International Conference of Greek Linguistics. the 10th. DEMOCRITUS UNIVERSITY of THRACE

Transcript

1 DEMOCRITUS UNIVERSITY of THRACE the 10th International Conference of Greek Linguistics Edited by Zoe Gavriilidou Angeliki Efthymiou Evangelia Thomadaki Penelope Kambakis-Vougiouklis Komotini 2012

2 Οργανωτική Επιτροπή Συνεδρίου O r g a n i z i n g C o m m i t t e e Z o e G a v r i i l i d o u A n g e l i k i E f t h y m i o u E v a n g e l i a T h o m a d a k i Penelop e Kambakis -Vougiou klis Γραμματειακή Υποστήριξη S e c r e t a r i a l S u p p o r t Ioannis Anagnostopoulos M a r i a G e o r g a n t a P o l y x e n i I n t z e N i k o s M a t h i o u d a k i s L i d i j a M i t i t s E l e n i P a p a d o p o u l o u A n n a S a r a f i a n o u E l i n a C h a dji p a p a ISBN Τ υ π ο γ ρ α φ ι κ ή ε π ι μ έ λ ε ι α Ν ί κ ο ς Μ α θ ι ο υ δ ά κ η ς Ε λ έ ν η Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ Ε λ ί ν α Χ α τ ζ η π α π ά Σ χ ε δ ι α σ μ ό ς ε ξ ώ φ υ λ λ ο υ Ν ί κ ο ς Μ α θ ι ο υ δ ά κ ης Copyright 2012 Δ η μ ο κ ρ ί τ ε ι ο Π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο Θ ρ ά κ η ς D e m o c r i t u s U n i v e r s i t y o f T h r a c e Ε ρ γ α σ τ ή ρ ι ο Σ ύ ν τ α ξ η ς, Μ ο ρ φ ο λ ο γ ί α ς, Φ ω ν η τ ι κή ς, Σ η μ α σ ι ο λ ο γ ί α ς, L a b o ra to r y o f S y n ta x, M o r pho l o g y, P h o n e t i c s, S e m a n t i c s, Δ ι ε θ ν έ ς Σ υ ν έ δ ρ ι ο Ε λ λ η ν ι κ ή ς Γ λ ω σ σ ο λ ο γ ί α ς I n t er n a ti o n a l C o n fe r e n c e o f G r e e k L inguist ic s +Μ όρφωση Δ Π Θ +M orp ho SE D U T H

3 ΑΝΑΦΟΡΙΚΗ ΔΕΣΜΕΥΣΗ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚA: Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΔΟΚΙΜΑΣΙΑΣ 1 Ειρήνη Σανουδάκη Bangor University Μεγάλη Βρεττανία e.sanoudaki@bangor.ac.uk Σπυριδούλα Βαρλοκώστα Πανεπιστήμιο Αθηνών Ελλάδα svarlokosta@phil.uoa.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ This study examines the interpretation of pronouns and reflexives in Greek-speaking children and adults. We employ two different methodological approaches, using the Truth Value Judgment Task and the Picture Selection Task. Our results show a strong task effect, indicating that the interpretation given to strong pronouns differs radically depending on the experimental task used. We analyse these results by appealing to the concept of minimality in pronoun selection, in conjunction with different strategies used by participants in the two task types. Λέξεις κλειδιά: αναφορική δέσμευση, κατάκτηση, αντωνυμίες, κλιτικά, αυτοπαθή, Καθυστέρηση της Αρχής Β, Δοκιμασία Επιλογής Εικόνας, Δοκιμασία Κρίσης Τιμών Αληθείας. 1. Εισαγωγή Η ερμηνεία των αντωνυμιών και των αυτοπαθών στοιχείων έχει αποτελέσει αντικείμενο εκτεταμένης έρευνας κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Βασικό λόγο για αυτό το ενδιαφέρον αποτελεί η ιδιόμορφη συμπεριφορά των στοιχείων αυτών στην κατάκτησή τους από τα παιδιά. Έρευνες σε αρκετές γλώσσες έχουν δείξει πως τα παιδιά έως την ηλικία των έξι περίπου χρόνων προσδίδουν αυτοπαθή ερμηνεία στις προσωπικές αντωνυμίες, ενώ αντίστοιχα προβλήματα δεν παρουσιάζονται με τα αυτοπαθή στοιχεία (Chien & Wexler 1990: Αγγλική, Avrutin & Wexler 1992: Ρωσική, Philip & Coopmans 1996: Ολλανδική κλπ). Για παράδειγμα, μια πρόταση όπως The princess is painting her Η πριγκίπισσα τη βάφει ερμηνεύεται κάποιες φορές από τα παιδιά ως The princess is painting herself Η πριγκίπισσα βάφει τον εαυτό της. Η συμπεριφορά αυτή των αντωνυμιών, που περιορίζεται στην κατανόηση και όχι στην παραγωγή προτάσεων, έχει ονομαστεί Φαινόμενο της Καθυστέρησης της Αρχής Β (Delay of Principle B Effect), καθώς, στο πλαίσιο της Θεωρίας της Αναφορικής Δέσμευσης (Chomsky 1981, 1986), αποτελεί φαινομενική παραβίαση της αρχής αυτής. Από τις απόπειρες ανάλυσης του φαινομένου, η πιο γνωστή είναι εκείνη των Grodzinsky & Reinhart (1993), η οποία αποδίδει το φαινόμενο σε δυσκολίες των παιδιών με μια πραγματολογική αρχή (Rule I) που ρυθμίζει τη συναναφορά των αντωνυμικών στοιχείων (βλ. επίσης Chien & Wexler 1990). Πρόσφατες έρευνες με ελληνόπουλα (Varlokosta 1999/2000, 2001) έχουν δείξει πως το φαινόμενο αυτό δεν συναντάται στην Ελληνική. Τα ελληνόπουλα δεν ερμηνεύουν ούτε τα κλιτικά τον/την ούτε την αντωνυμία αυτόν/αυτήν ως αυτοπαθή στοιχεία (δηλ. ως τον εαυτό του/τον εαυτό της). Προβλήματα επίσης δεν παρατηρούνται στην ερμηνεία των αυτοπαθών στοιχείων, παρά μόνο όταν αυτά βρίσκονται σε περιβάλλον με δύο πιθανά αντικείμενα αναφοράς. Σχετική έρευνα έδειξε πως σε μια πρόταση όπου υπάρχουν δύο ουσιαστικά, όπως Ο δάσκαλος δίπλα στον μαθητή πλένει τον εαυτό του, τα παιδιά επέλεξαν για την αυτοπαθή αντωνυμία λανθασμένο αντικείμενο αναφοράς (ο μαθητής) γύρω στο 30% των περιπτώσεων (Varlokosta 2001). Προβλήματα αυτού του είδους δεν διαπιστώθηκαν σε αντίστοιχη έρευνα στην Αγγλική (Avrutin & Cunningham 1997), και η διαφορά στην κατανόηση των αυτοπαθών ανάμεσα στην Ελληνική και στην Αγγλική δεν έχει λάβει ως τώρα ικανοποιητική εξήγηση. Επίσης, ενώ τα ευρήματα σχετικά με τα κλιτικά είναι σύμφωνα με αντίστοιχα ευρήματα σε άλλες γλώσσες (για παράδειγμα, Ιταλική: McKee 1992), η απουσία δυσκολιών με τον ισχυρό τύπο της προσωπικής 1 Η έρευνα αυτή πραγματοποιήθηκε με την υποστήριξη μεταδιδακτορικής υποτροφίας του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών (ΙΚΥ) στην ΕΣ. In Z. Gavriilidou, A. Efthymiou, E. Thomadaki & P. Kambakis-Vougiouklis (eds), 2012, Selected papers of the 10th ICGL, pp Komotini/Greece: Democritus University of Thrace.

4 [ ΑΝΑΦΟΡΙΚΗ ΔΕΣΜΕΥΣΗ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚA: Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΔΟΚΙΜΑΣΙΑΣ ] αντωνυμίας (αυτόν/αυτήν) φαίνεται να αποτελεί εξαίρεση στον διαγλωσσικά ισχύοντα κανόνα του Φαινομένου της Καθυστέρησης της Αρχής Β. Η ερμηνεία που έχει δοθεί στην απουσία του φαινομένου με τις ισχυρές αντωνυμίες στα ελληνικά (Varlokosta 1999/2000) είναι ότι, όπως και τα κλιτικά, και σε αντίθεση με τις αντωνυμίες σε άλλες γλώσσες, η αντωνυμία αυτόν/αυτήν μπορεί να έχει και μη ανθρώπινο αντικείμενο αναφοράς: για τον λόγο αυτό, πρέπει να δεσμεύεται συντακτικά, όπως και τα κλιτικά, κι έτσι δεν υπόκειται στην πραγματολογική αρχή η οποία είναι υπεύθυνη για την ύπαρξη του φαινομένου κατά τους Grodzinsky & Reinhart (1993). Αυτή η ερμηνεία επιτυγχάνει μια ενιαία ανάλυση για τα στοιχεία που αντιστέκονται στο Φαινόμενο της Καθυστέρησης της Αρχής Β, επεκτείνοντας στις ελληνικές ισχυρές αντωνυμίες την προταθείσα ερμηνεία των Baauw et al. (1997) για την απουσία του φαινομένου στα κλιτικά διαγλωσσικά. Μία σταθερά στα αποτελέσματα σχετικών ερευνών, η οποία έχει περάσει σε γενικές γραμμές απαρατήρητη, είναι ότι τα ποσοστά σωστών απαντήσεων για την ισχυρή αντωνυμία αυτόν/αυτήν είναι πάντα ελαφρώς χαμηλότερα από τα αντίστοιχα ποσοστά για τα κλιτικά τον/την. Για παράδειγμα, στην έρευνα της Varlokosta (1999/2000), τα παιδιά έδωσαν σωστές απαντήσεις στη συνθήκη των κλιτικών στο 95% των περιπτώσεων, ενώ στη συνθήκη των ισχυρών αντωνυμιών στο 87% των περιπτώσεων. Τα αποτελέσματα του ελληνικού τμήματος της έρευνας της Sanoudaki (2004) πάνω στη δίγλωσση κατάκτηση Ελληνικής-Αγγλικής, παρουσίασαν παρόμοια ασυμμετρία: σωστές απαντήσεις για τα κλιτικά και τις ισχυρές αντωνυμίες δόθηκαν από τα παιδιά στο 90% και 80% των περιπτώσεων αντίστοιχα. Η ασυμμετρία αυτή δεν είναι σε καμία έρευνα αρκετά μεγάλη, και θα μπορούσε απλά να αγνοηθεί ως πειραματικός θόρυβος, αλλά η παρουσία της και η κατεύθυνση είναι σταθερή. Εναλλακτικά, θα μπορούσε ίσως να αναλυθεί ως ελαφρύ Φαινόμενο της Καθυστέρησης της Αρχής Β, που όμως δεν ήταν αρκετά ισχυρό ώστε να δημιουργήσει μεγάλη διαφορά. Μια πρόταση για την ερμηνεία αυτής της ασυμμετρίας βρίσκουμε στη Sanoudaki (2004), όπου προτείνεται πως η αιτία για τα ελαφρώς χαμηλότερα ποσοστά στις ισχυρές αντωνυμίες είναι η παραβίαση της Αρχής της Ελαχιστοποίησης (Minimality Condition) στην επιλογή προσωπικής αντωνυμίας (Cardinaletti & Starke 1999). Η αρχή αυτή απαιτεί τη χρήση του ασθενέστερου αντωνυμικού τύπου που επιτρέπεται σε κάθε περιβάλλον. Και καθώς τα κλιτικά είναι πιο ασθενείς τύποι από ό,τι οι ισχυρές αντωνυμίες (Cardinaletti & Starke 1999), έπεται ότι εάν σε ένα περιβάλλον μπορεί να χρησιμοποιηθεί το κλιτικό τον/τον, τότε η χρήση της ισχυρής αντωνυμίας αυτόν/αυτήν δεν επιτρέπεται. Αυτή η αρχή, υποστηρίζεται στη Sanoudaki (2004), παραβιάζεται στις σχετικές έρευνες πάνω στην κατάκτηση της αναφορικής δέσμευσης στα ελληνικά, καθώς ο ισχυρός τύπος της προσωπικής αντωνυμίας αυτόν/αυτήν χρησιμοποιήθηκε σε περιβάλλοντα όπου θα μπορούσε να έχει χρησιμοποιηθεί το κλιτικό τον/την. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η χρήση της ισχυρής αντωνυμίας στην πρόταση Ο μπαμπάς έντυσε αυτόν, σε περιβάλλον όπου θα μπορούσε να έχει χρησιμοποιηθεί το κλιτικό Ο μπαμπάς τον έντυσε. Η ανάλυση αυτή υποστηρίζεται από το γεγονός ότι στις περιπτώσεις στις οποίες ο ισχυρός τύπος χρησιμοποιήθηκε σε περιβάλλον όπου η χρήση του κλιτικού δεν επιτρέπεται από τη γραμματική (για παράδειγμα, σε Προθετική Φράση, (1)), τα ποσοστά ήταν υψηλότερα (95%, Varlokosta 2001). 1. Ο Γκούφυ αγόρασε σε αυτόν ένα βιβλίο Επίσης, προκαταρκτική έρευνα σε ενήλικες, η οποία χρησιμοποίησε το ίδιο υλικό που χρησιμοποιήθηκε στην έρευνα κατάκτησης, έδωσε κάποιες ενδείξεις ότι ίσως και οι ενήλικες έχουν αμφιβολίες σχετικά με την ερμηνεία των ισχυρών αντωνυμιών σε κάποια περιβάλλοντα (Sanoudaki 2003). Πλήρης έρευνα σε ενήλικες πάνω στην ερμηνεία των αντωνυμιών σε παρόμοια περιβάλλοντα στα ελληνικά, δεν έχει ως τώρα πραγματοποιηθεί. Στην παρούσα μελέτη εξετάζεται περαιτέρω το πρόβλημα της ερμηνείας των ισχυρών αντωνυμιών στα ελληνικά, και η ασυμμετρία ανάμεσα στα αποτελέσματα των κλιτικών και των ισχυρών αντωνυμιών στις έρευνες με ελληνόπουλα, με δύο νέα πειράματα. Στο πρώτο πείραμα, θα εξεταστεί για πρώτη φορά ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύουν οι ενήλικες τις ισχυρές αντωνυμίες και τα κλιτικά, με υλικό και μεθοδολογία υπάρχουσας έρευνας με παιδιά (Varlokosta 1999/2000), ώστε να διαπιστωθεί αν η μικρή ασυμμετρία στην ερμηνεία ισχυρών αντωνυμιών και κλιτικών που έχει παρατηρηθεί στον παιδικό λόγο εμφανίζεται και στα δεδομένα των ενηλίκων. Στο δεύτερο πείραμα, αξιοποιώντας πρόσφατα ευρήματα, σύμφωνα με τα οποία τα αποτελέσματα της έρευνας πάνω στην ερμηνεία των αντωνυμιών μπορεί να διαφέρουν ανάλογα με τη μεθοδολογική προσέγγιση (Baauw et al. 2011, Conroy et al. 2009), θα εξεταστεί η ερμηνεία των ισχυρών αντωνυμιών, των κλιτικών και των αυτοπαθών αντωνυμιών σε παιδιά και ενήλικες με διαφορετική μέθοδο από εκείνη που έχει ως τώρα χρησιμοποιηθεί. Συγκεκριμένα, ενώ οι ως τώρα έρευνες στα ελληνικά έχουν χρησιμοποιήσει κάποια μορφή της Δοκιμασίας Κρίσης των Tιμών Aληθείας ενός Eκφωνήματος (Truth Value Judgment Task, [ 1101 ]

5 [ ΕΙΡΗΝΗ ΣΑΝΟΥΔΑΚΗ & ΣΠΥΡΙΔΟΥΛΑ ΒΑΡΛΟΚΩΣΤΑ ] Chien & Wexler 1990, εφεξής ΔοΚΤΑΕ), θα χρησιμοποιήσουμε τη Δοκιμασία Επιλογής Εικόνας (Picture Selection Task, εφεξής ΔΕΕ). Με τα δύο αυτά πειράματα στοχεύουμε στο να συγκεντρώσουμε υλικό που θα μας επιτρέψει να απαντήσουμε το ερώτημα της ερμηνείας των αντωνυμικών στοιχείων στην Ελληνική. 2. Πείραμα πρώτο 2.1 Στόχος Με το πείραμα αυτό εξετάζουμε για πρώτη φορά ενήλικες στην ερμηνεία των αντωνυμικών και αυτοπαθών στοιχείων, χρησιμοποιώντας υλικό και μεθοδολογία προϋπάρχουσας έρευνας με ελληνόπουλα (Varlokosta 1999/2000). 2.2 Μέθοδος και Υλικό Στο πείραμα έλαβαν μέρος δέκα ενήλικες (έξι άνδρες και τέσσερεις γυναίκες), ηλικίας χρόνων, φυσικοί ομιλητές της Ελληνικής, που μεγάλωσαν σε μονόγλωσσο περιβάλλον και ζουν στην Κρήτη. Η μέθοδος που ακολουθήθηκε είναι η ΔοΚΤΑΕ με εικόνες. Η ΔοΚΤΑΕ έχει χρησιμοποιηθεί στην έρευνα σχετικά με την κατάκτηση των αντωνυμικών συστημάτων σε διάφορες γλώσσες (για παράδειγμα, Chien & Wexler 1990: Αγγλική), συμπεριλαμβανομένης και της Ελληνικής (Varlokosta 1999/2000), αλλά και σε παιδιά δίγλωσσα (Sanoudaki 2004: Ελληνική-Αγγλική). Με τη ΔοΚΤΑΕ μπορούμε να εξετάσουμε αν τα παιδιά εκχωρούν σε ένα εκφώνημα μια ερμηνεία η οποία δεν είναι αποδεκτή από τη γραμματική. Η διαδικασία είναι η ακόλουθη: ένας ερευνητής παρουσιάζει μια εικόνα και ρωτάει μια ναι-όχι ερώτηση σχετικά με το τι συμβαίνει στην εικόνα. Οι εικόνες παρουσιάζουν έναν χαρακτήρα να ζωγραφίζει, να πλένει, να αγγίζει κλπ. κάποιον άλλο χαρακτήρα ή τον εαυτό του. Για παράδειγμα, σε μια απεικόνιση μιας μάγισσας και μιας πριγκίπισσας να βάφει τον εαυτό της, μια εισαγωγική πρόταση παρουσιάζει τους χαρακτήρες (Εδώ βλέπουμε μια πριγκίπισσα και μια μάγισσα.), ακολουθούμενη από μια ερώτηση (Η πριγκίπισσα τη βάφει;). Η ερώτηση του ερευνητή δίνει στο παιδί δυο ζεύγη ερμηνείας-εκφωνήματος, εκ των οποίων το ένα είναι ακριβής (αληθής) περιγραφή του τι συμβαίνει στην εικόνα αλλά αντίθετο με κάποια γραμματική αρχή (ερμηνεία α), ενώ το δεύτερο είναι ψευδές αλλά σύμφωνο με τη γραμματική (ερμηνεία β). Κάθε θετική απάντηση εκ μέρους του παιδιού λαμβάνεται ως ένδειξη ότι το παιδί δεν γνωρίζει τη γραμματική αρχή. Αντίθετα, αν το παιδί απαντήσει αρνητικά, η απάντησή του λαμβάνεται ως ένδειξη ότι το παιδί γνωρίζει την αρχή. 2. Ερμηνεία α: * η πριγκίπισσα i τη i βάφει (αντίθετο με τη γραμματική αλλά αληθές) (=η πριγκίπισσα βάφει τον εαυτό της) Ερμηνεία β: η πριγκίπισσα i τη κ βάφει (σύμφωνο με τη γραμματική αλλά ψευδές) (=η πριγκίπισσα βάφει τη μάγισσα) το εκφώνημα απαιτεί αρνητική απάντηση Στο παρόν πείραμα, ακολουθήσαμε το πρότυπο της έρευνας της Varlokosta (1999/2000): είχαμε τρεις συνθήκες δοκιμασίας, μία για τα κλιτικά, μία για τις ισχυρές αντωνυμίες και μία για τις αυτοπαθείς. Για κάθε συνθήκη δοκιμασίας υπήρχε και μία συνθήκη ελέγχου, στην οποία η ερμηνεία β, η σύμφωνη με τη γραμματική, είναι αληθής, ενώ η ερμηνεία α, η αντιγραμματική, είναι ψευδής (δηλ. σωστή απάντηση ναι ). Κάθε συνθήκη δοκιμασίας και ελέγχου εξετάστηκε σε τέσσερεις προσπάθειες. Επίσης υπήρχε μια συνθήκη που περιλάμβανε μόνο ουσιαστικά (έξι προσπάθειες με σωστή απάντηση ναι κι έξι προσπάθειες με σωστή απάντηση όχι ). Οι προτάσεις παρουσιάστηκαν σε δύο διαφορετικές σειρές, κάθε σειρά για τους μισούς συμμετέχοντες. Η ολοκληρωμένη λίστα των υλικών που χρησιμοποιήθηκαν, οργανωμένα σε μία από τις δύο σειρές, παρατίθεται στο Παράρτημα Αποτελέσματα Τα ποσοστά σωστών απαντήσεων για κάθε συνθήκη παρουσιάζονται στο Γράφημα 1. [ 1102 ]

6 [ ΑΝΑΦΟΡΙΚΗ ΔΕΣΜΕΥΣΗ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚA: Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΔΟΚΙΜΑΣΙΑΣ ] Ελέγχου Δοκιμασίας 20 0 Ουσ Κλ Αυτ Αντ Γράφημα 1 Ποσοστό σωστών απαντήσεων σε κάθε συνθήκη ελέγχου και δοκιμασίας, για ουσιαστικά, κλιτικά, αυτοπαθή και ισχυρές αντωνυμίες Όπως φαίνεται παραπάνω, τα ποσοστά σωστών απαντήσεων ήταν πολύ υψηλά σε όλες τις πειραματικές συνθήκες. Στη συνθήκη των ισχυρών αντωνυμιών τα ποσοστά ήταν ελαφρώς χαμηλότερα, αλλά πάντα πάνω από 90%. 3. Πείραμα δεύτερο 3.1 Στόχος Στο πείραμα αυτό εφαρμόζουμε για πρώτη φορά τη ΔΕΕ στην έρευνα της ερμηνείας των ισχυρών αντωνυμιών, των κλιτικών και των αυτοπαθών αντωνυμιών στα ελληνικά από παιδιά και ενήλικες. Φιλοδοξούμε με τον τρόπο αυτό να αποκτήσουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα της ερμηνείας των σχετικών στοιχείων, συλλέγοντας υλικό που θα μας βοηθήσει να ερμηνεύσουμε την ασυμμετρία ανάμεσα στα κλιτικά και στις ισχυρές αντωνυμίες που ανιχνεύθηκε σε προηγούμενα πειράματα. 3.2 Συμμετέχοντες Δεκαεννέα παιδιά τυπικής ανάπτυξης (εννέα κορίτσια και δέκα αγόρια, ηλικίας 4,5 6,3) συμμετείχαν σε αυτό το πείραμα. Τα παιδιά εξετάστηκαν σε τρία νηπιαγωγεία στο Ηράκλειο Κρήτης. Όλα τα παιδιά μεγαλώνουν σε μονόγλωσση ελληνόφωνη οικογένεια και δεν έχουν ιστορικό πρόβληματος αναπτυξιακού ή γλωσσικού. Ως επιπλέον μέτρο της γλωσσικής ανάπτυξης των συμμετεχόντων παιδιών, κάθε παιδί πραγματοποίησε τμήμα του Ελληνικού Διαγνωστικού Τεστ Λεκτικής Νοημοσύνης (Diagnostic Test of Verbal Intelligence DVIQ, Stavrakaki & Tsimpli 2000) πριν από την πειραματική δοκιμασία. Συγκεκριμένα, δόθηκαν στα παιδιά τα τμήματα παραγωγής λεξιλογίου και κατανόησης μορφοσύνταξης του τεστ. Ο μέσος όρος και η τυπική απόκλιση για κάθε τμήμα του τεστ δίνονται στον Πίνακα 1. Παραγωγή λεξιλογίου (Μέγιστη βαθμολογία=27) Κατανόηση μορφοσύνταξης (Μέγιστη βαθμολογία=31) Μέσος όρος Τυπική απόκλιση Μέσος όρος Τυπική απόκλιση Πίνακας 1 Αποτελέσματα Τεστ Λεκτικής Νοημοσύνης Επίσης, εξετάστηκε μια ομάδα ενηλίκων αποτελούμενη από δεκαοκτώ ενήλικες (δεκατρείς γυναίκες και πέντε άντρες), ηλικίας χρόνων. Όλοι οι συμμετέχοντες είναι φυσικοί ομιλητές της [ 1103 ]

7 [ ΕΙΡΗΝΗ ΣΑΝΟΥΔΑΚΗ & ΣΠΥΡΙΔΟΥΛΑ ΒΑΡΛΟΚΩΣΤΑ ] Ελληνικής, που μεγάλωσαν σε μονόγλωσσο περιβάλλον και ζουν στην Κρήτη. Κανείς από τους συμμετέχοντες δεν είχε λάβει μέρος στο προηγούμενο πείραμα. 3.3 Μέθοδος και Υλικό Σε αυτό το πείραμα ακολουθήσαμε τη ΔΕΕ. Η μέθοδος αυτή έχει χρησιμοποιηθεί στην εξέταση διαφόρων πτυχών της κατάκτησης μορφοσυντακτικών αντιθέσεων, συμπεριλαμβανομένης και της αναφορικής δέσμευσης (Baauw et al. 2011, Deutsch et al. 1986, Varlokosta & Nerantzini 2011). Οι συμμετέχοντες άκουσαν προτάσεις και διάλεξαν, δείχνοντας με το δάχτυλο, μία από δύο εικόνες για κάθε πρόταση. Σε κάθε ζεύγος εικόνων, μία εικόνα έδειχνε ένα άτομο που επιτελούσε μια πράξη (π.χ. πλύσιμο) σε ένα άλλο άτομο, ενώ η άλλη έδειχνε το ίδιο άτομο να επιτελεί την πράξη αυτή προς τον εαυτό του, παρουσία του δεύτερου ατόμου. Υπήρχαν τέσσερεις συνθήκες δοκιμασίας: μία για κλιτικά, μία για ισχυρές αντωνυμίες, μία για αυτοπαθή και μία για αυτοπαθή με δύο πιθανά αντικείμενα αναφοράς. Συμπεριλήφθηκε και μια συνθήκη ελέγχου, με ουσιαστικά μόνο. Κάθε συνθήκη εξετάστηκε σε εννέα προσπάθειες, ώστε συνολικά υπήρχαν σαρανταπέντε προσπάθειες. Στον Πίνακα 2 παρουσιάζεται ένα παράδειγμα για κάθε συνθήκη. Πειραματική συνθήκη Αριθμός Παράδειγμα προσπαθειών 9 Ο πρίγκιπας τον σκεπάζει ΑΝΤ 9 Η μαμά σκουπίζει αυτήν 9 Η γιαγιά αγκαλιάζει τον εαυτό της 2 9 Ο βασιλιάς δίπλα στον μάγο πλένει τον εαυτό του 9 Η μάγισσα χτενίζει τη βασίλισσα Πίνακας 2 Πειραματικές συνθήκες Χρησιμοποιήθηκαν εννέα ρήματα: πλένω, χτενίζω, βάφω, γλύφω, σκουπίζω, σκεπάζω, αγκαλιάζω, αγγίζω, ζωγραφίζω. Κάθε ρήμα χρησιμοποιήθηκε σε όλες τις συνθήκες δοκιμασίας καθώς και στη συνθήκη ελέγχου. Υπήρχε ένα ακόμα ρήμα, βρέχω, σε δύο εισαγωγικές προσπάθειες για ζέσταμα. Κάθε πρόταση διαβάστηκε από τον ερευνητή καθώς ο συμμετέχων έβλεπε το αντίστοιχο ζεύγος εικόνων σε οθόνη φορητού υπολογιστή 15.6 ιντσών. Πριν από κάθε πειραματική πρόταση προηγήθηκε μια εισαγωγική πρόταση, η οποία παρουσίαζε τους χαρακτήρες. Εισαγωγική πρόταση Εδώ βλέπουμε έναν πρίγκιπα κι έναν νάνο Πειραματική πρόταση Ο πρίγκιπας τον σκεπάζει Οι εικόνες που χρησιμοποιήθηκαν έχουν δημιουργηθεί για την εξέταση της αναφορικής δέσμευσης διαγλωσσικά στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Ερευνητικού Προγράμματος COST Action A33 ( ). Ως επιπλέον κριτήριο για την επιλογή των παιδιών ορίστηκε η επίδοση στη συνθήκη ελέγχου. Μόνο το υλικό των παιδιών που έδωσαν τουλάχιστον εφτά σωστές απαντήσεις (από τις εννέα) στη συνθήκη ελέγχου συμπεριλήφθηκε στο πείραμα. Οι απαντήσεις παιδιών που έδωσαν λιγότερες σωστές απαντήσεις στη συνθήκη ελέγχου δεν μετρήθηκαν κατά τον υπολογισμό των αποτελεσμάτων. Οι προτάσεις παρουσιάστηκαν στους συμμετέχοντες σε δύο διαφορετικές σειρές. Η πρώτη σειρά ήταν τυχαία, ενώ η δεύτερη ήταν η αντίθετη της πρώτης. Κάθε σειρά παρουσιάστηκε στους μισούς από τους συμμετέχοντες. Στο Παράρτημα 2 παρατίθεται η μία από τις δύο σειρές. 3.4 Αποτελέσματα Τα αποτελέσματα για τις ομάδες των παιδιών και των ενηλίκων παρουσιάζονται στο Γράφημα 2. [ 1104 ]

8 [ ΑΝΑΦΟΡΙΚΗ ΔΕΣΜΕΥΣΗ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚA: Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΔΟΚΙΜΑΣΙΑΣ ] ΠΑΙΔΙΑ ΕΝΗΛ ΑΝΤ Γράφημα 2 Ποσοστό σωστών απαντήσεων για τις δύο ομάδες σε κάθε συνθήκη: ουσιαστικά, κλιτικά, αυτοπαθή, αυτοπαθή με δύο πιθανά αντικείμενα αναφοράς και ισχυρές αντωνυμίες Όπως φαίνεται στο Γράφημα 2, τα παιδιά έδωσαν λιγότερες σωστές απαντήσεις όταν το αυτοπαθές βρισκόταν σε περιβάλλον με δύο πιθανά αντικείμενα αναφοράς (2). Επιπλέον, έδωσαν αυτοπαθή ερμηνεία στην ισχυρή αντωνυμία στο 26% των περιπτώσεων στη σχετική συνθήκη (ΑΝΤ). Τα αποτελέσματα της ομάδας των ενηλίκων δείχνουν ότι και οι ενήλικες επιτρέπουν την αυτοπαθή ερμηνεία της ισχυρής αντωνυμίας: αυτό παρατηρήθηκε στο 38% των περιπτώσεων. Σε όλες τις άλλες συνθήκες τα αποτελέσματα είναι πολύ υψηλά, τόσο για την ομάδα των παιδιών όσο και των ενηλίκων. 4. Συζήτηση Η παρούσα έρευνα εξετάζει την αναφορική δέσμευση στα ελληνικά χρησιμοποιώντας δύο διαφορετικές μεθοδολογικές προσεγγίσεις. Στο πρώτο πείραμα εξετάσαμε την ερμηνεία κλιτικών, ισχυρών αντωνυμιών και αυτοπαθών σε ενήλικες εφαρμόζοντας τη ΔοΚTAE, κατά το πρότυπο της έρευνας της Varlokosta (1999/2000) σε παιδιά. Τα αποτελέσματα αναπαράγουν τα αντίστοιχα της Varlokosta (1999/2000), δείχνοντας ελαφρώς χαμηλότερα ποσοστά στη συνθήκη των ισχυρών αντωνυμιών. Η ελαφρά αυτή ασυμμετρία θα μπορούσε ξανά να ερμηνευθεί ως πειραματικός θόρυβος, παρά το ότι η παρουσία της είναι σταθερή, αν δεν είχαμε τα αποτελέσματα του δεύτερου πειράματος. Στο δεύτερο πείραμα χρησιμοποιήσαμε τη ΔΕΕ για να εξετάσουμε την ερμηνεία κλιτικών, ισχυρών αντωνυμιών, αυτοπαθών και αυτοπαθών με δύο αντικείμενα αναφοράς σε παιδιά και ενήλικες. Τα αποτελέσματα των απαντήσεων των παιδιών αναπαράγουν εκείνα της Varlokosta (1999/2000) ως ένα σημείο. Με την παρούσα δοκιμασία, όπως και με τη ΔοΚΤΑΕ, τα παιδιά έχουν δυσκολίες στην ερμηνεία των αυτοπαθών όταν υπάρχουν δύο πιθανά αντικείμενα αναφοράς στην πρόταση, επιλέγοντας αντικείμενο αναφοράς που καθιστά την πρόταση αντιγραμματική. Αντίθετα, στη συνθήκη των ισχυρών αντωνυμιών, τα παρόντα αποτελέσματα διαφέρουν ριζικά από εκείνα των ερευνών που εφάρμοσαν τη ΔοΚΤΑΕ (Sanoudaki 2004, Varlokosta 1999/2000, 2001). Η χρήση της ΔΕΕ στην παρούσα έρευνα είχε ως αποτέλεσμα την απόδοση αυτοπαθούς ερμηνείας στην ισχυρή αντωνυμία αυτόν/αυτήν περίπου στο ένα τρίτο με ένα τέταρτο των περιπτώσεων τόσο από τα παιδιά όσο και από τους ενήλικες. Παρατηρούμε ότι η επιλογή δοκιμασίας επέδρασε καταλυτικά στην απόδοση ερμηνείας στην αντωνυμία και στις δύο ομάδες, δημιουργώντας ένα ενδιαφέρον παράδοξο. Η ΔοΚΤΑΕ είναι σχεδιασμένη ώστε να ελέγχει αν μια ερμηνεία είναι διαθέσιμη στους συμμετέχοντες ή όχι (βλ. μεθοδολογία παραπάνω), ενώ η ΔΕΕ ελέγχει ποια από τις (πιθανόν διαθέσιμες) ερμηνείες είναι η προτιμητέα, εφόσον αφήνει ελεύθερους τους συμετέχοντες να επιλέξουν όποια εικόνα πιστεύουν πως ταιριάζει καλύτερα στο εκφώνημα. Το παράδοξο έγκειται στο ότι η παρούσα έρευνα φαίνεται να δείχνει πως μια ερμηνεία η οποία δεν είναι διαθέσιμη (στα παιδιά αλλά ούτε στους ενήλικες) είναι εκείνη που συχνά (στο ένα τρίτο περίπου των περιπτώσεων) προτιμείται. [ 1105 ]

9 [ ΕΙΡΗΝΗ ΣΑΝΟΥΔΑΚΗ & ΣΠΥΡΙΔΟΥΛΑ ΒΑΡΛΟΚΩΣΤΑ ] Υποστηρίζουμε ότι το παράδοξο αυτό μπορεί να ερμηνευθεί ικανοποιητικά μόνο αν εξεταστεί σε συνδυασμό με την Αρχή της Ελαχιστοποίησης στην επιλογή των αντωνυμιών των Cardinaletti & Starke (1999). Τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας δείχνουν ότι η ελαφρά ασυμμετρία στα αποτελέσματα των προηγούμενων ερευνών με ΔοΚΤΑΕ δεν μπορεί να οφείλεται σε ελαφρύ Φαινόμενο της Καθυστέρησης της Αρχής Β, εφόσον παρατηρείται και σε ενήλικες. Επίσης, η ερμηνεία της ως πειραματικού θορύβου θα ήταν προβληματική, εφόσον θα δημιουργούσε τη μη επιθυμητή ανάγκη για διαχώριση στην ερμηνεία των αποτελεσμάτων των δύο μεθόδων: η διαφορά στα αποτελέσματα της ΔΕΕ ήταν μεγάλη και δεν θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως πειραματικός θόρυβος. Αντίθετα, η ερμηνεία της ως αποτέλεσμα της παραβίασης της Αρχής της Ελαχιστοποίησης, κατά τη Sanoudaki (2004), όχι μόνο είναι δυνατή, αλλά, σε συνδυασμό με μια εξέταση της διαφορετικής φύσης των δύο δοκιμασιών, μπορεί να μας βοηθήσει να ερμηνεύσουμε και το παρόν παράδοξο. Ας θυμηθούμε πως κατά τη ΔοΚΤΑΕ, οι συμμετέχοντες καλούνται να κρίνουν εάν ένα εκφώνημα είναι αληθές ή όχι. Η συνθήκη των ισχυρών αντωνυμιών στα σχετικά πειράματα παρουσιάζει μια πρόταση αντιγραμματική, όποια τιμή αληθείας κι αν δοθεί στο εκφώνημα: η ερμηνεία της αντωνυμίας ως αυτοπαθές στην πρόταση η πριγκίπισσα βάφει αυτήν παραβιάζει την Αρχή Β, ενώ η μη αυτοπαθής ερμηνεία παραβιάζει την Αρχή της Ελαχιστοποίησης στην επιλογή αντωνυμιών (καθώς στο περιβάλλον αυτό θα απαιτούνταν η χρήση κλιτικού). Τα αποτελέσματα φανερώνουν πως οι συμμετέχοντες σέβονται την καθαρά συντακτική αρχή (Αρχή Β), έναντι της εν μέρει πραγματολογικής αρχής (Αρχή της Ελαχιστοποίησης), επιλέγοντας μη αυτοπαθή ερμηνεία για την αντωνυμία. Σύμφωνα με την ερμηνεία αυτή, τα ελαφρώς χαμηλότερα ποσοστά στις σχετικές συνθήκες μπορούν να αναλυθούν ως περιπτώσεις όπου η πραγματολογική αρχή λαμβάνει προτεραιότητα έναντι της συντακτικής αρχής. Στη ΔΕΕ, αντίθετα, οι συμμετέχοντες είναι ελεύθεροι να επιλέξουν ποια εικόνα ταιριάζει περισσότερο με το εκφώνημα. Εάν η πρόταση είναι αντιγραμματική, οποιαδήποτε εικόνα κι αν διαλέξουν, υποστηρίζουμε ότι οι συμμετέχοντες μπορούν να εφαρμόσουν διαφορετικές στρατηγικές επιδιόρθωσης. Στην παρούσα περίπτωση, ακούγοντας το εκφώνημα Η πριγκίπισσα βάφει αυτήν, πιθανή στρατηγική θα ήταν η επιδιόρθωση της παραβίασης της Αρχής της Ελαχιστοποίησης, με τη μετατροπή της ισχυρής αντωνυμίας (αυτήν) σε κλιτικό (την), και τη συνακόλουθη επιλογή της εικόνας όπου η πριγκίπισσα βάφει τη μάγισσα. Άλλη στρατηγική θα ήταν η εισαγωγή αυτοπάθειας στην πρόταση, με τη βοήθεια του στοιχείου την ίδια που επιτρέπει την αυτοπαθή ερμηνεία της αντωνυμίας αυτήν (βάφει αυτήν την ίδια = βάφει τον εαυτό της), ακολουθούμενη από την επιλογή της εικόνας όπου η πριγκίπισσα βάφει τον εαυτό της. Υποστηρικτικό της παραπάνω ανάλυσης είναι το γεγονός ότι μεγάλο ποσοστό των ενηλίκων συμμετεχόντων που έδωσαν αυτοπαθή ερμηνεία στο εκφώνημα διόρθωσαν την πρόταση λέγοντας αυτήν την ίδια στις σχετικές προσπάθειες, ενώ, αντίστοιχα, αρκετοί από τους ενήλικες συμμετέχοντες που έδωσαν μη αυτοπαθή ερμηνεία διόρθωσαν την πρόταση λέγοντας τη βάφει (κλιτικό), βάφει τη μάγισσα (ουσιαστικό), ή τη βάφει τη μάγισσα (διπλασιασμός του κλιτικού), δημιουργώντας προτάσεις που δεν παραβιάζουν την Αρχή της Ελαχιστοποίησης, ενώ ταυτόχρονα διατηρούν μη αυτοπαθή ανάγνωση. Ενώ κανένα από τα παιδιά δεν έδωσε λεκτικές ενδείξεις για τις στρατηγικές επιδιόρθωσης, με βάση την ομοιότητα των αποτελεσμάτων στις δύο ομάδες, παιδιά και ενήλικες, μπορούμε να υποθέσουμε ότι είναι πιθανόν παρόμοιες στρατηγικές να ακολουθήθηκαν και από τα παιδιά. 5. Συμπεράσματα Με την παρούσα έρευνα μπορούμε πλέον με βεβαιότητα να υποστηρίξουμε ότι οι ισχυρές αντωνυμίες στην Ελληνική δεν υπόκεινται στο Φαινόμενο της Καθυστέρησης της Αρχής Β. Ιδιαίτερα σημαντικό εύρημα είναι η επίδραση της επιλογής διαφορετικής μεθοδολογίας στα αποτελέσματα της έρευνας πάνω στην αναφορική δέσμευση. Η χρήση της ΔΕΕ μας βοήθησε να συμπεράνουμε ότι μικρές ασυμμετρίες που θεωρούντο πειραματικός θόρυβος σε προηγούμενες έρευνες είναι στην πραγματικότητα αποτέλεσμα της παραβίασης της Αρχής της Ελαχιστοποίησης στην επιλογή αντωνυμιών, και μας δίνουν τη δυνατότητα να αμφισβητήσουμε την ορθότητα της συνήθους πρακτικής να αγνοούνται μικρές ασυμμετρίες ως απλώς πειραματικός θόρυβος. Βιβλιογραφία Avrutin, S., and J. Cunningham Children and reflexivity. In Proceedings of the 21 st Boston University Conference on Language Development, Somerville, MA: Cascadilla Press. [ 1106 ]

10 [ ΑΝΑΦΟΡΙΚΗ ΔΕΣΜΕΥΣΗ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚA: Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΔΟΚΙΜΑΣΙΑΣ ] Avrutin, S., and K. Wexler Development of principle B in Russian: Coindexation at LF and coreference. Language Acquisition 2: Baauw, S., M. Escobar, and W. Philip A delay of principle B effect in Spanish speaking children: The role of lexical feature acquisition. In Proceedings of the GALA 97 Conference on Language Acquisition, edited by A. Sorace, C. Heycock and R. Shillcock, University of Edinburgh. Baauw, S., S. Zuckerman, E. Ruigendijk, and S. Avrutin Principle B Delays as a processing problem: Evidence from task effects. In Production-Comprehension Asymmetries in Child Language, edited by A. Grimm, A. Muller, C. Hamann and M.E. Ruigendijk, Berlin: Mouton De Gruyter. Cardinaletti, A., and M. Starke The typology of structural deficiency: A case study of the three classes of pronouns. In Clitics in the Languages of Europe, edited by H. van Riemsdijk, Berlin: Mouton de Gruyter. Chien, Y.-C., and K. Wexler Children s knowledge of locality conditions in binding as evidence for the modularity of syntax and pragmatics. Language Acquisition 1: Chomsky, N Lectures on Government and Binding. Dordrecht: Foris. Chomsky, N Knowledge of Language: Its Nature, Origin and Use. New York: Praeger. Conroy, A., E. Takahashi, J. Lidz, and C. Phillips Equal treatment for all antecedents: How children succeed with principle B. Linguistic Inquiry 40: Deutsch, W., Ch. Koster, and J. Koster What can we learn from children s errors in understanding anaphora? Linguistics 24: Grodzinsky, Y. and T. Reinhart The innateness of binding and coreference. Linguistic Inquiry 24: McKee, S A comparison of pronouns and anaphors in Italian and English acquisition. In Bilingualism across the Lifespan: Aspects of Acquisition, Maturity and Loss, edited by K. Hyltenstam and L. Obler, Cambridge: Cambridge University Press. Philip, W., and P. Coopmans The double Dutch delay of principle B effect. In Proceedings of the 20 th Boston University Conference on Language Development, Somerville MA: Cascadilla Press. Sanoudaki, E Greek strong pronouns and the delay of Principle B effect. Unpublished MA diss., University of Reading. Σανουδάκη, Ε Αλληλεπίδραση κατά τη δίγλωσση κατάκτηση μητρικής γλώσσας: η περίπτωση των αντωνυμικών συστημάτων Ελληνικής Αγγλικής. In Proceedings of the 6 th International Conference of Greek Linguistics. University of Crete, ISBN: Stavrakaki, S,. and I.M.Τsimpli Diagnostic verbal IQ test for school and preschool children: Standardization, statistical analysis, and psychometric properties. In Proceedings of the 8 th conference of the Panhellenic Association of Speech and Language Therapists, Athens: Ελληνικά Γράμματα. Varlokosta, S. 1999/2000. Lack of clitic strong pronoun distinctions in the acquisition of principle B in child Greek. In Proceedings of 24 th Boston University Conference on Language Development, Somerville, MA: Cascadilla Press. Varlokosta, S On the acquisition of pronominal and reflexive reference in child Greek. In Research on Child Language Acquisition, edited by M. Almgren, A. Barreña, M.-J. Ezeizabarrena, I. Idiazabal and B. MacWhinney, Somerville, MA: Cascadilla Press. Varlokosta, S., and M. Nerantzini Pronominal and anaphoric reference in Greek specific language impairment. Poster στο 10 ο Διεθνές Συνέδριο Ελληνικής Γλωσσολογίας. Κομοτηνή, 1-4 Σεπτεμβρίου Παράρτημα 1 Ζέσταμα Δοκιμασία Κρίσης Τιμής Αληθείας: Σειρά 1 Εδώ βλέπουμε... έναν ελέφαντα κι έναν άντρα. Ο ελέφαντας βρέχει τον άντρα. έναv μάγο κι έναν παππού. Ο παππούς πλένει τα πιάτα. Πειραματικές προτάσεις έναν σκύλο κι έναν ελέφαντα. Ο σκύλος γλύφει τον εαυτό του. μια μαμά και μια γιαγιά. Η μαμά πλένει αυτήν. έναν πρίγκιπα κι έναν μπαμπά. Ο πρίγκιπας κάθεται. έναν βασιλιά κι έναν μάγο. Ο βασιλιάς τον πλένει. μια καμηλοπάρδαλη και μια αγελάδα. Η καμηλοπάρδαλη γλύφει αυτήν. έναν νάνο κι έναν πρίγκιπα. Ο νάνος κοιμάται. έναν νάνο κι έναν πρίγκιπα. Ο νάνος χτενίζει αυτόν. έναν σκύλο κι έναν ελέφαντα. Ο σκύλος τον γλύφει. μια πριγκίπισσα και μια μάγισσα. Η πριγκίπισσα βάφει τον εαυτό της. Συνθήκη ελ δοκ ελ ελ δοκ δοκ ελ δοκ ελ ελ δοκ [ 1107 ]

11 [ ΕΙΡΗΝΗ ΣΑΝΟΥΔΑΚΗ & ΣΠΥΡΙΔΟΥΛΑ ΒΑΡΛΟΚΩΣΤΑ ] έναν μπαμπά και έναν παππού. Ο παππούς φοράει μπλε παντελόνι. μια μάγισσα και μια χορεύτρια. Η μάγισσα χτενίζει αυτήν. έναν μπαμπά κι έναν παππού. Και οι δυο φοράνε παπούτσια. μια καμηλοπάρδαλη και μια αγελάδα. Η καμηλοπάρδαλη γλύφει τον εαυτό της. μια μαμά και μια γιαγιά. Η μαμά πλένει τον εαυτό της. μια μάγισσα και μια χορεύτρια. Η μάγισσα τη χτενίζει. έναν πρίγκιπα και έναν άντρα. Ο άντρας στέκεται. έναν βασιλιά κι έναν μάγο. Ο βασιλιάς πλένει τον εαυτό του. μια μαμά και μια γιαγιά. Η μαμά φοράει καπέλο. έναν νάνο κι έναν πρίγκιπα. Ο νάνος τον χτενίζει. μια νεράιδα και μια πριγκίπισσα. Η νεράιδα κρατάει τη μύτη της. έναν κλόουν κι έναν παππού. Ο κλόουν βάφει τον εαυτό του. έναν βασιλιά κι έναν νάνο. Ο βασιλιάς γράφει στον υπολογιστή. μια μάγισσα και μια χορεύτρια. Η μάγισσα χτενίζει τον εαυτό της. έναν κλόουν κι έναν παππού. Ο κλόουν τον βάφει. μια βασίλισσα και μια χορεύτρια. Η βασίλισσα παίζει κιθάρα. έναν σκύλο κι έναν ελέφαντα. Ο σκύλος γλύφει αυτόν. μια καμηλοπάρδαλη και μια αγελάδα. Η καμηλοπάρδαλη τη γλύφει. έναν παππού κι έναν πυροσβέστη. Ο πυροσβέστης φοράει κράνος. μια γιαγιά και μια χορεύτρια. Η γιαγιά διαβάζει εφημερίδα. μια πριγκίπισσα και μια μάγισσα. Η πριγκίπισσα βάφει αυτήν. έναν βασιλιά κι έναν μάγο. Ο βασιλιάς πλένει αυτόν. μια μαμά και μια γιαγιά. Η μαμά την πλένει. έναν μάγο κι έναν βασιλιά. Ο μάγος ζωγραφίζει. μια πριγκίπισσα και μια μάγισσα. Η πριγκίπισσα τη βάφει. έναν κλόουν κι έναν παππού. Ο κλόουν βάφει αυτόν. έναν νάνο κι έναν πρίγκιπα. Ο νάνος χτενίζει τον εαυτό του. ελ δοκ ελ δοκ δοκ ελ ελ ελ δοκ δοκ δοκ ελ δοκ δοκ ελ ελ δοκ δοκ ελ δοκ δοκ δοκ ελ ελ δοκ ελ ελ Παράρτημα 2 Ζέσταμα έναν ελέφαντα κι έναν άντρα. Ο ελέφαντας τον βρέχει. Δοκιμασία Επιλογής Εικόνας: Σειρά 1 Εδώ βλέπουμε... έναν ελέφαντα κι έναν άντρα. Ο ελέφαντας βρέχει τον εαυτό του. Πειραματικές προτάσεις έναν μπαμπά και έναν παππού. Ο μπαμπάς σκουπίζει τον εαυτό του. μια πριγκίπισσα και μια μάγισσα. Η πριγκίπισσα βάφει τη μάγισσα. μια γιαγιά και μια μάγισσα. Η γιαγιά την αγγίζει. έναν πρίγκιπα και έναν νάνο. Ο πρίγκιπας σκεπάζει τον νάνο. έναν μάγο κι έναν βασιλιά. Ο μάγος ζωγραφίζει τον εαυτό του. έναν βασιλιά κι έναν μάγο. Ο βασιλιάς δίπλα στον μάγο πλένει τον εαυτό του. μια νεράιδα και μια πριγκίπισσα. Η νεράιδα σκεπάζει τον εαυτό της. μια μάγισσα και μια χορεύτρια. Η μάγισσα χτενίζει τον εαυτό της. μια καμηλοπάρδαλη και μια αγελάδα. Η καμηλοπάρδαλη την γλύφει. Συνθήκη 2 [ 1108 ]

12 [ ΑΝΑΦΟΡΙΚΗ ΔΕΣΜΕΥΣΗ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚA: Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΔΟΚΙΜΑΣΙΑΣ ] έναν σκύλο κι έναν ελέφαντα. Ο σκύλος δίπλα στον ελέφαντα γλύφει τον εαυτό του. μια βασίλισσα και μια μάγισσα. Η βασίλισσα ζωγραφίζει αυτήν. μια μαμά και μια γιαγιά. Η μαμά την πλένει. έναν παππού κι έναν πυροσβέστη. Ο παππούς αγκαλιάζει αυτόν. μια μαμά και μια γιαγιά. Η μαμά σκουπίζει αυτήν. έναν πρίγκιπα και έναν νάνο. Ο πρίγκιπας τον σκεπάζει. μια μάγισσα και μια χορεύτρια. Η μάγισσα χτενίζει τη χορεύτρια. μια πριγκίπισσα και μια μάγισσα. Η πριγκίπισσα τη βάφει. μια μαμά και μια γιαγιά. Η μαμά πλένει τη γιαγιά. έναν πρίγκιπα και έναν νάνο. Ο πρίγκιπας δίπλα στον νάνο σκεπάζει τον εαυτό του. μια γιαγιά και μια χορεύτρια. Η γιαγιά αγκαλιάζει τον εαυτό της. έναν μπαμπά και έναν παππού. Ο μπαμπάς τον σκουπίζει. μια νεράιδα και μια πριγκίπισσα. Η νεράιδα σκεπάζει αυτήν. μια μάγισσα και μια χορεύτρια. Η μάγισσα τη χτενίζει. έναν παππού κι έναν πυροσβέστη. Ο παππούς τον αγκαλιάζει. έναν σκύλο κι έναν ελέφαντα. Ο σκύλος γλύφει τον ελέφαντα. έναν κλόουν κι έναν παππού. Ο κλόουν βάφει τον εαυτό του. μια νεράιδα και μια βασίλισσα. Η νεράιδα αγγίζει αυτήν. έναν νάνο κι έναν πρίγκιπα. Ο νάνος δίπλα στον πρίγκιπα χτενίζει τον εαυτό του. μια καμηλοπάρδαλη και μια αγελάδα. Η καμηλοπάρδαλη γλύφει αυτήν. έναν μάγο κι έναν βασιλιά. Ο μάγος ζωγραφίζει τον βασιλιά. έναν μπαμπά και έναν παππού. Ο μπαμπάς σκουπίζει τον παππού. μια νεράιδα και μια βασίλισσα. Η νεράιδα αγγίζει τον εαυτό της. έναν κλόουν κι έναν παππού. Ο κλόουν βάφει αυτόν. μια γιαγιά και μια χορεύτρια. Η γιαγιά δίπλα στη χορεύτρια αγκαλιάζει τον εαυτό της. μια βασίλισσα και μια μάγισσα. Η βασίλισσα δίπλα στη μάγισσα ζωγραφίζει τον εαυτό της. μια μαμά και μια γιαγιά. Η μαμά δίπλα στη γιαγιά σκουπίζει τον εαυτό της. έναν νάνο κι έναν πρίγκιπα. Ο νάνος χτενίζει αυτόν. έναν σκύλο κι έναν ελέφαντα. Ο σκύλος γλύφει τον εαυτό του. μια μαμά και μια γιαγιά. Η μαμά πλένει αυτήν. έναν παππού κι έναν πυροσβέστη. Ο παππούς αγκαλιάζει τον πυροσβέστη. μια γιαγιά και μια μάγισσα. Η γιαγιά δίπλα στη μάγισσα αγγίζει τον εαυτό της. έναν βασιλιά κι έναν μάγο. Ο βασιλιάς πλένει τον εαυτό του. μια νεράιδα και μια βασίλισσα. Η νεράιδα αγγίζει τη βασίλισσα. μια πριγκίπισσα και μια μάγισσα. Η πριγκίπισσα δίπλα στη μάγισσα βάφει τον εαυτό της. έναν μάγο κι έναν βασιλιά. Ο μάγος τον ζωγραφίζει [ 1109 ]