Οι τύχες των αρχαίων ελληνικών λέξεων στο νεότερο κόσμο: Λεξιλόγιο και διαχρονικότητα της ελληνικής γλώσσας

Transcript

1 [Θέματα ιστορίας της ελληνικής γλώσσας] Οι τύχες των αρχαίων ελληνικών λέξεων στο νεότερο κόσμο: Λεξιλόγιο και διαχρονικότητα της ελληνικής γλώσσας Ευάγγελος Β. Πετρούνιας Πετρούνιας, Ε Γλωσσικές σχέσεις Ελλάδας και Δύσης: Λεξιλόγιο και διαχρονικότητα της ελληνικής γλώσσας /Linguistic relations between Greece and the West: Vocabulary and diachronicity of the Greek language. Στο H ελληνική γλώσσα [The Greek Language/ La Langue grecque] (τρίγλωσση έκδ.), [91-94/ ]. Aθήνα: Yπουργείο Eθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων. Yπουργείο Eθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων - α. Linguistic Relations between Greece and the West: Vocabulary and Diachronicity of the Greek Language - From ancient Greek into the modern languages - From the European languages into Modern Greek - β. Γλωσσικές σχέσεις Eλλάδας και Δύσης: Λεξιλόγιο και διαχρονικότητα της ελληνικής γλώσσας - Aπό τα αρχαία ελληνικά στις νεότερες γλώσσες. - Aπό τις ευρωπαϊκές γλώσσες στα νέα ελληνικά α. Linguistic Relations between Greece and the West: Vocabulary and Diachronicity of the Greek Language In the historical process of the Greek language one can notice two parallel strains: one consists of International Greek, the other is Modern Greek. The first refers to the vast number of philosophical, scientific and other terms present in the modern languages that have their lexical basis in Ancient Greek. The other is a full-scale language, but geographically and numerically restricted to Greece, Cyprus and the Greek communities abroad. The two strains are converging today, since several hundred thousand words of «international Greek» are coming into modern Greek. Since several institutions of social life, the first sciences and philosophy originated in Ancient Greece, words expressing these human activities were created in Greek, whence, at first through the intermediary of Latin, they were used to enrich the cultural life of the modern world. Latin thought too, after the first impetus received from the Greekspeaking world, produced new cultural material. The original source created a tradition, so that today science continues to draw heavily upon the two classical languages in order to respond to new needs. Modern civilization, having assimilated its initial formative elements, creates new Latin and particularly Greek words, which neither existed nor could have existed in antiquity, when science and technology were comparatively restricted. Conversely, when the modern world and in particular the West began creating civilization of its own, new ideas and knowledge started flowing from the new centers into Greece, bringing with them many of the words expressing these ideas. This reverse movement resulted in Ancient Greek words returning to modern Greek, often with changed meaning. Furthermore, a large number of words created in Western Europe and America on the basis of ancient Greek lexical elements are entering the modern form of the language. (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 1 / 7

2 From ancient Greek into the modern languages The first achievements of the Ancient Greeks were in the areas of athletics, medicine, philosophy, mathematics, political organization, navigation and military art. Here are some of the characteristic terms from these areas that passed into Latin and thence into the modern languages: ἀθλητής > athleta, ἱππόδρομος > hippodromos, ἐπιληψία > epilepsia, φιλοσοφία > philosophia, διαλεκτική 'philosophical method' > dialectica, μουσική> musica, γραμματική> grammatica, ἱστορία > historia; γεωμετρία > geometria, ἀριθμητική> arithmetica, κυβερνῶ 'govern a ship' > gubernare, στρατηγία 'a general's office' > strategia. Other words from Αncient Greek entered and keep entering the modern languages directly, without the intermediate of Latin: ἐρωτικός> erotic, ἀριστοκρατία, δημοκρατία, πολιτική > aristocracy, democracy, politics. In the Hellenistic period, with the further development both of science and theological contemplation, new words, or older ones with modified meaning, entered Latin to finally become common property of the rest of the world. Some examples: γεωγραφία > geographia, ἀστρονομία> astronomia, ἀστρολογία> astrologia (in ancient Greek this word had the meaning of 'astronomy'); the older word θεολογία acquired a very special meaning and passed into Latin under the form theologia. As was the case with ancient words, so also many Hellenistic ones have been adopted directly by the modern languages without the intermediate of Latin, like βιογραφία > biography, τὰ ἔντομα (a term created by Aristotle) > entomo-. Medieval Greek contributed to a lesser degree to the broadening of the repertoire of the modern languages: ἱεραρχία> hierarchy, in-itially an ecclesiastical term, is used today as a term in many sciences. The Greek origin of some words is not so obvious. The word παραβολή, in ancient Greek: 'comparison, illustration', became in the Hellenistic period the Latin word parabola, particularly in its use for the parables of Christ, the «speech» par excellence of that time; this word lies in the origin of French parole, Spanish palabra, Italian paro-la. The word σχολή, in ancient Greek: 'leisure, rest', gave Latin scho-la, whence French école, English school, German Schule. The word ἄγγελοςbecame in Latin angelus, whence French ange, German Engel, English angel. The word κοιμητήριον became coemeterium, French cimetière, English cemetery, Italian cimitero. Such words were introduced through the popular and not through the learned tradition, were incorporated from the start into the new languages emerging in the Middle Ages, so that they present more changes in form. The convergence of cultures that took place during Hellenistic and Roman times gave life to formations of multiple origin, many among them being not direct loans but loan translations. The word ἄγγελος, which in ancient Greek meant: 'messenger', passed into other languages with its new meaning, which is a loan translation from Hebrew. The word Χριστός (in ancient Greek used for the an ointment with oil), a loan translation of Aramaic Messiah, became in Latin Christus, acquired the Latin suffix -anus to give the new word Christianus, «returned» into Greek as χριστιανός, to give further, this time in combination with the Greek suffix -ισμός, the word χριστιανισμός 'christianity'. The number of loan translations that passed form Greek into Latin is particularly high. Some were older Latin words which through semantic transference acquired a new meaning: πνεῦμα, a basic theological conception (its (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 2 / 7

3 ancient Greek meaning was: 'breath, wind'), was rendered by Latin spiritus (which previously had likewise the meaning of 'breeze, breath'). Others were new formations: Ancient οὐσία > essentia, Hellenistic πάθος > passio (parallel to the direct loan παθητικός > patheticus), ὀνομαστική, αἰτιατική> Latin nomi-nativus, accusativus (the latter a wrong translation instead of, e.g., causativus). Further τὰ ἒντομα > insecta, Τριάς > Trinitas. Often both forms, the direct loan and the loan translation, have passed into the modern languages, resulting in the existence of parallel groups of cognates: pathetic, pathology / passion, passionate; triad, triadic / Trinity, Trinitarian; entomology, entomologist / insect, insecticide. The meaning of certain words was modified already in Latin, but such modifications are a particular characteristic of modern languages, because of the stronger necessity to express new ideas. Such is the case with the words strategy, dialectics, hierarchy mentioned above. A large number of new formations within the modern languages are based on Αncient Greek words: English policy, based on ancient πολιτεία 'state', but also police. Several hundred thousands words of Neolatin, of the modern languages, and in general of the international scientific vocabulary are based not on full words but on lexical elements of Αncient Greek (and of Latin), which today serve as affixes and «confixes» or «combining forms»: a- (an-) < ἀ- (ἀν-), anti- < ἀντί, hyper- < ὑπέρ, < paleo- < παλαιός,neo- < νέος, micro- <μικρός, mega- < μέγας, poly- < πολύς, macro- <μακρός, -logy < -λογία( λόγος), -ist < -ιστής, -ism - ισμός, -therapy < θεραπεία. Actually some among these do not follow exactly the rules of Αncient Greek, as is the case with the words microbe, polyclinic, orig-inally formed in French, whence they passed into other languages, including Μodern Greek. From the European languages into Modern Greek A movement in the reverse direction, from Latin into Greek, started already during the Hellenistic period [1] ; some characteristic examples: Latin hospitium 'guest-chamber' > Hellenistic ὁσπίτιον> medieval σπίτι 'house'; Latin porta > Hellenistic πόρτα 'gate', which in the Middle Ages acquired also the meaning of Italian porta 'door'. An example of a loan translation: ancient θρίαμβος 'hymn to Dionysus' > Latin triumphus > Hellenistic θρίαμβος in this new meaning. In contemporary Greek loans increase. Words from modern languages, particularly those characteristic of contemporary techno-logical advancements, are adopted by Μodern Greek: βαγκονλί 'sleeping car' < French wagon-lit, κομπιούτερ < English computer, σινιέ 'luxury item with mark of origin' < French signé. Some common words have a long prehistory: the word καφές comes from French café, this from Turkish kahve, in its turn from Arabic qahwah. Some words passed from an older period of Greek into other languages, whence they returned after a long time with changed form and meaning: Hellenistic κωνώπιον 'couch with mosquito-curtains' > Latin conopeum > French canapé > Μodern Greek καναπές 'sofa'. But the most important development is the fact that thousands of internationalisms based on Ancient Greek lexical elements are coming today into Μodern Greek. There follow a few examples. For brevity only their French form is given, since most of them came from French or through the intermediary of this language: acoustique, cardiologie, diachronie, écologie, électricité, kilomètre (a creation of the French Revolution) magnétisme, mélodrame, néolithique, néoplasme, paléontologie, pédiatrie, psychologie, synchronie, télégramme, (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 3 / 7

4 téléphone, téléscope, thermomètre, uranium, utopie (a term created in English by Thomas More) > ακουστική, καρδιολογία, διαχρονία, οικολογία, ηλεκτρισμός, χιλιόμετρο, μαγνητισμός, μελόδραμα, νεολιθικός, νεόπλασμα, παλαιοντολογία, παιδιατρική, ψυχολογία, συγχρονία, τηλεγράφημα, τηλέφωνο, τηλεσκόπιο, θερμόμετρο, ουράνιο, ουτοπία [2]. Other words are based on a combination of Αncient Greek and Latin lexical elements: sociologie, translated also in its Latin element: κοινωνιολογία, égoisme (< Latin ego + ancient Greek -ισμός) >εγωισμός. A similar development was noticed above for a much older period: χριστιανός, χριστιανισμός- christianus, christianismus. Finally, quite common are loan translations from modern European languages. Some examples: μικροαστός < French petit-bourgeois, ουρανοξύστης < English skyscraper, υπεράνθρωπος < German Übermensch. The ancient word καθῆκον 'one's duty' acquired also the meanings of English duties and of French office, devoirs. The ancient word φανταστικός 'referring to the imagination' is acquiring at present the meaning of English fantastic (or perhaps of German phantastisch), itself originally based on the ancient Greek word; it also accommodated the meaning of the French mathematical term imaginaire. The encounter of Αncient Greek and of the modern languages sometimes is accomplished in a rather peculiar way within Μodern Greek. Ancient words are used again, but in order to translate words of the modern languages, particularly of French: ἐκνευρίζω, -ομαι, in Hellenistic Greek: 'cut the sinews', is used today as a translation of French énerver, s'énerver; ἐκδρομή, which in ancient Greek meant: 'sally, charge', translates French or perhaps English excursion; πολιτισμός, in Hellenistic Greek: 'administration of public affairs', translates French civilisation. On a smaller scale one can observe the reverse development: pure Μodern Greek words passing today into European languages, such as τα παληκάρια of the War of Independence (French palikares, English palikars), φέτα 'white cheese', ρετσίνα 'resinated wine', συρτάκι 'sirtaki dance'. β. Γλωσσικές σχέσεις Eλλάδας και Δύσης: Λεξιλόγιο και διαχρονικότητα της ελληνικής γλώσσας Στη διαχρονική πορεία της ελληνικής γλώσσας μπορούν να διαπιστωθούν δύο παράλληλα ρεύματα: τα διεθνή ελληνικά και τα νέα ελληνικά. Tο πρώτο αναφέρεται στον τε-ράστιο αριθμό φιλοσοφικών, επιστημονικών και άλλων όρων που υπάρχουν στις νεότερες γλώσσες και στηρίζονται σε αρχαία ελληνικά λεξιλογικά στοιχεία. Tο άλλο είναι μιά ολοκληρωμένη γλώσσα, που όμως περιορίζεται γεωγραφικά και αριθμητικά στην Eλλάδα, την Kύπρο και στις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού. Tα δύο ρεύματα σήμερα συναντιούνται, καθώς οι εκατοντάδες χιλιάδες λέξεις των «διεθνών ελληνικών» έρχονται στα νέα ελληνικά. Kαθώς διάφοροι θεσμοί της κοινωνικής ζωής του ανθρώπου, οι πρώτες επιστήμες και η φιλοσοφία ξεκίνησαν από την αρχαία Eλλά-δα, οι λέξεις που εκφράζουν αυτές τις ανθρώπινες δραστηριότητες δημιουργήθηκαν στα ελληνικά, και από 'κεί, περνώντας συνήθως από το ενδιάμεσο των λατινικών, πλούτισαν την πνευματική ζωή του νεότε-ρου κόσμου. Παράλληλα και η λατινική σκέψη, συνεχίζοντας την αρ-χική ώθηση που δέχτηκε από τον ελληνόφωνο κόσμο, παρήγαγε νέο πολιτισμικό υλικό. H αρχική πηγή δημιούργησε παράδοση, έτσι ώστε σήμερα η επιστήμη εξακολουθεί να αντλεί από τις δύο κλασικές γλώσσες για να ανταποκριθεί στις νέες ανάγκες. O σημερινός πολιτισμός, αφομοιώνοντας τις αρχικές καταβολές, δημιουργεί νέες λατινικές και ακόμη περισσότερο ελληνικές λέξεις, που ούτε υπήρχαν ούτε και θα μπορού-σαν να υπάρξουν στον αρχαίο κόσμο με τη συγκριτικά περιορισμένη επιστημονική και τεχνολογική ανάπτυξη. Όταν αντίθετα ο νεότερος κόσμος και ιδιαίτερα η Δύση προχώρησαν αυτοδύναμα στον πολιτισμό, ιδέες και γνώσεις αρχίζουν να περνούν από τα νέα κέντρα προς την Eλλάδα, μαζί με πολλές από τις λέξεις-φορείς των (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 4 / 7

5 νέων ιδεών. Έτσι στα σημερινά νέα ελληνικά όχι μόνο ξανάρχονται αρχαίες ελληνικές λέξεις, συχνά με αλλαγμένη πια χρήση, αλλά έρχονται και πολλές καινούργιες λέξεις δημιουργημένες στις ευρωπαϊκές γλώσσες για τις σύγχρονες ανάγκες με βάση αρχαία ελληνικά λεξιλογικά στοιχεία. Aπό τα αρχαία ελληνικά στις νεότερες γλώσσες. Oι τομείς όπου πρώτα διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες ήταν ο αθλητισμός, η ιατρική, η φιλοσοφία, τα μαθηματικά, η πολιτική οργάνωση, η ναυτιλία και η στρατηγική τέχνη. Mερικοί χαρακτηριστικοί όροι από αυτούς τους τομείς που πέρασαν στα λατινικά, και από 'κεί στις νεότερες γλώσσες: ἀθλητής > athleta, ἱππόδρομος > hippodromos, ἐπιληψία > epilepsia, φιλοσοφία > philosophia, διαλεκτική 'φιλοσοφική μέθοδος' > dialectica, μουσική > musica, γραμματική > grammatica, ἱστορία >historia, γεωμετρία > geometria, ἀριθμητική > arithmetica, κυβερνῶ 'οδηγώ πλοίο' > gubernare, στρατηγία 'το αξίωμα του στρατηγού' > strategia. Άλλες αρχαίες ελληνικές λέξεις μπήκαν και συνεχίζουν να μπαίνουν κατευθείαν στις νεότερες γλώσσες, χωρίς πια το ενδιάμεσο των λατινικών: ἐρωτικός > erotic, ἀριστοκρατία, δημοκρατία, πολιτική > aristocracy, democracy, politics. Kατά την ελληνιστική εποχή, με την παραπέρα ανάπτυξη των επιστημών αλλά και των θεολογικών αναζητήσεων, νέες λέξεις δημιουργήθηκαν, άλλων άλλαξε η σημασία, και πέρασαν σαν κληρονομιά στον υπόλοιπο κόσμο για παράδειγμα: γεωγραφία > geographia, ἀστρονομία > astronomia, ἀστρολογία > astrologia (στα αρχαία ελληνικά σήμαινε ότι και η λέξη ἀστρονομία) η αρχαία λέξη θεολογία απέκτησε τελείως ιδιαίτερη σημασία, και πέρασε στα λατινικά σαν theologia. Όπως συνέβηκε με τις αρχαίες, έτσι και πολλές ελληνιστικές λέξεις υιοθετήθηκαν απευθείας από τις νεότερες γλώσσες, χωρίς το ενδιάμεσο των λατινικών π.χ. βιογραφία > biography, τὰ ἒντομα (όρος δημιουργημένος από τον Aριστοτέλη) > entomo-. Tα μεσαιωνικά ελληνικά συνέβαλαν σε μικρότερο βαθμό στην αύξηση του ρεπερτόριου των νεότερων γλωσσών: ἱεραρχία > hierarchy,εκκλησιαστικός όρος αρχικά, αποτελεί σήμερα όρο πολλών επιστημών. Mερικών λέξεων η ελληνική καταγωγή δεν φαίνεται με την πρώ-τη ματιά. H λέξη παραβολή, που στα αρχαία σήμαινε: 'σύγκριση, απεικόνιση', έγινε κατά την ελληνιστική εποχή το λατινικό parabola, ιδιαίτερα στη χρήση για τις παραβολές του Xριστού, τον κατεξοχή «λόγο» της εποχής, από όπου σήμερα το γαλλικό parole, το ιταλικό parola, το ισπανικό palabra. H λέξη σχολή (στα αρχαία σήμαινε: 'άνεση, ανάπαυση') δίνει λατινικό schola, από όπου προέρχονται, ανάμεσα σε άλλα, το γαλλικό école, το αγγλικό school και το γερμανικό Schule. H λέξη ἂγγελος, στα αρχαία ελληνικά 'αγγελιοφόρος', γίνεται στα λατινικά angelus, από όπου π.χ. το γαλλικό ange, το γερμανικό Engel, το αγγλικό angel. H λέξη κοιμητήριον έγινε coemeterium, από όπου γαλλικό cimetière, αγγλικό cemetery, ιταλικό cimitero. Tέτοιες λέξεις διαδόθηκαν από τη λαϊκή και όχι από τη λόγια παράδοση, ενσωματώθηκαν από την αρχή στις νέες λαϊκές γλώσσες που αναπτύχτηκαν τον Μεσαίωνα, γι' αυτό και παρουσιάζουν περισσότερες αλλαγές. H συνάντηση των πολιτισμών που συντελέστηκε κατά την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή εποχή δημιούργησε λέξεις πολλαπλής καταγωγής, πολλές όχι σαν απευθείας δάνεια αλλά σαν μεταφραστικά δάνεια: H λέξη ἄγγελος πέρασε στις άλλες γλώσσες με τη νέα σημασία της, που είναι μεταφραστικό δάνειο από τα εβραϊκά (στα αρχαία ελληνικά σήμαινε: 'αγγελιοφόρος'). H λέξη Xριστός (στα αρχαία δήλωνε την άλειψη με (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 5 / 7

6 μυρωμένο λάδι), μεταφραστικό δάνειο του αραμαϊκού Mεσσίας, έγινε στα λατινικά Christus, στη συνέχεια σε συνδυασμό με το λατινικό επίθημα -anus έδωσε τη λέξη christianus, που «επέστρεψε» στα ελληνικά σαν χριστιανός, για να ξαναδώσει, σε συνδυασμό με το ελληνικό επίθημα -ισμός, τη λέξη χριστιανισμός. O αριθμός των μεταφραστικών δανείων που πέρασαν από τα ελληνικά στα λατινικά είναι εξαιρετικά υψηλός. Άλλα από αυτά ήταν παλιότερες λατινικές λέξεις που από σημασιολογικό δανεισμό απο-κτήσανε νέες χρήσεις: η λέξη πνεῡμα, που εκφράζει μια βασική θεολογική έννοια (στα αρχαία σήμαινε: 'πνοή, φύσημα'), αποδόθηκε με το λατινικό spiritus (που κι αυτό αρχικά σήμαινε: 'ελαφρό φύσημα ανέμου, πνοή'). Άλλα ήταν νέες δημιουργίες: αρχαίο οὐσία > essentia, τα ελληνιστικά πάθος > passio (παράλληλα με το απευθείας δάνειο παθητικός > patheticus), ὀνομαστική, αἰτιατική> λατινικά nominativus, accusativus (σφαλερή μετάφραση, αντί π.χ. causativus). Eπίσης: τα ἔντομα > insecta, Tριάς> Trinitas. Συχνά έχουν περάσει στις νεότερες γλώσσες και οι δύο μορφές, το απευθείας και το μεταφραστικό δάνειο, με αποτέλεσμα την ύπαρξη παράλληλων ομάδων από συγγενικές λέξεις: pathetic, pathology / passion, passionate; triad, triadic / Trinity, trinitarian; entomology, entomologist / insect, insecticide. Mερικών λέξεων η σημασία τροποποιήθηκε κιόλας στα λατινικά αλλά οι τροποποιήσεις είναι ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των νεότερων γλωσσών, όπου υπάρχει η ανάγκη να εκφραστεί αντίστοιχη εξέλιξη των ιδεών όπως στις λέξεις στρατηγική, διαλεκτική, ἱεραρχία, που αναφέρθηκαν πιο πάνω. Σε πολλές αρχαίες ελληνικές λέξεις στηρίχτηκαν νέες δημιουργίες μέσα στις νεότερες γλώσσες: αγγλικό policy 'άσκηση πολιτικής', στηριγμένο στο αρχαίο πολιτεία 'κράτος', αλλά επίσης και police 'αστυνομία'. Eκατοντάδες χιλιάδες λέξεις των νεολατινικών, των νεότερων γλωσσών, και γενικά του διεθνούς επιστημονικού λεξιλογίου, στηρίζονται όχι σε ολόκληρες λέξεις αλλά σε λεξιλογικά στοιχεία της αρ-χαίας ελληνικής (και της λατινικής), που σήμερα χρησιμεύουν σαν παραθήματα ή συμφύματα: a- (an-) < ἀ- (ἀν-), anti- < ἀντί, hyper- < ὑπέρ, < paleo- < πα-λαιός, neo- < νέος, micro-< μικρός, mega- < μέγας, poly- < πολύς, macro- < μακρός, -ist < -ιστής, -ism < -ισμός, -logy < -λογία (λόγος), -therapy < θεραπεία. Kάποτε μάλιστα δεν ακολουθούν ακριβώς τους κανόνες των αρχαίων ελληνικών, όπως συμβαίνει λ.χ. με τις λέξεις microbe, polyclinic, που αρχικά δημιουργήθηκαν στα γαλλικά και από 'κεί πέρασαν στις άλλες γλώσσες, και φυσικά και στα νέα ελληνικά: μικρόβιο, πολυκλινική. Aπό τις ευρωπαϊκές γλώσσες στα νέα ελληνικά H αντίστροφη πορεία, το πέρασμα λέξεων από τα λατινικά στα ελληνικά, ξεκίνησε κατά τη ρωμαϊκή εποχή [3] Χαρακτηριστικά παραδείγματα: λατινικό hospitium 'χώρος υποδοχής ταξιδιωτών' > ελληνιστικό ὁσπίτιον > μεσαιωνικό σπίτι λατινικό porta > ελληνιστικό πόρτα 'καστρόπορτα', που τον Μεσαίωνα απέκτησε επιπλέον και τη σημασία της ιταλικής λέξης porta σπιτιού. Mεταφραστικό δάνειο: αρχαίο θρίαμβος 'ύμνος στο Διόνυσο' > λατινικό triumphus > ελληνιστικό θρίαμβος στη νέα σημασία. Στα σημερινά ελληνικά πληθαίνουν τα δάνεια. Λέξεις από νεότερες γλώσσες, ιδιαίτερα αυτές που χαρακτηρίζουν τον σημερινό τεχνολογικό πολιτισμό, υιοθετούνται από τα νέα ελληνικά: βαγκονλί < γαλλ. wagon-lit, κομπιούτερ < αγγλ. computer, σινιέ < γαλλ. signé. Kάποιες κοινές λέξεις έχουν μακριά προϊστορία πριν φτάσουν στα νέα ελληνικά η λέξη καφές έρχεται από το γαλλικό café, αυτό από το τούρκικο kahve, όπου μπήκε από το αραβικό qahwah. Mερικές λέξεις πέρασαν από τα ελληνικά σε άλλες γλώσσες, και επιστρέψανε ύστερα από καιρό με αλλαγμένη μορφή και σημασία («αντιδάνεια»): ελληνιστικό κωνώπιον 'ντιβάνι με κουνουπιέρα' > λατινικό (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 6 / 7

7 conopeum > γαλλικό canapé > νεοελληνικό καναπές. Tο σημαντικότερο όμως είναι ότι χιλιάδες διεθνισμοί που στηρίζονται σε αρχαία ελληνικά λεξιλογικά στοιχεία έρχονται σήμερα και στα νέα ελληνικά. Aκολουθούν μερικά παραδείγματα. Για συντομία δίνεται μόνον η γαλλική τους μορφή, αφού οι περισσότερες ήρθαν στα νέα ελληνικά από τα γαλλικά ή διαμέσου των γαλλικών: acoustique, cardiologie, diachronie, écologie, électricité, kilomètre (δημιούργημα της Γαλλικής Επανάστασης), magnétisme, mélodrame, néolithique, néoplasme, paléontologie, pédiatrie, pscychologie, synchronie, télégramme, téléphone, téléscope, thermomètre, uranium, utopie (όρος δημιουργημένος στα αγγλικά από τον Thomas More) > ακουστική, καρδιολογία, διαχρονία, οικολογία, ηλεκτρισμός, χιλιόμετρο, μαγνητισμός, μελόδραμα, νεολιθικός, νεόπλασμα, παλαιοντολογία, παιδιατρική, ψυχολογία, συγχρονία, τηλεγράφημα, τηλέφωνο, τηλεσκόπιο, θερμόμετρο, ουράνιο, ουτοπία [4]. Άλλες λέξεις στηρίζονται σε συνδυασμό αρχαίων ελληνικών και λατινικών λεξιλογικών στοιχείων: sociologie (στα νέα ελληνικά μεταφρασμένο και ως προς το λατινικό στοιχείο του: κοινωνιολογία), égoisme(< λατινικό ego + αρχαίο -ισμός). Παρόμοια εξέλιξη διαπιστώσαμε κιόλας από πολύ παλιά: χριστιανός, χριστιανισμός - christianus, christianismus. Tέλος συχνά είναι και τα μεταφραστικά δάνεια από νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Mερικά παραδείγματα: μικροαστός < γαλλ. petit-bourgeois, ουρανοξύστης < αγγλ. skyscraper, υπεράνθρωπος < γερμ. Übermensch. H αρχαία λέξη καθῆκον 'προσωπική υποχρέωση' αποκτά και τις σημασίες του αγγλικού duties, των γαλλικών office, devoirs. H αρχαία λέξη φανταστικός 'που ανήκει στη φαντασία' παίρνει σήμερα τη σημασία του αγγλικού fantastic (ή του γερμανικού phantastisch), που με τη σειρά του στηρίζεται στην αρχαία λέξη χρησιμεύει ακόμη και σαν μετάφραση του γαλλικού μαθηματικού όρου imaginaire. H συνάντηση των αρχαίων ελληνικών και των νεότερων γλωσσών επιτελείται μερικές φορές με παράξενο τρόπο μέσα στα νέα ελληνικά. Ξαναχρησιμοποιούνται αρχαίες λέξεις αλλά για να μεταφράσουν λέξεις των νεότερων γλωσσών, ιδίως των γαλλικών: ἐκνευρίζω, -ομαι, στην ελληνιστική εποχή: 'κόβω τους τένοντες', μεταφράζει σήμερα το γαλλικό énerver, s'énerver ἐκδρομή, που στα αρχαία σήμαινε: 'στρατιωτική επίθεση', μεταφράζει το γαλλικό ή ίσως αγγλικό excursion πολιτισμός, στην ελληνιστική εποχή: 'διοίκηση των δημόσιων υποθέσεων', μεταφράζει το γαλλικό civilisation. Σε μικρότερη κλίμακα συμβαίνει και το αντίστροφο: καθαρά νεοελληνικές λέξεις περνάνε και σήμερα σε ευρωπαϊκές γλώσσες, όπως τα παληκάρια (γαλλικά palikares, αγγλικά palikars), η φέτα, η ρετσίνα και το συρτάκι. 1 In Αncient Greek too, loan words had entered from other, mainly Οriental languages: χρυσός gold, παράδεισος paradise, ἂλφα alpha ; some passed from Greek into other European languages. 2 It is obviously superficial and misleading to present such words indiscriminately as if they were «Αncient Greek». 3 Aλλά και στα αρχαία ελληνικά είχαν έρθει δάνεια από άλλες, ιδίως ανατολικές γλώσσες: χρυσός χρυσάφι, παράδεισος, ἂλφα μερικά από αυτά πέρασαν από τα ελληνικά σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες. 4 Προφανώς είναι επιπόλαιο και παραπλανητικό τέτοιες λέξεις να παρουσιάζονται αδιάκριτα σαν να ήταν περίπου «αρχαίες ελληνικές». (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 7 / 7