METALI METALI. Uvod Struktura metala Dijagrami stanja legura

Transcript

1 TEORIJA LEGURA Uvod Struktura metala Dijagrami stanja legura (ne predaje se, osim za leguru Fe C) C TEORIJA LEGURA Uvod Osnovne odlike metala: - Karakterističan metalni sjaj -Sposobnost plastičnog deformisanja - Toplotna i električna provodljivost Ova svojstva najtešnje su povezana sa unutrašnjom građom metala, koju karakterišu metalne molekulske veze.

2 U građevinskoj praksi: Teorija legura Uvod Retko se primenjuju čisti metali, već njihove legure (složene supstance nastale interakcijom dva ili više metala, odnosno metala i nemetala). Legure su, u poređenju sa čistim metalima: Povoljnije u pogledu mehaničkih, tehnoloških i drugih svojstava, kao i u ekonomskom pogledu. Metali se najčešće dele na: -Crne (gvožđe i njegove legure), -Obojene (aluminijum, bakar, cink, olovo i dr.) Teorija legura Struktura metala Čisti metali, kao i njihove legure, imaju kristalnu strukturu (kristalnu rešetku), etku), i to: Kubna, zapreminski centrisana rešetka etka: (gvožđe đe,, hrom, volfram, molibden), Kubna, površinski centrisana rešetka etka: (aluminijum, bakar, nikl, olovo), Heksagonalna rešetka etka: (cink, mangan, kadmijum).

3 Teorija legura - Struktura metala a) Kubna, zapreminski centrisana rešetka (gvožđe đe,, hrom, volfram, molibden), b) Kubna, površinski centrisana rešetka (aluminijum, bakar, nikl, olovo), c) Heksagonalna rešetka (cink, mangan, kadmijum). Teorija legura Kristalna rešetka se formira tokom kristalizacije (procesa obrazovanja kristala iz rastopljenog metala). Oblik, veličina, kao i orijentacija kristala, izvanredno mnogo utiču na sva svojstva metala, kako čistih, tako i njihovih legura. Temperature topljenja, koje su jednake temperaturama kristalizacije, variraju u vrlo širokim granicama: od -38,9 0 C (živa), do C (volfram). Pored primarne kristalizacije, moguća je i sekundarna - promena kristalne strukture u čvrstom stanju: alotropske modifikacije tačke zastoja u hlađenju.

4 Teorija legura Zastoju hlađenju na temperaturi T 1 (horizontalnideo dijagrama) uslovljen je oslobađanjem skrivene toplote topljenja Gvožđe i njegove legure Uvod, Struktura gvožđa i njegovih legura, Dobijanje čelika, Prerada čelika deformacijom, Liveni čelik (nije od velikog značaja aja za građevinarstvo), Termička i termohemijska obrada čelika, Klasifikacija čelika,

5 Gvožđe i njegove legure Građevinski čelici, Zavarivanje čelika (ne predaje se), Fizička svojstva čelika, Mehanička svojstva čelika, Reološka svojstva čelika, Tehnološka svojstva čelika, Metalografska ispitivanja čelika (ne predaje se). Gvožđe i njegove legure Uvod Elementarno gvožđe: -nije pogodno za tehničku upotrebu (f 200 MPa) Legure gvožđa (čelici): -daleko pogodnije za tehničku upotrebu (f z = 400 MPa MPa) Elementi za legiranje: -C, Si, Mn, Ni, Cr, Mo, W i dr. Primese (štetne): -S, P, N, O i dr.

6 Gvožđe i njegove legure Struktura gvožđa i njegovih legura Dijagram stanja gvožđa Iznad temperature od C gvožđe je u tečnom stanju u stanju rastopa. Pri hlađenju, njegovo očvršćavanje će započeti i završiti se na T= C. Zastoj na ovoj temperaturi: zbog formiranja prvih čestica kristala, praćenog oslobađanjem toplote). Zastoji u hlađenju na 1401, 898 i C: zbog transformacije kristalne rešetke. Gvožđe i njegove legure Struktura gvožđa i njegovih legura Ugljenik (C) -osnovni legirajući element gvožđa može da bude: Rastvoren u gvožđu (čvrsti rastvor C u Fe), Uvidu jedinjenja Fe 3 C (karbid gvožđa ili cementit), Izlučen u obliku grafita, tj. mehanička smeša Fe-C. Dijagram stanja legure gvožđe ugljenik: Liquidus, solidus linije (videti sledeći slajd), Sadržaj C u čistom cementitu Fe 3 C: 6,67%, Austenit (čvrsti rastvor C u Fe g ): visoka plastičnost (važno za obradu deformacijom)!

7 Gvožđe i njegove legure Strukturagvožđa i njegovihlegura Dijagram stanja legure Fe-C U području I-J-E-S-G egzistira čvrsti rastvor ugljenika u modifikaciji Fe γ. Ova struktura ima posebno ime austenit. Za austenit je karakteristična visoka plastičnost. Mehaničke prerade čelika se obično vrše u stanju austenita). Dobijanje čelika Gvožđe i njegove legure Dvoetapno prečišćavanje (rafinacija) gvozdene rude: UI etapi: u visokim pećima iz rude se dobija sirovo gvožđe (>2% C), UII etapi: redukcija do < 2% C + smanjenje sadržaja S i P. Rafinacija u visokim pećima: Koks + topitelji (kreč, pesak i dr.) Topitelji: -Snižavaju temperaturu topljenja rude, -Vezuju štetne primese (troska ili zgura visokih peći), -Uduvavanje vazduha zagrejanog na C, -Temperatura pri dnu peći cca C.

8 Gvožđe i njegove legure Dobijanje čelika -I etapa Šematski prikaz visoke peći i tehnologije redukcije rude gvožđa Gvožđe i njegove legure Dobijanje čelika I etapa Ispuštanje zgure (troske) iz visoke peći

9 Gvožđe i njegove legure Dobijanje čelika Belo sirovo gvožđe: Ugljenik vezan u obliku Fe 3 C Služi za dobijanje čelika i proizvoda od čelika. Sivo sirovo gvožđe: Ugljenik izlučen u obliku grafita Služi za dobijanje livenog gvožđa, od koga se za građevinarstvo proizvode: - Kanalizacione cevi, poklopci šahtova, -Vodovodne cevi i vodovodna armatura, -Radijatori za centralno grejanje i dr. Gvožđe i njegove legure Dobijanje čelika Konvertorski postupak: Besemerov: Kisela obloga (šamot) Tomasov: Si do 2% i Mn do 1,5 %, min S i P Bazna obloga (magnezit ili dolomit) P do 2%, min. sadržaj Si i S Kiseonično -konvertorski ili kiseonični postupak Umesto vazduha uduvava se čist kiseonik (do C), dobija se kvalitetniji čelik!

10 Gvožđe i njegove legure Dobijanje čelika Konvertorski postupak dobijanja čelika Gvožđe i njegove legure Dobijanje čelika Vrlo burna oksidacija temperatura dostiže do C. Ovako dobijen čelik je kvalitetniji od Besemerovog i Tomasovog. Kiseonično konvertorski postupak dobijanja čelika

11 Gvožđe i njegove legure Dobijanje čelika Simens - Martenov postupak (v. sledeći slajd) Kiseonik za rafinaciju u obliku oksida gvožđa đa, Dodaju se otpacio gvožđa i čelika, Dobija se kvalitetank čelik, nezavisno od vrste i sadržaja aja primesa u sirovom gvožđu (čak i u slučaju visokog sadržaja aja S i P), postupak je ekonomičniji. niji. Dobijanje čelika Simens Martenova peć

12 Gvožđe i njegove legure Dobijanje čelika Elektro postupak (v. sledeći slajd) Dobija se čelik željenog hemijskog sastava, sa minimalnim sadržajem S, P, O i drugih primesa! Osnovni nedostatak -skup! Duplex postupak: Najpre: Čelik konvertorskim postupkom, zatim: u elektro-peći do željenog sastava Dobijanje čelika Elektro postupak Zagrevanje šarže najčešće se vrši putem električnog luka koji se obrazuje između elektroda (1) i šarže (2) Elektro - peć

13 Dobijanje čelika Nalivanje rastopljenog čelika u kokile (nakon hlađenja i oslabađanja iz kalupa kokila ingot) Dobijanje čelika Defekti u ingotu nastali tokom hlađenja (očvršćavanja)

14 Prerada čelika deformacijom Valjanje: Limovi, šipke, valjani profili, cevi, Izvlačenje: Okrugli profili manjih dimenzija, Kovanje: Veći komadi koji se teško valjaju, Presovanje: Zapreminsko presovanje (elementi složenijih oblika), Presovanje čeličnih ploča i limova na hladno (tankozidni elementi složenog oblika), Ekstrudiranje (istiskivanje): šipke, štapovi Svi navedeni postupci obrade mogu se obavljati kako "na toplo", tako i "na hladno. Prerada čelika deformacijom Valjanje

15 Prerada čelika deformacijom Valjanje Prerada čelika deformacijom Valjanje Valjanje I profila pomoću kalibriranih valjaka

16 Prerada čelika deformacijom Valjanje I profil sa širokim nožicama (Pajner) na kraju valjanja Prerada čelika deformacijom Izvlačenje Skica postupka izvlačenja

17 Prerada čelika deformacijom Kovanje Dva postupka kovanja Prerada čelika deformacijom Presovanje Dva postupka presovanja: zapreminsko presovanje (levo) i presovanje na hladno čeličnih ploča i limova (tankozidni elementi složenih oblika)

18 Prerada čelika deformacijom Istiskivanje (Ekstrudiranje) Uticaj prerad rerade čelika deformacijom na njegova svojstva Mehanička i tehnološka svojstva proizvoda dobijenih valjanjem i izvlačenjem, neće zavisiti samo od hemijskog sastava materijala, već u velikoj meri i od tehnologije prerade. Ova svojstva u prvom redu zavisiće od toga da li se primenjuje toplo ili hladno valjanje, odnosno izvlačenje, zatim od nivoa temperature pri obradi na toplo, a bitnu ulogu igra i stepen sažimanja, kako kod obrade na toplo, tako još više kod obrade na hladno. Odgovarajuće zbijanje u toplom stanju uslovljava smanjenje kristalnih zrna i njihov kompaktniji raspored, što doprinosi povećanju mehaničkih otpornosti materijala. Hladnom deformacijom (valjanjem i izvlačenjem) dolazi do usmeravanja kristalnih zrna, čime se postižu vrlo visoke čvrstoće, uz istovremeno nepovoljan efekat izvesnog smanjenja žilavosti. Sitnozrni materijali imaju uvek veće čvrstoće i tvrdoće, dok krupnozrni, po pravilu, veću plastičnost!

19 Uticaj prerad rerade čelika deformacijom na njegova svojstva Svi postupci obrade na hladno mogu biti praćeni i međufaznim zagrevanjem, kao i raznim postupcima termičke obrade. Tako, na primer, patentirana žica, koja se vrlo široko primenjuje u tehnici prethodnog naprezanja (prednaprezanja), predstavlja proizvod dobijen kombinovanjem ovih postupaka: Kao prvo, žica dobijena valjanjem na toplo, zagreva se na C, pa hladi u olovnom ili sonom kupatilu na 450 do C (na ovaj način dobija se najpovoljnija struktura za dalji tretman). Žica se zatim postepeno hladi do normalne temperature i provlači kroz odgovarajuće matrice, koje je sažimaju. Ovako dobijen, hladno vučeni čelik odlikuje vrlo visoka f z (s m ), koja, načelno, zavisi od prečnika i kreće se u granicama: 1800 MPa (za f 2-3 mm), MPa (za f 4-5 mm), (za f 6-12mm). Napomena: Danas se za patentiranu, hladno vučenu žicu može dobiti i do 2500 MPa! Uticaj prerad rerade čelika deformacijom na njegova svojstva Materijal dobijen na napred opisan način, međutim, može se podvrći i jednom dopunskom tretmanu, tzv. opuštanju: Ponovno zagrevanje hladno vučene žice do temperature C (u zavisnosti od dužine zagrevanja), uz docnije postupno hlađenje do normalne temperature. Na ovaj način f z se povećava do 10%, uz poboljšanje žilavosti žice! Uticaj brzine hlađenja na strukturu i svojstva čelika Na strukturu, a time i na svojstva čelika, u značajnoj meri može se uticati brzinom hlađenja. Na koji način? Ako se čelik hladi sporo, u peći, dobiće se znatno krupniji kristali (bolja plastična svojstva žilavost, duktilnost, ali niža čvrstoća). Ako se isti čelik hladi na vazduhu ili, pak, ako se primeni neki postupak izuzetno brzog hlađenja, dobiće se sitnozrnasta struktura (znatno veća čvrstoću i tvrdoća, ali i smanjena žilavost).

20 Termička obrada čelika Žarenje: Zagrevanje do određene temperature, izvesno zadržavanje na tom nivou, zatim sporo hlađenje; ima za cilj homogenizaciju mase i da čelik učini što mekšim za dalju obradu (na pr. obradu hladnim valjanjem ili izvlačenjem). Normalizacija: Zagrevanje do temperature C, sa hlađenjem na vazduhu brzinom C/min. Dobija se zahtevana sitnozrna struktura materijala (konstrukcijski čelik se najčešće isporučuje u normalizovanom stanju ). Kaljenje: Zagrevanje do određene temperature T (visoko u austenitskom području), zatim naglo hlađenje. Dobija se krt materijal, visoke tvrdoće i čvrstoće. Radi smanjenja krtosti, kaljenje redovno prati postupak o p u š t a nj a. Poboljšanje: Nakon kaljenja u vodi ili u ulju, zagrevanje na C i naglo hlađenje na vazduhu. Raste: f z, s vi i r! Klasifikacija(podela) čelika Prema hemijskom sastavu: ugljenični i legirani, Prema nameni: konstrukcioni i alatni, Prema kvalitetu: obični ni, kvalitetni i plemeniti Obični čelik: Negarantovan sastav i nepropisan sadržaj aj nečisto istoća. Kvalitetni i plemeniti čelik: Garantovan hemijski sastav i limitirane nečisto istoće kod plemenitog ih je daleko manje nego kod kvalitetnog.

21 Klasifikacija (podela) čelika Ugljenični i legirani čelici: Kod ugljeničnih čelika: Odlučujući uticaj na svojstva čelika ima ugljenik C, dok se ostali prisutni elementi smatraju primesama. Kao prateći elementi javljaju se mangan (Mn) i silicijum (Si) i nisu od uticaja na svojstva čelika. Kod legiranih čelika: Zbir procenata legirajućih elemenata je < 5% (niskolegirani) ili > 5% (visokolegirani). Klasifikacija (podela) čelika Konstrukcioni i alatni čelici: Konstrukcioni čelici su one vrste čelika koje se upotrebljavaju za izradu konstrukcijskih elemenata ili čeličnih konstrukcija u celini (počev od predmeta široke potrošnje, pa do čeličnih konstrukcija u građevinarstvu, mašinogradnji, brodogradnji, itd.). Alatni čelici predstavljaju čelike koji služe za izradu raznih alata za obradu svih vrsta materijala, kako u hladnom, tako i u toplom stanju.

22 Klasifikacija (podela) čelika Za izbor konstrukcijskih čelika odlučujuću ulogu imaju njihova mehanička i tehnološka svojstva: f z (s m ),s vi, r, osetljivost prema krtom lomu, pojavi prslina, itd. Za upotrebljivost alatnih čelika, mehanička svojstva (osim tvrdoće i žilavosti) nemaju većeg značaja. Kod njih su odlučujuća tehnološka svojstva, postojanost na povišenim temperaturama, dimenzionalna postojanost i slično. Klasifikacija (označavanje) čelika Č XXXX XX Dopunska oznaka, Osnovna oznaka. - Osnovna oznaka: vrsta (i namena) čelika: Prvi simbol(iza Č) -0: Čelik negarantovanog sastava, -1: Čelik garantovanog sastava, -2 do 9: Legirani čelik, garantovanog sastava (br. 2 do 9 su simboli najuticajnijeg legirajućeg elementa). -Drugi simbol, kod čelika sa simbolom 0 na 1. mestu, odnosi se na zateznu čvrstoću, prema tabeli na sledećem slajdu!

23 Klasifikacija (označavanje) čelika Klasifikacija (označavanje) čelika Označavanje čelika prema novoj standardizaciji. U Srbiji je usvojen Evropski sistem označavanja, prema: SRPS EN :2003 Sistem za označavanje čelika Deo 1: Označavanje, osnovne oznake; SRPS EN :2003 Sistem za označavanje čelika Deo 2: Brojčani sistem; SRPS CR 10260:2003 Sistem za označavanje čelika Dodatne oznake;

24 Klasifikacija (označavanje) čelika Alfanumerički sistem označavanja (SRPS EN ). Prema ovomsistemu razlikuju se dve osnovne grupe čelika: Grupa 1: označavanje na osnovu primene i mehaničkih svojstava; Oznaka sadrži: - Osnovnuoznaku(slovnisimbolkoji ukazuje na vrstu čelika i numerički podatak u vezi sa najvažnijimmehaničkimsvojstvima); -Dodatne oznake (kvalitet čelika ilinačintermičke obrade); - Dopunskuoznaku (opciono) koja definišespecijalne zahteve, vrstu prevlake (kodtankihlimova) ilinaknadnu obradu (kaljenje, žarenje, normalizaciju, itd.) Grupa 2: označavanje na osnovu hemijskog sastava. Podgrupe: 1. Nelegirani(ugljenični) čelicisa sadržajem mangana <1 %; 2. Nelegirani čelicisa sadržajemmangana 1 %; 3. Legirani čelici, kodkojih jesadržajlegirajućeg elementa 5%. Klasifikacija (označavanje) čelika Označavanje čelika -Grupa 1(osnovna oznaka)

25 Klasifikacija (označavanje) čelika Označavanje čelika -Grupa 1(kompletne oznake) Klasifikacija (označavanje) čelika Veze starih i novih oznaka opštih konstrukcionih čelika

26 Građevinski čelici U građevinarstvu se uglavnom primenjuju ugljenični čelici sa negarantovanim sastavom, ali sa garantovanim mehaničkim svojstvima. Legirani čelici primenjuju se izuzetno retko. Čelici za noseće konstrukcije (razni valjani profili i različite šipke videti naredne skice i fotografije). Niskougljenični čelici za limove (tanki limovi do 3 mm, srednji limovi do 4,75 mm i grubi limovi preko 4,75 mm) Pocinkovani čelični limovi (debljine 0,45 4 mm). Brazdasti i bradavičasti limovi (za gazišta na metalnim stepeništima videti skice napred). Građevinski čelici Talasasti i koritasti limovi (videti skice napred), Koritaste i udubljene ploče (videti skice napred), Hladno presovani tankozidni profili (otvoreni i zatvoreni) Čelična žica (do φ14 mm dobija se: ili samo valjanjem, ili valjanjem + izvlačenjem), Vučena žica za posebne namene (do φ14 mm), Čelična užad (spiralna, prosto usukana i zatvorena užad), Čelici za vijke, navrtke i zakivke, Betonski čelik (glatki, rebrasti, zavarene mreže, Bi-čelik), Čelici za prednapregnuti beton (žice, šipke i užad).

27 Građevinski čelici Valjani profili i šipke Građevinski čelici Valjani I -profili

28 Građevinski čelici Valjani L profili Građevinski čelici a) Brazdasti lim b) Bradavičasti lim c) Talasasti lim d) Koritasti lim e) Koritaste ploče f) Udubljene ploče; Desno: Hladno presovani tankozidni nosači (otvoreni i zatvoreni)

29 Građevinski čelici a) Spiralna užad (sa 7, 19 ili 37 žica), b) Užad sa prosto usukanim strukovima, c) Zatvorena užad. Pojedina užad imaju jezgra u formi vlaknastog uloška: ovaj uložak je ili od biljnih (kudelja) ili od sintetičkih vlakana. Ulošci, natopljeni nekim neutralnim sredstvom (radi podmazivanja), povećavaju savitljivost užeta. Nosivost užadi manja je od zbirne nosivosti pojedinih žica! Užad Građevinski čelici Betonski čelik (Jedna greška u tabeli, pod 3: Umesto: MAR 500/560, treba: MAR 400/500!) f5-f12mm f5-f36 mm f6-f 14 mm f 6-f 40 mm Najčešće: f 6-f 14 mm (za oba čelika)

30 Prečnici: Isporuka: Građevinski čelici Betonski čelik GLATKA ARMATURAdo ovde GA 220/340 (Č.0200) i GA 240/360 (Č.0300) ( ) ( ) GA 220/340: φ5, φ6, φ 8, φ10, φ12 GA 240/360: φ5, φ6,φ 8,φ10,φ12, φ14,φ16, φ18,φ20, φ22, φ25,φ28, φ32 i φ36 GA 220/340 Koturovi (svi prečnici) GA 240/360 Koturovi: (do φ22), Petlje (do φ28), Prave šipke: m (preko φ28) Građevinski čelici Betonski čelik REBRASTA ARMATURA RA 400/500 1: Samo za statička opterećenja; f 6, f 8, f 10 i f 14mm RA 400/500 2: Za statička i dinamička opterećenja; f6, f 8, f 10, f 12, Č04.. ( ) f 14, f 16, f 19, f 22, f 25, f 28, f 32, f 36i f 40mm Isporuka RA: Koturovi (do f14), Petlje (do f22), Prave šipke m (>f22)

31 Građevinski čelici Betonski čelik MREŽASTA ARMATURA MAG 500/560, MAR 400/500 Prečnici šipki:najčešće:f 6-f 14 mm Č05...( ) Č04..( ) Isporuka: L=5,00 m, B=2,70 m Oznake: Pravougaona okca: RXXX ilirxxxx(za zidove), Kvadratna okca: Q XXX Građevinski čelici Čelici za prednapregnuti beton Žice (glatke i profilisane): Dobijaju se od vruće valjanog ugljeničnog čelika, postupkom patentiranja, hladnog izvlačenja i opuštanja, a često se podvrgavaju i postupku stabilizacije, koja podrazumeva: Istezanje prethodno zagrejane žice ( C) za oko 1% dužine. Dobija se žica sa vrlo niskom relaksacijom f z = MPa, f: 2,5; 3, 4, 5, 7, 8, 10, 12 mm. Šipke (glatke i rebraste): Dobijaju se od od ugljeničnog ili legiranog čelika, uz moguću primenu dopunskih postupaka: hladnog izvlačenja, opuštanja, poboljšanja i dr. Bez ovih postupaka: f z 900 MPa, a sa njima: f z = MPa, f: 14, 16, 20, 25, 32, 36, 40 mm. Užad (2, 3 ili 7 žica f 2 f 4 mm): Najčešće se koristi patentirana, hladno vučena žica, a nakon formiranja, užad se podvrgava postupku opuštanja, sa ili bez stabilizacije (za normalnu ili nisku relaksaciju). Užad od 7 žica - f: 6,4; 7,9; 9,3; 11,0; 12,5 i 15,2 mm.

32 Građevinski čelici Čelici za prednapregnuti beton ŽICE: Prečnici žica f: 2,5; 3, 4, 5, 7, 8, 10, 12 mm (za glatke i profilisane žice) Građevinski čelici Čelici za prednapregnuti beton ŠIPKE: Prečnici šipki f: 14, 16, 20, 25, 32, 36, 40 mm (važi i za glatke i za rebraste šipke)

33 Građevinski čelici Čelici za prednapregnuti beton UŽAD (2, 3 ili 7 žica f 2-f 4 mm) Prečnici užadi od 7 žica - f: 6,4; 7,9; 9,3; 11,0; 12,5 i 15,2 mm U novije vreme, neki od kablova isporučuju se sa plastičnim omotačem Svojstva čelika: Fizička svojstva Zapreminska i specifična masa: g = g s =7850 kg/m 3 Koeficijent toplotne provodljivosti: l = 58 W/m 0 C Termički koeficijent linearnog širenja: a t = (1,0-1,3) 10-5 (1/ 0 C)

34 Svojstva čelika: Mehanička svojstva Ispitivanje zatezanjem: f z (σ m ), σ v, δ, ψ, σ-ε dijag., E Tvrdoća, Ostala statička ispitivanja, Udarna žilavost, Dinamička čvrstoća (visokociklični zamor), Uticaj ugljenika na mehanička svojstva, Mehanička svojstva na povišenim temperaturama. Svojstva čelika elika: : Mehanička svojstva Proporcionalne epruvete (obične): l0 = 5,65 A0 25 mm (1) Proporcionalne duge epruvete: (2) l = 11, A Za kružni poprečni presek: A 0 =d 0 2 p/4: l 0 = 5 d 0 (proporcionalna) ili: l 0 = 10 d 0 (proporcion. duga) epruveta

35 Svojstva čelika: Mehanička svojstva Ispitivanje zatezanjem s e s 0.01 ili s s v s 0.2 (s v, s vi ) f z, kar = f 1, 645 S z n σ = 1, 645 S vi, kar σ vi (za fraktil od 5%) E=tgα 0 E= GPa Za patentiranu žicu: E= GPa n Svojstva čelika: Mehanička svojstva Ispitivanje zatezanjem Kako je: Zavisnost P Δl i zavisnost σ ε σ = P/A 0 i ε = Δl/l 0 to sledi da su: dijagram σ ε i dijagram P-Δl afini, tj. da im je oblik identičan.

36 Svojstva čelika: elika: Mehanička svojstva Ispitivanje zatezanjem Dijagram P Δl moguće je konstruisati i bez merenja izduženja Δl putem instrumenta: Mogućnost dobijanja dijagrama P - Δl Merenjem međusobnog razmicanja čeljusti kidalice u f-ji sile P - sl. a), a potom pomeranjem ose P koordinatnog sistema ulevo sl.b) - Svojstva čelika: Mehanička svojstva Ispitivanje zatezanjem σ ε dijagrami za neke vrste građevinskih čelika Napomena: σ ε dijagrami na skici levo predstavljaju rezultate konkretnih ispitivanja vršenih u našim institutima.

37 Svojstva čelika: elika: Mehanička svojstva Ispitivanje zatezanjem Izduženje posle prekida δ = L u l l (%) A0 A ψ = 100 (%) A a) L u = M 1 M 2 b) L u =XY+2YZ c) Lu=XY+YZ + YZ Elementi za definisanje dužine L u posle prekida Svojstva čelika: Mehanička svojstva Ispitivanje tvrdoće Metoda Brinela (varijanta: Poldijev čekić) Metoda Vikersa

38 Svojstva čelika: Mehanička svojstva Udarna žilavost ili zarezna udarna žilavost ρ = A F 0 (J/cm 2 ) Svojstva čelika: Mehanička svojstva Dinamička čvrstoća -Visokociklični zamor -

39 Svojstva čelika: Mehanička svojstva Dinamička čvrstoća - Visokociklični zamor - Svojstva čelika: Mehanička svojstva Uticaj sadržaja ugljenika C na s - e dijagram E= MPa za patentiranu žicu: E= MPa

40 Svojstva čelika: Mehanička svojstva Uticaj sadržaja aja C na fizičko ko-mehanička svojstva Svojstva čelika: Mehanička svojstva Uticaj povišenih temperatura na čvrstoću čelika (u f-ji obrade) I zatezna čvrstoća i granica razvlačenja čelika, po pravilu, opadaju sa porastom temperature (v. sliku levo) Čelik (1) koji nakon valjanja na toplo nije naknadno obrađivan, ako se posle zagrevanja do C ohladi na 20 0 C, imaće istu čvrstoću kao i pre zagrevanja!

41 Svojstva čelika: Mehanička svojstva Uticaj povišenih temperatura na čvrstoću čelika (u f-ji obrade) U istom takvom slučaju: Čvrstoća čelika (2), koji je naknadno obrađen na toplo, biće za 20-30% niža, a čvrstoća čelika (3), koji je naknadno obrađivan na hladno, biće za preko 50% niža, nego pre zagrevanja! Razlog: Posle zagrevanja, čelici (2) i (3) nikada ne mogu da povrate strukturu koju su imali pre zagrevanja,dobijenu naknadnomobradom čelika na toplo, odnosno na hladno!! Svojstva čelika: Mehanička svojstva Na povišenim temperaturama, u opštem slučaju, menjaju se imodulelastičnosti E (opada), izduženje pri kidanju d (raste), kontrakcija poprečnog presekay (raste) i udarna žilavost r (raste videti priloženi dijagram).

42 Svojstva čelika: Reološka svojstva Zbog sastava i strukturnih svojstava, kao i zbog visokog nivoa iskorišćenja napona (0,6 f z 0,7f z ), kod čelika za prednaprezanje u odnosu na ostale vrste čelika (0,4f z 0,5f z ), pojave tečenja i relaksacije imaju praktični značaj samo kod ove vrste čelika! Tečenje: 5-10% (j t =0,05-0,1), stabilizuje se već posle 1000 h ( 42dana), Svojstva čelika: Reološka svojstva Relaksacija: Krive relaksacije za patentiranu, hladno vučenu žicu, u funkciji nivoa opterećenja, tj. nivoa napona (sl. levo) Vrednosti relaksacije pri t=1000 h date su u donjoj tablici:

43 Svojstva čelika: Tehnološka svojstva Tehnološka proba savijanjem Za konstrukcioni i glatki betonski čelik: a =180 0, D = 2 a (2f) Za rebrasti betonski čelik: a = 90 0, a povr = 45 0,D = 5f Svojstva čelika: Tehnološka svojstva Tehnološka proba naizmeničnim previjanjem (kod žica i limova) Za razne debljine limova, odnosno prečnike žica, propisan je prečnik trna D i krak previjanja h! Propisan broj previjanja za patentiranu, hladno vučenu žicu: -Za glatku žicu: min 4 -Za profilisanu žicu: min 3

44 Svojstva čelika: elika: Tehnološka svojstva Tehnološka proba namotavanjem u zavojnicu (kod žica) Za sve prečnike patentirane, hladno vučene žice, propisan je prečnik trna D=5f i broj namotaja n=10, koje ispitivana žica treba da podnese bez ikakvih oštećenja. Primeri izvedenih metalnih konstrukcija Most Severn (Engleska, 1777.) i Ajfelova kula (Francuska 1889.)

45 Primeri izvedenih čeličnih konstrukcija Most Gazela (Beograd, 1970.) i bazen Tašmajdan (Beograd, 1968.) Primeri izvedenih čeličnih konstrukcija