ИЗМАМИ И ЗЛОУПОТРЕБИ ВО ЕЛЕКТРОНСКИТЕ КАНАЛИ НА ДИСТРИБУЦИЈА И УСЛУГИ ВО ОСИГУРУВАЊЕТО И БАНКАРСТВОТО

Transcript

1 Универзитет во Битола Факултет за туризам и угостителство Охрид ИЗМАМИ И ЗЛОУПОТРЕБИ ВО ЕЛЕКТРОНСКИТЕ КАНАЛИ НА ДИСТРИБУЦИЈА И УСЛУГИ ВО ОСИГУРУВАЊЕТО И БАНКАРСТВОТО Ментор Кандидат Проф. Д-р Цветко Андреески Ненад Радовановиќ Индекс бр. 337 Охрид, Јануари 2015

2 Abstract АПСТРАКТ) ИЗМАМИ И ЗЛОУПОТРЕБИ ВО ЕЛЕКТРОНСКИТЕ КАНАЛИ НА ДИСТРИБУЦИЈА И УСЛУГИ ВО ОСИГУРУВАЊЕТО И БАНКАРСТВОТО Брзиот развој на информациско комуникациските технологии овозможи настанок на глобалната телекомуникациска мража која го има зголемено ефективниот домет на пазарот и ја има овозможено интеграцијата на глобалните финансиски пазари. Во средината на деведесетите години на минатиот век се појавуваат првите платни системи и трансакциони механизми на Интернет, додека почетокот на новиот милениум го обележа се пошироката употреба на мобилниот телефон како трансакциски уред. Меѓу првите корпорации кои почнале да користат нови, електронски канали на дистрибуција, се наоѓаат корпорации од секторот на финансиски услуги. Електронските канали на дистрибуција на производи и услуги во осигурувањето и банкарството донесуваат бројни предности, но и проблеми. Целта на овој труд е да ги систематизира најчестите измами и злоупотреби во електронските канали на дистрибуција на производи и услуги во осигурувањето и банкарството; да ги предочи новите ризици со кои финансиските институции се сретнуваат во електронските канали на дистрибуција; и да предложи мерки за успешно управување со тие ризици. КЉУЧНИ ЗБОРОВИ: Интернет, електронско работење, електронски канали на дистрибуција, измами, злоупотреби, ризик, управување со ризик. Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарството Страна 2

3 Abstract FRAUDS AND ABUSES IN ELECTRONIC DISTRIBUTION CHANNELS FOR PRODUCTS AND SERVICES IN INSURANCE AND BANKING Rapid development of information and communication technologies had enabled emergence of a global telecommunication network which increased the effective rich of market and facilitated integration of global financial markets. Mid-1990s were characterised by emergence of first payment systems and transaction mechanisms on the Internet, while the beginning of the New Millennium was marked by growing usage of mobile phone as transactional device. Among the first corporations to use the new, electronic distribution channels, were the corporations form financial services industry. Electronic distribution channels for products and services in insurance and banking bring a number of benefits, as well as a number of issues. The purpose of the thesis is to systematize the most common frauds and abuses in electronic distribution channels for products and services in insurance and banking; point out to new types of risks that financial instututions are faced with in electronic distribution channels; and to propose measures for successful risk management. Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарството Страна 3

4 Содржина Содржина 1. ВОВЕДНИ РАЗГЛЕДУВАЊА Програмска рамка Хипотетска рамка Методологија на истражувањата и наодите Структура на трудот ЕЛЕКТРОНСКИ КАНАЛИ НА ДИСТРИБУЦИЈА ВО ОСИГУРУВАЊЕТО И БАНКАРСТВОТО Развој на меѓународните инфраструктури на јавните информациони мрежи Формирање на Агенција за напредни истражувачки проекти Развој на концептот на мрежи базирани на пакетен пренос на податоци АРПАНЕТ Развој на TCP/IP протоколи CSNET NSFnet `рбет на Интернетот Интернет World Wide Web Интернет како вектор на нова економија Комерцијализација на јавните компјутерски мрежи Растечка употреба на електронските канали на дистрибуција и напредок на дигиталната економија Статистичка анлиза на Хипотеза Измами и злоупотреби во електронските канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарството Нарушување на приватноста во електронските системи позначајни електронски системи и потенцијал на нарушување на приватноста во нив Потенцијал на нарушување на приватноста во јавните компјутерски мрежи Најчести измами и злоупотреби во каналите на дистрибуција Спореден влез (Backdoor) Груба сила (brute force) Одбивање на услуги (Denial of Service) Користење на познати безбедоносни пропусти Погодување на лозинките Преземање (hijacking) бирање на среќа (random dialing) шпиони (sniffers) Социјален инжењеринг измамување (spoofing) Тројански коњ (Troyan Horse) Вируси Пецање (Phising) Решавање на проблемите на заштита на податоците во електронските канали на дистрибуција Статистичка анализа на хипотеза АНАЛИЗА НА РИЗИЦИТЕ ВО ЕЛЕКТРОНСКИТЕ КАНАЛИ НА ДИСТРИБУЦИЈА ВО ОСИГУРУВАЊЕТО И БАНКАРСТВОТО Ризици во врска со употребата на информационо комуникациските технологии Идентификација и анализа на ризиците во електронските канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарството Традиционални ризици и нивна манифестација во електронското работење Ризици во врска со употребата на информационо комуникациските технологии Ризици кои им се својствени на електронското работење или во системите на електронското работење се манифестираат со позначителен интензитет Репутациски ризик Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарството Страна 4

5 Содржина Правен ризик Стратегиски ризик Ризици во работењето надвор од националните граници Ризици во електронските платни системи Статистичка анализа на хиптеза Управување со ризикот во електронските канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарството Управување со ризикот во електронските канали на дистрибуција Проценка на ризикот во електронските канали на дистрибуција Контрола и пратење на ризиците во електронските канали на дистрибуција Управување и контрола на ризиците следење на ризикот Менаџмент на надворешните вршители на услуги Имплементација на контролните механизми за заштита на податоците Контрола на пристапот Физичка заштита и заштита на околината Физичка безбедност во дистрибуираните IT окруженија Шифрирање Превенција од злонамерниот код Развој на системите, прибирање (набавка) и одржување Безбедност на персоналот Безбедност на податоците Надзор на сервисниот провајдер Разгледувања за континуитетот на работењето Осигурување Принципи на менаџментот на ризиците во електронските канали на дистрибуција ЗАКЛУЧНИ РАЗГЛЕДУВАЊА Литература Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарството Страна 5

6 Поглавје 1 Воведни разгледувања 1. ВОВЕДНИ РАЗГЛЕДУВАЊА О сигурителната индустрија и нејзиното непречно функцирање, се основни претпоставки за економски успех на едно општество. Набљудувано во поширока смисла, концептот на осигурување обезбедува финансиска стабилност како за поединци, така и за компаниите и нивните процеси, како и важноста на осигурителната индустрија во современите економии. Меѓутоа, кога се зборува за осигурувањето, често е заборавена улогата на продажбата на осигурувањето, како дел на индустријата кој го носи најзначајниот дел на приходот за осигурителните компании. Токму поради нејзината важност, осигурителните компании се обидуваат покрај доминантните традиционални дистибутивни канали, да развиваат и алтернативни продажни канали, каде интернет продажбата се наметнува како концепт кој буди голема надеж и очекувања, бидејќи се очекува зголемување на приходот од осигурување, со истовремено смалување на трошоците за спроведување на осигурувањето. Импликацијите што ги донесува интернет продажбата на осигурување секако зависат и од видот на производот кој им се нуди на потрошувачите. Искуствата на западноевропските и американските осигурителни компании кои се обиделе да пенетрираат на пазарот на овој начин, покажало, дека само јасни и доволно разбирливи производи можат да бидат предмет на успешна продажба на осигурување по пат на интернет. Имено, напуштањето на базниот концепт на лична продажба го наметнува ограничувачкиот фактор на креирање на потребите кај потрошувачот без активно учество на продавачот. Токму од причината на непостоење на традиционалниот продавач за успешна интернет продажба на осигурување, едноставност како и јасно дефинирање на осигурителните ризици во производите се наметува како conditio sine qua non. Сето наведено се однесува и на осигурителните компании во Србија. Дополнителен проблем би можеле да бидат отпорите кон промените внатре во самите осигурителни компании кои цврсто се држат за традиционалните производи и дистрибутивни канали, не согледувајќи ја растечката важност на интернетот и можностите на интернет продажбата. Извесно е дека ова никогаш нема да може да биде доминантен начин на дистрибуција на производи, но исто така е сигурно дека и во Србија постои значаен дел од популацијата кој е ослонет на интернет работењето, па имајќи го сето тоа во вид, како и растечкиот број на корисници на интернетот, осигурителните компании сакале или не, ќе мораат да ги креираат и овие пакети на производи доколку сакаат да останат конкурентни, бидејќи и перцепцијата на потрошувачите кон компаниите кои немаат интернет продажба на осигурување ќе биде таква, едноставно ќе ги гледаат како крути и нефлексибилни организации, што секако е лоша комуникациска порака за било која продажно ориентирана компанија ПРОГРАМСКА РАМКА Актуелноста на оваа проблематика произлегува од фактот дека осигурувањето има посебна важност во стопанскиот и општествениот живот на секоја земја. Огромниот неискористен потенцијал во областа на интернет продажбата на осигурувањето во Србија, како и искуствата на поразвиените технолошки и пазарни осигурителни индустрии, ја условува потребата за сериозно анализирање на споредувањето со досегашните традиционални дистрибутивни канали. Клучот за успех и добри резултати во оваа област на продажба се крие во помала премија на осигурување и флексибилност. Имено, поради непостоење на трошоци на провизија, производите можат да бидат поефтини за клиентите, а од друга страна флексибилноста се огледа во тоа активирањето на договорот за осигурување да биде од моментот на плаќањето на првата рата на премијата на осигурување, а не со потпишувањето на самиот договор. Секако, за ваков вид на продажба неопходно е и пазарот да биде технолошки и Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарството Страна 1-6

7 Поглавје 1 Воведни разгледувања осигурително едуцирано, како и да постои ценовна сензитивност на пазарот бидејќи тоа е една од најважните компаративни предности на ваквиот начин на продажба. На крајот, но не помалку битно, нивото на сервисот на клиентот, што се огледа во доброто функционирање на центaрот за комуникации, online подршката на купувачите во контекст на информациите, набавката на производите, како и соодветна постпродажба овозможува повисок степен на задржување на клиентите. Од друга страна, како противтежа на наведените предности, стојат опасности кои се огледаат низ измами и злоупотреби по пат на каналите на електронските комуникации ХИПОТЕТСКА РАМКА Основни хипотези од кои се поаѓа во овој труд е: Современото информатичко општество се одликува со неверојатно брз развој на информационите и комуникациските технологии кои пружаат нови деловни шанси. Доколку не ги искористат укажаните шанси, на осигурителните компании им прети дезинтермедијација од страна на новите компании на финасискиот пазар кои се во состојба брзо да овладеат со новите технологии. Со текот на времето се формулирани различни модели на заштита на податоците во трансакциите преку јавните информациски мрежи. Овие модели можат да бидат базирани на хардвер, софтвер или на комбинација на хардвер и софтвер. Моментно не постои универзален модел кој е прифатлив за сите видови на платежни трансакции. Примената на новите технологии во работењето ја условуваат појавата на нови ризици со кои учесниците на финасискиот пазар се изложени. Традиционалните процедури на управување со ризикот во финасиските институции не можат повеќе со успех да се применуваат. Поради тоа нужно е да се идентифицираат новите видови на ризици со кои сите учесници на финасискиот пазар се сретнуваат во своето работење, да се процени нивното влијание и да се предложат нови процедури во управувањето со ризикот МЕТОДОЛОГИЈА НА ИСТРАЖУВАЊАТА И НАОДИТЕ При обработката на темата, се користени методи кои се карактеристични за истражувањата во доменот на општествените и економските науки. Методологијата на истражување се заснова на теориско-аналитичкиот пристап, критичката анализа, расположивите статистички податоци, како и на обработката на документациската материја со примена на адекватна статистичка анализа. Во студијата биле користени следниве научни методи на размислување: дедуктивен, историски (историографска), споредба на методи на располагање достапни податоци, и анализа на содржината. Да хипотезата потврди или отфрли, беше спроведена анкета меѓу менаџери на различни нивоа на управување во банките и осигурителните компании во Србија, како и помеѓу клиентите на банките и осигурителните компании во Србија. На истражувањето одговори најмалку еден висок лидер на 29 банки кои работат во моментов дозвола издадена од Народната банка на Србија и најмалку еден висок лидер на вкупно 28 осигурителни компании кои работат во Србија. Во некои банки и осигурителни компании одговорија на анкетата на поголем број на менаџери, така што тие формираат репрезентативен примерок од 87 менаџери. Клиентите одговориа во многу поголеми броеви и формираа репрезентативен примерок од 738 клиенти. Избраниот примерок се состои од 52,98% мажи и 47,02% жени испитаници. Меѓу нив, 14,77% од оние со Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарството Страна 1-7

8 Поглавје 1 Воведни разгледувања основно образование, 39,02% средно, 33,47% со виша и 12,74% со високо образование. Старосната структура е како што следува: под 20 години има 11,38% од испитаниците, од 21 до 30 години изнесува 14,23% од испитаниците, од 31 до 40 годишна возраст беше 25,47% од испитаниците меѓу 41 и 50 години 24,25 возраст % од испитаниците, години 16,12% од испитаниците над 60 години 8,54% од испитаниците. Прашалниците беа развиени со алатката Google Forms и учесниците во студијата ги пополнија по електронски пат преку линкот кој бил испратен до нив во поканата за е-пошта. Резултати автоматски се сумирани преку Google Forms систем. Делумните резултати беа обработени во Google Forms алатката, а дел од резултатите добиени со обработката на податоците во софтверски пакет SPSS 16,0 за Windows. Подолу се приложува прашалници што се користат за истражување на менаџерите на банките и осигурителните компании и нивните клиенти СТРУКТУРА НА ТРУДОТ Во првата глава, покрај уводните разгледувања ќе се прикаже програмската и хипотетичката рамка на истражувања, ќе бидат наведени методите кои се користени при истражувањето, и ќе се дефинира структурата на трудот. Во второто поглавје, ќе се стане збор за електронските канали на дистрибуција кои се применуваат во финасиските институции, за нивниот постанок, развојот и генерално за комерцијализацијата на информациските мрежи која има доведено до растечка употреба на електронските канали на дистрибуција. Во третото поглавје, ќе се говори за измамите и злоупотребите при користењето на електронските канали на дистрибуција. Ќе се зборува за нарушувањето на приватноста во електронските системи, за најчестите измами и злоупотреби, како и за начините на решавање на заштитата на податоците во електронските канали на дистрибуција. Во четвртото поглавје ќе се анализира ризикот кој се јавува при користењето на електронските канали. Ќе бидат идентифицирани и анализирани ризиците кои се јавуваат во електронските канали на дистрибуција, а врз основа на злоупотребите кои се дефинирани во претходното поглавје. Управувањето со ризикот во електронските канали е тема на петото поглавје. Покрај проценката и контролата на ризикот и менаџментот на надворешните вршители на услуги, посебно внимание ќе биде посветено на имплементацијата на контролните механизми за заштита на податоците. Во шестата глава е даден заклучокот на спроведеното истражување. Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарството Страна 1-8

9 Поглавје 2 Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарство 2. ЕЛЕКТРОНСКИ КАНАЛИ НА ДИСТРИБУЦИЈА ВО ОСИГУРУВАЊЕТО И БАНКАРСТВОТО 2.1. РАЗВОЈ НА МЕЃУНАРОДНИТЕ ИНФРАСТРУКТУРИ НА ЈАВНИТЕ ИНФОРМАЦИОНИ МРЕЖИ В о тајните истражувачки центри на државните и квазидржавните агенции на САД, под заштита на војноиндустрискиот комплекс и Министерството за одбрана, настанал нов систем на комуницирање помеѓу разновидни оддалечени комјутери и компјутерски мрежи, толку флексибилен, да можел да продолжи со функционирањето дури и во случај на масивно оштетување во потенцијална нуклеарна војна. Комуникациските протоколи послужиле како камен темел за формирање на компјутерска мрежа која ги собирала владините бирои, лаборатории, универзитети и други институции на кои се реализирани проекти од интерес за Министерството за одбрана. Кога сенката на ладната војна почнала да бледи, проектот излегол од војноиндустрискиот комплекс и почнал да се шири низ планетата како на пандемија ФОРМИРАЊЕ НА АГЕНЦИЈА ЗА НАПРЕДНИ ИСТРАЖУВАЧКИ ПРОЕКТИ Идејата за Интернет настанала во рамките на американската Агенција за напредни истражувачки проекти (АРПА) 1. Агенцијата ја формирал американскиот претседател Ајзенхауер во текот на националната криза која настанала после успешното лансирање на првиот сателит на Советскиот Сојуз, Спутник (во октомври 1957), како брз одговор на новиот технолошки предизвик и како гаранција дека Американците нема уште еднаш да доживеат изненадување на полето на новите технологии. Агенцијата работела при Министерството за одбрана, а седиштето на агенцијата било во Пентагон. Во паниката кога настанала после лансирањето на Спутник, трката за освајување на космосот оставила длабок впечаток на американската јавност, па вложувањата во истражувања и развој драстично се зголемени од 5 на 13 милијарди долари годишно во периодот од 1959 до 1964 година Спутник ја лансирал златната епоха на милитаристичките науки и технологии [...] До средината шеесетите години, вкупните национални трошоци на истражувањата и развојот достигнале 3% од друштвениот бруто производ [Хафнер и Лyон, 1998: 10]. Битка за поголем удел во делот на буџетот наменет на истражувањето и развојот зела замав помеѓу различните државни агенции во САД. НАСА 2 се изборила за најголем дел на колачот, додека АРПА е потисната во втор план. На почетокот на шеесетите дотогашниот директор АРПА поднел оставка, а на чело на агенцијата по прв пат доаѓа научникот, со име Џек Руина (Jack Ruina). Агенцијата ги редефинирала своите цели и им се посветила на долгорочните стратешки проекти РАЗВОЈ НА КОНЦЕПТОТ НА МРЕЖИ БАЗИРАНИ НА ПАКЕТЕН ПРЕНОС НА ПОДАТОЦИ На почетокот на шеесетите години двајца истражувачи: Пол Беран (Paul Baran) и Доналд Дејвис (Donald Davies), независно еден од друг, дошле до готово исти револуционерни идеи за новиот вид на комуникациски мрежи. Со реализацијата на нивниот концепт настанал тнр. пакетен пренос на податоци 1 ARPA (Advanced Research Projects Agency) Aгенција за напредни истражувачки проекти. 2 NASA (National Aeronautics and Space Administration) Национална управа за астронаутика и космички истражувања. Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарството Страна 2-9

10 Поглавје 2 Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарство (packet switching). Пол Беран и се приклучил на РАНД 3 корпорацијата 1959 година и мотивиран со притисокот на ладната војна набрзо после тоа почнал да се занимава со проблемот на опстанокот на комуникациските системи во услови на нуклеарен напад. Сваќајќи дека постоечкиот командно контролен комуникациски систем крајно е ранлив, Беран и се посветил на изработката на една многу постабилна и поробусна комуникациска инфраструктура. Беран работел на проблемот на изградба на комуникациската структура чии неоштетени компоненти би можеле да продолжат да функционираат како кохезивен ентитет после тоа што другите делови би биле уништени. Долго разговарал со Ворен Мекалоуч [Warren McCulloch], познат психијатар кој работел во Истражувачката лабораторија за електроника при MIT 4. Разговарале за човековиот мозок, мрежната структура на неуронот, и за тоа што се случува кога некој дел е оштетен, а особено како мозочните функции понекогаш можат да се повратат со заобиколување на нефункционалните регии... [Hafner i Lyon, 1998: 28]. Беран сватил дека решението на неговиот проблем лежи во изградбата на тнр. дистрибуирани комуникациски мрежи, по углед на неуронската мрежа. Со помош на симулација дошол до заклучок дека дистрибуираната мрежа со ниво на редунданца помеѓу 3 и 4 5 гарантира висок ниво на отпорност и сигурност. Не помалку револуционерна била и нејзината друга идеја порака која се пренесува низ мрежата исто така се дели на повеќе делови ( пакети ) кои по различни патишта се пренесуваат до одредиштето, да би се реконструирале во изворна порака после пристигнувањето. Ако е најдобрата патека за праќање зафатена или уништена дел од пораката автоматски сепраќа преку наредната најдобра патека. Ако и таа врска е зафатена или уништена, се следи следната најповолна патека итн. А кога изборот на патеки ќе биде исцрпен, податокот дури може да се вратити назад до јазолот од кој потекнал [Hafner i Lyon, 1998: 31]. Проблемот со вакво решение би бил, меѓутоа, во тоа што значаен дел од компјутерските ресурси во тоа време се уште сиромашни и скупоцени би се трошел на насочување на пораката. Да би се избегнала ваквата ситуација, Весли Кларк (Wesley Clark) дошол на идеја да се формира подмрежа составена од мали идентични компјутери кои меѓусебно би комуницирале на униформен начин и би биле задолжени за пренасочување на пакетите. Сите останати компјутери би се поврзувале преку споменатата подмрежа, па потошувачката на компјутерските ресурси би се свела само на нивното комуницирање со подмрежата. На овој начин, воедно, би се зголемила технолошката униформност на мрежата и би се олеснила нејзината администрација АРПАНЕТ Лари Робертс (Larry Roberts) понатаму го разработил овој концепт, а компјутерите кои ќе ја контролираат мрежата ги нарекол, скратено, IMPs 6. Својот концепт го изнел 1967 година на конференцијата во Гатлинбург, гкае по прв пат го употребил називот на новата мрежа која уште била во концептот АРПАНЕТ. Робертс планирал дека мрежата треба во почетокот да опфвати четири јазола (UCLA 7, SRI 8, 3 Проектот RAND е започнат 1946 под заштита на военото воѕдухопловство на САД,во соработка со Douglas Aircraft Company, заради развој на експеримантални космички летала.во мај 1948, со помош на фондацијата Форд, проектотt RAND е одделен од Douglas Aircraft Company и станува независна непрофитна организација. 4 MIT (Massachusetts Institute of Technology) приватен образовно-воспитен истражувачки центар основан 1861 година во Kembridžu, Masačusets. 5 Нивото на редунданцата помеѓу 3 i 4 означува дека секој јазол на мрежата треба да биде поврзано со најмалку 3 или 4 соседни јазоли. 6IMP (Interface Message Processor) меѓусклоп за обработка на пораки. 7UCLA (University of California at Los Angeles) државен истражувачки универзитет основан 1919 во Лос Анѓелес. 8SRI (Stanford Research Institute) edеn oд најголемите истражувачки институти во светот основан 1946 во Менло Паркот, Калифорнија, под покровителство на Универзитетот во Станфорд; денес е тоа независен истражувачки институт кој спроведува истражувања спонзорирана од страна на разни државни агенции, корпорации и фондации. Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарството Страна 2-10

11 Поглавје 2 Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарство University of Utah и University of California во Санта Барбара), да би опфатила подоцна уште петнаесетина јазола. Кон крајот на јули 1968 Робертс ја завршил спецификацијата на IMP и ја доставил на сите компании кои биле заинтересирани за изработка на овие компјутери преку 140 детална документација за тоа како мрежата би требало да изгледа и која е улогата на IMP. Некои големи компании, како што се IBM 9 и CDC 10, веднаш се откажале со образложение дека не постои доволно мал компјутер кој мрежата би ја направил трошочно ефикасна. На општо изненадување, договор за изработка на IMP, вреден преку милион долари, добила мала консултантска фирма од Кембриџ во у Масачусетс, со име Bolt Beranek and Newman. Со договорот е прецизирано дека BBN 11 треба да изработи четири IMP: првиот требало да биде инсталиран на почетокот на септември, а останатите три, во раздалеченост од по месец дена, до крајот на Петиот IMP е инсталиран во седиштето на BBN; до летото 1970 инсталирано е уште четири (MIT, RAND, SDC 12 и Харвард 13 ); а до крајот на годината IMP добиле Lincoln Laboratory 14, Stanford 15, CMU 16 и CWRU 17. На почетокот на 1971 мрежата се состоела од 19 јазола, но не ја користел никој освен тесната академска заедница. Проблемот на приклучување на нови корисници се огледал во тоа што сите институции не поседувале јаки компјутери. Во BBN дошле на идеја преку нови видови на IMP да овозможат поврзување на мрежата на голем број на ефтини терминали кои се состоеле само од тастатура и монитора, со што кругот на корисници на мрежата значително би се проширил. Новиот IMP изработен е во есен Јавна демонстрација на новиот уред е одржана во октомври 1972 во у хотелот Хилтон во Вашингтон претставувала полн погодок во присусто на медиумите и предттавниците на најзначајните компании од областа на телекомуникацијата и информатиката демонстрирано е поврзуваање на преку 40 најразновидни терминали на АРПАНЕТ мрежа. Од тогаш па до почетокот на осумдесетите години на минатиот век АРПАНЕТ мрежата постоено растела, пред се благодарејќи на се пошироката употреба на еден нов сервис електронска пошта 18. Веќе во 1973 година електронската пошта чинела три четвртини од вкупниот сообраќај на АРПАНЕТ. Од АРПА и формално го менува својот назив во ДАРПА 19 и почнува да ја развива радио мрежата за пакетен пренос на податоци, кои изгледале помалку ранливи од класичните кабловски мрежи и имале поширока примена во војската. Идеја да се овозможи поврзување на пакетниот радио систем со 9 IBM (International Business Machines) eдна од најголемите мултинационални коорпорации со преку вработени, која се занимава со консалтинг и производство на компјутерска опрема и софтвери. Основана е уште 1888 како Tabulating Machine Company, а денешниот назив го добива CDC (Control Data Corporation) една од првите фирми која се занимала со изработка на суперкомпјутери; шеесетитие години на минатиот векиѕработувала најбрзи компјутери на светот, да би го изгубила својот примат, а подоцна паднала во заборав. 11 BBN (Bolt Beranek and Newman) компанија позната по својата технологија на пакетен пренос на податоци и по иѕработката на првиот IMP, односно рутер. 12 SDC (System Development Corporation) се смета за прва софтверска компанија во светот; основана е 1955 под покровителство на RAND корпорацијата, a 1969 станува самостојна профитна корпорација. 13 Harvard University приватен универзитет основан 1636 во Кембриџ, Масачусетс, најстар универзитет, а воедно и најстара корпорација во САД. 14 Lincoln Laboratory државно финансиран истражувачко-развоен центар основан, под покровителство на MIT, 1951 во Лексингтон, u Leksingtonu, за реализација на проекти од интерес за Министерството за одбрана. 15 Leland Stanford Junior University, попозната едноставно како Станфорд, еден е од најпознатите и најценети американски универзитети, основан, osnovan 1885 во Станфорд, покрај Пало Алт во Силициумската долина. 16 CMU (Carnegie Mellon University) приватен истражувачки универѕитет основан во 1900 во Питсбург, Пенсилванија; Факултет за информатика при овој универзитет најцените во САД. 17 CWRU (Case Western Reserve University) приватен истражувачки центар во Кливленд, Охајо, настанал во 1967 со спојување на Case Institute of Tehnology и Western Reserve University; познат по одделението за биомедицински инжењеринг. 18 Oд анг. electronic mail (e mail). Првиот e mail го испратил во 1972 година инжењерот Реј Томлинсон (Ray Tomlinson) од BBN, kој ја напишал и првата програма за прием и праќање на електронска пошта. Томлинсон е, воедно, одговорен за употребата на (кој тогаш служел да го оддели името на корисникот од името на компјутерот на кој се наоѓал корисникот. Томлинсон не ни бил свесен дека го креирал симболот на вмрежениот свет. 19 DARPA (Defense Advanced Projects Research Agency) Агенција за напредни истражувачки проекти во областа на одбраната. Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарството Страна 2-11

12 Поглавје 2 Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарство централизираните компјутерски ресурси настанала наредната година во состав на проектот за поврзување на различни мрежи ( Internetting project ) РАЗВОЈ НА TCP/IP ПРОТОКОЛИ До 1972 година мрежите базирани на пакетен пренос на податоци формирани се и во други земји. Доналд Дејвис при Националната лабораторија за физика формирал слична мрежа во Велика Британија, додека Луј Пазен (Louis Pouzin) изградил мрежа под називё Siklad 20. Во настојувањето постоечките мрежи да се поврзат на меѓународно ниво, формирана е меѓународна работна група (INWG) 21. Еден од основните проблеми, меѓутоа, била технолошка разновидност на постоечките мрежи, што ја отежнувало нивната меѓусебна комуникација. Кон крајот на 1973, Винтон Серф (Vinton Cerf) и Роберт Кан (Robert Kahn) објавиле труд во кој детално го опишале начинот на комуницирање помеѓу различни мрежи (преку компјутери кои ги нарекле gateway 22 ) и протокол кој ќе се користи за комуникација помеѓу различни мрежи (кои скратено ги нарекле TCP 23 ) [види: Cerf i Kahn, 1974]. Пронајдокот TCP бил од суштинска важност за узарежување. Комуникацијата помеѓу разновидните мрежи не би била можна без овој протокол. Уште еден значаен пронајдок кој ќе ја обележа иднината на вмрежување на компјутерите е техниката на поврзување на компјутерите во локални компјутерски мрежи (LAN 24 ), исто така базиран на пакетен пренос на податоци. За развојот на оваа техника заслужен е Боб Метколф (Bob Metcalfe), истражувач во истражувачкиот центар PARC 25 на компанијата XEROX, кој во мај 1973 годин на својот систем му го дал називот етарнет (Ethernet 26 ). До 1975 година АРПАНЕТ нараснал толку, што управувањето со мрежата му го одвлекувал на ДАРПА од нејзината основна дејност. Министерството за одбрана на САД во есен 1975 година и ја поверил администрацијата на мрежата на ДЦА 27. Во октомври 1977 година Серф и Кан успеале да поврзат три мрежи по пат на радио пакетен пренос пораката успешно е пренесена од Сан Франциско по пат на АРПАНЕТ, преку САТНЕТ 28 до Лондона. Во текот на овој експеримент Серф и Кан го дораработиле TCP протоколот поделувајќи го на два дела, од кои еден, TCP, бил задолжен за разбивање на пораки во пакетите, додека другиот дел, IP 29, бил задолжен за пренос на поединечни пакету преку мрежата. Сепарацијата на двата протокола го овозможила производството на релативно ефтини gateway компјутери, со што е забрзано меѓусебното поврзување на разнородни компјутерски мрежи. Во текот на 1978 година TCP и званично го добил називот TCP/IP. 20 Od fr. Cyclades француски еквивалент на ARPANET. 21 INWG (International Network Working Group) Работна група за меѓународна мрежа. 22 Od eng. gateway буквално: премин; капија.во терминологијата на замрежување на компјутери, означува јазол или точка која служи како влез од една во друга мрежа, и обратно. Најчесто се користи за пренос на податоци помеѓу приватните и јавните компјутерски мрежи. 23 TCP (Transmission Control Protocol) протокол за контрола на преносот. 24 LAN (Local Area Network) локална компјутерска мрежа. 25 PARC (Palo Alto Research Center, Inc.) компанија од областа на истражувањата и развојот во Пало Алт, Калифорнија, која почнала со работа како огранок на Xerox корпорацијата во 1970 година. Позната е по значајни откритија во областа на информатиката: локалните компјутерски мрежи, ласерските принтери, графичкиот кориснички interfejs, објективноориентираното програмирање, интеграцијата со висок степен итн. 26 Pojam etarnet (Ethernet) денес се користи за означување на цели фамилии на мрежни технологии за локалните компјутерски мрежи. Називот потекнал од физичкиот концепт етер (ether). 27 DCA (Defense Communications Agency) Агенција за одбрамбени комуникации. 28 SATNET сателитска мрежа која ги покривала, Англија, Норвешка, Италија и Германија и која требало да ги замени земните и подводните линкови, кои често се расипувале. Подоцна телефонските копании воспоставиле сигурни и брзи трансатлантски линкови, со што е елиминирана потребата за комплицирана сателитска мрежа. 29 IP (Internet Protocol) протокол за рутирање на податоците помеѓу разнородни компјутерски мрежи. Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарството Страна 2-12

13 Поглавје 2 Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарство CSNET Во седумдесеттите години на минатиот век единствена компаниа која имала сличности со ДАРПА била Националната фондација за наука (NSF) 30, која настанала 1950 година со цел на промовирање на напредокот во науката по пат на финансирање на фундаментални истражувања и јакнење на образованието. Кон крајот на седумдесеттите години NSF станува се позаинтересирана за компјутерската техника: тежнение било резултатите на истражувањата кои ги постигнала АРПА сега да и се приближат на пошироката заедница. NSF била заинтересирвана за изградба на компјутерска мрежа која ќе ја опфати целата академска заедница и ќе овозможи комуникација, соработка и поделба на ресурсите помеѓу оддалечените истражувачки центри. АРПАНЕТ претел да ја подели заедницата на истражувачите во областа на информатиката на оние кои имаат и оние кои немаат пристап на мрежата. Во 1979 година постоеле околу 120 академски департмани во областа на информатиката ширум земјата, но едвај петнаесет од вкупно 61 јазол на АРПАНЕТ биле лоцирани на универзитетите. Кандидатите кои конкурирале на факултетите како и свршените студенти, почнале да ги прифаќаат или одбиваат понудите врз основа на тоа дали некоја образовно истражувачка установа има или нема пристап на мрежата, што истражувачките институции без АРПАНЕТ јазоли ги ставало во подредена положба во трката за познати стручњаци и донации [...] Егзодус на компјутерски таленти од универзитетите во стопанството создало страв дека САД нема да биде во состојба да ја школува наредната генерација на компјутерски стручњаци. Примамливите заработки во приватниот сектор претставувале само дел од проблемите [...] Компјутерските центри на многу универзитети биле застарени или слаби, поради што луѓето во кампусите тешко можеле да го фатат чекорот со брзите промени на полето на информатиката [...] Мрежата за компјутерски стручњаци би ја смалила потребата за дуплирање на напорите. А ако таа мрежа би била отворена и за приватните истражувачки центри, би се смалил притисокот на истражувачите да ги напуштат своите универзитети како не би го изгубиле ќекорот со развојот на науката [Hafner i Lyon, 1998: 121 2]. Без оглед на тоа колку решението на овој проблем било очигледно, нејзината имплементација не била едноставна. Да би го добиле својот АРПАНЕТ јазол, универзитетите морале да бидат вклучени во конкретни истражувања (обично на сметка на Министерството за одбрана), кое го финансирала државата. Покрај тоа, одржувањето на еден АРПАНЕТ јазол чинело, во тоа време, преку долари годишно, без оглед на обемот на сообраќај. Во мај 1979 година Лари Лендвјубер (Larry Landweber), шеф на отсекот за информатика на Универзитетот во Висконсин, повикал претставницина поголем број на универзитети на разговор за изградба на нови мрежи за истражување во областа на информатиката, која ќе се вика CSNET. 31 Предложено мрежата да биде отворена за универзитетите, државните агенции и стопанските организацији, а со мрежата би управувал конзорцијум составен од единаесет универзитети. Бидејќи во тоа време АРПАНЕТ бил резервиран само за организации/институции кои соработувале со Министерството за одбрана, не било предвидено поврзување на ЦСНЕТ и АРПАНЕТ. Предлогот во ноември 1979 е пратен на Националната фондација за наука, која го одбила, укажувајќи на недостатоците кои требало отклонат. Во летото 1980 Лендвјуберовиот комитет поднел нов предлог на структура на ЦСНЕТ, која би овозможила поврзување дури и на најмалите лаборатории под прифатливи услови. Предложена е трослојна структура на мрежата која би ги опфаќла АРПАНЕТ, ТЕЛЕНЕТ 32 и PhoneNet 33, при што сите три слоја би биле поврзани во единствена целина преку gateway компјутери. Националната фондација за наука го прифатила ваквиот 30 NSF (National Science Foundation) Национална фондација за наука. 31 CSNET (Computer Science Research Network) Мрежа за истражување во информатиката. 32 TELENET (Telecommunication Network) мрежа базирана на пакетен пренос на податоци, која почнала да функционира 1975 како прв јавно достапен комерцијален мрежен сервис со пакетен пренос. 33 PhoneNet мрежен сервис кој овозможувал само прием и праќање на електронска пошта. Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарството Страна 2-13

14 Поглавје 2 Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарство предлог и се обаврзала дека финансиски ќе ја потпомогне мрежата во првите пет години на нејзиното функционирање. До јуни 1983 година на ЦСНЕТ било повеќе од седумдесет јазола, а до 1986 готово сите информатички департмани во САД, како и голем број на приватни истражувачки центри, биле поврзани на оваа мрежа, која конечно е станала стабилна и финансиски самостојна NSFNET `РБЕТ НА ИНТЕРНЕТОТ Во текот на 1983 Министерството за одбрана на САД сметало дека АРПАНЕТ мрежата толку пораснала што се поставува прашањето на безбедноста на мрежата. Поради тоа ДЦА донела одлука да ја подели мрежата на два дела: АРПАНЕТ (на која и припаднало 45 од вкупно 113 јазола) за истражувачки проекти во областа на информатиката и МИЛНЕТ 34 (на која и припаднале останатите јазоли). Во пролетта 1983 година целосната АРПАНЕТ мрежа усвојила TCP/IP протокол, со што е овозможено нејзино неограничено разгранување. Брзиот раст на ЦСНЕТ довел до развој на бројни слични мрежи во САД на почетокот и средината на осумдесетите години на минатиот век: БИТНЕТ 35, УУЦП 36 УСЕНЕТ 37, СПАН Сите побројни мрежи можеле меѓусебно да комуницираат со употребата на TCP/IP протоколот па за означување на збирот на овие мрежи постепено почнал да се користи терминот интернет (по назив на еден од протоколите). Во средината на осумдесетите под терминот интернет се подразбирал, значи, децентрализиран збир на мрежи 39 кои се приклучени на НСФНЕТ 40. Сега веќе е направено разграничување помеѓу интернетот со мало и и Интернетот со големо И. Официјално, разликата била едноставна: интернет ја означувал било која мрежа која користела TCP/IP протокол, додека Интернет ја означувал јавната, државно субвенционирана мрежа, составена од мноштво поврзани мрежи од кои сите користат TCP/IP протокол. Грубо речено, интернет е приватен, а Интернет јавен. Ова разграничување не било битно до средината на осумдесетите, кога производителите на рутери почнале да продаваат опрема за конструирање на приватни интернети. Граница е, меѓутоа, брзо замаглена кога приватните интернети поставиле gateway компјутери кон јавниот Интернет [Hafner i Lyon, 1998:123]. Отприлика во исто време приватните корпорации и истражувачки институции формирале свои локални компјутерски мрежи. Се отворил нов пазар за продажба на рутери, поефтини варијанти на gateway компјутери, кои масовно се произведувае и служеле за поврзување на локалните компјутерски мрежи на АРПАНЕТ. 34 MILNET (Military Network) мреже која опфаќала јазоли со воени информации, кои не претставуваат воена тајна. 35 BITNET (Because It s Tme Network) компјутерска мрежа која ја формирала IBM корпорацијата 1977 година како кооперативна мрежа помеѓу IBM системот, без ограничувања на пристап. Od 1981 BITNET станува кооперативна мрежа помеѓу американските универзитети, кога е воспоставен првиот мрежен линк помеѓу City University of New York и Yale University. Своја кулминација мрежата достигнува 1991, кога собрала преку 500 организации и јазола на образовните институции. Мрежата во тоа време ја покривала Северна Америка (во Канада била позната како NetNorth),Европа (EARN) и во поедини држави во Персискиот Залив (GulfNet). 36 UUCP (Unix to Unix Copy) инфраструктура која опфаќала збир на компјутерски програми и протоколи, развиени во Беловите лаборатории, со пренос на датотеки и електронски пораки и извршување на команди на оддалечени компјутери. 37 USENET (User Network) глобален, децентрализиран систем кој настанал 1980 година од UUCP архитектура а се базирал на софтверот наменет за читање на новости во дискусионите групи (discussion groups) и групите за прикажување на новости (newsgroups). 38 SPAN (Space Physics Analysis Network) Мрежа за анализа на физиката на космосот при Националната управа за астронаутика и космички истражувања (NASA). 39 До крајот на 1991 бројот на мрежите кои биле поврзани на NSFNET е процент на околу NSFNET (National Science Foundation Network) Мрежа на националната фондација за наука. Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарството Страна 2-14

15 Поглавје 2 Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарство Истражувачите ширум САД не само оние од областа на информатиката, туку и астрономите, хемичарите, физичарите и др. почнале да бараат пристап на мрежата. ЦСНЕТ не можел да им одговори на сите овие барања. Националната фондација за наука немала средства за изградба на национална мрежа, бидејќи самото одржување на АРПАНЕТ чинело милиони долари годишно. Шансата, меѓутоа, се укажала 1985 година со формирањето на пет истражувачки центри со суперкомпјутери ширум САД. Физичарите и останатите истражувачи барале суперкомпјутерите во сите центри меѓусебно да се поврзат со транспортна мрежа со широк опсег (тнр. `рбет 41 ). Националната фондација за наука се сложила да изгради транспортна мрежа со широк опсег, која е наречена НСФНЕТ, а сите академски институции на одредено географско подрачје можеле да и приклучат на транспортната мрежа со услов најнапред да формираат регионални мрежи. Набрзо ширум САД формирани се повеќе регионални мрежи со ексклузивно право на приклучување на НСФНЕТ (NYSERNET 42, CERFnet 43 итн.) ИНТЕРНЕТ Во средината на осумдесетите се ширеле и академско истражувачките мрежи во Канада (CDNet) и Европа (JANET 44, NORDUnet 45, EUNet 46, EARN 47...) Постепено секоја од споменатите мрежи е поврзана со Интернет во САД и границите брзу почнале да исчезнуваат, се додека Интернетот не је опфатил матрицата на меѓусебно поврзаните TCP/IP мрежи ширум светот. Така настанал Интернетот каков денес го познаваме. Тој не е без причина наречен мрежа на сите мрежи составни делови при изградбата не Интернетот не биле поединечните компјутери, туку комплетни компјутерски мрежи организирани на најразлични можни начини. Единствено заедничко на сите овие мрежи бил протоколот за комуникација, TCP/IP. Ваквиот настанок на Интернетот го условил и управувањето со него. Интернетот нема сопственик, то ест ниедна државна или приватна институција нема сопствеништво над нејзината целина. Поедини држави и фирми, навистина, сопственици се на деловите на комуникациските канали или опремата која се користи, но на Интернетот постои само една сопственост секој е сопственик на својот комјутер кој е приклучен на мрежата и има неограничено право тој компјутер да го користи како сака и на него да чува содржини кои тој ги смета за потребни (се додека со тоа не крши го законот). Тоа понатаму значи дека секој сопственик на комјутерот самостојно бира начин на кој ќе се приклучи на мрежата, кои содржини ќе ги прима од мрежата и шта ќе им праќа на другите. Веќе од средината на осѕмдесетите НСФНЕТ претставувал окосница на Интернетот. НСФНЕТ бил 25 пати побрз од АРПАНЕТ, а и самото поврзување на оваа мрежа било далеку поедноставно. Во текот на 1989 бројот на компјутери ширум светот кои се меѓусебно поврзани преку НСФНЕТ го премашил бројот на оние кои се меѓусебно поврзани преку АРПАНЕТ. АРПАНЕТ, чие е одржување чинело 14 милиони долари 41 Od eng.backbone буквално: `рбет, ослон. 42 NYSERNET (New York State Educational Research Network) Образовно-истражувачка мрежа на државата Њујорк. 43 CERFnet (California Educational Research Network) Образовно-истражувачка мрежа на Калифорнија. 44 JANET (Joint Academic Network) Здружена академска мрежа, формирана во април 1983 во Англија, која сега ги опфаќа сите високошколски установи и истражувачки центри. 45 NORDUnet мрежа настанала како резултат на соработката на нордиските земји и поврзувањето на нивните национално академско-истражувачки компјутерски мрежи. Составни делови на NORDUneta се: шведскиот SUNET,норвешкиот UNINETT, финскиот FUNET,данскиот Forskningsnettet и исландскиот RHnet. 46 EUnet (European UNIX Network) Европска UNIX мрежа, настанала 1982 година како резултат на првата меѓународна UUCP конекција помеѓу четири земји (Англија, Холандија, Данска и Шведска).На почетокот на деведесетите прераснала во потполно комерцијален ентитет, EUnet International. 47 EARN (European Academic Research Network) Европска академско-истражувачка мрежа. EARN мрежата ги поврзала академските комјутерски центри и воспоставила врска помеѓу Ецропа и САД. Основана е во јули 1984 во Париз,а ги делела истите протоколи со BITNE. Во 1995 година соединета е со истражувачката мрежа RARE (Réseaux Associés pour la Recherche Européene)со што е оформена мрежа под називterena(trans European Research and Education Networking Association),со седиште во Амстердам. Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарството Страна 2-15

16 Поглавје 2 Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарство годишно, станал застарен во споредба со НСФНЕТ, па ДАРПА донела одлука дека не постојат причини за понатамошно инвестирање во ова мрежа. Во годината во која се славела дваесетогодишница на нејзиното постоење, АРПАНЕТ мрежата престанала да постои WORLD WIDE WEB Неверојатно бурен развој, меѓутоа, допрва претстоел. Во текот на 1990 истражувачитево ЦЕРН 48 креирале мултимедиална гранка на Интернетот World Wide Web 49. Со употребата на новиот (HTTP 50 ) протокол кој го дефинирал Тим Бернерс Ли (Tim Berners Lee), компјутерските стручњаци ширум светот гонаправиле Интернетот поедноставен за употреба со помош на специјализиран софтвер за пребарување на Интернет 51. Најзначајна улога во популаризацијата на World Wide Web и Интернетот имал претражувачот на Интернет под назив Mosaic, кој е дело на група на студенти од Универзитетот во Илиноис. Подоцна софтверските компании креирале значајно понапредни претражувачи на Интернет (Netscape Navigator, Microsoft Internet Explorer) ИНТЕРНЕТ КАКО ВЕКТОР НА НОВА ЕКОНОМИЈА Напоредно со брзото ширење на Интернетот, инвеститорите уочиле нови можности за капитални добитоци. Пазарната еуфорија нагло се ширела, подстакнувана со оптимистички прогнози на инвестиционите аналитичари и експерти, кои по пат на електронски медиуми секојдневно му се обраќале на широкиот аудиториум на потенцијални ситни инвеститори пумпајќи ги цените на акциите на high tech 52 компаниите на NASDAQ 53. По мислењетона поедини аналитичари, ваквото пумпање на цените на акциите се одигрувало со преќутна подршка на државата [за детали види: Bonner i Wiggin, 2003: 272]. Метафората Нове економија станала еден од најпопуларните термини на Вол Стриту, како синоним за технолошка револуција која ќе доведе до зголемување на продуктивноста, приходите и растот на економијата, што бил само изговор со кој се оправдувани новите стандарди за вреднување на акциите за нови компании од областа на врвните технологии. Наместо да се користат традиционалните стандарди на вреднување, базирани на податоците за поранешните профитабилности и проценетите и идни приходи, јавноста е систематски е убедувана дека компаниите на Новата економија мораат да бидат вреднувани поинаку, бидејќи воглавно е збор за нови компании за кои не постојат податоци за поранешната профитабилност [за детали види: Guttmann, 2003: 58 60]. 48 CERN (Conseil Europeén pour la Recherche Nucléaire) Совет на Европа за нуклеарни истражувања. Целта на Советот кој го формирале единаесет европски држави во 1952 година, бил организирање на европските лаборатории за нуклеарна физика. Иако Советот е расформиран по основањето на лабораторијата, акронимот CERN останали понатаму во употреба, а се однесува на Европската организација за нуклеарни истражувања (анг. European Organization for Nuclear Research; фр.. Organisation Europeénne pour la Recherche Nucléaire). 49 World Wide Web(WWW) претставува меѓусебноповрзани хипертекст документи, на кои им се пристапува преку интернет.со помош на претражувачите на интернет (web browser), корисниците можат да ги прегледуваат страниците кои содржат текст, слики, видео записи и дгруги мултимедиумски содржини и да се движат помеѓу нив со употреба на тнр. хиперврска (hyperlinks). 50 HTTP (Hypertext Transfer Protocol) протокол за пренос на хипертекст. HTTP е комуникациски протокол кој се користи за пренос на информации на интернет и World Wide Web. Овој протокол е дефиниран за публицирање и прегледување на страниците со хипертекст. Со развојот на HTTPпротоколот раководеле World Wide Web Consortium(W3C) и Работна група за Интернет инжењеринг (IETF). 51 Od eng.web browser специјализиран софтвер за навигација, пребарување и приказ на мултимедиумски содржини (текст, слики, видео, ауди и сл.) со World Wide Web. Иако кај нас се користат поголем број на називи за овој вид на софтвер (на пример веб браузери, претражувачи на веб,читачи на веб и сл.), во овој труд користен е терминот претражувачи на интернет, кој најмногу му одговара на духот на нашиот јазик. 52 Терминот high tech се однесува на компаниите кои работат во областа на најсовремените, то ест врвните технологии. 53 NASDAQ (National Association of Securities Dealers Automated Quotation System) Национално здружение на дилерски системи за автоматска котација на хартија од вредност. NASDAQ е една од најголемите ефектни берзи во САДи најголема американска електронска ефектна берза, која почнала со работа на 8. февруари 1971, а на која денес се тргува со акции на преку компании, меѓу кои се и акциите на најзначајни компании од областа на врвните технологии ( high tech компании). Електронски канали на дистрибуција во осигурувањето и банкарството Страна 2-16