EKATO ΧΡΟΝΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ A CENTURY OF RESEARCH IN PREHISTORIC MACEDONIA ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

Transcript

1

2 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ARCHAEOLOGICAL MUSEUM OF THESSALONIKI EKATO ΧΡΟΝΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ A CENTURY OF RESEARCH IN PREHISTORIC MACEDONIA ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης Νοεμβρίου 2012 INTERNATIONAL CONFERENCE PROCEEDINGS Archaeological Museum of Thessaloniki November 2012 ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Ευαγγελία Στεφανή Νίκος Μερούσης Αναστασία Δημουλά EDITORS Evangelia Stefani Nikos Merousis Anastasia Dimoula

3 Γενικός συντονισμός διοργάνωσης Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, Διευθύντρια ΑΜΘ Επιστημονική Επιτροπή Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, Διευθύντρια ΑΜΘ Στέλιος Ανδρέου, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Νίκος Ευστρατίου, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Κώστας Κωτσάκης, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Αικατερίνη Παπαευθυμίου-Παπανθίμου, Ομότιμη Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Ευαγγελία Στεφανή, Αρχαιολόγος ΑΜΘ Οργανωτική Επιτροπή Ευαγγελία Στεφανή, Αρχαιολόγος ΑΜΘ Αναστασία Δημουλά, Αρχαιολόγος Ουρανία Πάλλη, Αρχαιολόγος ΑΜΘ Αγνή Αποστολίδου, Αρχαιολόγος-Μουσειολόγος ΑΜΘ Αβραάμ Παναγιωτίδης, Πληροφορικός Επιμέλεια Ευαγγελία Στεφανή, Νίκος Μερούσης, Αναστασία Δημουλά Coordination Polyxeni Adam-Veleni, Director AMTh Scientific Committee Polyxeni Adam-Veleni, Director AMTh Stelios Andreou, Professor of Prehistoric Archaeology AUTh Nikos Efstratiou, Professor of Prehistoric Archaeology AUTh Kostas Kotsakis, Professor of Prehistoric Archaeology AUTh Aikaterini Papaefthymiou-Papanthimou, Professor Emeritus of Prehistoric Archaeology AUTh Evangelia Stefani, Archaeologist AMTh Organising Committee Evangelia Stefani, Archaeologist AMTh Anastasia Dimoula, Archaeologist Ourania Palli, Archaeologist AMTh Agni Apostolidou, Archeologist-Museologist AMTh Avraam Panagiotidis, IT Services Editors Evangelia Stefani, Nikos Merousis, Anastasia Dimoula ΧΟΡΗΓΟΙ ΕΚΔΟΣΗΣ SPONSORS INSTAP Undertaken with the assistance of the Institute of Aegean Prehistory ΙSBN Έκδοση Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης αρ. 22 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 2014 Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του ελληνικού νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου. Παραγωγή Production

4 Περιεχόμενα Contents Πρόλογος Foreword... 5 Σημείωμα των επιμελητών Editors' note... 7 Στιγμιότυπα του συνεδρίου Conference snapshots... 9 Συντομογραφίες Abbreviations...21 Οι αρχαιολογικές έρευνες στη Βόρεια Ελλάδα και το ιστορικό περιεχόμενο της Προϊστορίας Γιώργος Χ. Χουρμουζιάδης Archaeological research in Northern Greece and the historical content of Prehistory Giorgos Ch. Chourmouziadis 23 Η ιστορία της προϊστορικής έρευνας στη Μακεδονία: ιστορικές και κριτικές προσεγγίσεις The history of prehistoric research in Macedonia: historical and critical approaches Οι αρχές της προϊστορικής έρευνας στη Μακεδονία Κατερίνα Ρωμιοπούλου The beginnings of prehistoric research in Macedonia Katerina Romiopoulou 31 Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και οι προϊστορικές σπουδές Αικατερίνη Παπαευθυμίου-Παπανθίμου The Aristotle University of Thessaloniki and the prehistoric studies Aikaterini Papaefthymiou-Papanthimou 37 The contribution of the British School at Athens and its members to a century of prehistoric research in Macedonia Ken Wardle Η συμβολή της Βρετανικής Σχολής Αθηνών και των μελών της σε έναν αιώνα προϊστορικής έρευνας στη Μακεδονία Ken Wardle 45 A century of research in Dikili Tash René Treuil Ένας αιώνας έρευνας στο Ντικιλί Τας René Treuil 57 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS 11

5 Η προϊστορική έρευνα στη Θάσο: Στρατής Παπαδόπουλος Νεραντζής Νεραντζής Research on the Prehistory of Thasos: Stratis Papadopoulos Nerantzis Nerantzis 67 Eustratios Pelekidis and the British Salonika Force Museum Aikaterini Kanatselou Andrew Shapland Ο Ευστράτιος Πελεκίδης και η συλλογή της Βρετανικής Δύναμης της Θεσσαλονίκης Αικατερίνη Κανατσέλου Andrew Shapland 91 Το έργο του W.A. Ηeurtley στη Μακεδονία μέσα από το αρχείο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής Μαρία Παππά The work of W.A. Heurtley in Macedonia through the archives of the Greek Archaeological Service and the British School at Athens Maria Pappa 101 Lithics in the Prehistory of Macedonia: historical and methodological approaches Georgia Kourtessi-Philippakis 113 Τα λίθινα στην Προϊστορία της Μακεδονίας: ιστορική και μεθοδολογική προσέγγιση Γεωργία Κουρτέση-Φιλιππάκη Επισκοπήσεις Reviews Η παλαιολιθική έρευνα στη Μακεδονία: σε αναζήτηση της δυναμικής της Νίκος Ευστρατίου Palaeolithic research in Macedonia: in search of its dynamics Nikos Efstratiou 125 Εκατό χρόνια νεολιθικής έρευνας στη Μακεδονία: τάσεις και κατευθύνσεις Κώστας Κωτσάκης A hundred years of neolithic research in Macedonia: trends and directions Kostas Kotsakis 133 Εκατό χρόνια έρευνας στην Εποχή του Χαλκού της Μακεδονίας: τι άλλαξε; Στέλιος Ανδρέου One hundred years of research in the Bronze Age of Macedonia. What changed? Stelios Andreou ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS

6 H αρχαιολογική έρευνα στη Μακεδονία της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου. Απολογισμός και προοπτικές Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη The archaeological research in Early Iron Age Macedonia. Review and perspectives Chaido Koukouli-Chryssanthaki 153 Χρονολόγηση Θέσεις και Εποχές Chronology Sites and Eras Νεάντερνταλ στη Μακεδονία Νένα Γαλανίδου Νίκος Ευστρατίου Neanderthals in Macedonia Nena Galanidou Nikos Efstratiou 181 Αναζητώντας την ταυτότητα και τη σπουδαιότητα του σπηλαίου Πετραλώνων για την ελληνική και ευρωπαϊκή Προϊστορία Ανδρέας Ι. Ντάρλας In search of the identity of Petralona cave and its importance for the Greek and European Prehistory Andreas I. Darlas 195 Χρονολόγηση με άνθρακα-14 των μεγάλων πολιτισμικών αλλαγών στην προϊστορική Μακεδονία: πρόσφατες εξελίξεις Γιάννης Μανιάτης Radiocarbon dating of the major cultural changes in prehistoric Macedonia: recent developments Yannis Maniatis 205 Intensity of the Earth s magnetic field in prehistoric Macedonia: a multidisciplinary approach for material selection Despoina Kondopoulou Christina Rathossi Elina Aidona Gregory Fanjat Evdokia Tema Konstantinos Efthimiadis Ένταση του μαγνητικού πεδίου της γης στην προϊστορική Μακεδονία: μία διεπιστημονική προσέγγιση για την επιλογή του υλικού μελέτης Δέσποινα Κοντοπούλου Χριστίνα Ράθωση Ελίνα Αηδονά Gregory Fanjat Ευδοκία Τέμα Κωνσταντίνος Ευθυμιάδης 223 Περί προϊστορικών θέσεων στη δυτική Μακεδονία: νομοί Κοζάνης και Γρεβενών Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη About prehistoric sites in western Macedonia: prefectures of Kozani and Grevena Georgia Karamitrou-Mentessidi 233 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS 13

7 Γεωφυσική έρευνα και αρχαιολογική πραγματικότητα στον νεολιθικό οικισμό Προμαχών-Topolniča Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη Henrieta Todorova Ιωάννης Ασλάνης Ivan Vajsov Μάγδα Βάλλα Geophysical investigation and archaeological reality in the neolithic settlement Promachon-Topolniča Chaido Koukouli-Chryssanthaki Henrieta Todorova Ioannis Aslanis Ivan Vajsov Magda Valla 251 Η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στη Μακεδονία. Μια συνθετική επαναπροσέγγιση των αρχαιολογικών δεδομένων Ιωάννα Μαυροειδή Early Bronze Age in Macedonia. A synthetic re-approach of the archaeological evidence Ioanna Mavroeidi 261 Αρχοντικό Γιαννιτσών, ένας οικισμός της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στη Μακεδονία Αικατερίνη Παπαευθυμίου-Παπανθίμου Εύη Παπαδοπούλου 271 Archondiko Giannitson, an Early Bronze Age settlement in Macedonia Aikaterini Papaefthymiou-Papanthimou Evi Papadopoulou Η στρωματογραφική ακολουθία του νότιου τομέα του προϊστορικού οικισμού του Αρχοντικού Γιαννιτσών Δόμνα Ισαακίδου The stratigraphic sequence of the south sector of the prehistoric settlement of Archontiko Giannitson Domna Isaakidou 281 Η Μέση Εποχή Χαλκού στη Μακεδονία Ιωάννης Ασλάνης Middle Bronze Age in Macedonia Ioannis Aslanis 291 Η προϊστορική Όλυνθος. Μια τούμπα της Εποχής του Χαλκού ανάμεσα στα Καρπάθια και στο Αιγαίο Barbara Horejs Reinhard Jung Prehistoric Olynthus. Α Bronze Age mound between the Carpathians and the Aegean Barbara Horejs Reinhard Jung 299 Does time stand still in the Aegean? Early Iron Age chronology at Kastanas revisited Stefanos Gimatzidis Σταμάτησε ο χρόνος στο Αιγαίο; Αναθεώρηση της χρονολόγησης της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου στον Καστανά Στέφανος Γιματζίδης ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS

8 Ο χώρος και οι νοηματοδοτήσεις του Space and its meanings Settlement and housing during the 6 th millennium BC in western Thessaloniki and the adjacent Langadas province Stavros Kotsos Οικισμός και κατοικία κατά την έκτη χιλιετία π.χ. στη δυτική Θεσσαλονίκη και στην επαρχία Λαγκαδά Σταύρος Κώτσος 315 Ο οικισμός του Κλείτου Κοζάνης στο ευρύτερο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον της Νεότερης και Τελικής Νεολιθικής περιόδου Χριστίνα Ζιώτα The settlement of Kleitos Kozanis in its wider natural and anthropogenic environment during the Late and Final Neolithic periods Christina Ziota 323 Αρχιτεκτονικές μορφές της Προϊστορίας στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα Αρετή Χονδρογιάννη-Μετόκη Architectural forms of Prehistory in the valley along the middle reaches of the Aliakmon river Areti Hondrogianni-Metoki 337 Ενσωματώνοντας το παρελθόν, προσδιορίζοντας το παρόν, νοηματοδοτώντας το μέλλον: αναγνώριση και ερμηνεία πρακτικών δομημένης (εν)απόθεσης στο νεολιθικό οικισμό Αυγής Καστοριάς στη Βόρεια Ελλάδα Γεωργία Στρατούλη Νίκος Κατσικαρίδης Τάσος Μπεκιάρης Βασιλική Τζεβελεκίδη Integrating the past, determining the present, establishing the future: identification and interpretation of structured deposition at the neolithic settlement of Avgi in Kastoria, Northern Greece Georgia Stratouli Nikos Katsikaridis Tasos Bekiaris Vasiliki Tzevelekidi 349 Αναζητώντας κοινωνικές ταυτότητες: η συμβολή των θερμικών κατασκευών στην οργάνωση του χώρου στη νεολιθική Μακεδονία Εβίτα Καλογηροπούλου In search of social identities: the contribution of thermal structures in the organisation of space in neolithic Macedonia Evita Kalogiropoulou 359 Περίκλειστος κόσμος. Μια συζήτηση για τους περιβόλους στην προϊστορική Μακεδονία με αφορμή το Δισπηλιό Καστοριάς Σταμάτης Χατζητουλούσης Τάσος Σιάνος Γιάννης Σταυριδόπουλος Κοσμάς Τουλούμης Enclosed world: a discussion about enclosures in prehistoric Macedonia based on Dispilio, Kastoria Stamatis Chatzitoulousis Tasos Sianos Giannis Stavridopoulos Kosmas Touloumis 373 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS 15

9 Κοινοτικά έργα και μνημειακότητα στους οικισμούς της Μακεδονίας κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού Ευαγγελία Στεφανή Communal works and monumentality in the settlements of Macedonia during the Late Bronze Age Evangelia Stefani 381 Παλαιοπεριβάλλον - Αρχαιοβοτανική - Ζωοαρχαιολογία Φυσική Ανθρωπολογία Paleoenvironment - Archaeobotany - Zooarchaeology Physical Anthropology Μεταβολές στη βλάστηση της Μακεδονίας κατά το Μέσο Ολόκαινο: ανθρωπογενής επίδραση ή απόκριση στην κλιματική διακύμανση; Κατερίνα Κούλη Vegetation dynamics in Macedonia during the Middle Holocene: human impact versus climate change? Katerina Kouli 401 Η φυσική βλάστηση και οι προϊστορικές κοινότητες της Μακεδονίας. Μια σύνθεση των πληροφοριών της ανθρακολογικής έρευνας Μαρία Ντίνου Natural vegetation and prehistoric communities in Macedonia, Greece. A synthesis of the results of wood charcoal analysis from prehistoric sites Maria Ntinou 409 Φυτά και άνθρωποι στην προϊστορική Βόρεια Ελλάδα. Τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα Σουλτάνα-Μαρία Βαλαμώτη 419 Plants and people in prehistoric Northern Greece: the archaeobotanical evidence Soultana-Maria Valamoti Invitation to dinner. Practices of animal consumption and bone deposition at Makriyalos I (Pieria) and Toumba Kremastis Koiladas (Kozani) Vasiliki Tzevelekidi Paul Halstead Valasia Isaakidou Πρόσκληση σε γεύμα. Πρακτικές κατανάλωσης και απόθεσης οστών ζώων στον Μακρύγιαλο Πιερίας και στην Τούμπα Κρεμαστής Κοιλάδας Κοζάνης Βασιλική Τζεβελεκίδη Paul Halstead Βαλασία Ισαακίδου 425 The vertebrate fauna from a Late Neolithic settlement in eastern Macedonia. Τhe case of Promachon sector - preliminary results George Kazantzis Η σπονδυλωτή πανίδα ενός οικισμού της Νεότερης Νεολιθικής περιόδου στην ανατολική Μακεδονία: η περίπτωση του ελληνικού τομέα του Προμαχώνα αρχικά αποτελέσματα Καζαντζής Γιώργος ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS

10 Οι αλιευτικές δραστηριότητες στην Προϊστορία της Βόρειας Ελλάδας: ένα πανόραμα των αρχαιοζωολογικών δεδομένων Τατιάνα Θεοδωροπούλου Fishing activities in the Prehistory of Northern Greece: a panorama of the archaeological evidence Tatiana Theodoropoulou 453 Όψεις της διατροφής και του υλικού πολιτισμού της Νεολιθικής και της Εποχής Χαλκού στην κεντρική Μακεδονία. Μια οστρεοαρχαιολογική προσέγγιση Ρένα Βεροπουλίδου Aspects of Neolithic and Bronze Age diet and material culture in central Macedonia: the evidence from shell analyses Rena Veropoulidou 465 Αρχαίο DNA: εφαρμογές, προοπτικές, περιορισμοί Χριστίνα Παπαγεωργοπούλου Ancient DNA: applications, perspectives, limitations Christina Papageorgopoulou 477 Από τα αντικείμενα στις ιδέες: Τεχνολογίες - Τεχνουργήματα - Επικοινωνία From objects to ideas: Technologies - Artefacts - Communication Lete I. The pottery of a neolithic site in central Macedonia 100 years after Anastasia Dimoula Areti Pentedeka Konstantinos Filis Λητή I. Η κεραμική μίας νεολιθικής θέσης στη Μακεδονία 100 χρόνια μετά Αναστασία Δημουλά Αρετή Πεντεδέκα Κωνσταντίνος Φίλης 491 Pottery and stylistic boundaries. Early and middle neolithic pottery in Macedonia Dushka Urem-Kotsou Anna Papaioannou Trisevgeni Papadakou Niki Saridaki Zoe Intze Κεραμική και στυλιστικά όρια. Η κεραμική της Αρχαιότερης και της Μέσης Νεολιθικής στη Μακεδονία Ντούσκα Ούρεμ-Κώτσου Άννα Παπαϊωάννου Τρισεύγενη Παπαδάκου Νίκη Σαριδάκη Ζωή Ιντζέ 505 Συνταγές υλικών και κεραμική παραγωγή των νεολιθικών οικισμών της ανατολικής Μακεδονίας Παρασκευή Γιούνη Clay recipes and ceramic production of the neolithic settlements in eastern Macedonia Paraskevi Yiouni 519 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS 17

11 Ταυτότητες ανθρώπων και διακοσμημένα κεραμικά σκεύη κατά τη Νεότερη Νεολιθική στη Βόρεια Ελλάδα: παραδείγματα από την κεραμική παράδοση «μαύρο σε ερυθρό» Δήμητρα Μαλαμίδου Human identities and decorated clay pots during Late Neolithic in Northern Greece: examples from the "black-on-red" pottery tradition Dimitra Μalamidou 527 Συνέχειες και ασυνέχειες στην κεραμική των πρώιμων φάσεων του νεολιθικού Δισπηλιού Μαρίνα Σωφρονίδου Σαράντης Δημητριάδης Continuity and discontinuity in the pottery of the early phases of neolithic Dispilio Marina Sofronidou Sarantis Dimitriadis 537 Εικόνες και αφηγήσεις από τα διακοσμημένα θραύσματα του Δισπηλιού Ευαγγελία Βούλγαρη Images and narratives from the decorated sherds of neolithic Dispilio Evangelia Voulgari 549 Η κεραμική παράδοση των προχωρημένων φάσεων της Πρώιμης Εποχής Χαλκού στη Μακεδονία Γιώργος Δελιόπουλος Ιωάννης Παπαδιάς Αικατερίνη Παπαευθυμίου-Παπανθίμου The pottery tradition during the later phases of the Early Bronze Age in Macedonia Giorgos Deliopoulos Ioannis Papadias Aikaterini Papaefthymiou-Papanthimou 561 Η κατανάλωση της κεραμικής και η ενδοκοινοτική οργάνωση στο τέλος της Ύστερης Εποχής του Χαλκού στη Μακεδονία: παρατηρήσεις στη χειροποίητη κεραμική από την Τούμπα Θεσσαλονίκης Ευαγγελία Βλιώρα Ευαγγελία Κυριατζή Στέλιος Ανδρέου Pottery consumption and intra-site organisation in the end of the Late Bronze Age in Macedonia: observations on the hand-made pottery from Toumba Thessaloniki Evangelia Vliora Evangelia Kiriatzi Stelios Andreou 575 The Late Bronze Age pottery of Macedonia: comparisons with the plain of Korçë Tobias Krapf Κεραμική της Ύστερης Εποχής του Χαλκού από τη Μακεδονία: συγκρίσεις με την πεδιάδα της Κορυτσάς Tobias Krapf ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS

12 In search of social networks during the Neolithic Period in Macedonia (Νorthern Greece): the case of chipped stone industries Odysseas Kakavakis Αναζητώντας τα κοινωνικά δίκτυα της Νεολιθικής Εποχής στην περιοχή της Μακεδονίας: η περίπτωση του πελεκημένου λίθου Οδυσσέας Κακαβάκης 599 Ο χαλαζίας ως πρώτη ύλη στις λιθοτεχνίες της προϊστορικής Μακεδονίας Ουρανία Πάλλη Quartz as raw material in the chipped stone industries of prehistoric Macedonia Ourania Palli 607 Η λιθοτεχνία του Ηλιότοπου, μιας προϊστορικής θέσης του ανατολικού Λαγκαδά Σοφία Λύχνα Μαρία Χάδου The lithic industries from Iliotopos, a prehistoric site in eastern Langadas Sofia Lychna Maria Chadou 615 «Είμαστε μόνοι τριγυρισμένοι από νεκρές εικόνες». Προβλήματα των νεολιθικών μαρμάρινων ανθρωπόμορφων ειδωλίων με αφορμή παραδείγματα απο την Ημαθία Νίκος Μερούσης "And we re alone surrounded by dead images". Problems of neolithic marble human figurines according to examples from Emathia Nikos Merousis 625 Η αναπαράσταση των ανθρώπων στη νεολιθική Μακεδονία Στράτος Νανόγλου The representation of humans in neolithic Macedonia Stratos Nanoglou 639 Ταξίδια του νεολιθικού Spondylus. Αρχαιολογικές καταδύσεις στα βαθιά νερά της αιγαιακής Προϊστορίας Μαριάννα Νικολαΐδου Φώτης Υφαντίδης The journeys of neolithic Spondylus: a chronicle of research in the prehistoric Aegean Marianna Nikolaidou Fotis Ifantidis 645 Η μουσική στις προϊστορικές κοινωνίες. Η περίπτωση του νεολιθικού οικισμού του Δισπηλιού Καστοριάς Χρύσα Τσαγκούλη Music in prehistoric communities. The example of the neolithic settlement at Dispilio of Kastoria Chrysa Tsangouli 661 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS 19

13 Μουσειολογία Κοινωνική Αρχαιολογία Museology Social Archaeology Θεωρητική αρχαιολογία και νέα μουσειολογία Δημήτριος Β. Γραμμένος Theoretical archaeology and new museology Dimitrios Grammenos 673 Ευτυχώς, τα στεφάνια μας είναι ακάνθινα Αναστασία Χουρμουζιάδη Thank God, our wreaths bear thornes Anastasia Chourmouziadi 677 Οι αρχαιολόγοι και οι αρχαιο-«λόγοι». Οι ταυτότητες των ερευνητών, οι «λόγοι» και η αναπλαισίωσή τους στην προϊστορική αρχαιολογία της Μακεδονίας Κοσμάς Τουλούμης The archaeologists and the archaeo- logoi. The identities of the scholars, the discourses and their re-contextualization in the prehistoric archaeology of Macedonia Kosmas Touloumis 685 Από τη «Θεά της Παλαιάς Ευρώπης» στην αρχαιολογία του φύλου: η κληρονομιά της Marija Gimbutas Δήμητρα Κοκκινίδου Μαριάννα Νικολαΐδου From the Goddess of Old Europe to gender archaeology: the legacy of Marija Gimbutas Dimitra Kokkinidou Marianna Nikolaidou 695 Επίλογος: πού είμαστε τώρα, πού θα είμαστε αύριο Κώστας Κωτσάκης Epilogue: where we stand now, where we will be tomorrow Kostas Kotsakis 707 Κατάλογος συμμετεχόντων List of contributors ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS

14 Συντομογραφίες Abbreviations ΑΑΑ ΑΔ ΑΕ ΑΕΜΘ Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, Αθήνα Αρχαιολογικόν Δελτίον, Αθήνα Αρχαιολογική Εφημερίς, Αθήνα Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη, Θεσσαλονίκη ΑΕΜΘ 20 χρόνια Π. Αδάμ-Βελένη & Κ. Τζαναβάρη (επιμ.), Επετειακός τόμος, Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 20 χρόνια, Θεσσαλονίκη Αρχαία Μακεδονία ΙΙΙ Ανακοινώσεις κατά το Γ διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη Σεπτεμβρίου 1977, Θεσσαλονίκη 1983 Αρχαία Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το Δ διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη Σεπτεμβρίου 1983, Θεσσαλονίκη 1986 Αρχαία Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το Ε διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη Οκτωβρίου 1989, Θεσσαλονίκη 1993 Αρχαία Μακεδονία VI Ανακοινώσεις κατά το ΣΤ διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη Οκτωβρίου 1996, Θεσσαλονίκη 1999 Αρχαία Μακεδονία VII Ανακοινώσεις κατά το Ζ διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη Οκτωβρίου 2002, Θεσσαλονίκη 2007 ΠΑΕ Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήνα AJA BAM BAR BSA BCH JAS PPS American Journal of Archaeology, Cambridge, Mass Beiträge zur ur- und frühgeschichtlichen Archäologie des Mittelmeer-Kulturraumes, Bonn British Archaeological Reports, Oxford The Annual of the British School at Athens, London Bulletin de Correspodance Helénique, Paris Journal of Archaeological Science, Amsterdam Proceedings of Prehistoric Society, Cambridge ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ABBREVIATIONS 21

15 Ενσωματώνοντας το παρελθόν, προσδιορίζοντας το παρόν, νοηματοδοτώντας το μέλλον: αναγνώριση και ερμηνεία πρακτικών δομημένης (εν)απόθεσης στο νεολιθικό οικισμό Αυγής Καστοριάς στη Βόρεια Ελλάδα Γεωργία Στρατούλη Νίκος Κατσικαρίδης Τάσος Μπεκιάρης Βασιλική Τζεβελεκίδη Πρακτικές δομημένης εναπόθεσης: θεωρία και κριτική Τις τελευταίες δεκαετίες, η έννοια της «δομημένης εναπόθεσης» (structured deposition 1 ), γνωστή κυρίως από προϊστορικές θέσεις της βόρειας Ευρώπης, χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει τη διαφοροποιημένη απόθεση ανθρωπογενούς υλικού όλων των κατηγοριών σε κτίρια, λάκκους, τάφρους, τόσο στο εσωτερικό όσο και στην περιφέρεια ή/και εξωτερικά των οικισμών 2, με τρόπο που υποδηλώνει τη σκόπιμη διάκριση αυτών των αποθέσεων, είτε ως προς την επιλογή των συμπεριλαμβανομένων καταλοίπων είτε ως προς τον τρόπο απόθεσής τους. Οι δομημένες αποθέσεις χαρακτηρίστηκαν σκόπιμες 3, επιλεκτικές 4 ή και τελετουργικές 5 και συνδέθηκαν άρρηκτα με τα πεδία της ιδεολογίας και του συμβολισμού 6. Για παράδειγμα, η απόθεση ακέραιων αντικειμένων ή τμημάτων τους, η καταστροφή ή η απόσυρσή τους, ερμηνεύτηκαν ως πρακτικές, που συμβολίζουν το τέλος της χρήσης τους, παραπέμποντας ακόμη και στην ολοκλήρωση του κύκλου ζωής ενός υποκειμένου ή οικιστικού συνόλου 7. Αν και η παρουσία των δομημένων εναποθέσεων αρχίζει να διαπιστώνεται και στην ελληνική Προϊστορία 8 και ο ρόλος τους στις διαδικασίες της ιδεολογικής αναπαραγωγής, της κοινωνικής συνοχής ή/και της διαφορετικότητας των κοινωνιών γίνεται ορατός, η προσπάθεια εντοπισμού αλλά και ερμηνείας των 1. Chapman Hill Brück Harding Brundel & Cooper Bradley Brück 1999, Needham Hill Pollard Brück 1999, Chapman Isaakidou et al Tzevelekidi διαδικασιών διαμόρφωσής τους παραμένει προβληματική, ενώ ελλιπής είναι και η συγκρότηση ενός μεθοδολογικού/θεωρητικού πλαισίου που να συμβάλει στην αναγνώρισή τους. Παρόλα αυτά, οι εκτεταμένες ανασκαφικές έρευνες των τελευταίων δεκαετιών και η συστηματική, διεπιστημονική ανάλυση του αρχαιολογικού υλικού συνέβαλαν ουσιαστικά στην αναγνώριση δομημένων εναποθέσεων και στην ελληνική Νεολιθική 9, καθιστώντας σαφές πως πρέπει να προηγηθεί συστηματική μελέτη των επιμέρους κατηγοριών υλικού, με ιδιαίτερη έμφαση στη χωρική και χρονική κατανομή, προκειμένου να αναδυθούν οι πιθανές διαφοροποιήσεις στις αποθετικές διαδικασίες. Σε αυτό το πλαίσιο θα παρουσιαστούν τα περιεχόμενα λάκκων, που εντοπίστηκαν στο νεολιθικό οικισμό Αυγής, στοχεύοντας στην αναζήτηση των κοινωνικών διαδικασιών, που συνέβαλαν στη διαμόρφωση του περιεχομένου τους. Παράλληλα, θα επιχειρηθεί μία επανεξέταση των πιθανών διαφορετικών μορφών απόθεσης, δομημένων ή μη. Οι αποθετικές πρακτικές θα αποτελέσουν ένα ερμηνευτικό εργαλείο για τη διερεύνηση των τρόπων ενσωμάτωσης του παρελθόντος στη νεολιθική κοινωνία μέσα από τη διαχείριση των υλικών αγαθών. Καθώς η μελέτη βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη, λεπτομερής αναφορά θα γίνει σε τρεις λάκκους, με έμφαση σε συγκεκριμένες κατηγορίες υλικών, ενώ θα χρησιμοποιηθούν, όπου κρίνεται απαραίτητο, και παραδείγματα άλλων λάκκων της φάσης Αυγή ΙΙΙ. 9. Χονδρογιάννη-Μετόκη Tzevelekidi EKATO ΧΡΟΝΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 349

16 Εικ. 1. Κάτοψη των ανασκαφών Αυγής με τις επιμέρους περιοχές. Εικ. 2. Κάτοψη της φάσης Αυγή ΙΙΙ. Σημειώνονται οι βασικοί λάκκοι που αναφέρονται στο κείμενο. Ο νεολιθικός οικισμός Αυγής 10 Η Αυγή αποτελεί έναν επίπεδο νεολιθικό οικισμό, με έκταση που υπολογίζεται σε στρέμματα 11, από τα οποία έχουν ανασκαφεί περίπου τα δύο (εικ. 1). Στη στρωματογραφία της θέσης 12 τεκμηριώνονται τρεις επάλληλες οικιστικές φάσεις: η Αυγή Ι της Μέσης Νεολιθικής και κυρίως της Νεότερης Νεολιθικής Ι (~ π.χ.), η Αυγή ΙΙ της Νεότερης Νεολιθικής Ι και η Αυγή ΙΙΙ της Νεότερης Νεολιθικής ΙΙ (~ Περισσότερες πληροφορίες για το ερευνητικό πρόγραμμα στο νεολιθικό οικισμό Αυγής στην ιστοσελίδα της θέσης: Στρατούλη Στρατούλη 2007, 8. Στρατούλη & Μπεκιάρης 2008, 2-4. Στρατούλη et al. 2009, 9-10, όπου η Αυγή ΙΙΙ παρουσιάζεται ως επιμέρους φάση της Αυγής ΙΙ. π.χ.). Ο οικισμός στο δυτικό τουλάχιστον τμήμα του οριοθετούταν από δύο επάλληλες τάφρους 13. Η Αυγή Ι 14 χαρακτηρίζεται από την παρουσία καλοδιατηρημένων καταλοίπων ελεύθερων ορθογώνιων κτιρίων, που καταστράφηκαν από έντονη καύση, και από εκτεταμένες ανοιχτές περιοχές ανάμεσά τους, στις οποίες έχουν εντοπιστεί θερμικές κατασκευές 15, διατροφικά κατάλοιπα και άφθονα κινητά ευρήματα, ενδεικτικά ποικίλων οικιακών πρακτικών Στρατούλη Τσόκας et al Στρατούλη 2007, Στρατούλη & Μπεκιάρης 2008, Καλογηροπούλου Στρατούλη et al για τη σχέση των νοικοκυριών της Αυγής Ι με τους ανοιχτούς χώρους και τις δραστηριότητες που πραγματοποιούνταν σε αυτούς. 350 ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΤΡΑΤΟΥΛΗ ΝΙΚΟΣ ΚΑΤΣΙΚΑΡΙΔΗΣ ΤΑ ΣΟΣ ΜΠΕΚΙΑΡΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΤΖΕΒΕΛΕΚΙΔΗ

17 Τα υλικά κατάλοιπα της φάσης Αυγή ΙΙ περιλαμβάνουν αρκετές θερμικές κατασκευές καθώς και συγκεντρώσεις κινητών ευρημάτων και βιοαρχαιολογικού υλικού που παραπέμπουν σε αποσπασματικά σωζόμενες επιφάνειες χρήσης. Κανένα κτίριο δεν έχει εντοπιστεί μέχρι στιγμής από τη φάση αυτή, γεγονός που δημιουργεί αρκετά ερωτήματα σε σχέση με το χαρακτήρα της εγκατάστασης. Στην Αυγή ΙΙ εντάσσονται, επίσης, σύμφωνα με τα μέχρι τώρα στρωματογραφικά δεδομένα, τουλάχιστον δέκα μικρά ταφικά αγγεία, που εντοπίστηκαν σε ανοιχτή περιοχή στο κέντρο περίπου της θέσης και περιείχαν πολύ μικρές ποσότητες καμένων ανθρώπινων οστών 17. Η Αυγή ΙΙΙ 18 (εικ. 2) περιλαμβάνει όλα τα μεταγενέστερα επεισόδια χρήσης/κατοίκησης του οικισμού, των οποίων τα κατάλοιπα έχουν διαβρωθεί και διαταραχθεί από τη σύγχρονη άροση 19. Τα μόνα αρχιτεκτονικά στοιχεία που διατηρούνται είναι οι τάφροι θεμελίωσης ελεύθερων ορθογώνιων κτιρίων, πασσαλότρυπες και άλλα ταφροειδή στοιχεία ειδικών λειτουργιών (π.χ. τάφροι οριοθέτησης), ενώ αναγνωρίστηκε μεγάλος αριθμός λάκκων με αρκετό αρχαιολογικό υλικό 20. Στη φάση αυτή παρατηρούνται αλλαγές τόσο στην κατασκευή των κτιρίων, όσο και στην οργάνωση του οικιστικού χώρου 21. Τα κτίρια αποκτούν πλέον κοινό προσανατολισμό και μερικά μοιάζουν να οργανώνονται παρατακτικά με μικρούς ελεύθερους χώρους ανάμεσά τους. Κάποια κτίρια φαίνεται πως αποκτούν μεγαλύτερη αυτονομία στον χώρο, καθώς προσδιορίζονται χωρικά από τάφρους. Σημαντικές είναι, επίσης, οι αλλαγές στην αρχιτεκτονική, με τους τοίχους των οικοδομημάτων να θεμελιώνονται σε τάφρους 22. Η φάση αυτή αναγνωρίζεται σε όλη την έκταση της θέσης, αλλά τα κτίρια διασώζονται καλύτερα στο δυτικό τμήμα. Οι λάκκοι και τα χαρακτηριστικά τους Στο νεολιθικό οικισμό Αυγής έχουν ανασκαφεί περισσότεροι από 40 λάκκοι. Η συντριπτική πλειονότητά τους αποδίδεται στην ανώτερη οικιστική φάση της θέσης, στην Αυγή ΙΙΙ (εικ. 2), συνδέοντας το φαινόμενο της διάνοιξης των λάκκων σχεδόν αποκλειστικά με τη νεότερη περίοδο του οικισμού. Οι λάκκοι εμφανίζονται ακριβώς μετά την αφαίρεση του επιφανειακού 17. Στρατούλη et al Stratouli et al Στρατούλη 2007, Στρατούλη & Μπεκιάρης 2008, 2-5, όπου η φάση Αυγή ΙΙΙ παρουσιάζεται ενσωματωμένη στην Αυγή ΙΙ. 19. Κραχτοπούλου Στρατούλη & Μπεκιάρης 2008, Στρατούλη 2007, 12. Στρατούλη & Μπεκιάρης 2008, Στρατούλη 2005, όπου γίνεται εκτενής αναφορά στις τάφρους θεμελίωσης και στα περιεχόμενά τους. στρώματος και διακόπτουν όλη τη στρωματογραφική ακολουθία μέχρι και το φυσικό υπόβαθρο της θέσης. Συνεπώς, σε πολλές περιπτώσεις δεν είναι σαφές το ακριβές επίπεδο διάνοιξης των λάκκων καθώς οι σχετικές επιχώσεις έχουν διαβρωθεί 23, πιθανώς μαζί με τα ανώτερα τμήματα και το περιεχόμενό τους. Οι λάκκοι της Αυγής ΙΙΙ εντοπίζονται μεμονωμένοι και σπανιότερα σε μικρές ομάδες σε όλη σχεδόν την έκταση του ανασκαμμένου χώρου. Πολλοί από αυτούς διαταράσσονται από ορύγματα και πασσαλότρυπες μεταγενέστερων οικιστικών φάσεων, ενώ η στρωματογραφική τους συσχέτιση με τα οικοδομήματα της Αυγής ΙΙΙ είναι πολύπλοκη. Συγκεκριμένα, κάποιοι λάκκοι φαίνεται πως «αντιλαμβάνονται» την παρουσία των κτιρίων και οργανώνονται ανάλογα στον χώρο, ενώ άλλοι διακόπτουν τις τάφρους θεμελίωσης και σχετίζονται με νεότερα επεισόδια χρήσης του χώρου. Τα σχήματα και οι διαστάσεις των λάκκων ποικίλουν, με τα περισσότερα παραδείγματα να αφορούν σε λάκκους κυκλικής ή ελλειπτικής κάτοψης, με διατομή U και διάμετρο που κυμαίνεται από 1 μ. μέχρι περίπου 3 μ. Τα σωζόμενα βάθη των λάκκων φτάνουν περίπου στα 50 εκ. Δεν χαρακτηρίζονται από επιμέλεια στην κατασκευή τους, καθώς δεν διασώζουν κάποιο επίχρισμα επάλειψης των τοιχωμάτων ή/και του δαπέδου τους 24, με λίγες εξαιρέσεις, στις οποίες το φυσικό αργιλώδες υπόβαθρο της θέσης χρησιμοποιείται ως επίχρισμα. Οι λόγοι της αρχικής διάνοιξης των λάκκων είναι δύσκολα ανιχνεύσιμοι και πιθανώς πολυεπίπεδοι. Κάποιοι λάκκοι θα μπορούσαν να εξυπηρετούν την εξόρυξη του φυσικού πηλώδους υποβάθρου της θέσης, του οποίου η χρήση τεκμηριώνεται σε πλήθος αρχιτεκτονικών κατασκευών 25, ενώ άλλοι να έχουν χρησιμοποιηθεί ως χώροι αποθήκευσης, εργασίας 26 ή ακόμα και ως υποδοχές πασσάλων. Ανεξάρτητα από την όποια πρωτογενή χρήση των λάκκων, κοινό σημείο της βιογραφίας των περισσότερων υπήρξε το γέμισμά τους με ανθρωπογενές υλικό. Η πλήρωσή τους περατώθηκε σε ένα ή περισσότερα επεισόδια και αποτελείται από μεικτό περιεχόμενο, που περιλαμβάνει κατάλοιπα του υλικού πολιτισμού, στάχτες και αλλά οργανικά στοιχεία, ασβεστιτικά και αργιλικά υλικά, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις χαρακτηρίζεται και από έντονη διαστρωμάτωση. 23. Κραχτοπούλου Όπως και οι λάκκοι της Τούμπας Κρεμαστής Κοιλάδας (Χονδρογιάννη-Μετόκη 2009, 156). 25. Κλουκίνας Chapman & Gaydarska 2007, 13. ΕΝΣΩΜΑΤΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ, ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΠΑΡΟΝ, ΝΟΗΜΑΤΟΔΟΤΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ 351

18 Εικ. 4. Τριβεία & τριπτήρες από τον λάκκο Εικ. 3. Λάκκος Διακρίνονται τριπτά εργαλεία & κεραμική. Παραδείγματα λάκκων και των περιεχομένων τους Ο λάκκος (εικ. 3) βρίσκεται στον ανατολικό τομέα των ανασκαφών στην περιοχή 1. Έχει διάμετρο 2,42 μ. και σωζόμενο βάθος 43 εκ. Το γέμισμά του περατώθηκε σε ένα επεισόδιο και περιλαμβάνει πληθώρα και ποικιλία ευρημάτων, όπως κεραμική, 77 τριπτά εργαλεία, 18 απολεπισμένα αντικείμενα και 31 απολεπίσματα, 4 οστέινα εργαλεία, 24 ακέραιες χάντρες αλλά και οστά θηλαστικών και μάλιστα αρθρωμένα, επιβεβαιώνοντας ότι πρόκειται για αδιατάρακτες αποθέσεις, οστά ψαριών, όστρεα και σπόρους δημητριακών, καθώς και μια σφραγίδα με σπειροειδές θέμα. Η κεραμική που αποκαλύφθηκε στο λάκκο ζυγίζει 37,69 κιλά και αποτελείται από 1070 όστρακα, στα οποία αντιπροσωπεύονται όλες οι γνωστές κεραμικές κατηγορίες της θέσης 27. Η διατήρηση των επιφανειών τους είναι καλή, αν και η πλειονότητα των οστράκων είναι μικρού (73%) και μεσαίου μεγέθους (23%). Σώζονται, βέβαια, και αρκετά μεγάλα τμήματα από μεγάλου μεγέθους αγγεία, πιθανώς αποθηκευτικά, αλλά και από μεγάλα μελανοστεφή τροπιδωτά. Ως παράδειγμα αναφέρεται ένα μελανοστεφές αγγείο με διάμετρο χείλους 53 εκ. και σωζόμενο ύψος 36 εκ., με μαστοειδείς αποφύσεις πάνω στην τροπίδωση και ρυτιδωτή διακόσμηση σε ταινία που δημιουργείται πάνω από αυτήν. Πρόκειται για ένα μοναδικό στο σύνολο της κεραμικής του οικισμού εύρημα, που πιθανότατα αποτελεί αγγείο «επίδειξης»/προσφοράς ή συλλογικής κατανάλωσης 27. Κατσικαρίδης τροφής. Στην υπόλοιπη κεραμική συγκαταλέγονται τμήματα από χείλη πιθανόν από πιθάρια με πλαστική ταινία, τμήμα καστανού γυαλισμένου σφαιρικού αγγείου με λαιμό και τμήματα από μεγάλα μελανοστεφή αγγεία με έντονα γωνιώδη τροπίδωση. Ιδιαίτερο στοιχείο του συγκεκριμένου ορύγματος αποτελούν τα 77 τριπτά εργαλεία, ποσότητα που δεν απαντάται σε κανέναν άλλο λάκκο του οικισμού. Πρόκειται για εργαλεία που σχετίζονται κατά κύριο λόγο με την επεξεργασία της τροφής, όπως τριβεία και τριπτήρες (εικ. 4), αλλά και λίθινες πλάκες που ίσως συμμετείχαν στο μαγείρεμα και γενικότερα στην τροφοπαρασκευαστική διαδικασία. Η τυπολογία των τριβείων και των τριπτήρων εμφανίζεται εξαιρετικά διευρυμένη, καθώς αναγνωρίζεται μεγάλη ποικιλία στα μορφολογικά χαρακτηριστικά τους, στις πρώτες ύλες και τις τεχνικές κατασκευής τους, ενώ περιλαμβάνονται και παραδείγματα τύπων, κυρίως τριπτήρων, που δεν απαντούν στην τυπική τριπτή λιθοτεχνία της Αυγής 28. Ένα ακόμα ενδιαφέρον στοιχείο είναι πως, πέρα από την τριβή, πολλοί τριπτήρες έχουν χρησιμοποιηθεί και για ταυτόχρονη κρούση με τα άκρα τους. Ο λάκκος (εικ. 5) βρίσκεται στην περιοχή 5 του δυτικού τομέα των ανασκαφών. Έχει πλάτος περίπου 1 μ. και σωζόμενο βάθος περίπου 40 εκ. Το ανώτερο τμήμα της επίχωσής του χαρακτηρίζεται από μια στρώση ασβεστιτικού υλικού, που πιθανότατα σφράγιζε τα περιεχόμενά του. Η στρώση αυτή δεν περιείχε ευρήματα, με εξαίρεση ένα μεγάλο λίθινο τριπτήρα, 28. Bekiaris ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΤΡΑΤΟΥΛΗ ΝΙΚΟΣ ΚΑΤΣΙΚΑΡΙΔΗΣ ΤΑ ΣΟΣ ΜΠΕΚΙΑΡΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΤΖΕΒΕΛΕΚΙΔΗ

19 7 5 6 Εικ. 5. Λάκκος Αγγεία και τμήματα τριπτών εργαλείων. Εικ. 6. Λάκκος Τμήμα σφαιρικού αγγείου με λαιμό, στάχτες και οργανικά κατάλοιπα (σπόροι). Εικ. 7. Τμήμα του περιεχομένου του λάκκου Σφαιρικά αγγεία με λαιμό, μελανοστεφείς φιάλες, τμήματα ταψιών (plateaux), στιλβωτήρες, απολεπίσματα πυριτόλιθου, λίθινος κρουστήρας και οστέινα τέχνεργα. που ενδεχομένως σηματοδοτούσε και την παρουσία του λάκκου 29. Κάτω από αυτή τη στρώση, το περιεχόμενο του λάκκου εμφανίζεται σημαντικά διαφοροποιημένο. Το γέμισμά του αποτελούταν από μια μίξη διαφόρων στοιχείων (εικ. 5 & 6): στάχτες, απανθρακωμένα φυτικά κατάλοιπα, ασβεστιτικοί σβόλοι και τμήματα πηλομαζών συνυπάρχουν μαζί με κεραμική, 15 τριπτά, 10 απολεπισμένα εργαλεία και 77 απολεπίσματα, αλλά και 4 οστέινα τέχνεργα (εικ. 7). Επιπλέον, από τη διαδικασία της επίπλευσης προέκυψαν >150 σπόροι, 53 ψαροκόκαλα, όστρεα, λίγα οστά θηλαστικών, οστά τρωκτικών και 21 χάντρες. Χαρακτηριστικό στοιχείο του λάκκου αποτελεί η παρουσία ακέραιων αγγείων που αποκαλύφθηκαν στη θέση τους και χαρακτηρίζονται από πολύ καλή κατάσταση διατήρησης των επιφανειών τους. Τα στοιχεία αυτά υποδεικνύουν πως τα περιεχόμενα του λάκκου σκεπάστηκαν σχετικά γρήγορα και δεν έχουν υποστεί μεγάλη διαταραχή. Η κεραμική του λάκκου ζυγίζει 20,73 κιλά και αποτελείται από 168 όστρακα. Από αυτά τα 17,34 κιλά ανήκουν στα αγγεία που αποκαλύφθηκαν ακέραια 2 σφαιρικά αγγεία με λαιμό και ταινιωτές λαβές, 1 ταψί (plateau), 1 μελανοστεφής κωνική φιάλη/λεκανίδα και 1 μαύρο στιλβωμένο πιθάρι, το οποίο σώζεται κατά 29. Στην Τούμπα Κρεμαστής Κοιλάδας αναφέρονται περιπτώσεις λάκκων, των οποίων η θέση επισημαίνεται με συγκεντρώσεις ευρημάτων πολύ πριν φανούν τα όρια διάνοιξής τους και το γέμισμά τους (Χονδρογιάννη 2009, ). τα 2/3 και βρέθηκε στην επίχωση του λάκκου σε δύο συγκεντρώσεις. Ακόμη, αποκαλύφθηκαν τμήματα από άλλα αγγεία, όπως μικρές μελανοστεφείς φιάλες, κωνικές και τροπιδωτές, με ρυτιδωτή διακόσμηση στο μελανό τμήμα τους. Στην κεραμική του λάκκου δεν αντιπροσωπεύονται όλες οι κατηγορίες του οικισμού, καθώς απουσιάζουν εντελώς τα γραπτά αγγεία. Στον λάκκο αυτό αποτέθηκαν τριπτά εργαλεία που σχετίζονται σχεδόν αποκλειστικά με την κατασκευή και μεταποίηση αντικειμένων και όχι με την επεξεργασία τροφής. Πρόκειται κυρίως για πολυχρησιμοποιημένα βότσαλα, από λεπτόκοκκα ασβεστολιθικά και χαλαζιακά υλικά, με εμφανή ίχνη στίλβης και εκδορές, που παραπέμπουν σε εξοπλισμό που χρησιμοποιήθηκε για τη μεταποίηση της υφής αντικειμένων, πιθανόν και για την επεξεργασία και στίλβωση της κεραμικής 30. Επίσης, συμπεριλαμβάνονται και κάποια εργαλεία τριβής, τα οποία, με βάση τα ίχνη φθοράς, ίσως χρησιμοποιήθηκαν για την επεξεργασία μαλακών υλικών, ίσως δερμάτων. Ακόμη, βρέθηκε και ένας κρουστήρας, που ενδεχομένως σχετίζεται με ένα επεισόδιο κατασκευής απολεπισμένων τεχνουργημάτων, στο οποίο παραπέμπουν οι φολίδες και τα πολυάριθμα απολεπίσματα, που βρέθηκαν στον λάκκο. Εντύπωση προκαλεί η έντονη φθορά των δισκοειδών βοτσάλων, καθώς στην τριπτή λιθοτεχνία της Αυγής ο βαθμός χρήσης των αντίστοιχων εργαλειακών 30. Bekiaris ΕΝΣΩΜΑΤΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ, ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΠΑΡΟΝ, ΝΟΗΜΑΤΟΔΟΤΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ 353

20 τύπων είναι συνήθως ελαφρύς ή μέτριος. Όπως και τα αγγεία, τα τριπτά ευρήματα του λάκκου χαρακτηρίζονται από καλή διατήρηση. Σχεδόν όλα τα αντικείμενα είναι ακέραια, ενώ υπάρχουν και περιπτώσεις τριπτών που βρέθηκαν σπασμένα στη θέση τους. Ο λάκκος (εικ. 8) βρίσκεται στην περιοχή Β5 του δυτικού τομέα των ανασκαφών. Πρόκειται για τον μεγαλύτερο από μια ομάδα λάκκων που ακολουθούν τον προσανατολισμό του κτιρίου 2β της Αυγής ΙΙΙ 31 και θεωρούνται σύγχρονοι με αυτό. Τα ορύγματα αυτά γέμισαν, πιθανότατα σταδιακά, και κάποια στιγμή υπερχείλισαν, δημιουργώντας την εικόνα ενός ενιαίου λάκκου. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα ραδιοχρονολογήσεων, ο λάκκος χρονολογείται μεταξύ cal BC. Έχει ελλειπτική κάτοψη και σχήμα τομής U, μήκος 4 μ., πλάτος 2 μ. και σωζόμενο βάθος 50 εκ. Το γέμισμά του ήταν χαλαρό και πλούσιο σε οργανικά υλικά, κυρίως στάχτη και απανθρακωμένα φυτικά κατάλοιπα. Στα περιεχόμενά του συγκαταλέγεται μεγάλη ποσότητα κεραμικής, 47 τριπτά αντικείμενα, οστά θηλαστικών, 52 απολεπισμένα τέχνεργα, 4 οστέινα, 1 τμήμα ειδωλίου και μια σφραγίδα, επίσης με σπειροειδές μοτίβο. Στα αρχαιοβοτανικά δείγματα 32 περιλαμβάνονται λέπυρα (>300) και σπόροι σιταριού (<50), σπόροι φακής (<20), καθώς και θρυμματισμένα δημητριακά. Η κεραμική του λάκκου ζυγίζει 44,10 κιλά και αποτελείται από 2288 όστρακα, περιλαμβάνοντας όλες τις γνωστές κατηγορίες του οικισμού. Χαρακτηριστικές είναι οι τροπιδωτές μελανοστεφείς φιάλες (περίπου 10-12) με εγχάρακτη διακόσμηση στο μελανό τμήμα και τα καστανά λειασμένα και στιλβωμένα αγγεία με ψηλή δακτυλιόσχημη βάση/στέλεχος. Επιπρόσθετα, στο λάκκο βρέθηκαν τμήματα από ευρύστομα αγγεία (hole mouth jars), αλλά και μικρού και μεσαίου μεγέθους όστρακα, που πιθανόν ανήκουν σε μαύρα στιλβωμένα/ερυθροστεφή πιθάρια. Η πλειονότητα των οστράκων σώζεται σε καλή κατάσταση, αν και παρατηρείται σχετικά αυξημένη φθορά σε σχέση με τους δύο προηγούμενους λάκκους. Τα 47 τριπτά εργαλεία του λάκκου χαρακτηρίζονται από εξαιρετικά κακή διατήρηση. Πρόκειται κυρίως για θραύσματα εργαλείων τριβής/άλεσης, διαβρωμένα σε μεγάλο βαθμό, κάτι που ενδεχομένως μαρτυρά την έκθεσή τους για αρκετό καιρό πριν σκεπαστούν. Σε κάθε περίπτωση πρόκειται για απόθεση εργαλείων που δεν είναι πλέον λειτουργικά. Από τα ανώτερα στρώματα του λάκκου προέκυψε μια ομάδα ασβεστολιθικών βοτσάλων, που έχουν χρησιμοποιηθεί για στίλβωση και πιθανώς αποτέθηκαν όλα ταυτόχρονα. Στην ίδια 31. Στρατούλη & Μπεκιάρης 2008, Μαργαρίτη 2007, 4-5. επίχωση εντοπίστηκαν, επίσης, κρουστήρες καθώς και ένα μοναδικό σύνολο από 20 μεγάλες φολίδες, σπάνια υποπροϊόντα των αρχικών σταδίων κατασκευής ενός λίθινου αντικειμένου, πιθανότατα τριβείου. Τέλος, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο λάκκος (εικ. 9), ο οποίος, αν και περιείχε διάφορα υλικά, χαρακτηρίζεται από την παρουσία δύο κεράτων βοοειδούς, το ένα εκ των οποίων ήταν τοποθετημένο στις ανώτερες επιχώσεις του λάκκου και το άλλο στον πυθμένα του, με την ίδια φορά. Η μελέτη των υπόλοιπων περιεχομένων του συγκεκριμένου λάκκου δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί. Σε αντίθεση με τα παραπάνω παραδείγματα λάκκων, των οποίων το περιεχόμενο διακρίνεται από ποικιλομορφία, κάποιοι λάκκοι περιέχουν κατάλοιπα μόνο από συγκεκριμένες κατηγορίες του υλικού πολιτισμού. Ενδεικτικές είναι οι περιπτώσεις λάκκων που περιέχουν αποκλειστικά οικοδομικό υλικό, όπως ο λάκκος (εικ. 10), του οποίου το γέμισμα αποτελείται από καμένες πηλόμαζες. Τα κατάλοιπα αυτά θα μπορούσαν να σχετίζονται με μια συγκεκριμένη κατασκευή, τμήματα της οποίας θάφτηκαν μετά την καταστροφή της. Άλλα δύο παραδείγματα τέτοιων λάκκων 33 εντοπίζονται στην περιοχή 2 και ενδεχομένως σχετίζονται με το κτίριο 2β της Αυγής ΙΙΙ. Σε αυτούς είχαν αποτεθεί αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως τμήματα τοίχων και πηλοί επάλειψης. Αντίστοιχη περίπτωση αποτελεί και ο λάκκος , ο οποίος περιείχε μόνο κεραμική και κάποια διατροφικά κατάλοιπα, κυρίως σπόρους, όστρεα και ελάχιστα οστά ψαριών. Η κεραμική του λάκκου ζυγίζει 15,40 κιλά και αποτελείται από 249 όστρακα. Περιλαμβάνει τμήματα από μεγάλα αγγεία, ανάμεσα στα οποία μια βαθιά ευρύστομη καστανή στιλβωμένη φιάλη, τμήματα από ένα ταψί (plateau), που αντιπροσωπεύουν περίπου τα 2/3 του αγγείου, μια ανοικτή ρηχή μελανοστεφή φιάλη/είδος πώματος(;), τμήματα από ένα μαύρο στιλβωμένο πιθοειδές καθώς και ένα γραπτό αγγείο αμαυρόχρωμο «καστανό σε καστανό» με κοντό λαιμό και ταινιωτές λαβές (αμφορίσκος). Είναι ενδιαφέρον ότι το ανώτερο τμήμα του γραπτού αυτού αγγείου βρέθηκε σε επίχωση γειτονικής ανασκαφικής τομής, πιθανόν μέσα σε άλλο λάκκο, ο οποίος δεν έγινε αντιληπτός κατά τη διάρκεια της ανασκαφής. Επιπλέον, τα όστρακα του πιθοειδούς ακουμπούσαν στα τοιχώματα του λάκκου, ανάμεσα σε στρώσεις ασβεστιτικού υλικού. Δεν αποκλείεται το αγγείο αυτό να χρησιμοποιήθηκε για την επένδυση των τοιχωμάτων του λάκκου μαζί με άλλα υλικά, ενώ είναι επίσης πιθανό να πρόκειται για ένα λάκκο υποδοχής του. 33. Στρατούλη & Μπεκιάρης 2008, ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΤΡΑΤΟΥΛΗ ΝΙΚΟΣ ΚΑΤΣΙΚΑΡΙΔΗΣ ΤΑ ΣΟΣ ΜΠΕΚΙΑΡΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΤΖΕΒΕΛΕΚΙΔΗ

21 Εικ. 8. Λάκκος με υψηλή περιεκτικότητα σε στάχτες. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως, σε αντίθεση με άλλες γνωστές θέσεις της περιόδου (π.χ. Μακρύγιαλος, Τούμπα Κρεμαστής-Κοιλάδας 34 ) μόνο ένα μικρό τμήμα του ζωοαρχαιολογικού υλικού φαίνεται να προέρχεται από λάκκους. Αντίθετα, η πλειονότητα των οστών προέρχεται από ανοιχτές περιοχές της Αυγής Ι και ΙΙ, υποδηλώνοντας (μέχρι τώρα) μία διαφορετικού τύπου διαχείριση των ζωικών καταλοίπων, με λιγότερο φροντισμένη (σε επίπεδο τόσο πρακτικό όσο και συμβολικό) διαδικασία απόρριψης/απόθεσης. Περαιτέρω μελέτη και ανάλυση του υλικού αναμένεται να δώσει σημαντικές πληροφορίες σχετικά με πιθανές διαφοροποιήσεις σε ό,τι αφορά στην κατανομή των ειδών, ηλικιών, φύλου και πρακτικών διαχείρισης των σφαγίων μεταξύ των λάκκων και των ανοιχτών περιοχών. Εικ. 9. Λάκκος Διακρίνεται κέρατο βοοειδούς στον πυθμένα του. Συζήτηση: Πρακτικές δομημένης εναπόθεσης και ερμηνείες Με βάση το αρχαιολογικό υλικό είναι εμφανές πως τουλάχιστον κάποιοι από τους λάκκους της Αυγής διαφοροποιούνται ως προς τα περιεχόμενά τους, καθώς αναγνωρίζονται ποικίλοι συσχετισμοί σε αυτά 35 ή σε ένα τμήμα τους. Συγκεκριμένα, υπάρχουν λάκκοι, όπου είναι ευδιάκριτη μια ιδιαίτερη «φροντίδα» στον τρόπο απόθεσης των περιεχομένων τους, όπως ο λάκκος (εικ. 5 & 6), όπου φαίνεται πως τα αγγεία δεν απορρίφθηκαν τυχαία, αλλά τοποθετή- 34. Tzevelekidi Thomas 1999, Εικ. 10. Λάκκος Περιείχε αποκλειστικά οικοδομικό υλικό. ΕΝΣΩΜΑΤΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ, ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΠΑΡΟΝ, ΝΟΗΜΑΤΟΔΟΤΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ 355

22 θηκαν με προσοχή. Επίσης, η τοποθέτηση των δύο κεράτων στην κορυφή και τον πυθμένα του λάκκου (εικ. 9), θα μπορούσε να έχει έντονα συμβολικό χαρακτήρα. Πολύ συχνά, ακόμα και στους λάκκους της Αυγής με μεικτό περιεχόμενο, φαίνεται πως γίνεται επιλογή στην απόθεση συγκεκριμένων ομάδων τεχνουργημάτων, τα οποία μοιράζονται κάποια κοινά χαρακτηριστικά, ως προς τη γενική τυπολογία, τη χρήση, το βαθμό φθοράς ή ακόμα και την πρώτη ύλη. Τα σύνολα αυτά αποτελούν στην ουσία τα στοιχεία που διαφοροποιούν τους λάκκους μεταξύ τους, δίνοντας τους μια συγκεκριμένη «ταυτότητα» 36. Ο λάκκος (εικ. 3), για παράδειγμα, περιείχε μια μεγάλη συγκέντρωση τριπτών εργαλείων που σχετίζονται με την επεξεργασία της τροφής (εικ. 4), σε αντίθεση με τους λάκκους και , που περιείχαν κυρίως τριπτά εργαλεία που σχετίζονται με κατασκευαστικές δραστηριότητες. Αντίστοιχα, ο λάκκος (εικ. 8) περιείχε συγκέντρωση λεπύρων, κάτι που δεν έχει εντοπιστεί, μέχρι στιγμής, σε άλλο όρυγμα. Επίσης, κάποιοι λάκκοι περιείχαν πολύ συγκεκριμένες κατηγορίες αντικειμένων, όπως οι λάκκοι με τις συγκεντρώσεις αρχιτεκτονικών στοιχείων (εικ. 10), που ενδεχομένως να σχετίζονται με συγκεκριμένα επεισόδια καταστροφής κατασκευών ή/και κτιρίων. Αναμφίβολα, η αναγνώριση των διαφορετικών δομών στα περιεχόμενα αυτών των λάκκων υποδηλώνει και την ποικιλία των διαδικασιών που διαμόρφωσαν αυτά τα αρχαιολογικά σύνολα. Παρόλο που οι περισσότεροι λάκκοι χαρακτηρίζονται από ομοιογένεια ως προς τον μεικτό χαρακτήρα των κατηγοριών του υλικού πολιτισμού που περιέχουν, η μελέτη του κάθε αρχαιολογικού υλικού καθιστά σαφές πως οι λάκκοι δεν πρέπει να προσεγγιστούν μονοδιάστατα, καθώς τα περιεχόμενά τους πιθανότατα συγκροτούνται μέσα από διαφορετικές μορφές κοινωνικών πρακτικών, στο πλαίσιο δραστηριοτήτων οικιακού επιπέδου ή/και συλλογικού χαρακτήρα. Η χωρική συσχέτιση των λάκκων με συγκεκριμένα κτίρια ή νοικοκυριά είναι σχεδόν αδύνατη. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί ο λάκκος (εικ. 8) και μια σειρά άλλων λάκκων στα βόρεια και τα νότια που θεωρούνται σύγχρονοι με το κτίριο 2β. Ενδεικτικό παράδειγμα συλλογικών πρακτικών αποτελεί ο λάκκος (εικ. 3). Η ποσότητα και η ποικιλομορφία των τριβείων και των τριπτήρων που περιείχε παραπέμπουν σε υλικό που δεν αντιπροσωπεύει τον εξοπλισμό μίας μόνο οικιακής μονάδας, αλλά ίσως σχετίζεται με διαφορετικά νοικοκυριά, εκφράζοντας, μαζί με την μεγάλη τροπιδωτή φιάλη, μια 36. Pollard πιθανή συλλογικότητα ως προς το πλαίσιο χρήσης ή τον τρόπο απόθεσης. Επιπρόσθετα, οι ομοιότητες στα ίχνη χρήσης των τριπτών εργαλείων θα μπορούσαν να υποδεικνύουν τη συμμετοχή τους σε παρόμοιες δραστηριότητες, σχετικές με την προετοιμασία της τροφής, και την απόθεσή τους, αν και ήταν ακόμη πλήρως λειτουργικά, μετά την ολοκλήρωση του σκοπού τους. Με βάση τα μέχρι τώρα παραδείγματα λάκκων από το νεολιθικό οικισμό Αυγής και δεδομένων των σχετικά μικρών διαστάσεών τους, δεν φαίνεται να αντιπροσωπεύονται περιπτώσεις αποθέσεων που να παραπέμπουν σε συλλογικά γεγονότα μεγάλης κλίμακας, αντίστοιχα με το λάκκο 212 του Μακρύγιαλου Ι Πιερίας 37. Μεγάλοι λάκκοι με άφθονο αρχαιολογικό υλικό έχουν εντοπιστεί στην περιφέρεια του νεολιθικού οικισμού, ειδικότερα στο ανατολικό και το βορειοανατολικό άκρο του, ενώ οι επάλληλες τάφροι, που εντοπίστηκαν στο δυτικό τμήμα της θέσης, πιθανότατα αντιπροσωπεύουν, επίσης, χώρους συλλογικής απόθεσης, καθώς είναι εξαιρετικά πλούσιες σε ευρήματα. Τα στοιχεία αυτά έχουν προς το παρόν ανασκαφεί τμηματικά και η διερεύνησή τους αναμένεται να συμβάλει σημαντικά στη μελέτη των αποθετικών πρακτικών. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός πως το φαινόμενο της απόθεσης σε λάκκους φαίνεται να συνδέεται σχεδόν αποκλειστικά με την εγκατάσταση της Αυγής ΙΙΙ, δηλαδή με τις όψιμες περιόδους του νεολιθικού οικισμού. Η σύνδεση της «ταφής» τεχνουργημάτων με τα τελευταία στάδια ζωής του οικιστικού συνόλου της Αυγής, όπως άλλωστε έχει προταθεί για πολλές προϊστορικές θέσεις της Βόρειας Ευρώπης 38, είναι σίγουρα δελεαστική. Παρόλα αυτά, μπορεί να προταθεί πως σε επίπεδο χωροοργάνωσης, στη φάση Αυγή ΙΙΙ, κάποιες αποθετικές πρακτικές αποκτούν χωρική αυτονομία, καθώς περιορίζονται στο εσωτερικό ορυγμάτων, σε αντίθεση με τις παλαιότερες οικιστικές φάσεις, όπου η απόρριψη/απόθεση των καταλοίπων πραγματοποιείται αποκλειστικά σε ανοιχτούς χώρους, σε συνθήκες ορατότητας και ίσως συλλογικότητας 39. Επίσης, οι περισσότεροι λάκκοι δεν φαίνεται να αποτελούν χώρους μακροχρόνιας απόρριψης. Αντίθετα, η απόθεση του υλικού μοιάζει να περατώνεται σε ένα επεισόδιο και ενδεχομένως σχετίζεται με συγκεκριμένες στιγμές ή γεγονότα στη ζωή του οικισμού και των κατοίκων του 40. Επιπλέον, η απόθεση/απόρριψη αντικειμένων που θα μπορούσαν ακόμη να χρησιμοποιηθούν, όπως τα αγγεία του λάκκου και τα περισσότε- 37. Pappa et al Pollard 2001, Στρατούλη et al Brück Pollard ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΤΡΑΤΟΥΛΗ ΝΙΚΟΣ ΚΑΤΣΙΚΑΡΙΔΗΣ ΤΑ ΣΟΣ ΜΠΕΚΙΑΡΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΤΖΕΒΕΛΕΚΙΔΗ

23 ρα τριπτά αντικείμενα του λάκκου , δημιουργεί ερωτήματα σχετικά με τους λόγους που απομακρύνθηκαν από τους χώρους χρήσης τους. Ενδεχομένως, η απόσυρση συγκεκριμένων αντικειμένων θα μπορούσε να σχετίζεται με την ολοκλήρωση ενός συγκεκριμένου κύκλου χρήσης, με την περάτωση ενός γεγονότος, ή ακόμα και με την προσπάθεια επαναπροσδιορισμού της κοινωνικής/οικονομικής θέσης ατόμων και νοικοκυριών και τη διαφύλαξη της κοινωνικής ισορροπίας. Από τα παραπάνω προκύπτει πως στην περίπτωση των λάκκων της Αυγής υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις των αποκαλούμενων δομημένων εναποθέσεων, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά σε συγκεκριμένες κατηγορίες αρχαιολογικού υλικού. Εξάλλου, όπως έγινε κατανοητό από άλλες θέσεις (π.χ. Τούμπα Κρεμαστής-Κοιλάδας 41 ), η συνύπαρξη διαφορετικών αρχαιολογικών υλικών σε ένα λάκκο δεν αποκλείει την ύπαρξη ιδιαίτερων, δομη- μένων αποθέσεων, εφόσον παρουσιάζεται διαφοροποίηση στα συμπεριλαμβανόμενα στο λάκκο υλικά σε σχέση με άλλα περιβάλλοντα απόθεσής τους (contexts). Είναι πια σαφές πως η εναπόθεση αντικειμένων μέσα σε λάκκους δεν αντιπροσωπεύει μόνο μία απομάκρυνση μη χρηστικών καταλοίπων, δηλαδή απορριμμάτων, αλλά πολύ συχνά διέπεται από ειδικά νοήματα, αντιληπτά από τις νεολιθικές κοινωνίες και δύσκολα προσεγγίσιμα και ερμηνεύσιμα από τους σύγχρονους μελετητές 42. Πρόκειται για νοηματοδοτημένες πρακτικές, που πιθανότατα εντάσσονται στη σφαίρα της συμβολικής πραγμάτευσης της νεολιθικής καθημερινότητας. Ίσως σχετίζονται με έννοιες, όπως η ιστορικότητα, το παρελθόν και η μνήμη, που ενίοτε εκφράζονται μέσα από τη δομημένη/φροντισμένη εναπόθεση προϊόντων του υλικού πολιτισμού σε λάκκους και γενικότερα μέσα από το σκόπιμο ενταφιασμό του παρελθόντος. Βιβλιογραφία Καλογηροπούλου, Ε., Οι κατασκευές φωτιάς στο νεολιθικό οικισμό Αυγής: μια πρώτη προσέγγιση, Ερευνητικό πρόγραμμα νεολιθικού οικισμού Αυγής Καστοριάς. Κατσικαρίδης, Ν., Η νεολιθική κεραμική της Αυγής: μελέτη και καταγραφή , Ερευνητικό πρόγραμμα νεολιθικού οικισμού Αυγής Καστοριάς. neolithicavgi.gr/ Κλουκίνας, Δ., Οικοδομική τεχνολογία, Ερευνητικό πρόγραμμα νεολιθικού οικισμού Αυγής Καστοριάς. Κραχτοπούλου, A., Η γεωαρχαιολογική έρευνα στη νεολιθική Αυγή, Ερευνητικό πρόγραμμα νεολιθικού οικισμού Αυγής Καστοριάς. Μαργαρίτη, Ε., Αρχαιοβοτανικές μελέτες στο νεολιθικό οικισμό Αυγής Καστοριάς , Ερευνητικό πρόγραμμα νεολιθικού οικισμού Αυγής Καστοριάς. Στρατούλη, Γ., Μεταξύ πηλών, πλίνθων και πασσάλων, μαγνητικών σημάτων και αρχαιολογικών ερωτημάτων: τάφροι οριοθέτησης και θεμελίωσης στο νεολιθικό οικισμό Αυγής Καστοριάς, ΑΕΜΘ 19, Στρατούλη, Γ., Νεολιθικός οικισμός Αυγής Kαστοριάς : Χωρο-οργανωτικές πρακτικές 6 ης και 5 ης χιλιετίας, ΑΕΜΘ 21, Στρατούλη, Γ. & Μπεκιάρης, Τ., Αυγή Καστοριάς: στοιχεία της βιογραφίας του νεολιθικού οικισμού, ΑΕΜΘ 22, Στρατούλη et al Στρατούλη, Γ., Τριανταφύλλου, Σ., Κατσικαρίδης, Ν. & Τ. Μπεκιάρης Η διαχείριση του θανάτου: χώρος ταφικής πρακτικής στο νεολιθικό οικισμό Αυγής Καστοριάς, ΑΕΜΘ 23, Tzevelekidi Χονδρογιάννη-Μετόκη Στρατούλη et al (υπό δημοσίευση). Στρατούλη, Γ., Andreasen, N.H., Καλογηροπούλου, Ε., Κατσικαρίδης, Ν., Κλουκίνας, Δ., Κορομηλά, Γ., Μαργαρίτη, Ε. & Τ. Μπεκιάρης Σπίτια & αυλές στο νεολιθικό οικισμό Αυγής Καστοριάς: Το κτίριο 5 και οι γειτονικοί ανοιχτοί χώροι, ΑΕΜΘ 25. Τσόκας et al Τσόκας, Γρ., Βαργεμέζης, Γ., Σταμπολίδης, Α. & Γ. Στρατούλη Πρώτα συμπεράσματα της γεωφυσικής διασκόπησης στο νεολιθικό οικισμό της Αυγής Καστοριάς, ΑΕΜΘ 19, Χονδρογιάννη-Μετόκη, Α., Μη οικιστικές χρήσεις του χώρου στους νεολιθικούς οικισμούς: το παράδειγμα της Τούμπας Κρεμαστής Κοιλάδας, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Bekiaris, T., Ground Stone Artefacts from the Neolithic Settlement of Avgi: A Preliminary Report, Ερευνητικό πρόγραμμα νεολιθικού οικισμού Αυγής Καστοριάς. Bradley, R., A Life Less Ordinary: The Ritualization of Domestic Sphere in Later Prehistoric Europe, Cambridge Archaeological Journal 13.1, Brück, J., Houses, Life Cycles and Deposition on Middle Bronze Age Settlements in Southern England, PPS 65, Brück, J., Fragmentation, Personhood and the Social Construction of Technology in Middle and Late Bronze Age Britain, Cambridge Archaeological Journal 16, Brundell, M., & Cooper, A., Post-middenism: Depositional Histories on Later Bronze Age Settlements at Broom, Bedfordshire, Oxford Journal of Archaeology 27, Brück Pollard 2001, 315. ΕΝΣΩΜΑΤΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ, ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΠΑΡΟΝ, ΝΟΗΜΑΤΟΔΟΤΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ 357