου που προσπορίζει κέρδη, χωρίς να αναλαµβάνει κόστη για τις αρρώστιες της ανάπτυξης» (Ξανθάκου & Καΐλα, 2002), αλλά πρέπει να βασίζεται στο πνευµατικό κεφάλαιο που αποτελεί την καθοδηγητική δύναµη της νέας πραγµατικότητας. Η τροποποίηση των αξιών θα δώσει το κίνητρο για δράση και ουσιαστική αλλαγή της κοινωνίας (Dahl, 2004). Με αυτό το στόχο, οι προσπάθειες θα επικεντρωθούν στη σύζευξη κοινών αντιλήψεων, όσον αφορά στα ζητήµατα που επηρεάζουν το µέλλον της ανθρωπότητας και την επίλυση των προβληµάτων του πλανήτη στην πορεία προσέγγισης της αειφορίας. Η βιώσιµη ανάπτυξη, αναφέρει ο Dahl (2004) είναι βασικά µια ηθική αντίληψη του δικαίου µέσα σε µια γενιά και µεταξύ των γενεών. Αφορά, όχι µόνο την υλική, αλλά και την ηθική και πνευµατική διάσταση. Προς αυτή τη κατεύθυνση, η εκπαίδευση λειτουργεί καταλυτικά 1

2 προετοιµάζοντας το άτοµο για δράση µέσω της επιστηµονικής γνώσης και της ηθικής διάστασης. Η τροποποίηση των αξιών θα δώσει το κίνητρο για δράση και ουσιαστική αλλαγή της κοινωνίας µε πρωταρχική και επείγουσα ανάγκη την εκπαίδευση. «Είναι ασύλληπτο ότι οποιοδήποτε κράτος θα µπορούσε να επιτύχει την ευηµερία χωρίς να έχει προωθηθεί αυτό το κυρίαρχο και ουσιαστικό µέληµα» (BIC, 1998). 2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Το νερό -ο πολυτιµότερος, ίσως, φυσικός πόρος- χρησιµοποιούµενο από τον άνθρωπο για τις δραστηριότητές του, καταλήγει να µετατρέπεται σε υγρά απόβλητα. Είναι φανερό ότι όπου υπάρχει δίκτυο νερού, υπάρχει ταυτόχρονα παραγωγή υγρών αποβλήτων και είναι απαραίτητο να υπάρχουν δίκτυα αποχέτευσης. Σε αυτά εντάσσονται τα συµβατικά δίκτυα, τα εναλλακτικά δίκτυα, τα δίκτυα σε συνδυασµό µε ιδιωτικούς σηπτικούς βόθρους, τα δίκτυα βαρύτητας µικρής διαµέτρου, µεταβαλλόµενης κλίσης, τα δίκτυα πιέσεως και τα δίκτυα κενού (Κατσίρη, 2003). Τα έργα αποχέτευσης έχουν ως σκοπό τη συλλογή και την όσο το δυνατό καλύτερη και οικονοµικότερη αποµάκρυνση σε ασφαλείς αποδέκτες. Σε πολλές περιπτώσεις, η επιλογή των αποδεκτών κρίθηκε ακατάλληλη λόγω της ύπαρξης διαφόρων ουσιών µε σοβαρές επιπτώσεις στον αποδέκτη και στην ανθρώπινη υγεία. Οι ρυπαντικές ουσίες που περιέχουν τα υγρά απόβλητα είναι εν δυνάµει επικίνδυνες, γι αυτό και η απευθείας διάθεσή τους σε ένα φυσικό αποδέκτη δεν θεωρείται λύση για τη διαχείριση των αποβλήτων (Τσώνης, 2004). Με την εκρηκτική ανάπτυξη της βιοµηχανίας, που σηµειώθηκε στα µέσα του περασµένου αιώνα, σε συνδυασµό µε την πληθυσµιακή αύξηση άρχισαν να παράγονται ως συνέπεια µεγάλες ποσοτήτες αστικών και άλλων υγρών αποβλήτων επιφέροντας σοβαρά προβλήµατα στον υδροφόρο ορίζοντα, στις παράκτιες περιοχές και γενικότερα σε πολλούς αποδέκτες. Η µακροπρόθεσµη προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και της δηµόσιας υγείας επέβαλλε την ανεύρεση τεχνολογιών για την επεξεργασία των υγρών αποβλήτων πριν την διάθεσή τους στο φυσικό αποδέκτη. Πολλά συστήµατα επεξεργασίας εφαρµόστηκαν τα τελευταία χρόνια σε στάδιο έρευνας και εφαρµογής. Τα αποτελέσµατα των ερευνών οδήγησαν στο συµπέρασµα ότι η χρήση των φυσικών διεργασιών είναι η πλέον ενδεδειγµένη µέθοδος επεξεργασίας υγρών αποβλήτων. Προϋπόθεση για την εφαρµογή αυτής της µεθόδου είναι η δηµιουργία ενός ευνοϊκού τεχνητού περιβάλλοντος για την αναπαραγωγή και επιβίωση των µικροοργανισµών. Σε αυτή, κυρίως, τη µέθοδο, όπως, επίσης, και στη µέθοδο φυσικοχηµικών διεργασιών βασίζεται η κατασκευή και η λειτουργία των εγκαταστάσεων επεξεργασίας λυµάτων. Ο συνδυασµός φυσικοχηµικών και βιολογικών διεργασιών σήµερα χρησιµοποιείται ευρύτερα για την επιτυχία του επιθυµητού αποτελέσµατος (Brawn, 1998). Οι τεχνικές που εφαρµόζονται για την επεξεργασία των αστικών µπορούν συνολικά να ενταχθούν σε δύο οµάδες, τις εντατικές και τις εκτατικές τεχνικές. Η βασική αρχή λειτουργίας των εντατικών τεχνικών βασίζεται στη συγκέντρωση της δραστηριότητας σε περιορισµένες επιφάνειες και στην εντατικοποίηση των διαδικασιών αποδόµησης των ρυπαντών µε αποτέλεσµα να επιτυγχάνεται το επιθυµητό αποτέλεσµα σε µικρότερους χρόνους από ό,τι στο φυσικό περιβάλλον. Οι εκτατικές τεχνικές χρησιµοποιούν φυσικές και µη ενεργοβόρες διαδικασίες προκειµένου να πετύχουν το επιθυµητό όριο αποδόµησης και καταστροφής των ρυπαντών. Γενικά, φυσικά συστήµατα επεξεργασίας υγρών αποβλήτων ονοµάζονται αυτά όπου η επεξεργασία διενεργείται µε φυσικά µέσα και διεργασίες, όπως συµβαίνει στο φυσικό περιβάλλον (Αγγελάκης & Tchobanoglous, 1995). Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα παρουσιάζεται µια τάση εφαρµογής εκτατικών τεχνικών για µικρούς και µεσαίους οικισµούς κάτω των 5000 κατοίκων (Angelakis et al., 2002). Στα συµβατικά ή µηχανικά συστήµατα, αντίθετα, οι διεργασίες υλοποιούνται διαδοχικά και σε διαφορετικούς σε σειρά αντιδραστήρες ή δεξαµενές, µε επιταχυνόµενες ταχύτητες, ως αποτέλεσµα της εισρέουσας σε αυτές ενέργειας (Metcalf & Eddy, 2003). Σε κάθε περίπτωση πρέπει να 2

3 τονιστεί ότι για την επιλογή της καταλληλότερης τεχνικής, απαραίτητη προϋπόθεση είναι η εκπόνηση προκαταρκτικής οικονοµοτεχνικής και περιβαλλοντικής µελέτης, επίσης, πρέπει να ληφθούν υπόψη, θέµατα κοινωνικής διάστασης, η πιθανότητα κατασκευής κεντρικής εγκατάστασης που θα είναι βιώσιµη οικονοµικά και λειτουργικά, και η εναλλακτική πιθανότητα κατασκευής περισσοτέρων µικρών εγκαταστάσεων. Σε ότι αφορά τις εντατικές τεχνικές, ο σχεδιασµός και η µελέτη µιας τέτοιας µονάδας είναι στενά συνδεδεµένα µε τον φυσικό αποδέκτη (θάλασσα, λίµνη, ποτάµι, έδαφος) της περιοχής που παραλαµβάνει την τελική εκροή από την επεξεργασία. Αυτό σηµαίνει ότι ανάλογα µε το είδος του φυσικού αποδέκτη και την ποιοτική κατάστασή του θα είναι και το είδος και η ποιότητα της επεξεργασίας. Βέβαια, η ακολουθούµενη διαδικασία επεξεργασίας πολλές φορές εξαρτάται από το ύψος των κονδυλίων για την κατασκευή µιας µονάδας επεξεργασίας αστικών λυµάτων. Κατά αυτό τον τρόπο, κατασκευάζονται εγκαταστάσεις βιολογικών καθαρισµών πρωτοβάθµιας, δευτεροβάθµιας, τριτοβάθµιας, και τα τελευταία χρόνια, τεταρτοβάθµιας επεξεργασίας. Είναι απαραίτητο να αναφερθεί ότι για το σχεδιασµό της εγκατάστασης η τελική διάθεση είναι καθοριστική από άποψη κόστους λειτουργίας και λαµβάνεται υπόψη εάν υπάρχει η ικανότητα αυτοκαθαρισµού του φυσικού αποδέκτη, οπότε µπορεί να βοηθήσει σε σηµαντικό βαθµό στην ελάττωση του κόστους επεξεργασίας της µονάδας. Σε κάθε περίπτωση στις περιοχές µε έντονο τουρισµό, όπου η µεταβολή του πληθυσµού είναι πολύ µεγάλη, θα πρέπει να γίνεται εκτίµηση των απαιτήσεων της µονάδας κατά τη διάρκεια του έτους. Στην περίπτωση αυτή, εφαρµόζεται η µέθοδος των ισοδύναµων κατοίκων και πρέπει να λαµβάνονται ιδιαίτερα µέτρα κατά το σχεδιασµό και τη λειτουργία για τις δύο διακριτές χρονικές περιόδους (Προβατάς, 2002). Από την επεξεργασία των υγρών αποβλήτων προκύπτει ιλύς (λάσπη) και νερό. Στην ιλύ έχει µεταφερθεί ένα σηµαντικό µέρος από το ρυπαντικό φορτίο. Αυτό το φορτίο περιέχει τόσο οργανικά όσο και ανόργανα υλικά, τα οποία µετά από κατάλληλη επεξεργασία µπορούν να διατεθούν για επωφελείς χρήσεις, όπως λιπασµατοποίηση όπου, η οργανική ύλη µε τη βοήθεια µικροοργανισµών µετατρέπεται σε διοξείδιο του άνθρακα, νερό και νέο οργανικό υλικό, µε ταυτόχρονη έκλυση ενέργειας. Τα προϊόντα από την λιπασµατοποίηση της ιλύος χρησιµοποιούνται ως εδαφοβελτιωτικά και λίπασµα. Σε ό,τι αφορά την ανάκτηση νερού από επεξεργασµένα υγρά απόβλητα, αυτή θεωρείται σήµερα µια πρακτική προσφιλής προς το περιβάλλον. Το νερό που παράγεται είναι ικανοποιητικής ποιότητας και µπορεί να χρησιµοποιηθεί ωφέλιµα (Angelakis et al., 2002). Η επεξεργασία εκροών αποβλήτων και η επαναχρησιµοποίησή τους εντάσσεται στο πλαίσιο εξεύρεσης εναλλακτικών υδατικών πόρων (Metcalf & Eddy, 2003), καθώς θεωρείται τεχνολογία χαµηλού κόστους. Επισηµαίνεται ότι σήµερα οδηγούνται στη θάλασσα εκροές υγρών αποβλήτων εκατοµµυρίων κυβικών µέτρων ηµερησίως που θα µπορούσαν να αρδεύσουν πολλές χιλιάδες στρέµµατα σε ετήσια βάση. Η χώρα µας φαίνεται ότι υιοθετεί σε µικρή έκταση τέτοιες διαχειριστικές τεχνολογίες χαµηλού κόστους. Αντίθετα, προωθούνται τεχνολογίες που δεν λαµβάνουν υπόψη τις ιδιαιτερότητες περιοχών ελλειµµατικών σε διαθέσιµους υδατικούς πόρους, που είναι υψηλού κόστους (κατασκευής, λειτουργίας και συντήρησης), αµφίβολης απόδοσης και δεν προωθούν την αειφόρο ανάπτυξη, όπως είναι τα φράγµατα και οι λιµνοδεξαµενές. Η ανάγκη ορθολογικής διαχείρισης και αντιµετώπισης των περιβαλλοντικών προβληµάτων, επιβάλλει την υιοθέτηση µιας ενιαίας συνολικής αντίληψης του περιβάλλοντος σε διεπιστηµονική βάση (Χατζηγεωργίου, 2003). Η διάσωση του φυσικού περιβάλλοντος από τη ρύπανση και την καταστροφή αποτελεί σήµερα οξύτατο οικονοµικό και κοινωνικοπολιτικό πρόβληµα συνεγείροντας εκατοµµύρια ανθρώπους, οι οποίοι αγωνίζονται για την αποτροπή της υπονόµευσης του περιβάλλοντος και την εξασφάλιση ανθρώπινων συνθηκών ζωής. Κρίνεται αναγκαίο να υιοθετηθούν εναλλακτικά µοντέλα ανάπτυξης για αλλαγή αξιών και απόψεων σχετικά µε την ποιότητα ζωής, την κατανάλωση, τη σχέση του ανθρώπου µε το περιβάλλον και µε τους άλλους ανθρώπους που κατοικούν σε αυτόν τον 3

4 πλανήτη, αλλά και µε ενδιαφέρον για τις επόµενες γενιές (Παπαδηµητρίου, 2006). Σε αυτή τη βάση, η ανάπτυξη µπορεί να είναι αειφόρος «όταν βελτιώνει την ποιότητα ζωής στο πλαίσιο των ορίων που θέτει η φέρουσα ικανότητα των οικοσυστηµάτων που υποστηρίζουν τη ζωή» (IUCN, UNEP & WWF, 1991). Στην επίτευξη της βιώσιµης ανάπτυξης µπορεί να συνεισφέρει αποφασιστικά η εκπαίδευση, µέσα από όλες τις τρεις διαστάσεις της: τυπική, µη τυπική και άτυπη. Η εκπαίδευση µπορεί να παρέχει τα κατάλληλα ερεθίσµατα για διαµόρφωση συµπεριφορών βασισµένων στην αξιοπιστία, την ειλικρίνεια και την ευθύτητα, στοιχεία που αποτελούν θεµέλια της ανάπτυξης, της σταθερότητας και της βιωσιµότητας (Τζαµπερής, 2008α). Η εκπαίδευση για το περιβάλλον, τη βιωσιµότητα και την αειφορία είναι ο πιο ασφαλής τρόπος για να γίνει η φιλοπεριβαλλοντική συµπεριφορά µέρος της καθηµερινής πρακτικής (Καλαϊτζίδης, 2007). Αναµφισβήτητα, η εκπαίδευση είναι ο µηχανισµός που µπορεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες της σηµερινής εποχής παρέχοντας στον άνθρωπο πρόσβαση στη γνώση ώστε να αντιλαµβάνεται και να γνωρίζει καλύτερα τον κόσµο (UNESCO, 1999). Σε αυτό το πλαίσιο, µέσα από µία ολιστική προσέγγιση, το σχολείο γίνεται αειφόρο, συνδέει τη θεωρία µε την πράξη, προσεγγίζει σφαιρικά το περιβάλλον, υιοθετεί τη βιωµατικότητα ως αναπόσπαστο µέρος της διαδικασίας, δικτυώνεται µε την κοινωνία και διαχέει την απαραίτητη γνώση (Τζαµπερής, 2010). Η γνώση καταδεικνύεται ως σηµαντική επένδυση και πηγή πλούτου, ιδιαίτερα λόγω της ποιοτικής επίδρασής της (Drucker, 1996). Όπως υποστηρίζει ο Kαντ, ο ανθρώπινος νους είναι εξοπλισµένος µε την ικανότητα να προσαρµόζει τη γνώση των αντικειµένων και τις πληροφορίες που δέχεται στις γνωστικές δοµές που διαθέτει. Σύµφωνα µε τους συλλογισµούς του, πηγές γνώσης είναι τα έµφυτα πνευµατικά σχήµατα που έχει η ανθρώπινη σκέψη και αποτελούν την πιο αξιόπιστη βάση για τη γνώση και τη συµπεριφορά του ατόµου (Γεωργούλης, 1967). Οι θεωρίες της µάθησης υποστηρίζουν ότι κάθε διαδικασία απόκτησης γνώσης µπορεί να περιγραφεί µε βάση ένα δεσµό ερεθίσµατος - αντίδρασης και ότι η συµπεριφορά του ατόµου διαµορφώνεται, έτσι ώστε να απαντά µε τον κατάλληλο τρόπο σε διάφορα εξωτερικά ερεθίσµατα, αφού η συµπεριφορά εκλαµβάνεται ως «απάντηση» στα ερεθίσµατα του περιβάλλοντος (Τζωρτζάκης & Τζωρτζάκη, 1996 Μαγνήσαλης, 1981 Κολιάδης, 1997). H γνώση δοµεί στο υποκείµενο τις βασικές έννοιες και αρχές στις οποίες το άτοµο δίνει έµφαση. H γνώση δεν είναι στατική, µόνιµη και σταθερή, αλλά ανατροφοδοτείται και ενισχύεται από τις ενέργειες του υποκειµένου (Bruner, 1966). Όπως αναφέρει η Ξανθάκου (1998), «κανείς δεν µπορεί να δηµιουργήσει στο κενό και από το κενό. Χρειάζεται ένα ικανοποιητικό µνηµονικό απόθεµα και ένα ευρύ πεδίο πληροφοριών, ώστε το άτοµο να συγκεντρώσει και να επεξεργαστεί δηµιουργικά τη διαθέσιµη πληροφορία». Η εγκαθίδρυση της γνώσης, υποστηρίζουν οι Brown & Kluwe, γίνεται µε τις εµπειρίες του ατόµου, την εκπαίδευσή του και τις συµπεριφορές που αποκτά. Όµως, οι εµπειρίες, η εκπαίδευση και οι συµπεριφορές πρέπει να βρίσκονται κάτω από έλεγχο και συνεχή προσοχή. Με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται η εσωτερίκευση της γνώσης από το ίδιο το άτοµο (Brown & Kluwe, 1987). Το πώς ένα άτοµο αποκτά γνώση είναι το βασικό ερώτηµα της γνωστικής ψυχολογίας, η οποία προσπαθεί να ερµηνεύσει τα φαινόµενα της αντίληψης και των διανοητικών διεργασιών υποστηρίζοντας ότι έτσι µπορεί να εξηγηθεί η ανθρώπινη συµπεριφορά. Η περιοχή καλύπτει ένα ευρύ φάσµα αντικειµένων έρευνας, εξετάζοντας ερωτήµατα λειτουργίας της µνήµης, προσοχής, αντίληψης, αναπαράστασης της γνώσης, σκέψης, δηµιουργικότητας και επίλυσης προβληµάτων. Σχετικά µε τον τρόπο απόκτησης της γνώσης, η βασική θέση της γνωστικής ψυχολογίας είναι ότι η είσοδος και η επεξεργασία πληροφοριών, που οδηγούν στη µάθηση και τη γνώση, ακολουθούν µια διαδικασία σύµφωνα µε την οποία οι γνώσεις µετασχηµατίζονται και αποθηκεύονται, για να ενεργοποιηθούν, όταν χρειαστούν. Για να µελετηθεί όµως η µάθηση πρέπει να µελετηθεί αναλυτικά ο µετασχηµατισµός της πληροφορίας σε γνώση, δηλαδή οι φάσεις της γνωστικής επεξεργασίας πληροφοριών. Πρέπει 4

5 να αναφερθεί ότι η θεωρία της κοινωνικής µάθησης δίνει ιδιαίτερη έµφαση στη λειτουργική ανάλυση των κινήτρων µε τα οποία επιτυγχάνεται ο έλεγχος στη συµπεριφορά των ατόµων. Οι άνθρωποι δεν οδηγούνται από εσωτερικά ή περιβαλλοντικά κίνητρα αλλά µάλλον από ψυχολογικά κίνητρα. Όµως πάνω στα άτοµα λειτουργούν οι αλληλεπιδράσεις από τα πρόσωπα και το περιβάλλον από τα οποία περιστοιχίζονται. Κατά αυτό τον τρόπο, µέσα από τις αλληλεπιδράσεις τα άτοµα αποκτούν νέα σχήµατα γνώσεων και συµπεριφοράς που προέρχονται από εµπειρίες και παρατήρηση (Bandura, 1977). Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Bandura (1977): «...µπορεί να απαιτηθούν νέα αντιληπτικά σχήµατα που να προέρχονται από άµεσες εµπειρίες είτε από παρατηρήσεις, για να µπορέσουν τα παιδιά να απαντήσουν ικανοποιητικά στα ερεθίσµατα που δέχονται». Η θέση του ότι η µάθηση γίνεται µέσα από την παρατήρηση και το παράδειγµα και όχι µέσα από την άµεση ανταµοιβή, αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό σηµείο της θεωρίας του, µια θεωρία που έχει βρει πολλές εφαρµογές στη σχολική πράξη, αλλά και γενικότερα στην διαπαιδαγώγηση των παιδιών, προβάλλοντας το ρόλο των προτύπων στη διαµόρφωση της προσωπικότητας. H θεωρία της κοινωνικής µάθησης εξηγεί τη σχέση ανάµεσα σε αυτούς που µαθαίνουν και το περιβάλλον τους. Oι Bridgeman & Burbach υποστηρίζουν ότι: «...τα άτοµα επιλέγουν µοντέλα αντίληψης που σχετίζονται µε τις αντιληπτικές τους ικανότητες και απορρίπτουν µοντέλα που είναι διαφορετικά από τις αντιληπτικές τους ικανότητες» (Bridgeman & Burbach, 1976). Ο σκοπός της παρούσας εργασίας, που αποτελεί µέρος ευρύτερης έρευνας, είναι η διερεύνηση των γνώσεων και απόψεων των εργαζοµένων στις επιχειρήσεις που συνορεύουν µε τις εγκαταστάσεις επεξεργασίας αστικών λυµάτων της Ρόδου, σχετικά µε τη λειτουργία και τη συµβολή τους στην αντιµετώπιση της ρύπανσης των υδάτων. 3. ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Τα διερευνητικά ερωτήµατα, η τεχνική συλλογής δεδοµένων, καθώς και η µέθοδος στατιστικής επεξεργασίας τους περιλαµβάνονται σε µια σφαιρική παρουσίαση της µεθοδολογίας της έρευνας και ανάλυσης των αποτελεσµάτων. Η συλλογή δεδοµένων στις έρευνες γίνεται µε διάφορες τεχνικές, όπως είναι: οι δοµηµένες ή ηµι-δοµηµένες συνεντεύξεις, τα ερωτηµατολόγια που συµπληρώνονται επί τόπου, ή αποστέλλονται µέσω ταχυδροµείου, τα σταθµισµένα τεστ επίδοσης ή γνώσεων και οι κλίµακες στάσεων, η παρατήρηση κ.ά. (Cohen & Manion, 1997 Παπαναστασίου, 1996). Για τις ανάγκες της παρούσας έρευνας επιλέχθηκε η ηµι-δοµηµένη ή ηµι-κατευθυνόµενη συνέντευξη, που χρησιµοποιείται ευρύτατα για ποιοτικές έρευνες. Πρόκειται για µια σχεδόν ανοιχτή προσέγγιση, που αποτελείται από ένα σχέδιο συνέντευξης, µε µία αρχική εκφώνηση/οδηγία και µία λίστα θεµάτων/ερωτηµάτων που θα πρέπει να συζητηθούν, χωρίς να έχουν ακριβή σειρά. Με τον τρόπο αυτό δηµιουργείται µια αµφίδροµη επικοινωνία ανάµεσα στον συνεντευκτή και τον ερωτώµενο, επιτρέποντας την ανταλλαγή διευκρινίσεων και την καλύτερη διερεύνηση των θεµάτων σε βάθος που αποκαλύπτει τις απόψεις και τον τρόπο σκέψης των υποκειµένων. Συχνά, η πληροφόρηση που προκύπτει από την ηµι-δοµηµένη συνέντευξη δεν προσφέρει µόνο απαντήσεις, αλλά και τις αιτίες των απαντήσεων. Προσοχή θέλει το γεγονός ότι µπορεί να υπάρξει πολλή επιπλέον πληροφορία, ίσως εκτός θέµατος, ή ότι µπορεί να ξεφύγουν κάποια σηµεία χωρίς διευκρίνιση, ή χωρίς επαρκή καταγραφή από τον ερευνητή. Η δυσκολία στην κωδικοποίηση των απαντήσεων από τον ερευνητή, είναι ένα γεγονός που µπορεί να επηρεάσει την αξιοπιστία των αποτελεσµάτων. Γενικότερα, η επιτυχηµένη χρήση αυτού του εργαλείου προϋποθέτει εξάσκηση και εµπειρία (Dever, 1995). Η επεξεργασία των αποτελεσµάτων στην παρούσα εργασία έγινε µε την χρήση του στατιστικού πακέτου SPSS 13 (Στατιστικό Πακέτο για τις Κοινωνικές Επιστήµες) σε συνδυασµό µε το πρόγραµµα Excel της Microsoft. Οι ερευνητικές µεταβλητές, ανάλογα µε την κλίµακα µέτρησής τους, ταξινοµήθηκαν στις βασικές κατηγορίες των κατηγορικών και ποιοτικών µεταβλητών σε διαβαθµιστική κλίµακα. Σε επίπεδο περιγραφικής στατιστικής, 5

6 δίνονται διµεταβλητοί πίνακες κατανοµής συχνοτήτων, παρουσιάζοντας τα αποτελέσµατα ανά επίπεδο εκπαίδευσης. Σε επίπεδο επαγωγικής στρατηγικής και για τον έλεγχο στατιστικά σηµαντικής συσχέτισης µεταξύ δύο µεταβλητών χρησιµοποιήθηκε το κριτήριο χ 2 (Ανδρεαδάκης & Βάµβουκας, 2005). Ως πληθυσµός αναφοράς της παρούσας έρευνας θεωρούνται όλοι οι εργαζόµενοι που απασχολούνται στις επιχειρήσεις που συνορεύουν µε τις εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυµάτων της Ρόδου. Η επιλογή της συγκεκριµένης οµάδας αποσκοπεί στην εξαγωγή συµπερασµάτων σχετικά µε τα θέµατα λειτουργίας του βιολογικού καθαρισµού, καθώς τα άτοµά αυτά έχουν άµεση εµπειρία από την επίδρασή του στο περιβάλλον και τις πιθανές επιπτώσεις. Το δείγµα συγκροτήθηκε µε τη µέθοδο της δειγµατοληψίας κατά δεσµίδες. Αυτό σηµαίνει ότι δεν έγινε επιλογή µεµονωµένων υποκειµένων, αλλά οµάδων και εξετάστηκε το σύνολο των ατόµων της οµάδας (Javeau, 1996 Βάµβουκας, 1998). Η επιλογή αυτή έγινε για πρακτικούς, κυρίως, λόγους, καθώς στην περίπτωση συγκρότησης ενός πραγµατικά τυχαίου δείγµατος, θα έπρεπε να υπάρχουν στη διάθεσή µας ο πραγµατικός αριθµός των εργαζοµένων. Ο σκοπός της παρουσίασης των αποτελεσµάτων είναι η αναλυτική περιγραφή των απαντήσεων των ανδρών και των γυναικών του δείγµατος µε στόχο την ανίχνευση των γνώσεών τους σε θέµατα που αφορούν στην λειτουργία και τη συµβολή του βιολογικού καθαρισµού λυµάτων της Ρόδου στην αντιµετώπιση της ρύπανσης των υδάτων. Τα αποτελέσµατα παρουσιάζονται σε πίνακες διπλής εισόδου, έτσι ώστε να φαίνεται η κατανοµή συχνοτήτων και ποσοστών κάθε απάντησης, τόσο ανά φύλο όσο και συνολικά. Το δείγµα που συµµετέχει στην έρευνα αποτελείται από 32 άτοµα. Ως προς το φύλο, κατά πλειοψηφία, µε ποσοστό 65,6 είναι άνδρες και µε ποσοστό 34,4 γυναίκες. Ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης, η πλειοψηφία είναι απόφοιτοι γυµνασίου και λυκείου µε ποσοστό 78,1 και των ανωτέρων σχολών, στους οποίους έχει συµπεριληφθεί και ένα άτοµο της ανώτατης εκπαίδευσης, µε ποσοστό 21,9. Σε ό,τι αφορά τα έτη εργασίας στους συγκεκριµένους χώρους κυµαίνονται µεταξύ έξι και οκτώ, µε µέσο όρο επτά, και µε όρια ηλικίας που κυµαίνονται µεταξύ των 20 και 50 ετών. Στην ερώτηση αξιολόγησης των γνώσεων και απόψεων του πληθυσµού του δείγµατος σχετικά µε ορισµένες βασικές πηγές ρύπανσης των υδάτων, κάποιοι ερωτηθέντες επέλεξαν περισσότερες από µία δραστηριότητες και έτσι το σύνολο των συχνοτήτων των δραστηριοτήτων υπερβαίνει το µέγεθος του δείγµατος. Πίνακας 1: Κατανοµή συχνοτήτων, απαντήσεων και ατόµων σχετικά µε την κύρια πηγή ρύπανσης των υδάτων Κύρια πηγή ρύπανσης των υδάτων Ν Άνδρες Γυναίκες Συνολικά Απ. Ατ. Πλοία 2 5,1 9,5 1 5,9 9,1 3 5,3 9,4 Εργοστάσια 2 5,1 9,5 0 0,0 0,0 2 3,6 6,2 Ξενοδοχεία 0 0,0 0,0 0 0,0 0,0 0 0,0 0,0 Αστικά Λύµατα 20 51,3 95, ,7 100, ,4 96,9 Φυτοφάρµακα / λιπάσµατα 15 38,5 71,4 5 29,4 45, ,7 62,5 Σύνολο ,0 185, ,0 154, ,0 175,0 Ν Απ. Ατ. Ν Απ. Ατ. Για την καλύτερη εικόνα της κατανοµής των απαντήσεων, για κάθε πηγή ρύπανσης δηλώνονται δύο ποσοστά, το ποσοστό απαντήσεων (Απ.) και το ποσοστών ατόµων (Ατ.) 6

7 που επέλεξαν την κάθε δραστηριότητα. Το γεγονός αυτό έχει ως συνέπεια το σύνολο των συχνοτήτων των πηγών να υπερβαίνει το µέγεθος του δείγµατος. Στον Πίνακα 1 παρατηρείται ότι οι περισσότεροι άνδρες ερωτώµενοι επιλέγουν τα αστικά λύµατα ως κύρια πηγή ρύπανσης των υδάτων. Κατά τον ίδιο τρόπο απαντούν και οι γυναίκες. Συνολικά, τα 32 άτοµα έχουν επιλέξει 56 δραστηριότητες. Βάσει των παρακάτω αποτελεσµάτων, παρατηρείται ότι οι περισσότεροι ερωτώµενοι έχουν επιλέξει τα αστικά λύµατα ως κύρια πηγή ρύπανσης, µε συχνότητα 31 και ποσοστά απαντήσεων και ατόµων 55,4 και 96,9 αντίστοιχα. Επίσης, πολλοί από τους ερωτώµενους θεωρούν τα φυτοφάρµακα και τα λιπάσµατα ως αρκετά σοβαρή αιτία για την πρόκληση ρύπανσης των υδάτων, µε συχνότητα 20 και ποσοστά απαντήσεων 35,7 και ατόµων 62,5. Για τους τρόπους αντιµετώπισης της ρύπανσης των υδάτων από τα αστικά λύµατα, η διερεύνηση των γνώσεων και απόψεων των ατόµων του δείγµατος επιχειρείται µε τη χρήση ανοιχτής ερώτησης. Για τη στατιστική ανάλυση, πραγµατοποιήθηκε κωδικοποίηση, ώστε να µετατραπούν οι ποιοτικές ανοιχτές απαντήσεις σε ποσοτικές. Με τον τρόπο αυτό προέκυψαν τέσσερις κατηγοριοποιήσεις των απαντήσεων οι οποίες συντοµεύθηκαν στον παρακάτω πίνακα. Η πλειοψηφία των ερωτώµενων, µε ποσοστό 43,7, έχει την άποψη ότι η κατάργηση των βόθρων και η σύνδεση µε το δίκτυο αποχέτευσης, καθώς επίσης και η επεξεργασία υγρών αποβλήτων είναι οι βασικοί τρόποι αντιµετώπισης της ρύπανσης από τα αστικά λύµατα. Συγκεκριµένα, οι άνδρες, µε ποσοστό 47,7, αναφέρουν ως λύση την κατάργηση των βόθρων και τη σύνδεση µε το δίκτυο αποχέτευσης, ενώ µε ποσοστό 33,3 αναφέρουν την επεξεργασία των αστικών λυµάτων. Οι γυναίκες αντίστροφα δηλώνουν ως κύριο τρόπο αντιµετώπισης την επεξεργασία αστικών λυµάτων, µε ποσοστό 63,6 και την κατάργηση των βόθρων, µε ποσοστό 36,4. Πίνακας 2: Κατανοµή συχνοτήτων και ποσοστών σχετικά µε τον τρόπο αντιµετώπισης της ρύπανσης των υδάτων από τα λύµατα Άνδρες Γυναίκες Συνολικά Τρόπος αντιµετώπισης της ρύπανσης των υδάτων από τα λύµατα N N N Κατάργηση βόθρων / σύνδεση µε το δίκτυο αποχέτευσης 10 47,7 4 36, ,7 Επεξεργασία αστικών λυµάτων 7 33,3 7 63, ,7 Αυστηροί νόµοι, κυρώσεις, ποινές 2 9,5 0 0,0 2 6,3 εν γνωρίζω 2 9,5 0 0,0 2 6,3 Σύνολο , , ,0 Στην ερώτηση «Γνωρίζετε αν τα αστικά λύµατα ρυπαίνουν κυρίως τη θάλασσα, το έδαφος, ή τον υδροφόρο ορίζοντα» αξιολογούνται οι γνώσεις των ατόµων του δείγµατος σχετικά µε τους αποδέκτες της ρύπανσης των υδάτων. Ως αποδέκτες προσδιορίζονται η θάλασσα, το έδαφος και ο υδροφόρος ορίζοντας. Στους ερωτηθέντες δίνεται η δυνατότητα να επιλέξουν όσες απαντήσεις θέλουν. Η κατανοµή των απαντήσεων για κάθε αποδέκτη ρύπανσης δηλώνεται και σε αυτήν την περίπτωση µε δύο ποσοστά: ποσοστό απαντήσεων (Απ.) και ποσοστών ατόµων (Ατ.). Από την ανάγνωση του Πίνακα 3 παρατηρείται ότι οι περισσότεροι ερωτώµενοι επιλέγουν τη θάλασσα ως κύριο αποδέκτη της ρύπανσης από τα 7

8 αστικά λύµατα µε συχνότητα 29, ποσοστό απαντήσεων 53,7 και ατόµων 90,6. Συγκεκριµένα, οι άνδρες σηµειώνουν ποσοστά 51,3Απ. και 95,2Ατ., ενώ οι γυναίκες 60Απ. και 81,8Ατ. Πίνακας 3: Κατανοµή συχνοτήτων, απαντήσεων και ατόµων σχετικά µε τους κύριους αποδέκτες ρύπανσης των αστικών λυµάτων Κύριοι αποδέκτες ρύπανσης των αστικών λυµάτων Ν Άνδρες Γυναίκες Συνολικά Ν Ν Απ. Ατ. Απ. Ατ. Απ. Θάλασσα 20 51,3 95,2 9 60,0 81, ,7 90,6 Έδαφος 8 20,5 38,1 2 13,3 18, ,5 31,2 Υδροφόρος ορίζοντας 11 28,2 52,4 4 26,7 36, ,8 46,9 Σύνολο ,0 185, ,0 136, ,0 168,7 Ατ. Στην ερώτηση σχετικά µε τη διερεύνηση των απόψεων σχετικά µε τα οφέλη που προκύπτουν από τις εγκαταστάσεις βιολογικού καθαρισµού της Ρόδου (Πίνακας 4), οι άνδρες του δείγµατος αναφέρουν στην πλειοψηφία τους τις καθαρές θάλασσες ως κύριο όφελος, µε συχνότητα 18, ποσοστό απαντήσεων 28,6 και ατόµων 85,7, ενώ οι γυναίκες αναφέρουν ως οφέλη εξίσου τις καθαρές θάλασσες και την αύξηση του τουρισµού, µε συχνότητα 10, ποσοστό απαντήσεων 30,3 και ατόµων 90,9. Η διατήρηση του καθαρού νερού έχει επίσης, πολύ υψηλά ποσοστά στις γυναίκες µε συχνότητα 9, ποσοστό απαντήσεων 27,2 και ατόµων 81,8. Στο σύνολο του δείγµατος οι καθαρές θάλασσες είναι η βασική επιλογή µε συχνότητα 28, ποσοστό απαντήσεων 29,2 και ατόµων 87,5. Με υψηλό, επίσης, ποσοστό αναφέρεται και η αύξηση του τουρισµού ως όφελος από τη λειτουργία του βιολογικού καθαρισµού. Η διατήρηση του καθαρού νερού παρουσιάζει, επίσης, υψηλά ποσοστά απαντήσεων. Οφέλη από το βιολογικό καθαρισµό Πίνακας 4: Κατανοµή συχνοτήτων, απαντήσεων και ατόµων σχετικά µε τα οφέλη από τη λειτουργία του βιολογικού καθαρισµού Ν Άνδρες Γυναίκες Συνολικά Ν Ν Απ. Ατ. Απ. Ατ. Απ. Καθαρές θάλασσες 18 28,6 85, ,3 90, ,2 87,5 Περισσότερος τουρισµός 16 25,4 76, ,3 90, ,1 81,2 ιατήρηση καθαρού νερού 12 19,0 57,1 9 27,2 81, ,9 65,6 Νερό για πότισµα 6 9,5 28,6 2 6,1 18,2 8 8,3 25,0 Φυσικό λίπασµα 3 4,8 14,3 0 0,0 0,0 3 3,1 9,4 Λιγότεροι βόθροι, οσµές, κουνούπια Ατ. 8 12,7 38,1 2 6,1 18, ,4 31,3 Σύνολο ,0 300, ,0 300, ,0 300,0 Οι γνώσεις και οι απόψεις των ερωτώµενων σχετικά µε τη ρήψη ακατέργαστων λυµάτων στη θάλασσα διερευνούνται µε µια ανοιχτή ερώτηση. Για τη στατιστική ανάλυση, πραγµατοποιήθηκε κωδικοποίηση, ώστε να µετατραπούν οι ποιοτικές ανοιχτές απαντήσεις σε ποσοτικές. Με τον τρόπο αυτό προέκυψαν έξι κατηγοριοποιήσεις των απαντήσεων οι οποίες 8

9 συντοµεύθηκαν στον Πίνακα 5. Από την ανάγνωση του πίνακα, γίνεται φανερό ότι η πλειοψηφία του δείγµατος µε ποσοστό 43,7 θεωρεί ότι η ρήψη ακατέργαστων λυµάτων στη θάλασσα θα αποτελούσε δυσφήµιση για τον τουρισµό. Αυτή την άποψη υποστηρίζουν οι γυναίκες, µε ποσοστό 63,6. Ενώ οι άνδρες, µε ισόβαθµο ποσοστό 33,3 θεωρούν ότι θα υπήρχε δυσφήµηση για τον τουρισµό αλλά και καταστροφή για την οικονοµία. Πίνακας 5 ιερεύνηση γνώσεων και απόψεων σχετικά µε τη ρήψη ακατέργαστων λυµάτων στη θάλασσα Συνέπειες από τη ρήψη Άνδρες Γυναίκες Συνολικά ακατέργαστων λυµάτων στη θάλασσα N N N Πολλά φύκια/ οσµές/άσχηµη θέα 3 14,4 0 0,0 3 9,4 Θολά νερά/γλίτσα 1 4,7 1 9,1 2 6,3 Πολλά ψάρια 1 4,7 0 0,0 1 3,1 Φόβος για ασθένειες 2 9,5 3 27,3 5 15,6 υσφήµηση για τον τουρισµό 7 33,3 7 63, ,7 Καταστροφή για την οικονοµία 7 33,3 0 0,0 7 21,9 Σύνολο , , ,0 Στην ερώτηση όπου διερευνώνται οι γνώσεις του δείγµατος σχετικά µε τις µεθόδους διαχείρισης και χρήσης της λυµατολάσπης που παράγεται κατά το βιολογικό καθαρισµό, πραγµατοποιήθηκε κωδικοποίηση, όπως παρουσιάζεται στον Πίνακα 6. Από τη στατιστική ανάλυση των δεδοµένων, παρατηρείται ότι το µεγαλύτερο ποσοστό, τόσο των ανδρών (38,1) όσο και των γυναικών (54,5) του δείγµατος, δηλώνει ότι δεν γνωρίζει ποια είναι η καλύτερη µέθοδος διαχείρισης της λυµατολάσπης. Πίνακας 6: ιερεύνηση γνώσεων σχετικά µε τη διαχείριση της λυµατολάσπης Kαλύτερη µέθοδος διαχείρισης / χρήσης Άνδρες Γυναίκες Συνολικά της λυµατολάσπης N N N Απόρριψη στη θάλασσα 0 0,0 0 0,0 0 0,0 ιάθεση στις καλλιέργειες 4 19,0 1 9,1 5 15,6 Υπόγεια αποθήκευση 1 4,8 0 0,0 1 3,1 Αποτέφρωση 2 9,5 1 9,1 3 9,4 Ξήρανση 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Κοµποστοποίηση 6 28,6 3 27,3 9 28,1 εν γνωρίζω 8 38,1 6 54, ,8 Σύνολο , , ,0 Αυτό µπορεί να οφείλεται στην έλλειψη γνώσεων γύρω από το θέµα, στη σχετική κούραση από την διάρκεια της συνέντευξης -καθώς αυτή είναι η τελευταία ερώτηση- ή ακόµα και στην πιθανή αδιαφορία για το συγκεκριµένο ζήτηµα. Η απάντηση αυτή συγκεντρώνει το µεγαλύτερο ποσοστό για το σύνολο των αποτελεσµάτων της ερώτησης (ποσοστό 43,8). 9

10 Παρόλα αυτά, παρατηρείται ότι αρκετοί άνδρες του δείγµατος, µε ποσοστό 28,6, όπως και γυναίκες, µε ποσοστό 27,3 και µε συνολικό ποσοστό 28,1, ανέφεραν την κοµποστοποίηση ως καλύτερη µέθοδο διαχείρισης της λυµατολάσπης. Τρίτη κατά σειρά προτεινόµενη µέθοδος δηλώνεται η διάθεσή της στις καλλιέργειες µε ποσοστά 19 και 9,1 αντίστοιχα για τους άνδρες και τις γυναίκες. 4. ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η συνεχώς αυξανόµενη υποβάθµιση του περιβάλλοντος και ειδικότερα το πρόβληµα της αντιµετώπισης της ρύπανσης των υδάτων, αποτέλεσε το βασικό κίνητρο για τη διεξαγωγή της παρούσας έρευνας. Σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν η διερεύνηση των γνώσεων και απόψεων των ατόµων που εργάζονται στις επιχειρήσεις που συνορεύουν µε τις εγκαταστάσεις του βιολογικού καθαρισµού αστικών λυµάτων της Ρόδου σχετικά µε τη λειτουργία και τη συµβολή του βιολογικού καθαρισµού λυµάτων στην αντιµετώπιση της ρύπανσης των υδάτων. Απώτερος στόχος ήταν η ανάδειξη της σηµασίας της λειτουργίας των εγκαταστάσεων επεξεργασίας λυµάτων, καθώς ο σηµαντικός ρόλος τους στην αντιµετώπιση της ρύπανσης παραµένει σε µεγάλο βαθµό άγνωστος στην πλειοψηφία των πολιτών. Η συγκεκριµένη ερευνητική εργασία επιχειρήθηκε να συνδεθεί µε άλλες έρευνες παρόµοιου αντικειµένου. Η έλλειψη, όµως, παρόµοιων ερευνών -µε εξαίρεση µίας, από όσο γνωρίζουµε- δυσχεραίνει την αντιπαραβολή των αποτελεσµάτων µε άλλα αντίστοιχα ευρήµατα, ώστε να εντοπιστούν τυχόν οµοιότητες ή διαφορές στις γνώσεις και απόψεις του δείγµατος για τη συµβολή του βιολογικού καθαρισµού στην αντιµετώπιση της ρύπανσης των υδάτων. Στην εργασία που εντοπίστηκε (Τζαµπερής, 2008β), όπου διερευνώνται οι γνώσεις µαθητών και φοιτητών, παρατηρείται σηµαντική έλλειψη γνώσης και επαρκούς ενηµέρωσης, γενικότερα, γύρω από τα περιβαλλοντικά θέµατα, τα προβλήµατα ρύπανσης των υδάτων στη Ρόδο και τους τρόπους αντιµετώπισής τους. Σε συγκριτική αποτίµηση των ευρηµάτων των δύο ερευνών δεν παρουσιάζονται ιδιαίτερες αποκλίσεις στα θέµατα γνώσεων γύρω από τα προβλήµατα ρύπανσης των υδάτων και λειτουργίας του βιολογικού καθαρισµού στους δύο πληθυσµούς αναφοράς. Κατά τη διατύπωση των συµπερασµάτων, καταγράφονται συνοπτικά τα κυριότερα ευρήµατα της έρευνας, στα οποία στηρίχθηκε η εξαγωγή τους. Στην προσπάθεια περιγραφής και αποτίµησης του τοπίου των γνώσεων των υποκειµένων του δείγµατος, παρατηρείται έλλειψη γνώσης για τους τρόπους µετάδοσης της ρύπανσης και τη λειτουργία του βιολογικού καθαρισµού, καθώς οι ερωτώµενοι δεν προσεγγίζουν το θέµα σε όλες του τις διαστάσεις. Ειδικότερα, σχετικά µε τη διαχείριση της λυµατολάσπης πολλοί είναι εκείνοι που δεν ανταποκρίνονται στην ερώτηση. Παρόλα αυτά, φαίνεται να γνωρίζουν σε υψηλό βαθµό τη συµβολή του βιολογικού καθαρισµού της Ρόδου στην τουριστική και οικονοµική ανάπτυξη, καθώς και στη διατήρηση καθαρής παράκτιας ζώνης. Από τα ευρήµατα της ερώτησης σχετικά µε την κύρια πηγή ρύπανσης των υδάτων, προκύπτει ότι υπάρχει επαρκής γνώση στο σύνολο του δείγµατος. Επιλέχθηκε σωστά η αναµενόµενη απάντηση -τα αστικά λύµατα- τα οποία, λόγω της αστικοποίησης, διοχετεύονται καθόλη τη διάρκεια του έτους, χωρίς διακοπή και σε αυξανόµενες ποσότητες, στους υδάτινους αποδέκτες. Επίσης, µεγάλο ποσοστό και από τις δύο οµάδες του δείγµατος, επιλέγει τα φυτοφάρµακα/λιπάσµατα ως κύρια πηγή ρύπανσης, αξιοποιώντας ορθά τις πληροφορίες και τη γνώση που έχουν για τις επιπτώσεις τους, κυρίως, στις αγροτικές περιοχές. Σχετικά µε τις γνώσεις και απόψεις για τους τρόπους αντιµετώπισης της ρύπανσης των υδάτων από τα αστικά λύµατα, τα αποτελέσµατα της έρευνας καταδεικνύουν ότι το σύνολο του δείγµατος, εκτός από ένα µικρό ποσοστό ανδρών που δηλώνει ότι δεν γνωρίζει, διαθέτει σχετική γνώση και προτείνει λύσεις που εφαρµόζονται ήδη για τη βελτίωση της κατάστασης. Ουσιαστικά, ο προτεινόµενος τρόπος από την πλειοψηφία των ανδρών που αφορά στην κατάργηση των βόθρων και την απευθείας σύνδεση µε το δίκτυο αποχέτευσης, καθώς και η 10

11 επεξεργασία των αστικών λυµάτων που επιλέγουν οι γυναίκες του δείγµατος, αντανακλά ακριβώς την ιδία άποψη, αλλά µε διαφορετική σειρά. Σε κάθε περίπτωση, είναι φανερό ότι αναγνωρίζεται η συµβολή του βιολογικού καθαρισµού στην αντιµέτωπη της ρύπανσης. Όσον αφορά στη γνώση και την άποψη του δείγµατος για τους κύριους αποδέκτες της ρύπανσης από τα αστικά λύµατα, τα αποτελέσµατα της έρευνας υποδεικνύουν ότι είναι ελλιπείς, τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες. Οι κύριοι αποδέκτες ρύπανσης των αστικών λυµάτων είναι η θάλασσα, το έδαφος και ο υδροφόρος ορίζοντας, οπότε µια ολιστική απάντηση θα έπρεπε να περιλαµβάνει και τα τρία αυτά στοιχεία, δίνοντας µια σχετικά µεγαλύτερη βαρύτητα στη θάλασσα. Παρατηρείται, όµως, µεγάλη διακύµανση των απαντήσεων ανάµεσα στις τρεις επιλογές. Η επιλογή της θάλασσας κατά πλειοψηφία, ίσως να οφείλεται στην επαγγελµατική δραστηριότητα των ατόµων στο τοµέα του τουρισµού που έχει άµεση σχέση και εξάρτηση από το παράκτιο θαλάσσιο περιβάλλον. Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα της ερώτησης που διερευνά τις απόψεις του δείγµατος σχετικά µε τα οφέλη από τη λειτουργία του βιολογικού καθαρισµού, παρατηρείται ότι το µεγαλύτερο ποσοστό τόσο των ανδρών, όσο και των γυναικών αναφέρουν τις καθαρές θάλασσες, που είναι και το βασικό ζητούµενο. Με υψηλά ποσοστά υποστηρίζουν, επίσης, ότι η αύξηση του τουρισµού και η διατήρηση καθαρού νερού θα ήταν οφέλη από τη σωστή λειτουργία του βιολογικού καθαρισµού. Το σύνολο των αναφεροµένων απαντήσεων σχετικά µε τα οφέλη αποτελεί µόνο ένα µέρος από το µακρύ κατάλογο των ευεργετικών επιδράσεων, αναδεικνύει την αναγνώριση του ρόλου του βιολογικού καθαρισµού στην προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος και τον άνθρωπο. Από τα αποτελέσµατα της έρευνας, αναφορικά µε τις γνώσεις και απόψεις του δείγµατος για τις επιπτώσεις από την ρήψη ακατέργαστων λυµάτων στη θάλασσα ή της πληµµελούς λειτουργίας του βιολογικού καθαρισµού, παρατηρείται µερική προσέγγιση του θέµατος, φανερώνοντας ελλιπή γνώση, εντούτοις, όµως, υπάρχει αναγνώριση της συµβολής του βιολογικού καθαρισµού. Η πλειοψηφία των γυναικών και µεγάλο ποσοστό των ανδρών αναφέρουν τη δυσφήµιση ως αρνητική επίπτωση στον τουρισµό και επιπλέον, οι άνδρες, την καταστροφή της οικονοµίας, που είναι κάποιες µόνο από τις συνέπειες της ρύπανσης των υδάτων. Μια πιθανή εκδοχή για την αιτία επιλογής αυτής της απάντησης, ίσως, µπορεί να θεωρηθεί η άµεση σύνδεσή της µε την επαγγελµατική τους δραστηριότητα. Επίσης, σχετικά µε το µεγάλο ποσοστό των γυναικών που αναφέρουν το φόβο ασθενειών, ως πιθανή αιτία, ίσως, µπορεί να θεωρηθεί ότι οι γυναίκες επιφορτίζονται κατά κύριο λόγο µε την ευθύνη της περίθαλψης ασθενών στην οικογένεια. Γενικότερα, τα ευρήµατα της έρευνας παρουσιάζουν, σε αρκετές περιπτώσεις, αδυναµία ολοκληρωµένης προσέγγισης, καθώς και ελλιπείς ή λανθασµένες απαντήσεις στα θέµατα που αφορούν στη ρύπανση των υδάτων και τα συστήµατα καθαρισµού των λυµάτων. Παρόλα αυτά, οι ερωτώµενοι αναγνωρίζουν τη συµβολή του βιολογικού καθαρισµού στις καθαρές θάλασσες και, κατά συνέπεια, στην οικονοµία και τον τουρισµό. Πολλοί παράγοντες µπορεί να έχουν συµβάλει στην περιορισµένη γνώση και πληροφόρηση που παρατηρείται στον πληθυσµό του δείγµατος. Είναι πιθανό να µην προωθήθηκαν επαρκώς τα θέµατα αυτά από τους φορείς διαχείρισης ή γενικότερα, να υπάρχει σηµαντική επίδραση από το σύγχρονο τρόπο ζωής που προωθεί άλλου είδους γνώσεις, εκείνες που µπορούν να αποφέρουν άµεσο προσωπικό όφελος. Όσον αφορά τους διάφορους φορείς ενηµέρωσης και πληροφόρησης (ΜΜΕ, ΜΚΟ, κ.ά.), υπάρχει σοβαρή ένδειξη ότι δεν εκπληρώνουν αποτελεσµατικά ή και ουσιαστικά το ρόλο τους στη διάχυση ουσιαστικής γνώσης και ενηµέρωσης στους πολίτες. Σε κάθε περίπτωση, η αιτιολογία της ανεπάρκειας γνώσης δεν είναι προφανής και θα πρέπει να αναζητηθεί βαθύτερα, πιθανότατα προς την κατεύθυνση του κοινωνικού συστήµατος αξιών πάνω στο οποίο στηρίζεται το πλαίσιο όπου δρα ο άνθρωπος στη σηµερινή εποχή. 11

12 Θα πρέπει να αναφερθεί στο σηµείο αυτό, βέβαια, ότι σε καµία περίπτωση τα συµπεράσµατα δεν µπορούν να γενικευτούν, αφού το δείγµα δεν είναι αντιπροσωπευτικό και δεν καλύπτει όλες τις παραµέτρους του υπό εξέταση θέµατος. Τα αποτελέσµατα της έρευνας έχουν δείξει ότι ο πληθυσµός του δείγµατος αναγνωρίζει τα ευεργετήµατα από τη λειτουργία του βιολογικού καθαρισµού και διαθέτει τη βάση πάνω στην οποία µπορεί να δοµηθεί περαιτέρω γνώση και να καλλιεργηθεί φιλοπεριβαλλοντική στάση. Η γνώση αυτή, στην περίπτωση των ανδρών προέρχεται, κυρίως, από τον επαγγελµατικό τους χώρο, ενώ στων γυναικών, κυρίως, από τα ραδιοτηλεοπτικά µέσα. Είναι προφανές ότι η γνώση είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την εκδήλωση περιβαλλοντικής συµπεριφοράς (Αναστόπουλος, 2005). Χρησιµοποιώντας τα κατάλληλα εργαλεία γίνεται ευκολότερη η περαιτέρω µεταφορά της (Kyriacides et al., 2002 Campbell et al., 2004). Όπως αναφέρει ο McMillan (2003), η εκπαίδευση έχει τη δυνατότητα να επιφέρει αλλαγές στον τρόπο σκέψης των ανθρώπων, ώστε να κινηθούν σε µια κοινωνία µε πιο ισχυρές περιβαλλοντικές αξίες και µε έναν αειφόρο τρόπο ζωής. Προς την κατεύθυνση της υπεύθυνης πληροφόρησης και γνώσης θα µπορούσαν να συνδράµουν σεµινάρια, προγράµµατα ή και εκπαιδευτικά σποτ στην τηλεόραση, µέσα από τα οποία να παροτρύνονται οι πολίτες για ενεργή συµµετοχή σε δραστηριότητες µε στόχο την αλλαγή νοοτροπίας, την υιοθέτηση φιλοπεριβαλλοντικών συνηθειών, όπως η εξοικονόµηση νερού κ.ά. Οι τοπικές αυτοδιοικήσεις, από την πλευρά τους, αυτοδύναµα ή και µε συνεργασίες µε τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύµατα θα µπορούσαν να συµβάλλουν σε µεγάλο βαθµό στην αύξηση του γνωστικού επιπέδου των πολιτών. Το γνωστικό έλλειµµα στρέφει την προσοχή του ερευνητή στις αιτίες του φαινοµένου και αποτελεί ένα ισχυρό κίνητρο για διερεύνηση σε βάθος των στοιχείων εκείνων που εµποδίζουν το σύστηµα διάδοσης της γνώσης να λειτουργήσει αποτελεσµατικά. 5. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αγγελάκης, Α.Ν. & Tchobanoglous, G. (1995). Υγρά απόβλητα: φυσικά συστήµατα επεξεργασίας και ανάκτηση, επαναχρησιµοποίηση και διάθεση εκροών. Ηράκλειο: Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης. Αναστόπουλος, Χ. (2005). Στάσεις των µαθητών του δηµοτικού σχολείου απέναντι στο θαλάσσιο περιβάλλον. ιδακτορική διατριβή, Πανεπιστήµιο Αιγαίου, Ρόδος. Ανδρεαδάκης, Ν. & Βάµβουκας, Μ. (2005). Οδηγός για την εκπόνηση και τη σύνταξη γραπτής ερευνητικής εργασίας: σεµιναριακής, πτυχιακής, διπλωµατικής. Αθήνα: Ατραπός. Βάµβουκας, Μ. (1998). Εισαγωγή στην ψυχοπαιδαγωγική έρευνα και µεθοδολογία. 5η έκδ. Αθήνα: Γρηγόρης. Γεωργόπουλος, Α. (2002). Περιβαλλοντική ηθική. Αθήνα: Gutenberg. Γεωργόπουλος, Α. (2006). Γη. Ένας µικρός και εύθραυστος πλανήτης. Αθήνα: Gutenberg. Γεωργούλης, K. (1967). Mεγάλη παιδαγωγική εγκυκλοπαίδεια. Τόµ. 1, 2, 3, 4 & 5. Aθήνα: Eλληνικά Γράµµατα. ηµητρίου, Α. (2005). Η περιβαλλοντική εκπαίδευση ως µέσο για την ανάπτυξη συνεργασίας των λαών, την κοινωνική δικαιοσύνη, την ειρήνη και τον πολιτισµό. Στο Α.. Γεωργόπουλος (επιµ), Περιβαλλοντική εκπαίδευση: Ο νέος πολιτισµός που αναδύεται, ( ). Αθήνα: Gutenberg. Καΐλα, Μ., Θεοδωροπούλου, Ε., ηµητρίου,., Ξανθάκου, Γ. & Αναστασάτος, Ν. (2005). Περιβαλλοντική εκπαίδευση. Ερευνητικά δεδοµένα και εκπαιδευτικός σχεδιασµός. Αθήνα: Ατραπός. Καλαϊτζίδης,. (2007). Η αναγκαιότητα της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Ανάσυρση στις 10 Φεβρουαρίου 2008 από Εφηµερίδα Ελευθεροτυπία online/online_fpage _text/id=

13 Κατσίρη, Α. (2003). Αποκεντρωµένα συστήµατα διαχείρισης λυµάτων. Σηµειώσεις µαθήµατος Εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυµάτων µικρής κλίµακας. Μεταπτυχιακό πρόγραµµα επιστήµης και τεχνολογίας υδατικών πόρων. Αθήνα: Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο. Κολιάδης, Ε.Α. (1997). Θεωρίες µάθησης και εκπαιδευτική πράξη. Αθήνα: του ιδίου. Μαγνήσαλης, Κ. (1981). Καταναλωτική. Αθήνα: Εκδόσεις Θ. Τυροβόλα. Ξανθάκου, Γ. (1998). Η δηµιουργικότητα στο σχολείο. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. Ξανθάκου, Γ. & Καΐλα, Μ. (2002). Το δηµιουργικής επίλυσης πρόβληµα. Αθήνα: Ατραπός. Παπαδηµητρίου, Β. (2006). Η επίτευξη της βιώσιµης ανάπτυξης ως εκπαιδευτικός στόχος. Ανάσυρση στις 15 Νοεµβρίου 2006 από nees_eisigiseis/mer_g_th_en_iv/papadimitrioy.htm Παπαναστασίου, Κ. (1996). Μεθοδολογία εκπαιδευτικής έρευνας. Λευκωσία. Προβατάς, Ν. (2002). Οριστική υδραυλική µελέτη συστήµατος διάθεσης λυµάτων οικισµού Μυστεγνών Μυτιλήνης. Ρόκος,. (2001). Από τη «Βιώσιµη ή Αειφόρο» στην Αξιοβίωτη Ολοκληρωµένη Ανάπτυξη. Ανάσυρση στις 15/1/2010 από Τζαµπερής, Ν. (2008α). Η ηθική εκπαίδευση στη βιώσιµη ανάπτυξη, µοχλός εξάλειψης της ανισότητας, της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού. Στο Πρακτικά 4ου συνεδρίου ΠΕΕΚΠΕ «Προς την αειφόρο ανάπτυξη. Φυσικοί πόροι, κοινωνία, περιβαλλοντική εκπαίδευση». Ναύπλιο: ΠΕΕΚΠΕ. Τζαµπερής, Ν. (2008β). Γνώσεις και στάσεις των φοιτητών και µαθητών της Ρόδου απέναντι στα θέµατα βιολογικού καθαρισµού. Μεταπτυχιακή διπλωµατική εργασία. Πανεπιστήµιο Αιγαίου, ΤΕΠΑΕΣ, Ρόδος. Τζαµπερής, Ν. (2010). Τεχνικές και εφαρµογές για ένα αειφόρο σχολείο: το παράδειγµα των εκπαιδευτηρίων «Ροδίων Παιδεία». 4ο Πανελλήνιο συµπόσιο Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισµού «Το αειφόρο σχολείο του παρόντος και του µέλλοντος». Αθήνα, Ιανουαρίου Τζωρτζάκης, Κ. & Τζωρτζάκη, Α. (1996). Αρχές µάρκετινγκ. Η ελληνική προσέγγιση. Αθήνα: Εκδόσεις Rosili. Τσιρώνης, Χ. (2003). Κοινωνικός αποκλεισµός και εκπαίδευση στην Ύστερη Νεωτερικότητα. Θεσσαλονίκη: Βάνιας. Τσώνης, Σ. (2004). Επεξεργασία λυµάτων. Αθήνα: Παπασωτηρίου. Φλογαΐτη, Ε. (1998). Περιβαλλοντική εκπαίδευση. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. Χατζηγεωργίου, Γ. (2003). Πρόταση για ένα Σύγχρονο Αναλυτικό πρόγραµµα: Μια ολιστικήοικολογική προοπτική. Αθήνα: Ατραπός. Angelakis, A.N., Bontoux, L. & Lazarona, V. (2002). Main challenges for water recycling and reuse in EU countries. IWA regional symposium on water recycling in Mediterranean region, Heraklion, Greece September. Bandura, A. (1977). Social learning theory. Englewood, New Jersey: Prentice Hall. BIC-Bahai International Community (1995). Η ευηµερία της ανθρωπότητας. Ηράκλειο: Εκδόσεις Αηδόνι. BIC-Bahai International Community (1998). Valuing Spirituality in Development. Initial Considerations Regarding the Creation of Spiritually Based Indicators for Development. Εισήγηση στο συνέδριο "World Faiths and Development Dialogue" Λονδίνο, Φεβρουαρίου 1998 Ανάσυρση στις 26/6/08 από Brawn, L. (1998). State of the world. Αθήνα:.Ι.ΠΕ.-Νέα Οικολογία. Bridgeman, B. & Burbach, H. (1976). Effects of black and white peer models on academic expectations and actual performance of fith grade students, Journal of Experimental Education 45 (1.) 13

14 Brown, A. & Kluwe, R.H. (1987). Metacognition, executive control, self-regulation and other mysterious mechanisms. In F.E. Weinert & R.H. Kluwe (Eds.), Metacognition, motivation and understanding (pp ). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates Inc. Bruner, J. (1966). Studies in cognitive growth. New York: Willey. Campbell, J., Kyriakides, L., Muijs, D., Robinson, W. (2004). Assessing teacher effectiveness. Developing a differentiated model. London: Routledge Falmer. Cohen, L. & Manion, L. (1997). Μεθοδολογία Εκπαιδευτικής Έρευνας. Αθήνα: Έκφραση. Dahl, A. (2004). Leading the transition to sustainability: global challenges and individual action. Εισήγηση στο 8ο ετήσιο συνέδριο του International Environmental Forum, Θεσσαλονίκη 15-17/10/2004. Ανάσυρση 25/6/08 από Dahl, A. (2007). Ethical challenges of climate change. Εισήγηση στο 11ο ετήσιο συνέδριο του International Environmental Forum, Οτάβα, Οκτωβρίου Ανάσυρση 25/6/08 από Dever, E. (1995). Using Semi-Structured Interviews in Small-Scale Research. A Teacher's Guide. Scottish Council for Research in Education, Edinburgh. Diamond, J. (2006). Κατάρρευση. Πώς οι κοινωνίες επιλέγουν να αποτύχουν ή να επιτύχουν. Αθήνα: Κάτοπτρο. Drucker, F.P. (1996). Μετακαπιταλιστική κοινωνία. Gutenberg: Αθήνα. Hall, St., Held, D. & McGrew, A. (2004). Η νεωτερικότητα σήµερα (µετάφρ. Θ. & Β. Τσακίρης). Αθήνα: Εκδόσεις Σαββάλας. IUCN, UNEP & WWF (1991). Caring for the earth: a strategy for sustainable living. Gland, Switzerland: IUCN. Javeau, C. (2000). Η έρευνα µε ερωτηµατολόγιο Το εγχειρίδιο του καλού ερευνητή. Αθήνα: Τυπωθήτω. Kyriacides, L., Campbell, J. & Christofidou, E. (2002). Generating criteria for measuring teacher effectiveness through a self-evaluating approach: a complementary way of measuring teacher effectiveness. School Effectiveness and School Improvement, 13, (3), McMillan, E. E. (2003). A Method for evaluating the impact of an introductory environmental studies class on the values of students. Applied Environmental Education and Communication, 2 : Metcalf, L. & Eddy, H.P. (2003). Wastewater engineering: treatment, disposal and reuse. New York: Mc Graw Hill. Taylor, Ch. (2006). Οι δυσανεξίες της νεωτερικότητας (µετάφρ. Μ. Πάγκαλος). Αθήνα: Εκδόσεις Εκκρεµές. UNESCO (1999). Η χάρτα του Βελιγραδίου. Αθήνα: ΠΕΕΚΠΕ. 14