Έφεσος (Αρχαιότητα), Υδραγωγείο του Πολλίωνος

Transcript

1 Περίληψη : Εκτός της πόλης της Εφέσου, επί της οδού που οδηγούσε στις Τράλλεις και τη Μαγνησία του Μαιάνδρου, βρέθηκαν τα ερείπια ενός εντυπωσιακού υδραγωγείου που χρηματοδοτήθηκε από το Γάιο Σεξτίλιο Πολλίωνα και χρονολογείται την εποχή του Αυγούστου. Χρονολόγηση 4-14 μ.χ. Γεωγραφικός Εντοπισμός Έφεσος 1. Αρχιτεκτονική περιγραφή Ένα εντυπωσιακό παράδειγμα ρωμαϊκού υδραγωγείου βρέθηκε νότια του Selçuk. Γεφύρωνε τον αρχαίο ποταμό Μάρνα (σημ. Dervend Dere) και ήταν κατασκευασμένο με κατεύθυνση Α Δ. Επρόκειτο για ένα καλοχτισμένο υδραγωγείο ύψους πάνω από 16 μ., με δύο τοξοστοιχίες, η μία πάνω από την άλλη, που δεν ήταν τοποθετημένες με απόλυτη αντιστοιχία. Συγκεκριμένα, την κάτω σειρά τη συνέθεταν τρία μεγάλα τόξα 1 πλάτους 5,20 μ., ενώ έξι μικρότερα τόξα 2 της ανώτερης σειράς με πλάτος 2,75 μ. ήταν διατεταγμένα κατά τέτοιον τρόπο, ώστε δύο τόξα να καλύπτουν το πλάτος κάθε τόξου της υποκείμενης σειράς. Συνήθως στα ρωμαϊκά υδραγωγεία, όταν υπάρχουν δύο επάλληλες τοξοστοιχίες, αυτές αναπτύσσονται σε απόλυτη αντιστοιχία η μία πάνω από την άλλη. Στο συγκεκριμένο παράδειγμα της Εφέσου η διάρθρωση των τόξων είναι διαφορετική και θυμίζει τον τρόπο ανάπτυξης των δύο ανώτερων τοξοστοιχιών σε ένα από τα καλύτερα διατηρημένα ρωμαϊκά υδραγωγεία, στη νότια Γαλλία, το γνωστό ως Pont du Gard κοντά στην πόλη Nimes (αρχ. Νέμαυσος). 3 Το νερό του ποταμού περνούσε από το ανατολικό τοξωτό άνοιγμα του υδραγωγείου, ενώ από το κεντρικό τόξο διερχόταν πιθανότατα ο δρόμος που οδηγούσε στη Μαγνησία του Μαιάνδρου. Aπό το δυτικό τοξωτό άνοιγμα περνούσε προφανώς ένας ακόμα δρόμος. 4 Τα τόξα του υδραγωγείου της Εφέσου είχαν χτιστεί με μαρμάρινους λιθόπλινθους κατά το ψευδοϊσόδομο σύστημα ορθογώνιας λιθοδομής. Οι πλευρικοί τοίχοι που πλαισίωναν τις τοξοστοιχίες ήταν κατασκευασμένοι με μικρούς λίθους οι οποίοι συνδέονταν μεταξύ τους με κονίαμα. 5 Η αρχιτεκτονική μορφή των δύο κύριων όψεων του υδραγωγείου ήταν παρόμοια, με ελάχιστες διαφορές. Οι τοξοστοιχίες είχαν ισχυρά στηρίγματα ορθογώνιας διατομής (πεσσούς). Τα στηρίγματα της άνω τοξοστοιχίας εδράζονταν στο μέσο εκείνων της κάτω σειράς τόξων. Τα μέτωπα των τόξων ήταν ακόσμητα και πλαισιώνονταν από απλά κυμάτια, ενώ και τα επιθήματα, που παρεμβάλλονταν ανάμεσα στα επίκρανα των στηριγμάτων και τη γένεση του τόξου, έφεραν κυμάτια στις τέσσερις όψεις τους. Πάνω από την ανώτερη σειρά τόξων διαμορφωνόταν προεξέχον γείσο και στηθαίο (αττικόν) από το οποίο δε σώζεται κανένα ίχνος, όπου ήταν τοποθετημένος ο χτιστός αγωγός μεταφοράς νερού Χρονολόγηση Δημιουργήθηκε στις 6/2/2017 Σελίδα 1/5

2 Και στις δύο κύριες όψεις του υδραγωγείου πάνω από το δυτικό τμήμα της κάτω τοξοστοιχίας εδραζόταν οριζόντιο επιστύλιο, το οποίο έφερε αναθηματική επιγραφή στην ελληνική και τη λατινική γλώσσα. Στην επιγραφή αυτή αναφέρεται ότι το μνημείο το οποίο αποκαλείται γέφυρα αποτελεί δωρεά του Γάιου Σεξτίλιου Πολλίωνος (C. Sextilius Pollio), της συζύγου του Οφελλίας Βάσσης (Ofillia Bassa) και του θετού γιου του Γάιου Οφέλλιου Πρόκλου (C. Ofillius Proculus) και είναι αφιερωμένο στον Αύγουστο, τον Τιβέριο, την Αρτέμιδα Εφεσία και το Δήμο των Εφεσίων. 7 Η αναφορά του ονόματος του Τιβέριου τοποθετεί τη χρονολόγηση του αρχιτεκτονήματος στο 4 14 μ.χ. Λεπτομέρειες της αρχιτεκτονικής συνηγορούν στη συγκεκριμένη χρονολόγηση του μνημείου Λειτουργία και σημασία του υδραγωγείου Οι Ρωμαίοι, πρωτοπόροι στον τομέα της μηχανικής, κατάφεραν να επιλύσουν το πρόβλημα της ύδρευσης των πυκνοκατοικημένων πόλεων με την κατασκευή υδραγωγείων. Άλλωστε, η ίδρυση υδραγωγείων αποτελούσε μια από τις βασικές προτεραιότητες των αυτοκρατορικών οικοδομικών προγραμμάτων. Επρόκειτο για εντυπωσιακά αρχιτεκτονήματα και ήταν ιδιαίτερα λειτουργικά, καθώς συνέβαλαν στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων των αστικών κέντρων. 9 Το συγκεκριμένο υδραγωγείο της Εφέσου, που διατηρείται σήμερα σε καλή κατάσταση, ήταν ένα σημαντικό έργο ωφελιμιστικού χαρακτήρα που είχε ταυτόχρονα αισθητική αξία. Αποτελεί τμήμα της Aqua Throessitica (θροεσσειτικόν ύδωρ), όπως ονομάζεται το σύστημα παροχής νερού που χρηματοδοτήθηκε από τον Αδριανό, διέσχιζε τα περίχωρα της πόλης, μετέφερε το νερό στην Έφεσο και τροφοδοτούσε το λεγόμενο διοικητικό τετράγωνο και τα νυμφαία της Ιστορία της έρευνας Το μνημείο καταγράφεται από τους περιηγητές του 18ου αιώνα που επισκέφτηκαν το χώρο, όπως o Chandler, 11 ο οποίος το αναφέρει ως γέφυρα, ενώ ο Choiseul Gouffier το αποκαλεί σωστά υδραγωγείο και αποτυπώνει σχεδιαστικά το μνημείο. 12 Η αρχιτεκτονική μορφή και οι λεπτομέρειες της κατασκευής του μνημείου δημοσιεύτηκαν από το W. Wilberg στον τρίτο τόμο των αυστριακών ανασκαφικών ερευνών στην Έφεσο, 13 ενώ λόγω της χρονολόγησής του συμπεριλήφθηκε και στη μελέτη του W. Alzinger για την αρχιτεκτονική της περιόδου του Αυγούστου στην Έφεσο Κάθε τόξο της κάτω σειράς το συνέθεταν 21 θολίτες. Βλ. Forchheimer, P. Heberdey, R. Keil, J. Niemann, G. Wilberg, W., Agora, Torbauten am Hafen, Wasserleitungen, Brunnenhaus beim Theater, Aquädukt (FiE III, Wien 1923), σελ Κάθε τόξο της άνω σειράς το συνέθεταν 15 θολίτες. Βλ. Forchheimer, P. Heberdey, R. Keil, J. Niemann, G. Wilberg, W., Agora, Torbauten am Hafen, Wasserleitungen, Brunnenhaus beim Theater, Aquädukt (FiE III, Wien 1923), σελ Alzinger, W., Augusteische Architektur in Ephesos (Wien 1974), σελ. 32. Για την αρχιτεκτονική μορφή του υδραγωγείου Pont du Gard κοντά στην πόλη Nimes της νότιας Γαλλίας βλ. Ramage, N.H. Ramage, A., Ρωμαϊκή Τέχνη (Θεσσαλονίκη 2000), σελ Βλ. Alzinger, W., Augusteische Architektur in Ephesos (Wien 1974), σελ Τα ορθογώνια στηρίγματα ήταν κατασκευασμένα με λιθόδεμα και επενδύονταν με μαρμάρινους λιθόπλινθους. Από λιθόδεμα ήταν κατασκευασμένοι και οι πλευρικοί τοίχοι, που επικαλύπτονταν με μικρότερους λίθους. Βλ. Vann, R.L., A study of Roman Construction in Asia Minor (Diss. Cornell University 1976), σελ. 85. Δημιουργήθηκε στις 6/2/2017 Σελίδα 2/5

3 6. Αναλυτικά για την αρχιτεκτονική μορφή του υδραγωγείου βλ. Forchheimer, P. Heberdey, R. Keil, J. Niemann, G. Wilberg, W., Agora, Torbauten am Hafen, Wasserleitungen, Brunnenhaus beim Theater, Aquädukt (FiE III, Wien 1923), σελ Alzinger, W., Augusteische Architektur in Ephesos (Wien 1974), σελ Ἀρτέμιδι Ἐφεσ[ί]αι καὶ Αὐ τοκράτορι Κ[αί]σαρι Σεβαστῷ καὶ Τιβερίῳ Καίσαρι Σεβαστοῦ υἱ ῷ καὶ τῷ δήμῳ τῶν Ἐφεσίων Γάιος Σεξτίλιος Ποπλίου υἱ ὸς Οὐ οτουρία Πολλίων σὺ ν Ὀφελλίᾳ Αὔ λο[υ] θυγατρὶ Βάσσῃ τῇ ἑ αυτοῦ γυναικὶ καὶ Γαΐῳ Ὀφ[ελ]λίῳ Πρόκλῳ τῷ ἑ αυτοῦ υἱ ῷ καὶ τοῖ ς λοιποῖ ς τέκνοις τὴ ν γεφύραν ἐ κ τῶν ἰ δίων ἀνέθηκεν, βλ. Meriç, R. Merkelbach, R. Nollé, J. Şahin, S., Die Inschriften von Ephesos VII.1, Nr , I.K. 17,1, σελ , αρ Κek, D., Der Römische Aquadukt als Bautypus und Repräsentationarchitektur (Charybdis 12, Münster 1996), σελ Βλ. Alzinger, W., Augusteische Architektur in Ephesos (Wien 1974), σελ. 23, όπου η αρχιτεκτονική του μνημείου συγκρίνεται με την Πύλη του Μαζαίου στην Τετράγωνη Αγορά και με το Μνημείο του Μέμμιου. 9. Γενικές πληροφορίες για τη χρήση των ρωμαϊκών υδραγωγείων παρατίθενται στο Αδάμ-Βελένη, Π. Ακτσελή, Δ. Αλλαμάνη-Σουρή, Β. Γκατζολής, Χ. Τζαναβάρη, Κ., Ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη (Θεσσαλονίκη 2003), σελ. 33. Εκεί αναφέρεται ότι η μεταφορά νερού εξασφαλιζόταν μέσω χτιστών και πήλινων αγωγών, που αναπτύσσονταν σε απόσταση πολλών χιλιομέτρων διασχίζοντας βουνά και λόφους. Τοξοστοιχίες που στήριζαν χτιστούς αγωγούς κατασκευάζονταν σε κοιλάδες, χαράδρες και ρεματιές, γεφύρωναν ποταμούς και εξασφάλιζαν την ύδρευση των πόλεων, ενώ ταυτόχρονα αποτελούσαν μνημειακές αρχιτεκτονικές συνθέσεις. Στο εσωτερικό κάθε πόλης το νερό συγκεντρωνόταν σε δεξαμενές, από όπου μέσω μολύβδινων αγωγών τροφοδοτούσε θέρμες, νυμφαία καθώς και ιδιωτικές κατοικίες, καλύπτοντας τις καθημερινές ανάγκες των κατοίκων. Ειδικότερα για τα ρωμαϊκά υδραγωγεία βλ. Hodge, A., Roman Aqueducts and Water Supply (London 1992) Κek, D., Der Römische Aquadukt als Bautypus und Repräsentationarchitektur (Charybdis 12, Münster 1996) Adam, J., Roman Building: Materials and Techniques (London New York 1994), σελ Για τους αγωγούς μεταφοράς νερού βλ. Βιτρούβιος, Περί Αρχιτεκτονικής, μτφρ. Π. Λέφας (Αθήνα 1996), σελ Βλ. Öziş, Ü. Atalay, A., Fernwasserleitungen von Ephesos, στο Friesinger, H. Krinzinger, F. (επιμ.), 100 Jahre Österreichische Forschungen in Ephesos. Akten des Symposions Wien, 1995 (Wien 1999), σελ. 406, Chandler, R., Travels in Asia Minor (London 1971), σελ Choiseul-Gouffier, M. G. A. F., Voyage pittoresque de la Grèce (Paris 1823), σελ. 307, πίν Forchheimer, P. Heberdey, R. Keil, J. Niemann, G. Wilberg, W., Agora, Torbauten am Hafen, Wasserleitungen, Brunnenhaus beim Theater, Aquädukt (FiE III, Wien 1923), σελ Alzinger, W., Augusteische Architektur in Ephesos (Wien 1974), σελ Βιβλιογραφία : Alzinger W., Augusteische Architektur in Ephesos, Wien 1974, SoschrÖAI 16 Heberdey R., Niemann G., Wilberg W., Forchheimer P., Keil J., Agora, Torbauten an Hafen, Wasserleitungen, Brunnenhaus beim Theater, Aquädukt, Wien 1923, Forschungen in Ephesos, Bd. III Hodge A.T., Aqueducts and Water Supply, London 1992 Öziş Ü., Atalay A., "Fernwasserleitungen von Ephesos", Friesinger, H. Krinzinger, F. (eds), 100 Jahre Österreichische Forschungen in Ephesos. Akten des Symposions Wien, 1995, Wien 1999, DenkschrWien 260, AForsch 1, Keil J., "XV. Vorläufiger Bericht über die Ausgrabungen in Ephesos", Öjh, 26, 5-66 Δημιουργήθηκε στις 6/2/2017 Σελίδα 3/5

4 Κek D., Der Römische Aquadukt als Bautypus und Repräsentationarchitektur, Münster 1996, Charybdis Bd. 12 Vann R.L., A study of Roman Construction in Asia Minor, Cornell University 1976, PhD Δικτυογραφία : Ephesus Municipal Water System Analysis The Aqueducts of Ephesos Γλωσσάριo : γείσο, το 1. (Αρχαιότητα και Βυζάντιο) Αρχιτεκτονικό προεξέχον μέρος του επιστυλίου και γενικά του θριγκού στην ανωδομή ενός κτηρίου ή ναού. Ως οριζόντιο μέρος απαντάται ενίοτε και σε τοίχους. Το γείσο συχνά αποτελεί προεξέχον μέρος της στέγης με την έννοια ότι προστατεύει το κτήριο από τη βροχή. 2. (Βυζ. αρχιτ.) Διακοσμητικό αρχιτεκτονικό μέρος ταυτόσημο με τον «κοσμήτη». Χωρίζει οργανικά τις επιφάνειες των εκκλησιών τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό και τονίζει τη μετάβαση από τους κάθετους τοίχους προς τις θολωτές κατασκευές. Κατά κανόνα φέρει γραπτό ή γλυπτό διάκοσμο με φυτικά ή γεωμετρικά θέματα. επίθημα, το Αρχιτεκτονικό μέλος με τη μορφή ανεστραμμένης κόλουρης πυραμίδας. Τοποθετείται πάνω από τα κιονόκρανα των κιονοστοιχιών για στατικούς λόγους στις περιπτώσεις των θολωτών ή των τοξωτών κατασκευών. επίκρανο, το Αρχιτεκτονικό μέλος που επιστέφει την παραστάδα ή τον πεσσό. επιστύλιο, το Η δοκός που ήταν τοποθετημένη πάνω από τους κίονες (στύλους) και ακριβώς πάνω από τα κιονόκρανα. Αρχικά το επιστύλιο κατασκευαζόταν από ξύλο, ενώ αργότερα ήταν λίθινο (πώρινο ή μαρμάρινο). Στους ναούς της Αρχαιότητας αποτελεί το κατώτατο τμήμα του θριγκού. κονίαμα, το Πολτώδες παρασκεύασμα που αποτελείται από χώμα, νερό, κόκκους άμμου, θηραϊκής άμμου ή μαρμάρου. Χρησιμοποιείται είτε ως συνδετικό υλικό μεταξύ λίθων ή πλίνθων, εξασφαλίζοντας στερεότητα, είτε για την επίχριση τοιχοποιίας, εξασφαλίζοντας την προστασία της. κυμάτιο, το Διακοσμητικό μέλος μιας επιφάνειας με καμπύλη διατομή. Το κυμάτιο προορίζεται να χωρίσει ή να τονίσει δύο επιφάνειες. Στην αρχιτεκτονική της Αρχαιότητας ανάλογα με τη διατομή και τη διακόσμησή τους τα κυμάτια διακρίνονται σε δωρικά, ιωνικά και λέσβια. νυμφαίο, το Ιερά αφιερωμένα στη λατρεία των Νυμφών, που συνήθως σχετίζονταν με την ύπαρξη κάποιας πηγής. Αρχικά επρόκειτο για σπήλαια χωρίς αρχιτεκτονική διαμόρφωση. Κατά τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορική περίοδο εξελίχθηκαν σε μνημειακές, λαμπρά διακοσμημένες δημόσιες κρήνες, δωρεές πλούσιων ιδιωτών. Στην Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο τα νυμφαία αποτελούσαν σύνηθες διακοσμητικό στοιχείο των αγορών (fora) και άλλων υπαίθριων χώρων. πεσσός, ο Στύλος τετράγωνης ή ορθογώνιας διατομής που λειτουργεί ως στήριγμα. Ο πεσσός είναι ελεύθερο αρχιτεκτονικό στοιχείο (μη εφαπτόμενο σε τοίχο) και συνήθως χτιστό. τόξο, το Ημικυκλική κατασκευή που καλύπτει ανοίγματα στην τοιχοποιία και είναι ικανή να φέρει το βάρος των υπερκείμενων όγκων και να μεταφέρει τις πιέσεις στα πλάγια. Συχνά έχει διακοσμητικό ρόλο. τοξοστοιχία, η Στην αρχιτεκτονική τόξο ονομάζεται το άνοιγμα που δημιουργείται μεταξύ δύο κιόνων ή πεσσών οι οποίοι γεφυρώνονται με μία ημικυκλική δομή. Οι σειρές από δύο ή περισσότερα τέτοια ανοίγματα ονομάζονται τοξοστοιχίες. ψευδοϊσόδομη τοιχοποιία, η Σύστημα τοιχοποιίας του οποίου οι στρώσεις δεν είναι ισοϋψείς, αλλά μεταξύ μιας ή περισσότερων παρεμβάλλονται χαμηλότερες. Διακρίνεται, όπως και Δημιουργήθηκε στις 6/2/2017 Σελίδα 4/5

5 το ισόδομο σύστημα, σε ορθογώνιο και τραπεζιόσχημο, ανάλογα με το είδος των αρμών. Δημιουργήθηκε στις 6/2/2017 Σελίδα 5/5