Έφεσος (Αρχαιότητα), Νυμφαίο Λεκάνιου Βάσσου

Transcript

1 Περίληψη : Το Νυμφαίο ή Yδρεκδοχείο (Κρήνη) του Γάιου Λεκάνιου Βάσσου (C. Laecanius Bassus) χτίστηκε από τον ομώνυμο ανθύπατο, το 80/82. Βρισκόταν στη νοτιοδυτική γωνία της Δημόσιας Αγοράς της Εφέσου, επί της Οδού του Δομιτιανού. Επρόκειτο για μνημειώδη κρηναία κατασκευή σε σχήμα Π, που ακολουθεί τον τύπο των νυμφαίων με θεατρική πρόσοψη. Χρονολόγηση 1ος αι. μ.χ. Γεωγραφικός Εντοπισμός Έφεσος 1. Εισαγωγή Το νυμφαίο χτίστηκε από τον ανθύπατο Γάιο Λεκάνιο Βάσσο (C. Laecanius Bassus) και χρονολογείται το 80/82, δηλαδή την εποχή της δυναστείας των Φλαβίων (69 96). Βρίσκεται στη νοτιοδυτική γωνία της Δημόσιας Αγοράς (ή Άνω Αγοράς) της Εφέσου, επί της Οδού του Δομιτιανού, στο σημείο ακριβώς όπου συναντά τη Νότια Οδό. Είναι προσανατολισμένο προς τα δυτικά, βλέπει δηλαδή προς το ναό του Δομιτιανού. Ακολουθεί τον τύπο των νυμφαίων με θεατρική πρόσοψη, που διακοσμείται όπως η scaenae frons ενός θεάτρου. Το μνημείο διαρθρώνεται σε δύο ορόφους και η πρόσοψή του κοσμείται με κίονες,κόγχες και ναΐσκους(aediculae), μέσα στους οποίους ήταν τοποθετημένα αγάλματα. Ένα επιπλέον γνώρισμα του συγκεκριμένου τύπου νυμφαίων αποτελεί άλλωστε και η παρουσία των δύο δεξαμενών, μίας δεξαμενής συγκέντρωσης νερού σε υψηλότερο επίπεδο, που τροφοδοτούσε, και μίας δεύτερης δεξαμενής άντλησης νερού, που βρισκόταν σε χαμηλότερο επίπεδο. 2. Αρχιτεκτονική περιγραφή Το οικοδόμημα είχε πλάτος 16 μ., βάθος 14,6 μ. και ύψος γύρω στα 9 μ. Ήταν λίθινης τοιχοποιίας, που όμως έφερε ορθομαρμάρωση, κάνοντας πιο πολυτελή την κατασκευή. Ο τοίχος της πρόσοψης ήταν επιμήκης και στα άκρα σχημάτιζε προβολές που περιέβαλλαν τη δεξαμενή περισυλλογής νερού κατά τρόπο παρόμοιο με το Νυμφαίο του Τραϊανού στην ίδια πόλη, αλλά και με το Νυμφαίο της Μιλήτου. Έτσι στην κάτοψη το μνημείο είχε σχήμα Π. Η διάθεση μνημειακής ανάδειξης της όψης του οικοδομήματος ακολουθούσε τα παραδείγματα των προσόψεων των ρωμαϊκών θεάτρων. Συνεπώς, η επιφάνεια της πρόσοψης του νυμφαίου έφερε πλούσιο αρχιτεκτονικό διάκοσμο, με κόγχες και ναΐσκους (aediculae), που επιστέφονταν με τριγωνικά και τοξωτά αετώματα σε εναλλαγή, ενώ κίονες κορινθιακού ρυθμού πάνω σε βάθρα (postamenta) στήριζαν το θλαστό θριγκό. Βασικό στοιχείο της σύνθεσης αναδεικνυόταν το κεντρικό αέτωμα, η βαθμιδωτή διαμόρφωση του οποίου τόνιζε τη συνολική αίσθηση του βάθους του μνημείου Γλυπτός διάκοσμος Δημιουργήθηκε στις 28/8/2017 Σελίδα 1/5

2 Την πλούσια αρχιτεκτονική διακόσμηση του μνημείου συμπλήρωναν τα αγάλματα θεών, Τριτώνων, ιππόκαμπων, ποτάμιων θεοτήτων και άλλων μορφών, τα οποία πρέπει να ήταν τοποθετημένα μέσα στις κόγχες της πρόσοψης. Ανάμεσα σε αυτά ξεχωρίζουμε μια σειρά μαρμάρινα αγάλματα της Αφροδίτης που ακολουθούν τον ίδιο αγαλματικό τύπο, 2 καθώς και τα σύνολα των ποτάμιων θεών και των Τριτώνων. Οι ποτάμιες θεότητες 3 εικονίζονται ανακεκλιμένες σε βραχώδες έξαρμα. Είναι στραμμένες προς τα αριστερά και στηρίζονται στο λυγισμένο αριστερό αγκώνα, που ακουμπά σε οριζόντια τοποθετημένο αγγείο και έχεο την οπή εκροής νερού στραμμένη προς το θεατή. Οι μορφές φορούν ιμάτιο, που καλύπτει τον αριστερό ώμο, αφήνει ακάλυπτο το θώρακα και τυλίγεται γύρω από τους γοφούς, και κατά πάσα πιθανότητα εικονίζονταν γενειοφόροι και στεφανωμένοι. Τέλος βρέθηκαν συνολικά πέντε μορφές Τριτώνων, 4 τα σκέλη των οποίων καλύπτονται από λέπια και καταλήγουν σε στριφογυριστές ουρές. Μάλιστα σε κάποιους από αυτούς υπάρχουν αυλακώσεις στην πλάτη για τη ροή του νερού, γεγονός που σημαίνει ότι λειτουργούσαν ως κρηναία αγάλματα Χρονολόγηση και σημερινή κατάσταση Τιμητική επιγραφή, που βρέθηκε στο χώρο του νυμφαίου, αναφέρεται στο οικοδόμημα ως υδρεκδοχείο και κατονομάζει το δωρητή του, τον ανθύπατο Γάιο Λεκάνιο Βάσσο, τιμώντας τον ως ευεργέτη της πόλης. Ταυτόχρονα η επιγραφή αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς συμβάλλει στη χρονολογική προσέγγιση του μνημείου, το οποίο θα πρέπει να οικοδομήθηκε γύρω στο 80/82. 6 Το Νυμφαίο του Λεκάνιου Βάσσου έφεραν στο φως οι ανασκαφικές έρευνες που πραγματοποιήθηκαν το 1961 και 1962 από το Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο και τον αρχαιολόγο Gerhard Langmann. Σήμερα από το οικοδόμημα διατηρούνται ερείπια των θεμελίων του, καθώς και οι κατώτεροι δόμοι της τοιχοποιίας του, ενώ τα γλυπτά που βρέθηκαν εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Εφέσου Langmann, G. Fossel, E., Grabungen in Ephesos von bzw Nymphaeum des C. Laekanius Bassus, ÖJh 50 ( ), Beiblatt, σελ Fossel, E. Langmann, G., Das Nymphaeum des C. Laecanius Bassus in Ephesos, AW 14.3 (1983), σελ Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus, The New Guide (Vienna 2000), σελ Έφεσος, Αρχ. Μουσείο, αρ. 1582, αρ. 1583, αρ Το υπ αρ παριστάνεται με αντιθετική στήριξη, βλ. Bammer, A. Fleischer, R. Knibbe, D., Führer durch das Archäologische Museum in Selçuk-Ephesos (Wien 1974), σελ , αρ και 1583 Fleischer, R., Grabungen in Ephesos von bzw Skulpturenfunde, ÖJh 50 ( ), Beiblatt, σελ , εικ. 3, 6, 7 Linfert, A., Kunstzentren hellenistischer Zeit: Studien an weiblichen Gewandfiguren (1976), σελ. 145, σημ. 576b LIMC II (1984), σελ. 37, αρ. 253, σελ. 40, αρ. 274, σελ. 41, αρ. 288, βλ. λ. Aphrodite (A. Delivorias.) 3. α) Έφεσος, Αρχ. Μουσείο, αρ. 1/37/72 (ευρετ. ανασκ. D 60/305, 308). Βρέθηκε το 1960 στην Οδό του Δομιτιανού. Υψος 1,43 μ., πλάτος 0,85 μ., βάθος 0,50 μ. Από τους δύο ποτάμιους θεούς του μνημείου ο συγκεκριμένος είναι από τους πιο σπάνιους αγαλματικούς τύπους. β) Έφεσος, Αρχ. Μουσείο, αρ. 1/36/72 (ευρετ. ανασκ. D 62/12, 14). Βρέθηκε το 1962, στη δυτική είσοδο της Άνω Αγοράς, ακριβώς βόρεια του Υδρεκδοχείου του C. Laecanius Bassus. Ύψος 0,64 μ. Και οι δύο μορφές εικονίζονται ανακεκλιμένες, στραμμένες προς τα αριστερά. Η μορφή 1/36/72 κρατά στο αριστερό χέρι το κέρας της αφθονίας. Η επεξεργασία των μαζών και η γραμμική απόδοση της μορφής 1/37/72 είναι χαρακτηριστική της εποχής από τους Φλάβιους μέχρι τον Τραϊανό (98 117), ενώ η μορφή 1/36/72 είναι πιο χαρακτηριστική των χρόνων των Φλαβίων (69 96), βλ. Eichler, F., Die Österreichische Ausgrabungen in Δημιουργήθηκε στις 28/8/2017 Σελίδα 2/5

3 Ephesos im Jahre 1960, AnzWien 98 (1961), σελ Eichler, F., Die Österreichische Ausgrabungen in Ephesos im Jahre 1962, Anz. Wien 100 (1963), σελ. 58 Kapossy, B., Brunnenfiguren der hellenistischen und römischen Zeit (Zürich 1969), σελ. 23 Fleischer, R., Grabungen in Ephesos von bzw Skulpturenfunde, ÖJh 50 ( ), Beiblatt, σελ , εικ. 1 Aurenhammer, M., Die Skulpturen von Ephesos, Idealplastik I (Forschungen in Ephesos X/1, Wien 1990), σελ. 103, αρ. 84, πίν. 60a, σελ. 104 κ.ε., αρ. 85, πίν. 60b. 4. α) Έφεσος, Αρχ. Μουσείο, αρ (ευρετ. ανασκ. D 60/75, D 62/22). Ύψος 1 μ. β) Έφεσος, Αρχ. Μουσείο, αρ (ευρετ. ανασκ. D 60/ 126, 136, 203, 231, 250, 264, 265, 289, 322, 330, 335). Ύψος 0,70 μ. γ) Έφεσος, Αρχ. Μουσείο, αρ (ευρετ. ανασκ. D 62/67). Υψος 0,89 μ. δ) Έφεσος, Αρχ. Μουσείο, αρ.10/36/72 (ευρετ. ανασκ. S 62/137, D 63/1). Ύψος 0,95 μ. ε) Έφεσος, Αρχ. Μουσείο, αρ (ευρετ. ανασκ. D 60/304, 318, 340). Ύψος 0,70 μ. Η κόμη τους αποτελούνταν από κοντούς κυματιστούς βοστρύχους. Έντονο το πλάσιμο των μυώνων του θώρακα, βλ. Eichler, F., Die Österreichischen Ausgrabungen in Ephesos im Jahre 1960, AnzWien 98 (1961), σελ. 73 Eichler, F., Die Österreichische Ausgrabungen in Ephesos im Jahre 1962, AnzWien 100 (1963), σελ , πίν. 3 Eichler, F., Die Österreichischen Ausgrabungen in Ephesos im Jahre 1963, AnzWien 101 (1964), σελ. 42 Bammer, A. Fleischer, R. Knibbe, D., Führer durch das Archäologische Museum in Selçuk-Ephesos Wien 1974), σελ. 47 κ.ε. Kapossy, B., Brunnenfiguren der hellenistischen und römischen Zeit (Zürich 1969), σελ. 17, 29, 43 Aurenhammer, M., Die Skulpturen von Ephesos, Idealplastik I (Forschungen in Ephesos X/1, Wien 1990), σελ. 108, αρ. 88, πίν. 62b c, σελ. 109, σημ. 1, αρ. 89, πίν. 63, σελ. 110, αρ. 90, πίν. 64a b, σελ. 111, αρ. 91, πίν. 64c d, αρ. 92, πίν. 65a LIMC VΙII (1997), σελ. 77, αρ. 46, βλ. λ. Tritones (N. Icard Gianolio) Döhl, H., Lattimore. The marine thiasos in Greek Sculpture, Gnomon 52 (1980), σελ Κορμοί ανδρικών μορφών: α) Έφεσος, Αρχ. Μουσείο, αρ (ευρετ. ανασκ. D 61/1). Βρέθηκε το 1961, στην Οδό του Δομιτιανού, στην περιοχή του Υδρεκδοχείου του C. Laekanius Bassus. Πρόκειται για ακέφαλο κορμό γυμνής ανδρικής μορφής, που ακολουθεί τον τύπο του Σατύρου από το γνωστό υστεροελληνιστικό σύμπλεγμα, «πρόσκληση σε χορό». Ο κορμός κάμπτεται έντονα προς τα αριστερά του και η κίνηση αυτή φαίνεται και στην πλάτη. Το δεξί χέρι είναι έντονα υψωμένο, το αριστερό χέρι κατέβαινε χαμηλά. Ο δεξιός μηρός υψώνεται λυγισμένος. Είναι σχηματική η απόδοση των μυώνων. Αυτός ο κορμός ανήκει στον αρχικό διάκοσμο του μνημείου, που χρονολογείται στα χρόνια 80/81. β) Έφεσος, Αρχ. Μουσείο, αρ (ευρετ. ανασκ. S 62/145). Βρέθηκε το 1962 στο νότιο τοίχο του Υδρεκδοχείου του C. Laekanius Bassus. Πρόκειται για ακέφαλο ανδρικό κορμό, που ακολουθεί ελληνιστικό αγαλματικό τύπο, ο οποίος αποδίδει Σάτυρο που κοιμάται καθισμένος (πρβλ. Φαύνος Barberini). Το δεξί χέρι είναι έντονα υψωμένο, ενώ το αριστερό χαμηλώνει εκτεινόμενο μακριά από τον κορμό. Το κεφάλι στρέφεται έντονα προς τα δεξιά. Ο κορμός έχει κλίση μπροστά και δεξιά και ανήκει στον αρχικό διάκοσμο του μνημείου (80/81), όπως και η παραπάνω μορφή Σατύρου. γ) Έφεσος (ευρετ. ανασκ. D 62/10). Βρέθηκε το 1962, στο Υδρεκδοχείο του C. Laekanius Bassus. Θραύσμα γυμνού ανδρικού κορμού, μικρότερου του φυσικού μεγέθους. Ανατομικά θυμίζει τις μορφές των Τριτώνων που αποτελούσαν τον αρχικό διάκοσμο του μνημείου. Το αριστερό χέρι ήταν υψωμένο. Το κεφάλι στρεφόταν προς τα δεξιά. Eichler, F., Die Österreichischen Ausgrabungen in Ephesos im Jahre 1961, AnzWien 99 (1962), σελ. 48 Aurenhammer, M., Die Skulpturen von Ephesos. Idealplastik I (Forschungen in Ephesos X/1, Wien 1990), σελ. 186, αρ. 153, πίν. 119a b, σελ. 187, αρ. 154, πίν. 119c, σελ , αρ. 155, πίν. 120α Bammer, A. Fleischer, R. Knibbe, D., Führer durch das Archäologische Museum in Selçuk-Ephesos (Wien 1974), σελ. 48 Knoll, E., Die schlafenden Gestalten der griechischen Mythologie in griechischer und römischer Kunst (χ.τ. 1980), σελ. 304, σημ Eichler, F., Die Österreichischen Ausgrabungen in Ephesos im Jahre 1960, AnzWien 98 (1961), σελ Wiplinger, G. Wlach, G. (επιμ.), Ephesus. 100 Years of Austrian Research (Vienna Cologne Wiemar 1995), σελ. 82. Βιβλιογραφία : Alzinger W., Die Ruinen von Ephesos, Berlin Wien 1972 Scherrer, P. (ed.), Ephesus. The New Guide, Istanbul 2000 Wiplinger G., Wlach G., Ephesus. 100 Years of Austrian Research, Vienna Cologne Weimar 1996 Aurenhammer Μ., Die Skulpturen von Ephesos. Bildwerke aus Stein. Idealplastik I, ÖAW, Wien 1990, Δημιουργήθηκε στις 28/8/2017 Σελίδα 3/5

4 Forschungen in Ephesos 10.1 Fleischer R., "Grabungen in Ephesos von bzw Skulpturenfunde", ÖJh, 50 (Beiblatt), , Fossel E., "Das Nymphaeum des C. Laecanius Bassus in Ephesos", AW, 14.3, 1983, Fossel E., Langmann G., "Grabungen in Ephesos von bzw Nymphaeum des C. Laekanius Bassus", ÖJh, 50 (Beiblatt), , Δικτυογραφία : Der sogenannte Staatsmarkt mit dem Regierungsviertel Ephesos- Gesamtplan Ephesos, Plan Γλωσσάριo : aedicula, η Μικρός αετωματικός ναΐσκος, άλλοτε αυτόνομος και άλλοτε μέρος πρόσοψης. scaenae frons, η Η μνημειακή και πολυώροφη διαμόρφωση της πρόσοψης της σκηνής του ρωμαϊκού θεάτρου, που φέρει πλούσιο αρχιτεκτονικό και γλυπτό διάκοσμο. αέτωμα, το Τριγωνικό αρχιτεκτονικό μέλος που βρίσκεται πάνω από το οριζόντιο γείσο της πρόσοψης των οικοδομημάτων. Επιστέφεται από το καταιέτιο γείσο, ενώ το βάθος του κλείνεται από τύμπανο. Διακοσμείται συνήθως με συνθέσεις γλυπτών, ανάγλυφων ή με γραπτό διάκοσμο. ανθύπατος, ο (proconsul) Υψηλό αξίωμα της Ρωμαϊκής και της Πρώιμης Βυζαντινής περιόδου. Ο ανθύπατος (proconsul, vir spectabilis στη συγκλητική ιεραρχία) ήταν κατά κανόνα κυβερνήτης επαρχίας. Ανθυπατικές ήταν μόνο οι αρχαίες αυτοκρατορικές επαρχίες (στη Μικρά Ασία μόνο η επαρχία Ασίας και για μικρό χρονικό διάστημα η επαρχία Καππαδοκίας), ο δε ανθύπατος ήταν κατώτερος μόνο από το δομέστικο των σχολών και το στρατηλάτη της Ανατολής. Από τον 9ο αιώνα αναφέρεται ως τιμητικός τίτλος και παύει να χρησιμοποιείται από το 12ο αιώνα. θλαστός θριγκός, ο Θριγκός που προεξέχει και εισέχει ανά διαστήματα σχηματίζοντας έτσι ένα χαρακτηριστικά τεθλασμένο περίγραμμα. Εμφανίζεται κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο και υιοθετείται κυρίως στις εντυπωσιακές προσόψεις θεατρικών σκηνών και νυμφαίων. ιμάτιο, το Ορθογώνιο κομμάτι μάλλινου, κατά κανόνα, υφάσματος που το φορούσαν πάνω από το χιτώνα. Μπορούσε να τυλιχτεί με διάφορους τρόπους γύρω από τους ώμους και το σώμα και στερεωνόταν με ζώνη ή πόρπες. κορινθιακός ρυθμός, ο Αρχιτεκτονικός ρυθμός, ο πιο διακοσμητικός από τους αρχαίους ρυθμούς. Αναπτύχθηκε τον 4ο αι. π.χ. στην κυρίως Ελλάδα και αποτέλεσε τον πιο διαδεδομένο ρυθμό κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο. Διαφέρει ελάχιστα από τον ιωνικό, διατηρώντας παραπλήσιες αναλογίες με αυτόν. Ο κίονάς του εμφανίζει τις ίδιες ραβδώσεις, στέφεται όμως από εντελώς διαφορετικό κιονόκρανο, το οποίο αποτελείται από κάλαθο επενδεδυμένη εξωτερικά με τρεις σειρές πλαστικού φυτικού διάκοσμου. Οι δύο κατώτερες επάλληλες σειρές αναπαριστούν φύλλα ακάνθου, ενώ η ανώτερη σειρά περιλαμβάνει τέσσερις έλικες, τοποθετημένες συμμετρικά ανά δύο. Από αυτές, οι δύο ακραίες έχουν μεγαλύτερο ύψος, προεξέχουν κατά τη διαγώνιο και υποστηρίζουν την προέχουσα γωνία του άβακα, ενώ οι μεσαίες κάμπτονται προς τον κεντρικό άξονα του κίονα. Ο θριγκός στον κορινθιακό ρυθμό είναι όμοιος με τον ιωνικό. νυμφαίο, το Ιερά αφιερωμένα στη λατρεία των Νυμφών, που συνήθως σχετίζονταν με την ύπαρξη κάποιας πηγής. Αρχικά επρόκειτο για σπήλαια χωρίς αρχιτεκτονική διαμόρφωση. Κατά τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορική περίοδο εξελίχθηκαν σε μνημειακές, λαμπρά διακοσμημένες δημόσιες κρήνες, δωρεές πλούσιων ιδιωτών. Στην Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο τα νυμφαία αποτελούσαν σύνηθες διακοσμητικό στοιχείο των αγορών (fora) και άλλων υπαίθριων χώρων. Δημιουργήθηκε στις 28/8/2017 Σελίδα 4/5

5 ορθομαρμάρωση, η Η επένδυση των τοίχων ενός ναού με μαρμάρινες πλάκες. Η επένδυση ξεκινούσε από το δάπεδο και έφτανε έως το ύψος της γένεσης των τόξων. Τρίτωνες, οι Θαλάσσιες θεότητες που ανήκουν στην ακολουθία του Ποσειδώνα. Το επάνω μέρος του κορμού τους είναι ανδρικό, αλλά το κάτω έχει τη μορφή ψαριού. Συνήθως απεικονίζονται να φυσούν μέσα σε κοχύλια που τα χρησιμοποιούν ως σάλπιγγες. Δημιουργήθηκε στις 28/8/2017 Σελίδα 5/5