Ένας κόσμος χωρίς τη. Franois Morin. Wall Street; Προτάσεις για ένα νέο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα

Transcript

1 Franois Morin Ένας κόσμος χωρίς τη Wall Street; Προτάσεις για ένα νέο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα

2 Περιεχόμενα ΕΙΣΑΓΩΓΗ...15 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Ο κόσμος με τη Wall Street: το αδιέξοδο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η παντοδυναμία του παγκοσμιοποιημένου χρηματοοικονομικού συστήματος και των αγορών του...29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. Το ωστικό κύμα που σαρώνει την εργασία, το περιβάλλον και την πολιτική...77 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Ρήγμα στο αδιέξοδο: ένας κόσμος χωρίς τη Wall Street ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Προϋπόθεση για τη ρήξη, η αλλαγή του θεωρητικού λογισμικού των οικονομολόγων ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. Σχεδιασμός συνεκτικής πολιτικής δράσης

3 8 / ΕΝΑΣ ΚΟΣΜΟΣ ΧΩΡΙΣ ΤΗ WALL STREET; ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. Η αλλαγή της χρηματοοικονομικής λογικής απαιτεί την αναθεώρηση της έννοιας του δικαιώματος ιδιοκτησίας ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...211

4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η παντοδυναμία του παγκοσμιοποιημένου χρηματοοικονομικού συστήματος και των αγορών του Ας επιστρέψουμε στο ερώτημα που θέσαμε στην εισαγωγή: Γιατί η κρίση δεν έχει τελειώσει; Για τον λόγο ότι οι απαντήσεις που δόθηκαν μέχρι τώρα στο συγκεκριμένο θέμα δεν συνιστούν αποτελεσματική θεραπευτική αντιμετώπιση. Πρέπει λοιπόν να θέσουμε πολύ σοβαρά το θέμα της διάγνωσης αυτής της κρίσης, άρα να εντοπίσουμε τις βαθιές αιτίες που την προκάλεσαν. Μέχρι τώρα οι ειδήμονες στα οικονομικά και οι πολιτικοί ιθύνοντες, οι οποίοι ανέλαβαν να βρουν και να εφαρμόσουν τα θεραπευτικά μέτρα, διέγνωσαν δύο βασικές αιτίες: την ανάληψη υπερβολικού κινδύνου από την πλευρά των τραπεζών και τον ρόλο των φορολογικών παραδείσων, που λειτουργούν ως μαύρες τρύπες του παγκόσμιου χρηματοοικονομικού συστήματος σε αυτές προστέθηκε στη συνέχεια, ως επιβαρυντικός παράγοντας, όχι η χρέωση, αλλά η υπερχρέωση των κρατών, την οποία οι λιγότερο κυνικοί αποδίδουν κυρίως στην ίδια την κρίση. Κατά την άποψή μας, οι ερμηνείες αυτές είναι σε μεγάλο βαθμό ανεπαρκείς. Ξεχνούν το ουσιώδες: ο οικονομικός και 29

5 30 / ΕΝΑΣ ΚΟΣΜΟΣ ΧΩΡΙΣ ΤΗ WALL STREET; χρηματοοικονομικός μας κόσμος έχει αλλάξει. Από τα μέσα της δεκαετίας του 90, η παγκοσμιοποίηση των νομισματικών και χρηματοοικονομικών αγορών έφτασε σε ένα κρίσιμο σημείο: εκείνο της παγκόσμιας διασυνδετικότητας όλων των επιμέρους τμημάτων στις αίθουσες συναλλαγών των μεγάλων διεθνών τραπεζών. Ταυτόχρονα, η πλήρης αποϋλοποίηση των αγοραπωλησιών 4 και η ανάπτυξη των «συναλλαγών υψηλής συχνότητας» 5 είχαν ως αποτέλεσμα να καθιερωθούν οι κανόνες της γενικευμένης διασύνδεσης των συναλλαγών, επιτρέποντας συγχρόνως την ανάπτυξη, σε άγνωστη μέχρι σήμερα κλίμακα, του παγκόσμιου κερδοσκοπικού παιχνιδιού. Η συνέπεια των κρίσιμων αυτών αλλαγών είναι ότι η λογική που ισχύει στο εξής στο παγκοσμιοποιημένο χρηματοοικονομικό σύστημα δεν έχει καμία σχέση με εκείνη που ίσχυε πριν από είκοσι μόλις χρόνια. Πρέπει να αποκρυπτογραφήσουμε λοιπόν αυτό το νέο τοπίο, να καταλάβουμε την προέλευσή του, να δούμε ποια είναι τα στοιχεία εκείνα που του προσδί- 4. Οι χρηματοοικονομικές αγορές είναι στο εξής σχεδόν εξολοκλήρου ηλεκτρονικές, εξ ου και ο όρος αποϋλοποίηση. Παίρνουν τη μορφή ηλεκτρονικών αρχείων μεταξύ των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων. Σήμερα θεωρείται ότι οι εταιρείες που διαχειρίζονται τις χρηματαγορές, όπως η Euronext, παρέχουν πρωτίστως ηλεκτρονικές υπηρεσίες. 5 Αυτός ο ιδιαίτερος τρόπος συναλλαγής συνίσταται στη χρήση υπολογιστών για να πραγματοποιηθούν εντολές αγοράς και πώλησης χρηματοπιστωτικών τίτλων με τρόπο αυτόματο, αντί για άτομα που επικοινωνούν διά ζώσης ή από τηλεφώνου. Η πρακτική αυτή μπορεί και αποφέρει τεράστια κέρδη από τη συσσώρευση πολύ μικρών αποκλίσεων (της τάξης των τριών ή τεσσάρων) πάνω σε πολύ μεγάλες ποσότητες ροών μέσα σε μία ημέρα. Καθώς η συγκεκριμένη πρακτική αφορά τους μεγάλους χρηματιστηριακούς δείκτες, το σύστημα αυτό επηρεάζει όλα τα παγκόσμια χρηματιστήρια με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο.

6 O ΚΟΣΜΟΣ ΜΕ ΤΗ WALL STREET: TO AΔΙΕΞΟΔΟ / 31 δουν τον χαρακτήρα του συστήματος, και κυρίως να δείξουμε με ποιον τρόπο η εγγενής αστάθειά του είναι η πηγή των ολοένα και πιο βίαιων κρίσεων που υφιστάμεθα. Δύο σημαντικές εστίες αστάθειας μπορούν κάλλιστα να εντοπιστούν: η μία αφορά το νόμισμα και η άλλη τη μετοχική απόδοση. Θα δούμε ότι η εστία η σχετική με το νόμισμα άρχισε να γίνεται μολυσματική με την απελευθέρωση των νομισματικών και χρηματοοικονομικών αγορών, μετά την οποία εγκαταστάθηκε σταδιακά η παντοδυναμία των παγκόσμιου χρηματοοικονομικού συστήματος. Η άλλη εστία, η οποία διαβρώνει την παγκόσμια οικονομία και την αποσταθεροποιεί, βρίσκεται σε πρακτικές που συνδέονται με τη μετοχική απόδοση: η διαχείριση των συνταξιοδοτικών ταμείων, η οποία προήλθε από αμερικανικούς φορολογικούς νόμους που ψηφίστηκαν κατά τις δεκαετίες του 70 και του 80, είναι η αφετηρία της περίφημης και επικίνδυνης χρηματοοικονομικής νόρμας που θέλει οπωσδήποτε η απόδοση επένδυσης να είναι τουλάχιστον 15%. Οι δύο αυτές εστίες είναι πραγματικά καρκινώματα για την παγκόσμια οικονομία, και άρα και για εμάς, τους πολίτες αυτού του πλανήτη. 1. Η παντοδυναμία του παγκόσμιου χρηματοοικονομικού συστήματος, πυρήνας της κρίσης Μια εξέλιξη που θεωρούμε θεμελιώδη είναι η υπερτροφική ανάπτυξη των αγορών δομημένων προϊόντων, στα οποία ανήκουν και τα παράγωγα προϊόντα. Ουσιαστικά, αυτά προέρχονται από την παράλογη απελευθέρωση της χρηματοοικονομικής αγοράς Η ανάλυση αυτού του κεφαλαίου είναι, εν μέρει, επικαιροποιημένη σύνθεση της ανάπτυξης που βρίσκεται στο προηγούμε-

7 32 / ΕΝΑΣ ΚΟΣΜΟΣ ΧΩΡΙΣ ΤΗ WALL STREET; Μία από τις σοβαρότερες συνέπειες της εξέλιξης αυτής είναι η πρωτοφανής ισχύς των μεγαλύτερων διεθνών τραπεζών. Η ισχύς αυτή οφείλεται κυρίως στις «χρηματιστηριακές δραστηριότητες» των τραπεζών αυτών, οι οποίες, κατά κύριο λόγο, έχουν να κάνουν με τη σημαντική εμπλοκή των τελευταίων στην παραγωγή και στην κυκλοφορία των παράγωγων προϊόντων. Όμως, οι δραστηριότητες αυτές, οι οποίες αρχικά επιτελούν μια λειτουργία αντιστάθμισης κινδύνου, έχουν ταυτόχρονα μια πολύ πιο σκοτεινή όψη: αποτελούν και κερδοσκοπικές δραστηριότητες. Και οι κερδοσκοπικές δυνάμεις εγκαταστάθηκαν έκτοτε στον πυρήνα του παγκόσμιου χρηματοοικονομικού συστήματος, με μια ισχυρή δύναμη καταστροφής. Και το χειρότερο είναι ότι τα φαινόμενα μόχλευσης που δημιουργούνται από τις πιστώσεις και οι πολλαπλές χορηγήσεις ρευστότητας από την πλευρά των κεντρικών τραπεζών αυξάνουν κάθε φορά την κερδοσκοπική δύναμη. Η υπερτροφία των συναλλαγών παράγωγων προϊόντων στη διατραπεζική αγορά Πολύ συχνά, ως εξήγηση για την κρίση παρουσιάζουν την έλλειψη ρυθμιστικού πλαισίου, τη δυσλειτουργία ή την εσφαλμένη παροχή κινήτρων. Κάποιοι απρόσεκτοι έκαναν ενδεχομένως υπερβολές. Ίσως, δεν υπήρχε επαρκής έλεγχος στις χρηματοοικονομικές αγορές ή, για ορισμένα τμήματα, δεν υπήρχε καθόλου 7. Οι παράγοντες αυτοί σίγουρα έπαιξαν τον ρόλο νο έργο μας: Le nouveau mur de l argent Essai sur la finance globalisée, εκδ. Seuil, Η άποψη αυτή στηρίζεται στην επικρατούσα οικονομική ερμηνεία που προέρχεται από τη νεοφιλελεύθερη σκέψη. Για μια εις

8 O ΚΟΣΜΟΣ ΜΕ ΤΗ WALL STREET: TO AΔΙΕΞΟΔΟ / 33 τους: υπάρχουν χρηματιστές τυχοδιώκτες, κερδοσκοπικά κεφάλαια που δεν ελέγχονται, θολοί φορολογικοί παράδεισοι, μυωπικοί οίκοι αξιολόγησης και, ακόμα, απρόσεκτες κεντρικές τράπεζες ή παθητικές κυβερνήσεις. Μα, αν επρόκειτο για απροσεξίες, για αποκλίνουσες συμπεριφορές ή για ανεπάρκεια των περιθωριακών χρηματοπιστωτικών οργανισμών, θα δυσκολευόμαστε να εξηγήσουμε το σημαντικό ποσό των απωλειών αξιών που σημειώθηκαν από τις αναταράξεις αυτές ή από τους χρηματοοικονομικούς εκτροχιασμούς. Το ΔΝΤ τις υπολόγισε στα δισ. δολάρια τον Ιούλιο του Επίσης, δεν καταλαβαίνουμε πώς οι τράπεζες ή τα στεγαστικά ταμιευτήρια, που βρίσκονταν χθες σε χρεοκοπία ή που σήμερα έχουν κλονιστεί και έχουν τη συνδρομή των κρατών, καθώς απειλούνται με κατάρρευση, είναι μεταξύ των παλαιότερων και συχνά των καλύτερων της αγοράς. Άρα, ο πυρήνας του χρηματοοικονομικού συστήματος είναι εκείνος που έχει πληγεί στις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά και στην Ευρώπη 8. Πρέπει λοιπόν να εξετάσουμε όχι μόνο τις άμεσες αιτίες της χρηματοπιστωτικής αναταραχής, αλλά και εκείνο που βρίσκεται στα ίδια της τα θεμέλια: το παράλογο χάσμα που δημιουργήθηκε εδώ και τριάντα χρόνια ανάμεσα στον χρηματοοικονομικό τομέα και στην πραγματική οικονομία. Το χάσμα βάθος ανάγνωση αυτής της θεωρητικής τάσης, παραπέμπουμε στο άρθρο του J. Tirole, «Leçons d une crise», Toulouse School of Economics (TSE), τεύχ. 1, 12/2008, και στο άρθρο του Jean- Charles Rochet: «Le futur de la réglementation bancaire», Toulouse School of Economics (TSE), τεύχ. 2, 12/ Μπορούμε να βρούμε ένα μέρος αυτής της επιχειρηματολογίας στο άρθρο της εφημερίδας Le Monde της 6ης Σεπτεμβρίου 2008, συνυπογεγραμμένο από τον Λ. Ζοσπέν, «Faire face à la déraison financière».

9 34 / ΕΝΑΣ ΚΟΣΜΟΣ ΧΩΡΙΣ ΤΗ WALL STREET; αυτό γεννήθηκε μέσα από τη διαδικασία απελευθέρωσης των νομισματικών και χρηματοοικονομικών αγορών. Τις παραμονές της κρίσης των subprimes, ο χρηματοοικονομικός κλάδος είχε γίνει υπερτροφικός, εξαιτίας του πολύ μεγάλου αριθμού των προϊόντων αντιστάθμισης και του όγκου των συναλλαγών τους (βλέπε τον πίνακα που ακολουθεί). Στις νομισματικές αγορές, οι συναλλαγές που αφορούν την πραγματική οικονομία αντιπροσωπεύουν μόνο το 1,6% των διατραπεζικών συναλλαγών σε ολόκληρο τον κόσμο 9. Έτσι, με όρους κινήσεων, ο χρηματοοικονομικός τομέας είναι περίπου πενήντα φορές μεγαλύτερος από την πραγματική οικονομία. Αυτή η τεράστια ανισορροπία βρίσκεται στη βάση των αποκλίσεων που απειλούν ολόκληρο το σύστημα. Το κύριο μέρος των διατραπεζικών συναλλαγών αφορά, έτσι, κινήσεις αντιστάθμισης ενάντια στις διακυμάνσεις των τιμών, και είναι τα περίφημα «παράγωγα προϊόντα»: 30% για την προστασία από τις διακυμάνσεις των συναλλαγματικών ισοτιμιών, 66% για την προστασία από τους κινδύνους που συνδέονται κυρίως με τις διακυμάνσεις των επιτοκίων, αλλά επίσης, σε μικρότερο βαθμό, με τις αποκλίσεις των χρηματιστηριακών τιμών, με τις δια κυμάνσεις των τιμών των πρώτων υλών ή, ακόμα, με τους πιστωτικούς κινδύνους. 9. Από την εποχή της χρηματοοικονομικής απελευθέρωσης της δεκαετίας του 80, ο δείκτης αυτός είναι κάτω από το 3%. Αντίθετα, στις αρχές της δεκαετίας του 70, η αναλογία αυτή ήταν πολύ υψηλότερη. Σύμφωνα με τα δεδομένα της Τράπεζας Διε θνών Διακανονισμών, μπορούμε να υπολογίσουμε ότι για μια χώρα όπως οι ΗΠΑ ο δείκτης ανερχόταν στο 7,3%, δηλαδή επτά φορές ο σημερινός συντελεστής αυτής της χώρας. Βλέπε «Payment systems in eleven developed countries», CPSS Publications, Φεβρουάριος 1980.

10 ... Γιατί η κρίση δεν έχει τελειώσει ακόμη; Γιατί παρατείνεται, παίρνοντας μορφές ολοένα και πιο επικίνδυνες για την οικονομία του πλανήτη μας, αλλά και για εμάς τους πολίτες; Εκείνοι που μας κυβερνούν μας ανακοινώνουν από τον Αύγουστο του 2007 ότι η χειρότερη φάση της κρίσης βρίσκεται πίσω μας. Γιατί έκαναν αυτό το χονδροειδές λάθος και γιατί το κάνουν ακόμη;... Ο κόσμος βρίσκεται στο χείλος μιας μείζονος οικονομικής καταστροφής. Η οικονομία του πλανήτη μας κυριαρχείται πια από την απόλυτη ισχύ ενός παγκοσμιοποιημένου χρηματοοικονομικού συστήματος, η αυξανόμενη αστάθεια του οποίου είναι η πηγή των πιο πρόσφατων κρίσεων. Πώς είναι δυνατόν να μη βλέπουμε ότι η επόμενη κρίση είναι μπροστά μας; Και, αυτή τη φορά, πώς θα μπορέσουν, άραγε, τα κράτη να ανταποκριθούν;... Η ανάλυση των χρηματαγορών, έχοντας ως πραγματική και συ μ βολική αναφορά τη Wall Street, μας δίνει τη δυνατότητα να απα ντήσουμε στα ερωτήματα αυτά και σε πολλά ακόμα: Ένας κόσμος χωρίς τη Wall Street είναι πράγματι δυνατός και αξιόπιστος; Μήπως πρόκειται, πάλι, για μια νέα ουτοπία, ελκυστική σίγουρα, αλλά που είναι μίλια μακριά από τον δικό μας κόσμο; Ποιος θα είναι ο νέος ρόλος των τραπεζών χωρίς τη Wall Street; Πώς θα χρηματοδοτήσουμε τις σημαντικές επενδύσεις που είναι αναγκαίες για να ανταποκριθούμε στην ενεργειακή κρίση που προαναγγέλλεται; Πώς θα οργανώσουμε τις δημοκρατικές δυνάμεις προκειμένου να δώσουμε απαντήσεις αξιόπιστες και με συνοχή; ISBN Franois Morin ΒΟΗΘ. ΚΩΔ. ΜΗΧ/ΣΗΣ 5492