АРМИЈА- ЗНАМЕНОСЕЦ СЕ ВРАЌА СТАРИОТ СЈАЈ НА PРЕСPА РОВ ЗА PАМЕТЕЊЕ ГОДИНИ ЧЕСТВУВАЊЕ НА PРАЗНИКОТ НА НАШАТА ЗАЕДНИЧКА ГОРДОСТ

Transcript

1 Br. 13 Cena: 50 den. SEPTEMVRI 2010 god. ISSN: M A G A Z I N N A M I N I S T E R S T V O T O Z A O D B R A N A N A R E P U B L I K A M A K E D O N I J A 18 ГОДИНИ ЧЕСТВУВАЊЕ НА PРАЗНИКОТ НА НАШАТА ЗАЕДНИЧКА ГОРДОСТ СО ИНЖЕНЕРИСКАТА ЕДИНИЦА НА АРМ СЕ ВРАЌА СТАРИОТ СЈАЈ НА PРЕСPА ЗА ОСКАРОВЕЦОТ НИЧИЈА ЗЕМЈА РОВ ЗА PАМЕТЕЊЕ АРМИЈА- ЗНАМЕНОСЕЦ АРМ - НАТО РАПОРТИРАЊЕ ОРУЖЈE ВОЕНА ИСТОРИЈА ИГРИ И СИМУЛАЦИИ

2 95,09 % за 8 septemvri 1991 godina...slobodna, suverena i samostojna Makedonija...

3 Содржина: Страница 8 Страница 4 Страница 14 ИНТЕРВЈУ СО БРИГАДНИОТ ГЕНЕРАЛ ДАВИД ХУМАР, КОМАНДАНТ НА НАТО ШТАБОТ ВО СКОПЈЕ И ВИСОК ВОЕН ПРЕТСТАВНИК НА АЛИЈАНСАТА РАЗВОЈ НА ЕВРОПСКАТА ПОЛИТИКА ЗА БЕЗБЕДНОСТ И ОДБРАНА ЕВРОПА ПРОДОЛЖУВА СО СВОЈАТА СТРАТЕГИСКА ВИЗИЈА РОБОТ БОЛНИЧАР УПРАВУВАЊЕ СО СОВРЕМЕНОТО БОЈНО ПОЛЕ Страница ЧУДЕСНАТА МОЌ НА СРПОТ И ЧЕКАНОТ Страница 20 ТАЈНИТЕ СОВЕТСКИ ЕЛЕКТРОМАГНЕТНИ ОРУЖЈА II 11 Страница 27 Страница 36 Страница 42 Страница 50 СКОРПИИТЕ ГИ ЗАМЕНИЈА ЛЕОПАРДИТЕ СМЕНА НА МАКЕДОНСКИОТ КОНТИНГЕНТ ВО ИСАФ ТРАГЕДИЈАТА КОЈА ГО ПРОМЕНИ СВЕТОТ ДЕВЕТ ГОДИНИ ОД КРВАВИОТ 11-ТИ СЕПТЕМВРИ БИТКАТА НА МАРИЦА СТРАТЕГИЈАТА НА НЕНАДЕЕН НАПАД ПРЕСУДНА НАЈВРЕДНИОТ РОДЕНДЕНСКИ ПОДАРОК РАЗГОВОР СО ЕСТРАДНИОТ УМЕТНИК И ТВ-УРЕДНИК, РИСТО САМАРЏИЕВ ШТИТ - Година II, број 13, септември 2010 година, излегува еднаш месечно ИЗДАВАЧ - МИНИСТЕРСТВО ЗА ОДБРАНА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Страница 23 Страница ИЗДАВАЧКИ СОВЕТ Емил Димитриев (претседател) Генерал-мајор Насер Сејдини, Сашко Димов, потполковник Мирче Ѓоргоски, потполковник Здравко Ризовски, потполковник Мери Ринџова, проф. д-р Ѓорѓи Малковски ГЛАВЕН И ОДГОВОРЕН УРЕДНИК Здравко Ризовски, потполковник РЕДАКЦИЈА Билјана Иванова (технички, ликовно-графички уредник); Кристина Илиевска (новинар-уредник), Иван Петрушевски (новинар-соработник); Ксенија Митева (лектор); Александар Атанасов (фотографии), Мартина Кимовска (преведувач) КОНЦЕПТУАЛЕН КОНСАЛТИНГ, АРТ ДИРЕКЦИЈА И ДИЗАЈН Жарко Стојановиќ, Оливер Ќурчиев, Весна Вујадиновиќ, Стефан Смиљаноски Печати: Европа 92 Кочани АДРЕСА НА РЕДАКЦИЈАТА МИНИСТЕРСТВО ЗА ОДБРАНА - СПИСАНИЕ ШТИТ ул. Орце Николов бб 1000 Скопје Телефони: ; Факс: ; stit@morm.gov.mk 52 ЦЕНАТА НА ЕДЕН ПРИМЕРОК Е 50 ДЕНАРИ ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА 600 ДЕНАРИ жиро с-ка (повикување на број: ) даночен број: ТС ПОЛНОЛЕТСТВО Чувството на припадност на организирани форми и целини е предуслов тие организации да се создадат и да постојат. Припадноста кон државната заедница е меѓу најизразените однесувања, веднаш по припадноста на човековиот род и понекогаш по верското однесување. Честитката, како и поздравот, се дел од култивираното однесување, моменти на внимание. Би се рекло евтино чинат, доволно вредат. Тие ги поттикнуваат довербата и почитта, ги допираат илузиите во позитивна смисла. Ако на луѓето им ги одземеме илузиите, тогаш кое задоволство би им останало, се прашувал Волтер. Честитката има и значење и вредност, а тој подарокот, има волшебна моќ или како што заклучил Аверченко: Ништо не ме освојува толку брзо и ништо не ценам толку како подарокот. Еден од позначајните датуми од поновата македонска историја секако е 18 Август Денот на Армијата на Република Македонија. За припадниците на Армијата тоа е најсветлиот датум и затоа кон него се однесуваат со посебен пиетет. Едноставно го сметаат за свој втор роденден. Горди што и припаѓаат на институцијата која е една од оние што уживаат најголем углед кај граѓаните на Република Македонија, припадниците на АРМ секоја година од нејзиното раѓање гордо го чествуваат својот празник. Овојпат чествувањето значеше нешто посебно од вообичаеното. Се прославуваше полнолетството. Роденденот на Армијата беше одбележан достоинствено, скромно, но гордо, како што впрочем им прилега на нашите воини во гарнизоните ширум републиката, но и во Авганистан, во БиХ, во Либан и секаде онаму каде што има наши мировници кои се нашите најголеми амбасадори. Периодот на младоста е еден од најубавите и незаборавни периоди од животот на секој човек. Како што младите и се радуваат на младоста и секој ден од нивниот живот е на некој начин историски, така и за нашата млада армија годините на раст и развој исполнети со многу успеси, секако, го заслужуваат епитетот историски бидејќи АРМ ја создаваше и ја градеше сопствената, но и историјата на Република Македонија. Период во кој со секој изминат ден, со секоја успешно изведена вежба, со секоја успешно реализирана мисија во и надвор од Република Македонија, успешно се потврдуваше зрелоста. Армијата растеше, се развиваше и се трансформираше во од за денес со право да биде мала, мобилна и добро обучена армија респектабилен партнер на НАТО. Армија која со својата оспособеност и интероперабилност, но и со својот придонес кон светскиот мир, одамна го заслужи членството во семејството на Алијансата. Како што за младите е карактеристично што сакаат да бидат возрасни, играјќи на картата и очекувајќи тоа да им донесе привилегии, поголеми права, вистинска слобода, така и Армијата растеше и созреваше. Повозрасните, во основа, си ги признават годините. Меѓутоа, истражувањата кои ги откриваат искрените чувства при спомнувањето на годините на живот говорат дека речиси на сите им е мило кога ќе се каже дека изгледаат како да се помлади отколку што навистина се. Да се остане вечно млад е желба на секого, но за жал тоа е едно од нештата кои едноставно се невозможни. Токму младоста е една од карактеристиките што ја красат и нашата армија младоста зрачи од нејзиниот строј. Затоа ќе си земам за право да кажам дека Армијата ќе остане вечно млада. Армијата на Република Македонија го прослави полнолетството и продолжи смело со цврст војнички чекор да чекори во периодот на зрелоста. Честито полнолетство! Здравко Ризовски 3

4 РАЗВОЈ НА ЕВРОПСКАТА ПОЛИТИКА ЗА БЕЗБЕДНОСТ И ОДБРАНА европа продолжува со својата стратегиска визија одечките европски држави кон крајот на 20 и на почеток на 21 век ја покажаа својата приврзаност кон барањето на ЕУ за заедничка политика на полето на безбедноста и одбраната која во одреден миг беше конституирана како Европска политика за безбедност и одбрана ЕПБО (European Security and Defence Politics ESDP). Секоја членка на европската асоцијација даде одреден придонес кон развојот на тој концепт. Суштината е во тоа што и покрај приговорите на САД, Европа продолжува со својата стратегиска визија, со цел во одбраната повеќе да не зависи од американските ракети и е подготвена да не се согласува со политиката на САД како во случајот на превентивниот напад на Ирак... ЗАЕДНИЧКА НАДВОРЕШНА И БЕЗБЕДНОСНА ПОЛИТИКА (ЗНБП) Европската политика за безбедност и одбрана на одреден начин произлегува од европската Заедничка надворешна и безбедносна политика ЗНБП (Common Foreign and Security Policy CFSP). Според нацртот на Уставот на Европа, во рамките на своите надворешнополитички начела и цели, Унијата ја утврдува и ја спроведува заедничката надворешна и безбедносна политика која ги покрива сите области на надворешната политика и безбедност... Европската интеграција отсекогаш била миротворна мисија и затоа е предвидена како безбедносно-политички концепт. Веќе во почетокот на педесеттите години Франција, Германија, Италија, Белгија, Луксембург и Холандија работеа на концептот на европската заедничка одбрана (ЕВГ) и на заедничка европска армија која требаше да се развива во рамките на НАТО. САД ги поддржаа тие планови, со цел за време на кореанската криза да го овозможат и контролираното тајно вооружување во Западна Германија. Сепак, на 30 август 1954 година, француското Национално собрание одлучи и во голема мера го одби создавањето на Европската заедница за одбрана. Потоа, во 1954 година во Париз се случи модификација на Договорот од Брисел од 1948 година и така дојде до договор меѓу претседателот на државата и владата, Западноевропската унија (ЗЕУ) да се изгради како европски столб на НАТО. Францускиот претседател Шарл де Гол на почетокот на шеесеттите години повторно ја разгледа идејата за политичката интеграција на Европа. Францускиот дипломат Кристијан Фуше после тоа го подготви Договорот за унијата на државите ( плановите на Фуше ). Партнерите на Франција во Европската заедница ја одбија соработката која е премногу силна меѓу државите поради соработката со САД внатре во НАТО со цел за понатамошен опстанок. На состанокот во Хаг во 1969 година, сите шест членки на Европската заедница, кои беа и членки на НАТО, ја нагласија потребата за политичко поврзување на Европа. Една година подоцна беше усвоен извештајот Давињон, со кој започна Европската политичка соработка (ЕПС). Таа беше само во рамките на надворешната политика и требаше да ја зајакне солидарноста на државите на Европската заедница во однос на големите светски политички прашања. Тие во 1973 година одлучија почесто да организираат конференции и да создадат одредена дипломатија. Десет години подоцна, полето на безбедноста под неговите политички и економски (но не 4

5 и воени) аспекти, премина во надлежност на европската политичка соработка. До 1986 година се одвиваше координација на западноевропската дипломатија без постојани структури. Во обединетото европско досие, покрај реформата на Европската заедница во 1986 година и европската политичка соработка, се реформира и се создаде Секретаријат на европската политичка соработка. Сепак, сè уште не се спомнуваше заедничката надворешна политика. Во продолжението на европската политичка соработка, која се практикува од 1974 година, на 1 ноември 1993, кога ЕУдоговорот од Мастрихт стапи во сила, се етаблира Заедничката надворешна и безбедносна политика (ЗНБП). Условено од Заливската војна во 1990/91 година, како и од југословенската криза, беше препознаена потребата од посилна европска политичка соработка во насока на заедничка надворешна и безбедносна политика. Одредбите на Заедничката надворешна и безбедносна политика се развија поради потпишаниот Договор од Амстердам на 2 октомври 1997 година (стапи во сила на 1 мај 1999), и потпишаниот Договор од Ница на 26 февруари 2010 (стапи во сила на 1 февруари 2003). Работата и споспобностите на цивилниот и на политичкиот кризен менаџмент на заедничката надворешна политика и понатаму исклучиво зависат од политичката волја на државата-членка на ЕУ. Правото на ЕУ се дели на примарното право на Заедницата на Европската заедница за јаглен и челик (ЕЗЈЧ) и Евроатом, како прв столб на ЕУ, на правото на Унијата (меѓудржавно) како втор столб (Заедничка надворешна и безбедносна политика) и на третиот столб Полициската и судската соработка во кривичните работи (ПССКР). Секундарното право на Заедницата се дели на: одредби кои во државите-членки на ЕУ се обврзувачки и важат моментално; важечки насоки кои во државите на ЕУ во однос на целта која треба да се постигне се обврзувачки. Државата која е членка има право да ги избере формата и средствата кога да го спроведе правото; одлуки кои треба да се спроведуваат индивидуално; препораки и ставови кои можат да имаат правно дејство. Планираното воведување на новиот ЕУ Договор од Лисабон (потпишан на 3 декември 2007) би довело до завршување на структурата на трите столба. Третиот столб ќе стане заедничка задача на ЕУ. Лисабонскиот договор се интегрира во првобитниот ЕУ Договор како и во Договорот за начинот на работењето на ЕУ. Последниот го заменува Договорот на Европската заедница од првиот столб. И двата договори имаат иста правна позиција (чл. 1 став. 3 од Лисабонскиот договор). Унијата со Лисабонскиот договор го зазеде местото на Европската заедница и е нејзината правна наследничка. Заедничката надворешна и безбедносна политика во спроведувањето многу се разликува од политиката на заедниците бидејќи е регулирана со националното право. Во рамките на Заедничката надворешна и безбедносна политика не постои правно досие како што се одредби со кои се регулираат политиките на заедниците и се гласа едногласно. Заедничката надворешна и безбедносна политика зависи од волјата на државите-членки. Во секојдневната практика државите преферираат да дејствуваат зависно од националниот интерес. Заедничката надворешна и безбедносна политика се надоврзува на старите искуства, посебно на Европската политичка соработ- ка (ЕПС). Во досегашните ЕУ договори Мастрихт, Амстердам, Ница и Лисабон, се создадени рамки, институции, средства, методи и работен ритам за спроведување на заедничката надворешна и безбедносна политика. Поврзаноста на работите со тоа е многу подобрена и во врска со политиките на заедниците, меѓу кои органите на ЕУ на поинаков начин, и врз основа на други правни акти (како на пример одредби, насоки, спогодби со земјите кои не се членки, итн.). Економските односи со странство и политиката на соработка во врска со развојот, спаѓаат во политиката на заедниците. Како може да се постигне економскиот потенцијал на Унијата и нејзината надворешна политика конечно да функционираат заедно? Европскиот совет може тоа да го постигне доколку ги посочи насоките за развојот на Унијата. Фактот, Комисијата да учествува во советувањето околу заедничката надворешна и безбедносна политика, ја зајакнува таа координација. Во заедничката надворешна и безбедносна политика и понатаму одлуките се донесуваат едногласно, што е неопходно за воените прашања и за прашањата на политиката на одбраната. Сепак, потребни се неколку рационални предлози за олеснување на донесувањето на одлуката: кај конструктивното воздржување членката ја прифаќа одредбата, но не мора да ја спроведе. Максимално една третина од членките може конструктивно да биде воздржана; кај позасилената соработка најмалку девет членки имаат можност да формулираат заеднички став или да донесат одлука со цел спроведување на заедничка акција; одлуките донесени со квалификувано мнозинство важат во случаите каде што Советот на министрите спроведува заеднички стратегии донесени од страна на Европскиот совет, како и за спроведување на заеднички акции и ставови. Усвојувањето на одредбата која е донесена со квалификувано мнозинство, членката може да ја одбие поради важни причини кои се во врска со понатамошната политика. Во тој случај нема гласање. Советот може со квалификувано мнозинство да упати прашање до Европскиот совет со цел тој да донесе одлука. Во принцип, членките во Советот имаат различен број гласови. Членка на Советот може да побара проверка на донесената одлука, дали таа навистина е донесена со квалификувано мнозинство и дали тоа мнозинство навистина претставува најмалку 62% од вкупната популација на Унијата, во спротивно, донесената одлука не би важела. Прагот на одлуките донесени со мнозинство со Договорот од Ница, сукцесивно се зголемил, од 7 % гласови во Советот во случај на една ЕУ-6 на 73,4 % во една ЕУ-27. 5

6 6 Квалификуваното мнозинство според Договорот од Ница сега изнесува 255 од вкупно 345 гласови; двојно мнозинство : Донесувањето одлука во Советот со квалификувано мнозинство според Лисабонскиот договор на ЕУ од 1 ноември 2014 не треба повеќе да се одвива по системот на броење на гласовите, туку според двојното мнозинство. Неопходното мнозинство на држави тука изнесува 55%, а мнозинството на населението 65% моментално 305 од 490 милиони жители. Според тоа, најмалку 15 држави мораат да бидат согласни. Одребата може да биде блокирана од најмалку 4 држави кои претставуваат најмалку 35% од населението на Унијата. Значи, блокадата од 3 големи држави-членки е исклучена. Со Лисабонскиот договор се одвива проширувањето на одлуката која е донесена со квалификувано мнозинство од моментално 137 на 181 политички области. Тука се опфатени и полициската и судската соработка во кривичните предмети (ПССКП) со заедничката политика за сообраќај, азил, контрола на надворешните граници и во врска со дипломатската и конзуларната заштита. Исклучок на квалификуваното мнозинство стапува во сила кога Европскиот совет делува врз сопствена иницијатива, значи не по препорака на Европската комисија или на министрите за надворешни работи на ЕУ. Тука важи правилото: 72% членки на ЕУ, 65% од популацијата на ЕУ (пример: кај истапувањето на една од членките на ЕУ). Европскиот парламент станува рамноправен со Советот на министрите. Тоа, пак, не важи за Заедничката надворешна и безбедносна политика, каде и понатаму владее едногласност. Енергетската политика сè позасилено станува дел од ЕУ политиката во областите на функционирањето на енергетскиот пазар, обезбедување на безбедносното снабдување, напредување на енергетската ефикасност и развој на нови енергетски извори. ЗАЕДНИЧКА ЕВРОПСКА ДИПЛОМАТИЈА Членките се обврзаа активно да ја поддржуваат надворешната и безбедносната политика во духот на лојалноста и меѓусебната соработка. Секоја членка може да му постави на Советот едно прашање во врска со заедничката надворешна и безбедносна политика и да изнесува предлози. Членките се грижат за тоа нивните сопствени политики да се совпаѓаат со заедничките ставови. Со Договорот од Амстердам, Советот е овластен да именува специјални службеници за посебни прашања во регионите (државите). Со Договорот од Ница, специјалните службеници се избираат со квалификувано мнозинство. Според Лисабонскиот договор на ЕУ, Советот, кога тоа е потребно, по иницијатива, високиот претставник за Заедничка надворешна и безбедносна политика го именува специјалниот службеник на којшто му го доделува мандатот во врска со специјалните политички прашања. Значи, политичкиот службеник е под контрола на високиот претставник за Заедничка надворешна и безбедносна политика. Со новиот Лисабонски договор на ЕУ, на високиот претставник за Заедничка надворешна и безбедносна политика, кој ќе биде и заменик на претседателот на комисијата и еден вид министер за надворешни работи на ЕУ, се обезбедува европската надворешна служба која ја сочинуваат одделенијата на Генералниот секретаријат и на Европската комисија, како и службениците на националните дипломатски служби на членките. Исто така, важно е да се напомене дека во Генералниот секретаријат на Советот, а во согласност со договорот од Амстердам, дојде до основање на Единицата за стратегиско планирање и рано предупредување која ги има следниве задачи: контрола на оценувањето на надворешниот безбедносно-политички развој; изработка на предлог и на стратегиски документи; препознавање на кризи и предупедување на кризи кои би можеле да остават последици врз заедничката надворешна и безбедносна политика. ЗАЕДНИЧКА ОДБРАНА На Заедничката надворешна и безбедносна политика и се посветени членовите од 11 до 28 од Договорот на ЕУ. На истата тематика во рамките на Договорот за Уставот на Европа се посветени и членовите III-293 до III-313. Нејзините цели, меѓу другото, се зајакнувањето на безбедноста на Унијата и на нејзините држави кои се членки во сите нивни форми, како и постепеното утврдување на заедничката политика на одбраната. Во согласност со членот 17 од Договорот за ЕУ таа би можела да доведе до заедничка одбрана во случај ако така одлучат Европскиот совет на претседателите на државите и на владата и доколку сите членки тоа го одобрат. Заедничката надворешна и безбедносна политика не го третира посебниот карактер на безбедносната и одбранбената политика на одделните држави посебно членките на НАТО. Од 2008 година, 21 држава од 27-те членки на ЕУ, се и членки на НАТО. Финска, Ирска, Малта, Австрија, Шведска и Кипар во меѓународно-правна смисла остануваат држави со неутрален статус. Данска со одредбите од Единбург од 12 декември 1992 и Протоколот за позициите на Данска (точка 20) во рамките на Уставниот договор на ЕУ не учествува во изградбата и во спроведувањето на одредбите и мерките на Унијата кои се однесуваат на политиката на одбраната. Затоа Данска не е обврзана да учествува во финансирањето на оперативните задачи или да обезбеди ЕУ воени сили. За развојот на ЕПБО исклучително се значајни Петерсбуршките задачи (Мисии од Петерсбург). Петерсбуршките задачи се додадени во 1997 година во Договорот од Амстердам (член 7 во ЕУ Договорот) и оттогаш важат за сите членки. Со тие задачи Западноевропската унија си постави за цел да ги обезбеди војските на нејзините членки за идната политика на ЕУ и за зајакнување на европските столбови на НАТО. Конфликтот во Косово го доведе Европскиот совет на седницата во Келн на 4 јуни 1999 до тоа Петерсбуршките задачи (Мисиите од Петерсбург) да станат центар на зајакнувањето на европската политика за безбедност и одбрана, која содржи: хуманитарни задачи како помош на цивилното население во местата по катастрофите, помош на граѓаните, помош при изградбата на уништената инфраструктура, помош во откривањето на мини; спасувачки операции како што се евакуација на цивилното население во воените региони; миротворни задачи како спречување на ескалацијата и проширувањето на конфликти, контрола на постигнатиот мир, ембарго, итн.;

7 борбени операции за решавање на кризи, вклучувајќи ги миротворните мерки како што се завршувањето на борбените конфликти, окупација и насилно раздвојување на завојуваните страни, забрана на летови, ембарго, итн., заштита и спасување на вработените во меѓународните организации. Во текот на наредните седници на Европскиот совет, волјата Унијата да се оспособи за автономно дејствување, добива конкретна форма. Така Европскиот совет (Хелсинки во декември 1999) одлучи да ја постави главната цел (Headline Goal) во областа на воените способности. Од 2003 г. Унијата требаше да биде во состојба во рок од 60 дена да обезбеди воени сили (до војници) кои можат да ги извршуваат Петерсбуршките задачи и да ги испратат во мисии кои се со времетраење од најмалку една година. Според одлуката донесена во Холандија во септември 2004 г., предвидено е 19 борбени групи (Battle Groups) со по војници да бидат достапни 5 до 10 дена во рок од четири месеци, почнувајќи од 2007 година. Што се однесува до составот на борбените групи предвидено е секоја од нив да се базира врз пешадиски баталјон, а сè уште има главна команда како и неопходни сили за поддршка. Сржта на една Battle Group ја сочинуваат војници. Засега не треба да се состави ЕУ армија бидејќи единиците и понатаму ќе бидат раководени од страна на членките. Во 2003 година имаше амбиции во ЕУ особено од страна на Германија, Франција, Белгија и Луксембург за создавање на сопствени ЕУ командни структури за кризното дејствување на ЕУ. Од воспоставувањето на првите операции на ЕУ во рамките на ЕПБО во почетокот на 2003 година, веќе се спроведни 23 мисии и спектарот константно се проширува. Додека ЕУ до крајот на 2003 спроведе само 4 мисии, во 2005 мисиите го достигнаа својот врв. До крајот на 2008 година таа бројка се зголеми на 14 операции што е че- тирипати повеќе од претходната. Редовно се случува, истите релативно брзо да завршат, така што деветте мисии кои во меѓувреме беа започнати, веќе се завршени. Освен тоа, персоналниот и финансискиот обем на тие ЕУ операции е релативно ограничен, доколку тие се споредат со операциите на НАТО или на ОН. Воените операции се спроведуваат исклучително во рамките на мандатот на Советот за безбедност на ОН. Европската унија тука дејствува како примател на задачи на ОН и го потпомага ефективниот мултилатерализам, што кај цивилните мисии не е случај. Тука ЕУ настапува како актер кој дејствува самостојно. Шесте актуелни мисии на Блискиот Исток и на Западниот Балкан кои се во политичко-географската рамка на целта, и уште пет актуелни мисии што се одвиваат на просторите на Централна Африка и кои се вон геостратегиските центри. Наспроти тоа, критериумот кај актуелната ЕУПОЛ мисија во Авганистан е речиси идеално типичен. Во меѓувреме е завршена Aceh Monitoring Mission (АММ ), мисија која во секој поглед е вон рамките на сопствената дефинирана цел. Досега направеното укажува на развој во насока на Одбранбената унија. Четири членки на ЕУ кои се противници на војната во Ирак Белгија, Германија, Франција и Луксембург - ја одредија иницијативата која требаше да води до заедничка Одбранбена унија. Планираа да направат воена команда на ЕУ, чијшто центар би требало да биде Еврокорпус (Eurocorps) во Стразбур. Тој Еврокорпус е дел од НАТО силите за брзи интервенции (Response Force). Данска, Велика Британија, Италија, Холандија и Шпанија во почетокот беа скептични во однос на таквите планови бидејќи тие ја поддржуваа војната во Ирак и се плашеа дека тоа ќе доведе до ослабнување на НАТО. Врз основа на членот 28а (7) од Лисабонскиот довогор, ЕУ се разви во безбедносно-политичка заедница за поддршка. Така, во случај на вооружен напад на територијата на некоја членка, останатите членки, во согласност со членот 51 од Повелбата на ОН, мора да дадат поддршка и да помогнат колку што можат. Тоа не се однесува на специфичниот карактер на политиката за безбедност и одбрана на одредените членки. Во таа смисла и таканаречените неутрални држави во ЕУ имаат обврска да дадат колективна поддршка. За сите конкретни мерки значајно е дека се засновани врз единствената Европска безбедносна стратегија. На состанокот на министрите за надворешни работи на ЕУ во Кастељориз на 3 мај 2003 година, високиот претставник за заедничка надворешна политика (ЗНБП) Хавиер Солана, замоли да се состави предлог за стратегијата за безбедноста на ЕУ. Појдовната точка на таа стратегија е заедничка анализа на заканите кои потекнуваат од тероризмот, организираниот криминал, регионалните конфликти, таканаречените пропаднати држави (failed states) и бегалците. Со тоа државите на Унијата треба да бидат способни подобро да ги кооринираат кризите и конфликтите и да создадат заеднички услови како воено да реагираат (превентивен ангажман). Ефикасниот мултилатерализам е основа на ЕУ-стратегијата. Но, за да бидат успешно реализирани воените аспекти на секоја мисија, неопходна е цивилно-воена координација. Европската унија си постави за цел да изгради цивилно-воена координација (Civil-Military Coordination CMCO), особено во решавањето на катастрофи. Во CMCO ЕУ треба да биде во состојба да реагира на широк спектар на можните кризи, со помош на различни инструменти. Во рамките на CMCO се работи за понатамошен развој на следните три аспекти: менаџмент на операциите; реформа на секторот на безбедност (РСБ); ефикасна помош во случај на катастрофа. Јозеф Хелцл, поранешен аташе на Австрија во РМ 7

8 ПОДГОТВЕНИ ЗА ПРЕЗЕМАЊЕ НА ОДГОВОРНОСТИТЕ интервју СО БРИГАДНИОТ ГЕНЕРАЛ ДАВИД ХУМАР, КОМАНДАНТ НА НАТО ШТАБОТ ВО СКОПЈЕ И ВИСОК ВОЕН ПРЕТСТАВНИК НА АЛИЈАНСАТА Господине генерал, пред четири месеци ја презедовте високата и одговорна позиција командант на НАТО штабот во Скопје и висок воен претставник на Алијансата. Ве молам да ги споделите Вашите први импресии од новата должност со читателите на Штит. Јас сум дојден во земјата како претставник на НАТО и моја примарна задача е да помогнам во напорите на Владата за влез во Алијансата. Но тоа е сепак општ опис на мојата позиција. Моите конкретни задачи се во поголем дел во областа на поддршката на реформите во одбранбениот сектор и обезбедување на логистичка поддршка на КФОР, како и следење на имплементацијата на охридскиот Рамковен договор и, се разбира, финализирање на проектот за реконструкција на патиштата и мостовите за коишто НАТО ќе потроши над 35 милиони евра. Овие задачи подразбираат секојдневни контакти со политичари, со високи владини претставници, со офицери и со луѓе од различни сфери на животот во вашата земја. Морам да кажам дека ова е едно многу корисно искуство за мене и за мојот персонал. Пред стапување на новата должност, Вашата обемна воена кариера вклучуваше одговорни должности во Воените сили на Република Словенија и во НАТО штабот во Сараево, БиХ. Колку Вашето претходно искуство Ви помага во извршувањето на новите задачи? За мене е многу корисно што мојата земја помина низ многу предизвици како што и вашата земја поминува во моментов. Јас бев на слична позиција во Босна и Херцеговина. Тоа искуство, заедно со искуството кое го стекнав во различните институции и земјите-членки на НАТО, ми помага да пронајдам решенија за предизвиците со кои се соочувам тука, како и соработката со вашиот народ, од којшто исто така научив многу нови работи. 8

9 Покрај советодавната улога, миси јата на НАТО штабот Скопје е и обезбедување на поддршка на операциите предводени од НАТО во Здружената област на операции на Балканот. Во моментов, кој е фокусот на активности на НАТО штабот во Скопје во извршување на мисијата? Во моментот ние главно сме фокусирани на задачите во вашата земја. Тоа е најмногу заради фактот што целиот регион е сега постабилен и побезбеден од порано и НАТО е во процес на редуцирање на капацитетите во земјава. Се разбира, тоа не значи дека интересот на НАТО во регионот е намален, туку од примерот со НАТО штабот во Тирана може да го видите текот Албанија е сега нова членка на Алијансата и нема потреба од НАТО штаб таму. Во минатото НАТО штабот во Скопје обезбедуваше поддршка на мисиите предводени од НАТО во Албанија, контрола на малата логистичка база на НАТО во Солун и обезбедуваше помош на НАТО канцеларијата во Белград или на мисијата во Босна и Херцеговина. Сега сè уште обезбедуваме некаква поддршка за КФОР, но повеќето од задачите поврзани со другите мисии се изменети. Како се одвиваат активностите за пренесување на одговорностите на логистичка поддршка за НАТО-силите од НАТО-штабот во Скопје на АРМ? Како што веќе знаете, во 2007 година голем дел од логистичката поддршка потребна за КФОР беше пренесена на Центар за поддршка на земјата-домаќин (ЦПНЗД), формиран од АРМ во кампот Able Sentry во Петровец. Една година пред пренесувањето на одговорностите на Центарот за поддршка на земјата-домаќин, персоналот на АРМ и НАТО се обучуваа рамо до рамо за да се осигураат дека целата обука е помината и персоналот на АРМ е подготвен за преземање на одговорностите. Ова се докажа како еден од најзначајните чекори во унапредување на улогата за поддршка на НАТО. Тригодишното работење на не помалку од педесет метри оддалеченост и секојдневната комуникација придонесоа кон довербата и зголеменото искуство на персоналот на Центарот за поддршка на земјата-домаќин. Процесот на пренесување на одговорности на АРМ продолжува и мислам дека ние сме повеќе или помалку подготвени за моментот кога вие ќе станете рамноправна членка на НАТО и ќе бидете во позиција за преземање на целосна одговорност. Следен чекор во оваа насока ќе биде пренесување на нашиот камп во Петровец на АРМ планирано за крајот на оваа година. Добрата работа е како што АРМ станува сè повеќе подготвена да функционира како армија на НАТО, потребата од нашето присуство тука е сè помало. Токму затоа кампот нема да ни биде потребен повеќе. Министерството за одбрана и АРМ имаат долга успешна соработка во однос на размена на најдобрите искуства. Каква е соработката во моментов? Нашиот НАТО советодавен тим е сместен во зградата на Министерството за одбрана заради поблиска поддршка на Министерството и на Генералштабот на АРМ. Тоа функционира. Нашите советници се вклучени во активностите на овие две институции, работејќи рамо до рамо со нивните колеги. Би сакал да ги споменам и нашите колеги од Буз Ален Хамилтон, агенцијата која исто така го советува Министерството во однос на реформите во одбраната. Ние сите работиме заедно за изнаоѓање најдобри решенија за предизвиците со кои се соочувате и за олеснување на вашиот пат кон Алијансата. Како што продолжуваме со соработката, за нас станува сè позначајно да ги слушнеме вашите потреби за иден развој за да можеме да ви помогнеме. Значајно е и да се истакне дека вашиот систем на одбрана се подобрува сè повеќе од ден на ден, а вие станувате се поподготвени за членство во НАТО. Според Вас, како се одвива процесот на трансформација на Вооружените сили и кое е нивото на подготвеност на АРМ за справување со предизвиците на модерното време? Трансформацијата на вооружените сили се одвива во добра насока и кога ќе заврши ќе се придонесе кон еден покохерентен, современ и добро координиран пристап кон предизвиците на модерното време. Единствено што може да ја забави оваа подготвеност на АРМ за справување со предизвиците на модерното време кои вие ги споменавте е намалувањето на буџетот на одбраната во минатите две години на 1.45% од БДП. Ова може да предизвика одложување на модернизацијата на АРМ и на идните реформи. Јасно е дека одговорноста за одбраната на една земја ја презема државата. Затоа кога Владите ги планираат буџетите тие истовремено ги избираат приоритетите и преземаат ризици. Очигледно дека вашата земја, како и многу други, ќе мора да ги прекрои плановите врз основа на буџетските намалувања. Најдобриот начин тоа да се постигне е преку Долгорочниот план за развој на одбраната, каде ќе го испланирате развојот на АРМ долгорочно и каде би требало да планирате како да ги остварите вашите цели и да достигнете 2% од вашиот БДП за одбранбениот сектор. Република Македонија ги исполни критериумите за членство во НАТО, но заради нерационалниот проблем околу името со нашиот јужен сосед Грција, нашата земја не ја доби заслужената покана за членство во НАТО. Вие доаѓате од земја со искуство во решавањета на меѓусоседските односи. Кое е Вашето мислење во врска со фактот дека Република Македонија не доби покана за членство во НАТО? Како што беше повеќепати повторено од страна на НАТО, вашата земја ќе добие покана за членство во Алијансата штом проблемот со името ќе биде решен. НАТО е алијанса заснована врз принципите на консензус, што значи 9

10 дека сите земји-членки мора да се согласни за одлуките. Како висок воен претставник на НАТО во земјата јас можам само да се надевам дека наскоро ќе биде изнајдено заемно прифатливо решение и дека вашата земја ќе стане член на Алијансата. Јас сум уверен дека, штом станете полноправен член на Алијансата, вашата перспектива ќе биде различна. Вие ќе станете полноправен член на клубот, каде солидарноста и конзенсусот се помеѓу главните принципи. Добрите меѓусоседски односи се предуслов за просперитет и стабилност на која било држава. Можам да нагласам дека за да се надминат споровите со кој било од соседите, политичките лидери треба да покажат храброст и да ја разберат позицијата на другата страна. Република Македонија е помеѓу водечките држави во поглед на учеството во меѓународни мисии, кое е многу поголемо од некои држави-членки на НАТО. Каква е Вашата процена во врска со придонесот кон регионалниот и глобалниот мир? НАТО мошне го цени придонесот во ИСАФ од страна на вашата држава. Вашите војници исто така покажаа одлична интероперативност во мисиите во Ирак, во Босна и во Либан. Оваа интероперативност е една од повеќето примери за успешните одбранбени реформи кои вашата држава ги презела во текот на минатите години. Покрај почитта и признанието од НАТО и од другите меѓународни организации за активното учество во мисии вие, пред сè, го правите тоа за себе, за зајакнување на националната безбедност и на глобалните интереси, поточно за вашата одбрана. На овој начин вие добивате офицери и војници кои не се обучувани само на Криволак и кои изведувале вежби близу Струмица, но кои имаат и вистинско работно искуство. Дали сте свесни колку е ова добро за квалитетот на вашата сопствена одбрана, колку подобро обучени војниците всушност се враќаат од мисии? Работејќи со други поразвиени армии, војниците се враќаат свесни дека одбранбениот систем треба да биде подобрен. Исто така, морам да кажам од сопственото искуство во Словенија дека учеството во мисии е најверојатно најефикасниот начин за подобрување на вашиот одбранбен систем. Само кога се споредуваме со други ние можеме да ги дознаеме нашите посилни и послаби страни, а ова, пак, ни овозможува да решиме кои ќе бидат нашите следни чекори. Не дозволувајте да се заборави дека придонесот кон светскиот мир е исто така во ваш интерес, онолку колку што е во интерес на која било демократска држава во светот. Вистина е дека вашата земја има голем придонес во ИСАФ, но би сакал да истакнам дека во однос на учеството во операции за одговор на кризи, најзначајниот елемент за НАТО е нивото на распоредливост и одржливост (НАТО очекува 50% распоредливост и 10% одржливост). Особено на ова поле вашата земја има уште мноу простор за подобрување. Господине генерал, што е она што во иднина ќе биде во фокусот на Вашето внимание? Засега ние во НАТО штабот во Скопје сме фокусирани на понатамошно преструктуирање на нашата организација за да бидеме во можност најдобро да се соочиме со предизвиците во иднина. Ќе продолжиме со пренесување на одговорностите од областа на логистичката поддршка на АРМ и главно ќе се фокусираме на обезбедување на поддршка и совет во областа на одбранбените реформи како што се бара од Министерството. Ние ќе продолжиме и со обезбедување на потребната поддршка на министерствата за внатрешни и за надворешни работи, како и на Министерството за транспорт и врски. Ова ќе значи дополнително намалување на нашиот персонал, но тоа не значи дека ќе се намали интересот на НАТО да ве види како свој член и да ве поддржува на патот. Ќе ви помогнеме во формирањето на мобилниот пешадиски баталјон кој е деклариран за мисии на НАТО и во изработката на Долгорочниот план за развој на одбраната. Ние, исто така, ќе работиме на изведување на третата фаза од реконструкцијата на патиштата и на мостовите во вашата земја. Во меѓувреме ние ќе продолжиме со трансформација и со намалување на нашиот штаб. Оваа година веќе го пренесовме AIRSCAN објектите на Министерството за одбрана и планираме да го пренесеме кампот Able Sentry до крајот на оваа година. Следната година нашиот штаб ќе се намали уште повеќе, особено во делот на воените советници. До крајот на 2011 година очекуваме да остане само цивилна мисија на НАТО во Скопје. Би ми било многу драго доколку решението на спорот со името би го забрзал процесот на трансформација на НАТО штабот во Скопје. Здравко Ризовски 10

11 инфо ОТЧЕТ ЗА СРАБОТЕНОТО а 26 јули оваа година, во просториите на Министерството за одбрана (МО), ресорниот министер Зоран Коњановски го претстави отчетот за реализираните активности во МО во периодот од јули 2009 до јули 2010 година. Во оваа брошура се нотирани сите проекти од изминатата година. Ова е отчет за сработеното, но и материјал за споредба на работата на Министерството со претходните години, изјави министерот Коњановски, кој додаде дека во него е нотирано сето она што е реализирано, почнувајќи од нашиот пат кон НАТО-алијансата, учеството на АРМ во мировните мисии, ставајќи акцент на зголемувањето на бројноста на припадниците на АРМ, обновувањето на Воената академија, финализирање на првата фаза од проектот Регионален тренинг-центар Криволак, реконструкцијата на голем број воени објекти, реформите во военото здравство, воведувањето на Документ-менаџмент системот, реализацијата на проектите за доближување на Армијата до граѓаните и сл. Дополнително, беше претставен и еден од капиталните про екти на МО кој значително ќе помогне во подигнување на стандардот на припадниците на АРМ, проектот АРМ мој вистински дом, како и големиот број проекти за подобрување на условите за работа. Согласно предвидената динамика до почетокот на 2012 година очекуваме да бидат изградени околу 900 станови за припадниците на АРМ. Ова е проект кој конечно после 20-годишни ветувања, без да го ветиме започнавме да го реализираме, изјави министерот Коњановски. Во однос на меѓународните активности на МО, министерот Коњановски напомена де ка ним оваа година им бе ше посветено исклучително внимание, за што впрочем говорат и средбите со министрите за одбрана на други држави, постојаните посети на Брисел и средбите со генералниот секретар Расмусен и високите претставници од НАТО, како и Регионалната конференција која оваа година ја организиравме во Битола а на која присуствуваа голем број на делегации од регионот и од НАТО. Првиот отчет на Министерството за одбрана беше претставен минатата година. ПОЧИТ КОН СЕМЕЈСТВАТА НА ЗАГИНАТИТЕ На 19 август, министерот за одбрана Зоран Коњановски, во воениот камп Свети Наум оствари средба и заеднички ручек со семејствата на загинатите припадници на АРМ од воениот конфликт во 2001 година и на припадниците на воздухопловниот ВИНГ што загинаа во хеликоптерската несреќа во 2008 година кај Катлановско Блаце. Министерството за одбрана секоја година организира летување за членовите на потесното семејство на загинатите војници во своите одморалишта во Охрид и во Дојран. Оваа година правото на летување во воените објекти го искористија 70 семејства. Министерот Коњановски истакна дека тука веќе тра- диционално на одмор доаѓаат најблиските на загинатите. Сите тие премногу ја задолжија Република Македонија и Министерството за одбрана. Со ништо не можеме да ја надополниме загубата во нивните семејства, но човечки е и како министер и како човек барем на кратко да се дружам со нив, да слушнам за нивните проблеми и доколку можеме некои од тие проблеми да ги решиме, истакна министерот Коњановски. Претседателот на Здружението на бранителите-херои на Македонија 2001, Владо Стојановски, рече дека постои разбирање од институциите во државата за проблемите и за потребите на членовите на загинатите припадници на АРМ. 11

12 ОДБЕЛЕЖАНА ДЕВЕТГОДИШНИНАТА ОД ЗАГИНУВАЊЕТО НА РЕЗЕРВИСТИТЕ КАЈ МЕСНОСТА КАРПАЛАК о чест на сеќавање на десетте македонски бранители кои во 2001 година кај месноста Карпалак трагично ги загубија животите, на 8 август пред спомен-плочата поставена на местото на немилиот настан, на автопатот Скопје Тетово, букети цвеќе положија членови на семејствата, соборци, членови на Владата, претставници на АРМ, политички партии и невладини организации. Делегацијата од Министерството за одбрана на Република Македонија беше предводена од заменикминистерот за одбрана, Емил Димитриев, а делегацијата од АРМ ја предводеше командантот на Здружената оперативна команда, генерал-мајор Зоран Димов. Настанот беше одбележан и во кругот на прилепската касарна Мирче Ацев, каде што на 7 август кај споменикот изграден во чест на армиските резервисти, пред семејствата, соборците, претставници на институциите и граѓани се обрати мајорот Ѓорѓи Василевски кој нагласи дека загинатите резервисти никогаш нема да бидат заборавени. Ќе се трудиме овој споменик да се одржува бидејќи ова беше местото од каде што нашите соборци, синови и родители, за жал тргнаа во извршување на последната задача. За да се брани татковината е потребна голема храброст, посветеност и срце, достојни за натчовечки дела. Овие луѓе го имаа токму тоа, истакна меѓу другото мајорот Василевски. Присутните ја посетија и спомен-собата во касарната со фотографиите на загинатите резервисти: Сашо Китаноски, Нане Наумоски, Бранко Секулоски, Марко Деспотоски, Ердован Шабаноски, Љубе Грујоски, Дарко Вељаноски, Веби Рушитоски, Горан Миноски и Пеце Секулоски. Е.Т. ПОЧИТ ЗА ЗАГИНАТИТЕ КАЈ ЉУБОТЕНСКИ БАЧИЛА леновите на семејствата, делегации од кабинетот на претседателот на Република Македонија, од Владата на РМ, од Генералштабот на АРМ, од здруженија на граѓани и од политички партии, на 10 август ја одбележаа деветгодишнината од загинувањето на осумте воени обврзници на АРМ кај месноста Љуботенски Бачила. На спомен-обележјето во селото Љубанци, подигнато во сеќавање за бранителите кои загинаа за време на воениот конфликт во 2001 година кај Љуботенски Бачила, како претставник на Министерството за одбрана на Република Македонија, заменик - министерот за одбрана Емил Димитриев, во оваа прилика упати порака дека и во иднина овие институции кои се надлежни да го бранат територијалниот интегритет и суверенитет заедно со полицијата ќе стојат на бедемот на браникот на државата. Тоа е мисија на овие институции, нагласи, а сите жртви кои се дадени во минатото ќе бидат запишани во историјата како херои на Република Македонија. Делегацијата на АРМ која положи цвеќе пред споменикот во чест на загинатите ја предводеше полковникот Сретен Димитриевски. Во чест и спомен на настраданите армиски резервисти, Томе Димовски, Раде Ханковски, Ивица Златевски, Марјанчо Бошковски, Бранко Јанев, Томислав Миновски, Томе Батлевски и Гоце Чанкуловски, делегација на АРМ, предводена од полковникот Бојанчо Апостоловски, положи цвеќе на споменобележјето во селото Волково, родното место на четворица од бранителите. Е.Т. ГОДИШНИНА ОД СМРТТА НА МИЛЕ ЃИНОВСКИ ГИНА НЕСЕБИЧНА ПОДДРШКА а 16 август, министерот за одбрана на Репуб лика Македонија, Зоран Ко њановски, оствари средба со американско-турската делега ција, составена од советници на американски конгресмени и претставници од турската коалиција во САД кои се во посета на Република Македонија. На средбата на која присуствуваа и заменик-министерот за одбрана, Емил Димитриев и началникот на ГШ на АРМ, генерал-потполковник Мирослав Стојановски, министерот Коњановски им се заблагодари на советниците на американските конгресмени и претставниците од турската коалиција во САД за нивниот престој во Република Македонија и за нивната несебична поддршка на Република Македонија. Соработката во мировните мисии во Ирак, во Авганистан, во БиХ, во Либан, улогата на Република Македонија во регионот, односите со соседите, реформите во областа на одбраната и НАТО интеграциите, како и проектите во Министерството за одбрана и АРМ, беа дел од темите со кои беа запознати претставниците од американско-турската делегација. Претставниците од американско-турската делегација изразија благодарност за приемот и за презентацијата на состојбите за патот на Република Македонија кон НАТО. Беше истакната несебичната поддршка на САД и на Турција за целосно интегрирање на Република Македонија во НАТО и во ЕУ. а 23 јули во присуство на членовите на семејството на трагично загинатиот воен обврзник од резервниот состав на АРМ, Миле Ѓиноски Гина, делегации од општините Кичево и Другово, како и претставници на Командата на Втората механизирана пешадиска бригада и здружението на бранителите Бедем положија цвeќе на гробот на трагично загинатиот сограѓанин за време на воените дејства во 2001 година. Во рамките на одбеле жува њето на годишнината од трагичната смрт на воениот обврзник, Командата на касарната во Кичево во соработка со Месната заедница од с. Пополжани организираше меморијален турнир во мал фудбал на кој, покрај останатите, учество зеде и екипата од гарнизонот во Кичево. Мице Котески КОНТИНУИРАНА ХУМАНОСТ а 13 август припадниците на Армијата на Република Македонија, во рамките на активностите за одбележување на 18 Август Денот на АРМ, во магацинот на Црвениот крст на град Скопје, лоциран во Момин Поток во Скопје, донираа хуманитарна помош во облека, обувки и средства за лична хигиена. Хуманитарната помош во името на АРМ, на претставникот од Црвениот крст, г-ѓа Марина Матевска, ја предадоа полковник Борко Симовски од ГШ на АРМ и капетан Каменко Аврамовски од Командата за логистичка поддршка. Донираните средства се наменети и ќе бидат доделени на употреба на социјално загрозените лица во Република Македонија. И со овој настан припадниците на АРМ сакаа со гордост да ја покажат и да ја докажат хуманоста како составен дел од нивната професија. Е.Т. 12

13 ПОБОГАТИ ЗА УШТЕ ЕДНО ЖИВОТНО ИСКУСТВО о летните жешки августовски денови заврши обуката на уште една генерација војници кои доброволно го служеа воениот рок во Центарот за индивидуална обука во КзО во Велес. Освен теоретскиот дел тежиште во обуката беше практичната реализација. Војниците најголем интерес имаа за ракување со оружјето што се потврди преку реализирањето на гаѓањата. Низ текот на обуката војниците имаа и можност да ја потврдат и својата хуманост со земање на активно учество во акцијата за доброволно дарување крв кое беше организирано во гарнизонот. По реализацијата на завршните испити и проверката на физичката способност војниците на доброволно служење војска се вратија во своите места на живеење побогати за уште едно животно искуство. Им посакуваме успех во нивната понатамошна кариера, било тоа да е војничка или цивилна. Славица Николовска МАКЕДОНСКО ГРАВЧЕ ЗА ГИНИСОВ РЕКОРД а 8 aвгуст 2010 година Република Македонија по втор пат влезе во Гинисовата книга на рекорди. Во овчеполското село Сарчиево кое се наоѓа на 15- тина километри од Штип и има само неколку куќи и тројца стари жители, пред неколку илјади луѓе дојдени од сите краеви на Македонија, беше осветена новоизградената црква Св.Петка и се одвиваше несекојдневен настан рушење на Гинисовиот рекорд во варење грав во казан од 3,5 тони. За успешноста на оваа манифестација голем придонес имаше и Првата мпбр во координација со локалната самоуправа од Штип и Брегалничката епархија, скорпиите укажаа помош со материјално-технички средства во одбележувањето на православниот празник Св.Петка. Во рамките на програмата се одвиваше и манифестација на подготвуваање на гравче во казан од литри за соборување на Гинисовиот рекорд од литри постигнат од страна на американски студенти. Ова е втор македонски рекорд за Гинис по прилепските сарми. З. Џамбаски омандантот на КФОР генерал-полковник Маркус Бентлер, на 28 јули на воениот аеродром во касарната Страшо Пинџур во Петровец, на министерот за одбрана Зоран Коњановски му ги предаде клучевите од три објекти кои досега ги користеше КФОР, меѓу другото за операции за авионско набљудување. Командантот на КФОР, Бентлер, во присуство на министерката за внатрешни работи Гордана Јанкулоска и високиот воен претставник на НАТО, бригадниот генерал Давид Хумар, оценувајќи дека Косово сега е стабилен регион, подвлече оти операцијата за авионско набљудување од југот кон северот во изминатите години им обезбедила значаен капацитет за увид и можност за реагирање во итни ситуации. Министерот Коњановски нагласи дека Македонија има принципиелен став за поддршка на КЛУЧЕВИ НА СОРАБОТКА НАТО партнерите, укажувајќи и на учеството на мировниците од АРМ во мисиите ИСАФ во Авганистан, во Алтеа во БиХ и во мисијата УНИФИЛ во Либан. Со силите на КФОР беа разменувани одредени податоци, рече министерот Коњановски, кои беа од исклучително значење за градењето на безбедноста во регионот. Овие се клучеви на соработка, со кои ги отворавме нашите визии кон Алијансата. Во овој момент не може да се прецизира за што ќе се користат овие објекти, но секако ќе се развиваат проекти во МО кои ќе можат да се искористат, изјави министерот Коњановски. Тој потенцира дека Македонија од 2005 година учествува во штабот на НАТО преку Координативниот центар за логистичка поддршка, како земја која не е членка на Алијансата. Министерката Јанкулоска потенцираше дека за Македонија членството во НАТО е врвен стратешки приоритет во надворешната политика, посочувајќи оти е започнат 12-тиот циклус на Акциониот план за членство, а во тек е подготовка на Годишната национална програма за членство во Алијансата за година. Од активностите на ОРОРМ ЈАЗИЧНА ЕДУКАЦИЈА о организација на Меѓународната конфедерација на резервните офицери (CIOR), во Тренинг центарот на Воената академија Дедице во градот Вишков, Република Чешка, се одржа 11. Јазична академија како меѓународна институционална форма за едукација на резервните офицери. На чинот на отвoрањето, поздравно обраќање до 85-те учесници од 18 национални асоцијации на земјите членки на НАТО и на ПзМ имаше заменикот на командантот на Воената академија во Вишков, полковникот Јозев Копетски. Основната цел на Академијата, која се организира традиционално од 2000 година (ОРОРМ со целосна логистичка поддршка на МО и на ГШ на АРМ беше домаќин и коорганизатор во 2007 година), е со изучувањето на англискиот и на францускиот јазик да се подигне на повисоко ниво комуникацијата во CIOR NATO. На оваа меѓународна јазична едукација ОРОРМ ја претставуваа резервните офицери: м-р Гоце Георгиев од Виница, Ристе Панов од Свети Николе и Стојанче Димов од Штип. Во нивната двонеделна едукација биле ангажирани 18 инструктори од: САД, Канада, Велика Британија, Франција, Швајцарија, Шпанија и Италија. Во рамките на Програмата, на учесниците им биле презентирани повеќе информации, меѓу кои: за активностите на Националната гарда на САД; за Воената морнарица на Канада; за Легијата на странците во Франција; како и еколошки теми во кои спаѓа катастрофата со нафтената дамка што се појави покрај крајбрежјето на САД. Исто така имале можност да се запознаат со природните убавини и со историските знаменитости во околината на градот Брно, а посебен впечаток им оставиле дворецот Славков од 16 век и пештерата Бланско Моравија карст. На свечениот чин на завршувањето на Академијата и на доделувањето на сертификати, пригодни обраќања имале: заменикот на министерот за одбрана на Република Чешка, Михаил Хрбата; бригадниот генерал на чешката армија, Јаромир Зуна и директорот на Јазичната академија, полковникот Жерард Древил. На оваа свечена церемонија присуствувале и претставници на армиите на: Франција, Велика Британија, САД и Азербејџан. За разлика од поранешните јазични академии, годинава за првпат за најдобрите 30 слушатели бил организиран тест по англиски јазик за второто ниво наречен STANАG 6001, кој се користи како стандард во НАТО алијансата. Овој сертификат го добиле и двајца македонски учесници. ОРОРМ И ДЕНОТ НА АРМ ретставници на ОРОРМ, на централно и на општинско ниво, учествуваа во големиот број активности по повод одбележувањето на 18 Август Денот на АРМ. Меѓу другите активности, поголем број организациски единици на ОРОРМ во општините организираа свечени седници на извршните одбори со учество на претставници на локалната самоуправа и на други органи од областа на одбраната и безбедноста, здруженија на граѓани и други субјекти со кои се остварува континуирана соработка. Претставници на ОРОРМ учествуваа во одбележувањето на Денот на АРМ и во командите на единиците на АРМ во: Скопје, Куманово, Кичево, Штип, Охрид и Тетово. Делегација на ОРОРМ предводена од претседателот, проф. д-р Ѓорѓи Малковски, на 17 август положи свежо цвеќе на спомен-обележјата на Партизанските гробишта во Бутел, на поранешниот претседател на Република Македонија, Борис Трајковски и на командантот на Главниот штаб на НОВ и ПОМ, генералот Михаило Апостолски. Живко Трајановски 13

14 mеханички воини роботизација на бојното поле 14 лузиите за роботи борци што ќе победуваат на боиштето се развивале многу одамна. Но од неодамна воените експерти за роботика размислуваат како да им помогнат на борците во неволја, особено кога животот им е загрозен од непосредна опасност или, пак, ако се тешко ранети, а болничарите не можат безбедно да стигнат до нив и да ги извлечат од бојното поле. РОБОТИЗАЦИЈА НА БОИШТЕТО Идејата за користење роботи на бојното поле е многу стара. Но и покрај тоа, индустријата на мултифункционални роботи се развива многу бргу во многу земји во светот како последица на развојот на роботиката, пред сè кон крајот на 20 и почетокот на 21 век. Под роботски систем се подразбира уред што е програмиран самостојно да извршува одредени механички или други работи без непосредно влијание на човекот. Притоа треба да се има на ум дека роботизираните борбени системи секогаш се разгледувале во функција на нападот или одбраната и дека нивната ефикасност се проценувала со тоа колку се во состојба да му нанесат губитоци во жива сила и техника на противникот. Најмногу такви системи се изработени и тестирани за потребите на набљудувањето и откривањето на непријателските цели, но и за нивно уништување. Во сите области на војувањето има сè повеќе и повеќе роботи. Некои од

15 најновите роботи кои се користат во копнената војска на мултинационалните сили во Ирак и во Авганистан се: Dragon Runner (роботизирано возило за набљудување и извидување), MARC (Multifunctional advance remote control) кое се користи како извидувачко возило пред колоните во движење по патиштата каде што се можни заседи или каде што се претпоставува дека се поставени мини. Британците во тактичките дејства користат робот кој личи на змија (Spy snake-like robot) за набљудување и за шпионирање на противникот во населени места и за извидување на изработени фортификациски пречки. Роботот се исфрла од хеликоптер на просторот кој треба да се набљудува и да се извидува. Во секој случај, овој робот претставува напредок во развојот на механиката на роботите бидејќи тоа е прв проект што нема тркала за движење. За откривање и превенција од терористички напади, против американските војници се употребува роботска платформа MARCBOT (Multifunction Agile Remote Control Robotic). Американските единици во Ирак и во Авганистан користат повеќе роботи за набљудување и извидување. Компанијата irobot од САД има развиено серија транспортни, набљудувачки, извидувачки, противснајперски и таканаречени ЕОD роботи (за деминирање на експлозивни направи) за потребите на мултинационалните сили во Ирак и во Авганистан. Еден од таквите роботски системи што се користи во Авганистан и во Ирак е таканаречениот irobot PackBot, мултифункционално самоуправувачко гасенично возило за движење по песокливи терени. Американската агенција за истражување и за производство на вооружување DARPA е ангажирана во развојот на минијатурните роботски хеликоптери со нано-својства. Несомнено е дека овој проект веднаш најде свое место во тактичките дејства на бојното поле за набљудување, ВО СИТЕ ОБЛАСТИ НА ВОЈУВАЊЕТО ИМА СÈ ПОВЕЌЕ РОБОТИ: 1. DRAGON RUNNER 2. IROBOT PACKBOT 3. MARCBOT 4. RAAS 5. SWORD 6. РАБОТА- ТА НА ВОЈНИЦИТЕ БОЛНИЧАРИ НА БОЈНОТО ПОЛЕ Е ЕДНА ОД НАЈОПАСНИ- ТЕ И НАЈТЕШ- КИТЕ 7. BEAR Е ХУМАНОИДЕН РОБОТ КОЈ ЌЕ ГИ СПАСУВА РАНЕТИТЕ БОРЦИ НА БОИШТЕТО НАМЕСТО ВОЈНИЦИТЕ БОЛНИЧАРИ откривање цели и наведување на огнот во Авганистан и во Ирак. Најкомплетно роботско возило со повеќе намени е таканаречениот робот SWORD (Special Weapons Observation Reconnaissance Detection). Тој на повеќенаменската гасенична платформа има вградени панорамски и зум камери, може да му се додаваат и други сензори, а вооружен е и со митралезот М249 со нишанска камера. Тоа е еден од серијата роботи кои на себе имаат и вооружување употребливо во урбани дејства, но и на тактичкото боиште. Се разбира, и многу други институции ја гледаат својата шанса да промовираат роботски системи за боиштето, па Институтот за технологија од Масачусетс развил летало robochopper, кое може да носи системи за набљудување, извидување, наведување, па и оружје за дејство по противникот. Има многу типови на самоодни возила за снабдување со муниција, храна и други борбени потреби за боиштето во тактички или во оперативни размери. Еден од таквите е и Роботскиот оклопен јуришен систем (Robotic Armored Assault System RAAS), развиен во рамките на проектот Борбени системи на иднината (Future Combat Systems). А сето тоа е само мал дел од поширокиот проект наре- 15

16 пет комуникациски мрежи (канали), и тоа посебно за секоја рака, за секое стапало (гасеници), а и за торзото. Сите податоци ги обединува процесор вграден во роботот кој безжично ги доставува до контролниот компјутер. Меѓутоа, многу функции на роботот се полуавтоматски со оглед на тоа што операторот не може секогаш во реално време да ги следи сите параметри кои го обезбедуваат функционирањето на роботот. Управувачкиот систем за роботот е модуларен и ги обединува сите функционалности предвидени со американскиот воен стандард JAUS (Joint Architecture for Unmanned Systems 16 чен Нов модел на војник на копнената војска (A New Model Army Soldier), за кој Пентагон има издвоено околу 420 милијарди долари. Секако, слични програми за роботизација на бојнотото поле се одвиваат и во Воената морнарица, во Морнаричката пешадија, како и во Военото воздухопловство. СПАСУВАЊЕ РАНЕТИ Револуционерна промена во роботизацијата на боиштето се случи неодамна, кога компанијата Vecna најави дека развива робот од типот BEAR (Battlefield Extraction and Retrieval Robot), односно робот кој би ги спасувал ранетите борци на боиштето, наместо војниците болничари. Тоа е еден од првите неборбени проекти на роботи за боевото поле. Проектот се развива под надзор на Истражувачкиот центар на американската копнена војска за телемедицина и напредни технологии (US Army Telemedicine and Advanced Technology Research Center TATRC part of the US Army Medical Research and Material Command). Носител на проектот е Vecna Истражувачка лабараторија за технологија од Кембриџ во близина на Бостон. Станува збор за хуманоиден робот со гасеничен погон. Роботот е конструиран така, што може да подигне ранет војник со своите силни раце, може да го извлече од бојното поле и да го пренесе до првата станица за укажување итна медицинска помош. Тоа му го овозможува хидрауличниот склоп и другите составни делови. Изработен е прототип кој е испитуван во различни услови, а на јавноста првпат и била претставена шестата верзија, кон крајот на 2006 година. Таа верзија на роботот можела да подигне и да носи маса од 165 килограми, додека последната, деветта верзија, односно прототипот кој моментално се усовршува, може да подигне маса од над 300 килограми. Металните делови на роботот се изработени од титаниум. Хидрауликата му обезбедува голема подвижност на роботот. Многу добро е развиена и електронската структура за управување со роботот, а сите команди се пренесуваат во локална мрежа преку повеќе канали. Во локалната мрежа се пренесуваат сите податоци добиени од сензорите (видеокамери, аудиосензори и GPS уреди вградени во роботот). Во системот постојат видео и аудиоконтролен потсистем, жироскопска контрола и контрола на забрзувањето, кои обезбедуваат балансирање и рамнотежа. Сензорските сигнали од рацете, од телото и од торзото на роботот се пренесуваат безжично низ комуникациската мрежа до управувачкиот уред. Камерите, микрофоните и останатите сензори му обезбедуваат функционирање на роботот во дневни и во ноќни услови, односно во услови на оптичка невидливост заради чад или магла. Постојат обединета структура за управување со системи без посада). ЗАКЛУЧОК Несомнено е дека роботизацијата на боиштето отиде многу далеку и дека се направени повеќе чекори што укажуваат дека не се размислува само за роботски борбени системи, туку и за системи за логистичка поддршка и за итна медицинска помош. Дали за тоа придонеле зголемените загуби на американските војници во Ирак во изминатите години или, пак, тоа е пат зацртан врз основа на изучувањето на војните во текот на историјата, тешко е да се заклучи. Може да се каже дека идејата за автоматизација и за роботизација на логистиката и на итната медицинска помош била одамна зацртана, но станала актуелна кога загубите на човечките животи во современите војни ги надминале сите очекувања и пресметки на експертите, односно прагот после кој јавноста почнува да поставува непријатни прашања. Човечките животи се ненадоместлива загуба за разлика од техниката која постојано се развива, а поновите модели непрекинато ги заменуваат претходните верзии. Новата логика, дека е полесно да се поднесе загубата на техничките средства, а дека спасувањето на човечкиот живот е императив, револуционерно ја менува и логиката на управување со современото воено поле во овој случај во тактички рамки. Современи полигони за таква нова техника и технологија се Авганистан, Ирак и Блискиот Исток. Александар Стојчевски

17 СИКОРСКИ ОД ЛЕТЕЧКИ БРОДОВИ ДО ХЕЛИКОПТЕРИ СО НАПРЕДНА ТЕХНОЛОГИЈА оздухопловната компанија Сикорски е основана во далечната 1925 година од страна на Игор Иванович Сикорски (Игорь Иванович Сикорский), руски пионер на воздухопловството од украинско потекло. На 12 годишна возраст ја изработува својата прва макета на хеликоптер. Во текот на студирањето, на бројните патувањата со татко му во Германија, се запознава со проектите, со плановите и со достигнувањата на браќата Рајт, како и со цепелините на грофот Von Zeppelin. По овие настани се одлучува да студира воздухопловство. Студирањето го продолжува во Париз, во тоа време мошне развиен центар за воздухопловство, и таму се запознава со пионерите на воздухопловството. Во 1909 година се враќа во Русија и започнува да работи на дизајнот на својот прв хеликоптер. Царскиот аероклуб на Русија му издава пилотска дозвола во согласност со Fédération Aéronautique Internationale (FAI). Во 1912 година станува главен инженер во Рускиот балистички завод. Подоцна започнуваат превирањата околу Првата светска војна и граѓанската војна во царска Русија. Не гледајќи ја својата иднина во опустошената Европа и Русија, Сикорски емигрира во САД во 1919 година. Воздухопловната компанија Сикорски ја основа во 1925 година. Игор Сикорски учествува BLACK HAWK Повеќе од хеликоптери во служба, со 30-годишна традиција. UH-60 Black Hawk (во превод црн сокол) е средно товарен хеликоптер со четири краци и два мотори. Сикорски го произведе моделот С-70 за армијата на САД во 1972 година со надеж дека ќе биде избор на армијата. Во индустриската војна помеѓу двете компании Сикорски и Боинг за хеликоптер во воздухопловството, во САД во 1976 година победува YUH-60A. Како победнички хеликоптер, поразувајки го YUH-61 на Боинг, црниот сокол влево дизајнот на првите повеќемоторни воздухоплови летечки бродови, односно во развивањето на компанијата за трансатлантски летови Пан Ам (Pan American World Airway) во далечната 1930 година. По нејзиното основање таа се занимава со транспорт на луѓе и на товар со помош на хидроавиони. Оваа компанија, сè до нејзиното распаѓање во 1991 година, беше една од водечките во светот. Сикорски го дизајнира и го пушта во сериско производство првиот хеликоптер во светот со ознака Sikorsky R-4 во 1942 година. Денеска компанијата е една од водечките за производство на хеликоптери со напредна технологија. ДЕЛ ОД АРСЕНАЛОТ НА КОМПАНИЈАТА SIKORSKY R-4 Прв во светот сериски произведен хеликоптер на оваа компанија е Sikorsky R-4. Тоа беше едномоторен хеликоптер со три краци на главниот ротор. По успешните тестирања овој хеликоптер стана оперативен во тогашните воздухопловства на САД и на Велика Британија. SKYCRANE S-60 За првпат во 1959 година во компанијата Сикорски е развиен хеликоптер за транспорт на тешки товари односно хеликоптер воздушен кран. Носивоста била до 6 тони со изворедна контрола на товарот од сите аспекти од пилотската кабина. Skycrane S-64 станува хеликоптер со подобрена носивост до 9 тони.

18 гува во употреба, за во 1979 година да го замени тогашниот UH-1 Iroquois. Главниот ротор и роторот на опашката на овој хеликоптер се со по четири краци кои ги движат два GE T700 мотори. Хеликоптерот може да лета 30 минути со погоден крак од носечки ротор со гранати од 23 mm, а резервоарот може да издржи погодок од зрно со 12.7 mm. Долгата и издолжена форма се според условите на армијата на САД за да може да го собере во транспортниот авион C-130 Hercules во услови ТЕХНИЧКО ТАКТИЧКИ ПОДАТОЦИ ЕКИПАЖ 2 пилоти ДОЛЖИНА 64 ft 10 in (19.76 m) ШИРИНА НА ТРУПОТ 7 ft 9 in (2.36 m) ТЕЖИНА (ПРАЗЕН) ТЕЖИНА (НАПОЛНЕТ) МАКСИМАЛНА ТЕЖИНА СО КОЈА МОЖЕ ДА ПОЛЕТА МАКСИМАЛНА БРЗИНА НОРМАЛНА БРЗИНА РАДИУС ВО КОЈ МОЖЕ ДА ВОЈУВА СО ЕДНО ПОЛНЕЊЕ ГОРИВО РАСТОЈАНИЕ КОЕ МОЖЕ ДА ГО ПОМИНЕ СО ЕДНО ПОЛНЕЊЕ ГОРИВО ВИСИНА 16 FT 10 IN (5.13 M) 10,624 LB (4,819 KG) 22,000 lb (9,980 kg) 23,500 lb (10,660 kg) МОТОРИ 2 General Electric T700-GE-701C, секој по коњски сили (1.410 kw) 159 kn (183 mph, 295 km/h) 150 KN (173 MPH, 278 KM/H) 592 km МАКСИМАЛНА ВИСИНА НА ЛЕТ ft (5,790 m) km со надворешни резервоари за гориво SEA STALLION CH-53 е тежок хеликоптер кој за првпат полетал во 1964 гона пребазирање, поправки и сл. Може да носи 11 комплетно опремени војници со внатрешна тежина од 1,170 kg, а како надворешен товар може да крене и до 4,050 kg (се однесува на верзијата UH- 60L/M). Црниот сокол е практичен хеликоптер, сенаменски и може да изведува повеќе видови операции како што се: превоз на војници, превоз на товар (внатрешен и надворешен), операции за инфилтрација и ексфилтрација на војници, барање и спасување, медицинска евакуација и транспорт на повредени војници. Исто така има и ВИП верзија која се користи за превоз на значајни лица, како премиери, претседатели и други високи функционери. Црниот сокол за прв пат влегол во употреба со 101. воздушна дивизија во јуни 1979 г. За првпат е употребен во војна во инвазијата на Гренада во 1983 година, а подоцна и во Панама во 1989 г. За време на Заливската војна биле употребени повеќе од 300 црни соколи. Во 1993, црниот сокол беше употребен во битката за Могадишу во Сомалија, при заробување на сомалискиот командант на герилските сили. Во акцијата, два хеликоптери од овој тип се урнати. На меѓународната вежба Cooperative Key 2005 во Пловдив, Бугарија, хеликоптерот Ми-17 на македонското воено воздухопловство изврши заедничка мисија со овој тип на хеликоптер (на американското копнено воздухопловство) во формациски лет од воздухопловната база Граф Игнатиево и базата Безмер. Со овој тип на хеликоптер имаа можност да се сретнат припадниците на воздухопловниот ВИНГ на АРМ во првата и во втората ротација од ЕУ мисијата АЛТЕА во година во БиХ, користејќи ги капацитетите за слетување, за сместување и за полетување од базата во Тузла каде што беа лоцирани црните соколи. SEA HAWK Има повеќе од 600 хеликоптери во служба, со 60 годишна традиција во извршувањето мисии над водени површини. Морнаричката верзија е опремена со: набљудувачки радар, доплер навигациски радар, сонар детектори и пливци за откривање на подморници и нивно уништување со торпеда и со длабочински бомби. SEA KING За подморничка употреба со капацитет од 2 пилоти и 26 патници или војници. Покрај базичната задача за транспорт, основна намена му била откривање и уништување на подморници. На дел од хеликоптерите се монтирани системи за рано предупредување. Лиценцно се произведува во неколку земји. На меѓународната вежба Eagle SAR- 05 во хеликоптерската база Фарка, Албанија, во 2005 година, хеликоптерот Ми-17 на македонското воено воздухопловство учествуваше во заеднички подготовки за летање и за извршување формациски лет со овој тип на хеликоптер на италијанското воздухопловство. SUPER HAWK Специјализиран за строго дефинирани операции, за транспорт на трупи, за борбено барање и спасување (combat search and rescue) и за медицинска евакуација (medical evacuation) ширум светот. Воздухопловот вклучува модерна технологија на изработка и интегрирани системи. 18

19 дина за потребите на Маринскиот корпус. Се користи за транспорт на војници (Super Stallion може да понесе максимум 55 маринци), тешки предмети (heavylift operations), возила и артилериски орудија. Може да оперира и над водени површини, над пустински делови, над висински места итн. Овие хеликоптери се опремени со: навигациски системи, радар за следење на теренот, FLIR, сателитски навигациски системи, дисплеј со карти, заштитен систем за врски, заштита од противвоздушни ракети и сл. LIGHT TURBINE Лесен хеликоптер, погоден за почетна обука. Од 1956 година до ден денес, компанијата Сикорски има изработено воздухоплови во повеќе од 70 земји, со повеќе од 20 милиони летачки часови. ОПРЕМА ДЕЛОВИ, ТЕХНОЛОГИЈА Компанијата Сикорски дава навремени, точни и прецизни информации за одржување и за сервисирање на своите хеликоптери ширум светот. Да се биде лидер во оваа индустрија значи повеќе од производство на дизајнот, сигурни воздухоплови, но исто така и континуирана поддршка на нивните производи во текот на целиот животен циклус. Сикорски воздухопловни услуги и резервни делови е посветена на работата до совршеност без оглед дали се занимаваат со воени клиенти или со комерцијални корисници на хеликоптерите. Оваа компанија е светски лидер во поправки на роторите, во употребата на композитна технологија, така што Владата на САД ја поддржува Сикорски над 30 години, особено за време на операциите Пустинска бура, Пустински штит и во војната во Ирак. На Black Hawk хеликоптерите им даде огромна поддршка за сервисирање со композитни материјали за над главни и опашни ротори. Производите и услугите обезбедени од страна Сикорски вклучуваат: про- изводство, инженеринг, шпедиција, резервни делови, предлози, планирање, инспекции, обука и техничка поддршка. Имаат создадено голем број на производи наменети за одржување и за обука. Овие производи, меѓу другото, вклучуваат пристап до лекции, при што корисникот може да одбере некој линк од рамките на интерактивни електронски технички упатства (IETM) во согласност со веб-базирана обука (WBT) која вклучува и интерактивно мултимедијално упатство. Електронската библиотека содржи илјадници страници документација и илустрации за одржување. Се користи за побрзо лоцирање на потребните технички податоци отколку што е возможно на вообичаен начин, при што овозможува да се движиме низ информациите брзо и лесно. Компанијата нуди цел спектар решенија за обука на воените клиенти во различни форми како што се: целосно опремени симулатори, преносливи уреди за лет со цел за обука, компјутерски и web-базирана обука. Обуката вклучува обука за пилоти, одржување и авионика и специјализирана обука, како и инфраструктура и планирање. SIKORSKY X2 HELICOPTER ПРОТОТИП Овој хеликоптер со брзина на лет од 180 јазли (207 милји на час односно над 380 km на час) со тенденција да постигне брзина на лет од 250 јазли (288 милји на час односно над 530 km на час) сè уште е во фаза на испитувања и пробни летови. X2 користи коаксијален главен роторен систем со елиминирање на потребата за опашен ротор кој е баланс на вртежниот момент, а истовремено зема и многу голема сила на главниот ротор. Наместо опашен ротор X2 има пропелер кој генерира дејство слично на фиксните крила на авионите. Моменталниот брзински рекорд за хеликоптерите беше поставен во 1986 година кога Вестленд Lynx полета со брзина од 249 милји на час (над 460 km на час). Доколку сè оди според планот, X2 треба да го постигне рекордот од 288 милји оваа есен, навестувајќи нова ера во хеликоптерската индустрија. Драган Павловски 19

20 ЧУДЕСНАТА МОЌ НА СРПОТ И ЧЕКАНОТ ТАЈНИТЕ СОВЕТСКИ ЕЛЕКТРОМАГНЕТНИ ОРУЖЈА II ОЈ НИ ГО КОНТРОЛИРА УМОТ? Анализирајќи ги карактеристиките на оружјата кои работат на радиофреквенции и електромагнетни бранови, неминовно е да се споменат и направите кои иако своето место веќе го имаат етаблирано во некои од холивудските блокбастери, не би било чудно ако се појават и во реалниот живот. Станува збор за електромагнетните оружја кои делуваат врз човековиот ум и за нашата подготвеност за правилно расудување. Знаејќи дека досега Советите навистина користеле направи базирани на електромагнетизмот за лекување на лицата со психички нарушувања, можноста за развој на овој тип оружја станува сè поблиску до реалноста отколку до научната фантастика. Одредени информации говорат дека влијанието на електромагнетизмот врз умот на биолошкото суштество било испитано од голем број научници, меѓу кои и докторот Хозе Делгадо, кој демонстрирал далечинско управување на жив бик. Имено, со поврзување на бикот преку радиоантена и електроди внесени во неговиот мозок, Делгадо докажал дека агресивните тенденции на бикот можат да бидат намалени или, пак, целосно анулирани. Докторот Делгадо извршил и одредени експерименти со мајмуни, но овојпат без користење на антена, туку со помош на пулсирачко магнетно поле со мала моќност. Со помош на тоа поле тој успеал да ги контролира емоциите, интелектот, личноста и сл. Сепак, експериментите на Делгадо биле ограничени на животни, што не дава гаранции дека никој не ја вршел и во Советскиот Сојуз, каде оваа технологија (наводно) била развиена во голема мера. Кога станува збор за советското искуство, најадекватна е да се спомене машината наречена Лида, која се користела за манипулирање на расположението на пациентите со ментални проблеми. Се говори дека машината користела пулсеви на радиоенергија, заедно со светлина, звук и топлина за достигнување на посакуваниот ефект. Американските научници, имајќи ја на ум Лида, објаснуваат дека слабите електромагнетни сигнали го имаат истиот ефект како и познатите дроги халуцинации, со подложност на сугестии кои инаку не би биле прифатени во здраворазумна состојба. Одредени извори исто така говорат дека споменатата Лидо машина (која користела радиопулсирања помеѓу 0 и 100 циклуси во секунда) уште во средината на 20

21 Иван Петрушевски ти експериментални оружја на поранешниот Советски Сојуз. Аудиописмата на американскиот доктор Бетер укажуваат на неверојатни советски пронајдоци, почнувајќи од направи за контролирање на времето инсталирани на Земјениот сателит па се до т.н. космосфери, кои во суштина се големи лебдечки платформи на кои биле инсталирани ЕМ-оружја. Писмото број 54 се навраќа на еден многу интересен феномен кој се случил на 21 февруари 1980 година во јужниот дел на Атлантикот, меѓу Антартикот и Јужна Африка. Имено, се појавиле два големи светлечки одблесоци за кои официјалните извештаи велат дека најверојатно станувало збор за детонација на израелска атомска бомба. Ова тврдење било потврдено и од американската влада која немала точни податоци за настанот. Според доктор Бетер, САД имале среќа во откривањето на настанот поради тоа што во моментот на двата огромни светлечки одблесоци, над површината на Земјата поминувал еден од сателитите наречени Вела, инаку дел од системот за набљудување кој служел како гарант дека се почитува Договорот за забрана на атмосферско тестирање на нуклерани оружја, сателит кој дури и во осумдесеттите години на минатиот век се сметал за застарен. Тоа што го предизвикало вниманието на Бетер бил фактот што сателитот Вела (кој носел опрема за мерење на радијацијата по детонација на нуклеарна направа) не детектирал никаква радијација (X-зраци, гама-зраци, неутрони) по јужноафриканскиот настан. Според него настанот не бил предизвикан од ВЕШТАЧКИТЕ ОБЛАЦИ Информациите кои се однесуваат на конструирањето на оружја кои имаат цел промена на времето во одредена област навлегуваат уште подлабоко во областа на заговорите од сите останатестирање на израелска атомска бомба, туку од Советите и нивното тестирање на високоекспериментално оружје за контролирање на временските услови. Тој во неговите аудиописма зборува и за две звучни експлозии кои биле слушнати на американскиот источен брег, две години пред настанот во јужниот Атлантик. Според него, тие експлозии биле предизвикани од советските космосфери, како дел од еден софистициран систем за модифицирање на временските услови во одредено подрачје, заедно со мрежата на гигантски оружја базирани на зраци од честички стационирани на Месечината. Интересно е да се спомене како според Бетер функционира комплексниот систем за промена на временските услови. Ви претставувам дел од неговото аудиописмо кое се однесува на процесот на активирање на зракот од вселената. Две од советските оружја стационирани на Месечината се подготвуваат да пукаат во отворена водна површина во јужниот Атлантик. Во меѓувреме четири лебдечки космосфери се стационираат на четири точки поставени во форма на квадрат околу целта, лебдејќи на 16 km над површината на водата. Целта се наоѓала на 34 степени и 54 минути ЈГШ (јужна географска ширина) и 26 степени и 10 минути ЗГД (западна географска должина). По истрелувањето на главното оружје, огромна количина вода инстантно се претвора во суперзагреана пареа која започнува да се подига кон стратосферата, а студен воздух започнува да навлегува под пареата за да го пополни вакуумот. Внатрешните ветрови почнуваат да минатиот век се сметала за застарена технологија во СССР. Американската мрежа CNN на оваа тема разговарала со докторката Лариса Валанскаја, која била добро упатена во електромагнетните истражувања вршени во Советскиот Сојуз. Таа изјавила: Тие (советските научници) експериментално демонстрирале дека електромагнетните полиња со ниска фреквенција и ниска моќност можат да поседуваат биолошки информации (секое поле освен енергија може да пренесува и информации). Секако дека советската влада нареди таа погодност да се искористи во воени цели. Истражувањата во таа област покажале дека искористувањето на електромагнетизмот во воени цели не е воопшто тешко со монтирање на антена на хеликоптер, на бојното поле можат да се предизвикаат бројни симптоми кај живата воена сила: од несвестица и дезориентација, па сè до смрт.

22 ротираат (поради ротацијата на Земјата), а притисокот започнува драстично да се намалува. Во период од неколку минути, атмосферата над целната зона станува спирален столб од водена пареа и ветар со голема брзина. Се роди првата бура целосно предизвикана од човекот! И покрај тоа што моќните инсталации на Месечината го започнаа процесот, главниот елемент кој овозможува бурата да се развие се четирите космосфери кои го оневозможуваат процесот на паѓање на големото количество водена пареа која се кондензира во повисоките и постудени области на Земјината атмосфера во вид на поројни дождови. Со истрелувањето на електрични зраци кон целта, (од космосферите ) водените капки негативно се наелектрелизираат со што тие се одбиваат една од друга и не кондензираат во дожд. На тој начин бурата може да се одржи подолг период. Според доктор Бетер, Советите го истрелале ова оружје врз САД на 4 јануари 1980 година, кога американските власти решиле да воведат ембарго на увозот на 17 милиони метрички тони жито нарачани од СССР. Веќе следниот ден, необични временски услови се развиле во северно Ново Мексико, во јужна Калифорнија и во Аризона. Огромни бури една по друга биле генерирани во посочените региони, по што настанале големи штети во градот Феникс и виталните земјоделски области на јужна Калифорнија. нот бил нападнат од електромагнетно скаларно оружје кое предизвикало физичката околина околу авионот да ги попречува неговите електрични уреди. Поради тоа двата мотори на авионот престанале да работат и тој се срушил на земјата. ЗЕМЈОТРЕСОТ ВО КОБЕ Јапонскиот град Кобе на 17 јануари 1995 година бил погоден од масивен земјотрес кој го разрушил поголемиот дел од градот, а загинале повеќе од луѓе. Тоа што е интересно е што на 8 јануари, дури девет дена пред земјотресот, Шоко Асахара, лидерот на јапонската секта за најголема вистина наречена Аум Шинрикјо предвидел дека земјотресот кој ќе го погоди Кобе ќе биде предизвикан од странска сила користејќи електромагнетен систем. Дополнително, т.н. министер за наука на Аум изјавил дека земјотресот е предизвикан од надворешна велесила што користи направа која внесува енергија директно во земјата. Само неколку дена пред земјотресот имало очевидци кои забележале силна портокалово-црвена светлина во сферична форма, лебдејќи над раседната линија кај Кобе. И покрај тоа што оваа светлина била забележана и пред настанувањето на земјотреси и на други локации, кај Кобе интензитетот на светлина бил многу поголем. Друг следбеник на Аум е Хидео Мураи кој претходно работел на апликативнaта физика во областа на микробрановите и гама/космичките зраци со цел ладно лемење на челик во лабараторијата за челик во Кобе, која се смета дека е една од лабораториите (заедно со оние во Осака, во Цукуба и во Токио) каде се работело на развој на електромагнетните оружја. Конспираторите тврдат дека токму оваа фабрика се сметала за цел на земјотресот никој освен големите момчиња не смеел да поседува технологија која де факто се граничи со магија. Интересно е што од истата секта протекуваат информации и за можно развивање на оружја за т.н. метеоролошки инженеринг. Во овој случај станува збор за јапонски научници кои работеле на развојот на ЕМ оружја заедно со нивните австралиски колеги со цел пошумување на централните австралиски пустини. Според членовите на Аум, јавноста во тие предели била сведок на формирање на дотогаш невидени форми на облаци над пустините кои донеле голема влажност, некарактеристична за тој регион. Доказ дека во ова била инволвирана и Јапонија претставува групата од педесетина научници и членови на војската кои снимале телескопски слики од тие необични формации над австралиската пустина. 22 ОСТАНАТИ ДОКАЗИ Освен веќе споменатите подморници врз кои биле извршени тестови на советските скаларни супероружја, како и подводниот тест северно од брегот на Порторико, конспираторите во неколку наврати можеле да забележат тестови на советски супероружја. Имено, тука станува збор за тестовите вршени врз вселенските бродови, како дел од американската вселенска програма. Одредени информации говорат за тест извршен врз вселенски брод лансиран на 26 ноември 1985 година, кога се слушнала силна сонична експлозија над платформата за лансирање, 12 минути откако вселенскиот брод бил лансиран. Истата година се случил уште еден тест, овојпат извршен врз авион од типот DC- 8, кој полетал од воената база Gander лоцирана во Њуфаундленд. На надморска височина од 30 метри, авионот кој пренесувал 250 американски војници ја изгубил силата и се срушил, пришто починале сите патници и членови на екипажот. Сведоците на несреќата во Канада кои биле интервјуирани од канадска телевизиска мрежа велеле дека од авионот не биле забележани ниту пламен, ниту чад, но авионот светел во мистериозна жолта светлина која се смета дека е короната создадена од електричниот набој на трупот на авионот. Според конспираторите, тоа е знак дека авио-

23 18 АРМИЈА- ЗНАМЕНОСЕЦ ГОДИНИ ЧЕСТВУВАЊЕ НА ПРАЗНИКОТ НА НАШАТА ЗАЕДНИЧКА ГОРДОСТ ГОРДО ЧЕКОРИМЕ НАПРЕД Ми претставува особена чест и задоволство да ве поздравам токму денес, на 18 Aвгуст, Денот на Армијата на Република Македонија. Како врховен командант, горд сум на македонската армија која според својата способност и посветеност ги надминува сите очекувања. Денес со гордост се сеќаваме и на 18 август 1943 година, денот кога беше формиран баталјонот Мирче Ацев како регуларна воена единица, како еден од темелниците во создавањето на македонската држава, започна со своето обраќање претседателот Иванов, кој воедно се осврна и на заслугите на Армијата во реализирањето на вековниот сон на македонскиот народ слободна и независна Македонија. Особено сум горд што Армијата како еден од столбовите на македонскиот интегритет и самобитност е ткиво што ги поврзува сите заедници што живеат во Република Македонија, независно од етничката и религиозната припадност, додаде тој. Осврнувајќи се на нашиот пат кон НАТО, претседателот Иванов рече: Иако денес славиме 18 години од формирањето, Армијата одамна го стекна и го потврди своето полнолетство. Соочувајќи се со големи предизвици и спроведувајќи макотрпни и теваа година Армијата на Република Македонија ја одбележа својата осумнаесетгодишнина, односно своето полнолетство. Централната свеченост по повод 18 Август Денот на АРМ се одржа во касарната Илинден во Скопје, на која присуствуваа претседателот на Република Македонија и врховен командант на Армијата, Ѓорге Иванов, претседателот на Собранието на Република Македонија, Трајко Вељаноски, претседателот на Владата на РМ, Никола Груевски, поранешните претседатели на Република Македонија, министерот за одбрана, Зоран Коњановски, началникот на ГШ на АРМ, генерал-потполковник Мирослав Стојановски, министри во Владата, пратеници во Собранието на Република Македонија, поранешни министри за одбрана и началници на ГШ на АРМ, пензионирани генерали на АРМ и други високи гости. Свечениот строј го сочинуваа ешaлони од повеќе единици на АРМ, од ГШ на АРМ, како и припадниците на Втората механизирана пешадиска бригада кои неодамна се вратија од мисијата ИСАФ во Авганистан. По тој повод со пригоден говор на присутните им се обратија претседателот на Република Македонија и министерот за одбрана. АРМ ЈА ЧУВА НАШАТА СЛОБОДА И СЛОБОДАТА НА НАШИТЕ ДЕЦА И СO ТОА ОДГОВОРНО ЈА ИСПОЛНУВА СВОЈАТА ЗАДАЧА ДА БИДЕ СУВЕРЕН ГАРАНТ НА НАШИОТ ТЕРИТОРИЈАЛЕН ИНТЕГРИТЕТ, НА ДЕМОКРАТИЈАТА И НА СЛОБОДАТА НА НАШИТЕ ГРАЃАНИ Ѓорге Иванов, претседател на Република Македонија и врховен командант на АРМ, на 18 Август 2010 година ДЕНЕС, СЛАВЕЈЌИ ГИ ТОКМУ ТРУДОТ И ПОСТОЈАНОСТА НА СИТЕ ПРЕТХОДНИ ГЕНЕРАЦИИ, РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ГИ СЛАВИ ПРИДОБИВКИТЕ ОД ОСТВАРУВАЊЕТО НА ДОЛГО СОНУВАНАТА ИДЕЈА ЗА СОПСТВЕНА ДРЖАВНОСТ, СЛОБОДА, ДЕМОКРАТИЈА, ДОСТОИНСТВО ИДЕЈАТА ЗА СОПСТВЕНА АРМИЈА. Зоран Коњановски, министер за одбрана на Република Македонија, на 18 Август 2010 година 23

24 мелни реформи, македонската армија денес е еден од предводниците на реформскиот процес. Ги исполнивте критериумите за членство во Алијансата. Постигнавте исклучителна професионалност и врвни стандарди во работењето. Токму затоа АРМ е еден од, моторите, на македонскиот пат кон евроатлантските интеграции. Армијата на Република Македонија de facto е составен дел на НАТО. За тоа најдобро зборува учеството во меѓународните мировни мисии. Мисии во кои нашите македонски мировници рамо до рамо со нашите сојузници ги бранат заедничките вредности - мирот, слободата и демократијата. Ги поздравувам нашите мировници и им честитам за успешно извршената задача. На крајот од своето обраќање претседателот Иванов порача: Припадниците на Армијата во идниот период мора да останат посветени на развојот на способностите. Ќе мора да го одржуваат моралот и да се стремат кон осовременување на борбените постапки кон новите безбедносни ризици. Убеден сум дека нашата армија знаменосец успешно ќе одговори на сите задачи и предизвици што стојат пред нас. Убеден сум дека и понатаму ќе бидеме горди на македонската армија. АРМИЈА НА НАТО Своето обраќање до присутните министерот за одбрана, Зоран Коњановски, го започна со мислата на нашиот великан Гоце Делчев: Труд и постојанство, тоа е силата со чијашто помош човек станува највелик при секоја иницијатива. Денес е денот кога пред 18 години беше поставен столбот на нашата државност Армијата на Република Македонија. 18 години самопрегорност и посветеност, 18 години одговорност, патриотизам, хуманост, солидарност, единство, 18 години гордост и достоинство, 18 години Армија на независна Република Македонија. Говорејќи за првите чекори во формирањето на АРМ, министерот Коњановски се осврна и на големите тешкотии кога од Македонија беше изнесено сè што можеше да се изнесе, но и на нашиот непокорлив дух кој со себе ги носи своите постојани патници, толеранцијата, мирољубивоста, пожртвуваноста и секако желбата за независност. Говорејќи за нашите приоритети, министерот Коњановски истакна: Денес, после 18 години од првите чекори од формирањето на АРМ, слободно можам да кажам дека исто како и во минатото, пред нас стојат сериозни предизвици. Свесни за аманетот на нашите предци мораме да бидеме свесни и за одговорноста за нашите идни генерации. И затоа мораме со заедничка верба, труд, посветеност и постојаност да успееме, бидејќи тоа ќе биде успех за Македонија. Интеграцијата во НАТО и Европската унија се нашиот врвен приоритет од кој нема отстапки. Позитивните оцени и исполнетите реформи за нашето полноправно членство во НАТО се еден од успесите на оваа генерација, но и поттик за идните генерации. Притоа сакам да нагласам дека како Министерство за одбрана во континуитет и со интензивно темпо работиме на постигнување на уште подобри резултати на полето на реформите, и поради НАТО но, пред сè, поради нас самите. Македонија е меѓу првите пет земјипридонесувачи според бројот на мировници по глава по жител, а воедно е ценет и посакуван партнер насекаде во светот. Денес, сите претставници од НАТО и од земјите-членки на НАТО јасно укажуваат дека реформите говорат за Република Македонија. Воедно тој ги спомена и големиот број проекти кои и покрај економски тешката година во светски рамки беа во целост реализирани. Беа споменати: Воената академија, реформите во военото здравство, изградбата и промоцијата на армискиот по- В о касарната Илинден во Скопје, местото од каде што пред 18 години сè започна од почеток, Полкот за специјални операции како нејзин интегративен дел, на свечен начин го одбележа Денот на АРМ. Командантот на единицата, полковник Зоран Додевски, во својот говор до припадниците, честитајќи го празникот, ја истакна важноста на местото и датумот, нагласувајќи дека секој припадник на единицата и на АРМ во изминативе 18 години растеше, се развиваше и е дел од оваа полнолетство со активно докажување на домашен и на меѓународен план, а сè во служба на мирот и стабилноста. Ние всушност и затоа постоиме, а првенствено тоа е зачувување на оваа мало, но големо и гордо парче земја Република Македонија. Нa крајот полковникот Зоран Додевски уште еднаш ја потврди одлучноста на секој поединец на единицата за ефикасна Касарна Илинден реализација на поставените задачи и за успешно справување со предизвиците, потенцирајќи: Затоа што сме биле, сме и ќе бидеме она што треба, а тоа е гарант за сите сегашни и идни поколенија, гарант за слободата. Во рамките на активностите за одбележување на Денот на АРМ, во единицата, а воедно и на ниво на АРМ, се реализираа спортски натпревари на коишто учесниците од Полкот за специјални операции уште еднаш ги докажаа своите вештини и на спортско поле, постигнувајќи врвни резултати во сите дисциплини. По повод празникот, пред објектот на командата на свечен начин беше откриено спомен-обележје на единицата. Не беа заборавени ниту ликовите на припадниците на единицата и на Армијата кои ги положија своите животи за да бидеме тоа што сме денес. Љ.Б. 24

25 лигон Криволак, подобрувањето на состојбите во ввинг и сл. Тековните проекти како реконструкцијата и изградбата на објекти во гарнизоните, новите униформи за АРМ и капиталниот проект за изградба на станови за припадниците на АРМ, АРМ мој вистински дом, беа споменати како проекти чија реализација тече според планираната динамика. Обраќајќи се до оние кои се носители на нашите особено позитивни резултати и дома и во светски рамки, припадниците на АРМ, министерот Коњановски порача: Секоја генерација остава траен белег во новата воена историја на Република Македонија. Најголемата доверба од граѓаните, илјадниците одликувања и медали, секојдневните пофалби во земјата и во светот, се доказ за вашето големо дело. Празнувајте и бидете горди на тоа што сте, бидете горди на македонската униформа и на македонското знаме. Бидете горди затоа што вие сте Армијата на Република Македонија, но вие сте и армијата на НАТО. Македонија се гордее со вас. На свеченоста се одржа и церемонија за унапредување на офицери на АРМ во чин полковник. По завршувањето на свеченоста од касарната Илинден во чест на Денот на АРМ се изврши почесна стрелба со истрелување на 10 плотуни од 12 артилериски орудија. ДОСТОИНСТВЕНО ОДБЕЛЕЖУВАЊЕ НИЗ РЕПУБЛИКАТА Припадниците на АРМ го прославија Денот на АРМ со свечен строј и читање на наредби за унапредување во сите единици и касарни на АРМ во Република Македонија. ските единици во ГШ на АРМ и вработените во ГШ на АРМ и МО и др. Ако обично се вели дека навршувањето на осумнаесет години во животот на еден човек претставува полнолетство, тогаш слободно можеме да кажеме дека АРМ своето полнолетсво го достигна многу порано пред навршувањето на осумнаесетгодишнината од нејзиното формирање, започна со своето обраќање началникот на ГШ, Стојановски, осврнувајќи се и на распространетоста на македонската армија на сите краеви од светот: Авганистан, Босна и Херцеговина и Либан, давајќи го својот нескромен придонес во изградбата на мирот и стабилноста во светски рамки. Доказ дека АРМ е посакуван партнер во извршувањето на мисиите предводени од НАТО покажува и годинешното зголемување на бројот на македонските мировници, каде во рамките на наменските сили Феникс во мисијата ИСАФ, припадниците на С СКОПЈЕ: На 17 август пред зградата на МО и ГШ на АРМ се одржа свечено постројување на вработените. Пригоден говор по повод Денот на АРМ имаше началникот на ГШ на АРМ, генералпотполковник Мирослав Стојановски, а присутни беа министерот за одбрана, Зоран Коњановски, раководителите во МО, началниците на организацио пригодна воена свеченост која се одржа во касарната Јане Сандански во Штип припадниците на 1. мпбр го одбележаа Денот на Армијата на Република Македонија. На свеченоста присуствуваа началникот на штабот од Здружената оперативна команда (ЗОК), полковникот Стојан Димчов, како и претставниците од локалната власт од зоната на одговорност, Сојузот на Здружението на борците и други гости. Прославата на Денот на Армијата на Република Македонија започна со свечено постројување на единиците од гарнизонот од страна на командантот на свеченоста, полковник Велин Стојановски. На свеченоста свое обраќање имаше заменикот на командантот на 1.мпбр, полковник Зоран Џамбаски. Од името на градоначалниците од зоната на одговорност, Денот на АРМ им го честиташе градоначалникот на Штип, д-р Зоран Штип Алексов, кој во своето излагање истакна дека македонската армија, иако мала, со својот ангажман во меѓународните сили, јасно покажува резултати кои се достојни за почит. По повод Денот на АРМ беа пофалени и наградени повеќе старешини, војници и цивилни лица. Свеченоста заврши со заедничко дружење и со војнички ручек на поканетите гости и вработените во касарната. По овој повод во штипската касарна од 10 до 16 август беа организирани спортски натпревари во мал фудбал, одбојка, кошарка, шах и пинг-понг, а во неодамна спроведената хуманитарна акција на ниво на АРМ, скорпиите донираа хуманитарна помош во облека, обувки и хигиенски потрошни материјали за потребите на Црвениот крст на Република Македонија, со што уште еднаш ја покажаа својата хуманоста на дело. З.Ј. 25

26 Полкот за специјални операции и на Баталјонот на Воената полиција, заедно со припадниците на Националната гарда на Вермонт од САД, покрај извршувањето на високоризични мисии и задачи, се вклучени и во обуката на авганистанските безбедносни сили, додаде тој. Началникот на ГШ на АРМ потенцираше дека учинокот на Армијата е голем и се состои од поправка и расчистување на патишта и инфраструктура, чистење и уредување на речни корита, уредување на дел од брегот на Преспанското Езеро, логистичка поддршка и помош на населението погодено од природни непогоди, масовно учество во акцијата Денот на дрвото, како и логистичка поддршка на разни манифестации, спортски настани и хуманитарни акции. АРМ со своите капацитети учествуваше во над 170 активности во кои беа ангажирани над припадници на Армијата, истакна тој и додаде дека припадниците на АРМ за релативно кратко време станаа синоним за храброст, одлучност, стручност, издржливост и посветеност кон својата професија. Ова се особините кои ги красат припадниците на АРМ без разлика на нивната национална, верска или полова припадност, но и без разлика на чинот и функционалната должност, тие ќе продолжат и понатаму да ја афирмираат Република Македонија насекаде во светот како нејзини амбасадори на мирот. Во рамките на одбележувањето на Денот на АРМ, на 17 август на воениот стадион во Градскиот парк во Скопје се одржа изложба на која беа прикажани материјално-техничките средства и борбените возила, како и дел од вооружувањето со кое е опремена АРМ. Дружењето со граѓаните заврши со концерт на кој настапија естрадни уметници од забавната и народната музика. Од останатите активности би го издвоиле положувањето венци со свежо цвеќе на партизанските гробишта, на гробот на загинатиот претседател Борис Трајковски, како и на гробот на генерал Михаило Апостолски од страна на делегација од Армијата предводена од началникот на ГШ на АРМ. АКЦИЈА ЗА ДОБРОВОЛНО ДАРУВАЊЕ КРВ На 16 август во Градската болница 8 Септември, министерот за одбрана Зоран Коњановски и началникот на ГШ на АРМ, генерал-потполковник Мирослав Стојановски, даруваа крв во акцијата за доброволно дарување од припадниците на АРМ. АРМ има повеќе мисии кои се регулирани согласно Законот за служба во Армијата и согласно Законот за одбрана, но има нешто што не е регулирано ниту во еден закон, а тоа е солидарноста и хуманоста која секојдневно може да се види од она што го прават припадниците на АРМ, изјави министерот Коњановски. Во текот на денот крв даруваа околу 150 припадници на АРМ. Редакција Штит 26

27 СКОРПИИТЕ ГИ ЗАМЕНИЈА ЛЕОПАРДИТЕ СМЕНА НА МАКЕДОНСКИОТ КОНТИНГЕНТ ВО ИСАФ поред вообичаената процедура за смена на македонскиот контингент во мисијата ИСАФ во Авганистан, предводена од најстариот национален претставник, новиот контингент од составот на Првата мпбр, ОМЛТ-2 и штабните офицери, во придружба на полковникот Зоран Џамбаски, заменик-командант на Првата мпбр и потполковник Бранко Србиновски од Г-4/ЗОК, како придружба, беа упатени во мисијата ИСАФ во Авганистан за редовна смена во 9-тата ротација. По напорното патување, кое беше организирано со транспорт од Обединетото Кралство и реализирано во три групи, контингентот беше пречекан на аеродромот КАИА во Кабул од страна на колегите од контингентот кој во претходните шест месеци ја извршуваше мисијата и од таму според најстрогите безбедносни процедури беше транспортиран во базата каде што е сместена Главната команда и Штабот на ИСАФ во Кабул. По пристигнувањето и по прифаќањето на главнината на контингентот се пристапи кон соопштување на динамичкиот план за примопредавање изработен од страна на командантот на претходниот контингент, мајорот Блаже Николовски, и во период од десетина дена беше извршена подоготовка и смена на леопардите со скорпиите на АРМ. Самото примопредавање на мисијата се вршеше во крајно сложена и влошена безбедносна состојба поради одржувањето на кабулската донаторска конференција, заради што имаше зачестени инциденти, самоубиствени напади во Кабул и напади врз аеродромот КАИА. За време на примопредавањето четиричлен тим од КЛП изврши контролен технички преглед на муницијата, на вооружувањето, на средствата за врски и на возилата кои се во употреба веќе подолг период. Во периодот на примопредавањето беа извршени повеќе патроли и беа остварени средби и контакти на кои учествуваа полковникот Зоран Џамбаски, најстарите национални претставници и командирите на контингентите со персонал од останатите нации. Делегација во состав полковник Зоран Џамбаски, потполковник Бранко Србиноски и потполковник Ѓорѓи Чоневски имаше прием кај командантот на ИСАФ, генерал Дејвид Х.Петрaус, при што полковникот Џамбаски му го врачи поздравното писмо од министерот за одбрана на Р.Македонија, Зоран Коњановски. Притоа генералот Петреус изрази голема благодарност и пофалба за учеството и за успехот на припадниците на македонскиот контингент во реализацијата на задачите. ДОБРО УТРО КОМАНДИРЕ... Од сите субјекти со кои беа остварени контакти се слушаа само пофални зборови и зборови на благодарност за заложбите и за успешноста на македонските мировници во текот на извршувањето на мисијата, поради што персоналот сместен во базата од каде се раководи со мисијата ИСАФ се чувствува безбедно. Каков е успехот на нашите мировници и како се прифатени сведочат и поздравите: добро утро командире, како си, јас сум добро, повели, само тука имаш оригинална копија на производи и слично, симпатично кажани на македонски јазик од страна на месното население и на останатите вработени во базата. Церемонијата за смена на контингентите се одржа пред Командата на ИСАФ на која беа поканети и присуствуваа многубројни гости од останатите нации, меѓу кои и командантот на Регионалната команда за главниот град (RCC), турскиот бригаден генерал Левент Чолак. По тој повод полковникот Зоран Џамбаски на леопардите им честиташе за вложениот напор и за постигнатиот успех во реализацијата на мисијата, а на скорпиите им посака да продолжат со успешното извршување на задачите како и нивните претходници, и на сите им посака многу среќа и здравје и живи и здрави да им се вратат на своите најблиски во Македонија. По церемонијата беше приреден коктел на кој беа поканети сите гости, се служеше храна подготвена на македонски начин и се уживаше во звуците на Македонско девојче и на останати македонски песни. З. Џ. 27

28 СЕ ВРАЌА СТАРИОТ СЈАЈ НА ПРЕСПА на терен СО ИНЖЕНЕРИСКАТА ЕДИНИЦА НА АРМ 28 рипадниците на Инженериската единица на АРМ имаат навистина благородна мисија. Тие се неимари, односно градители на трајни дела. Неуморните инженерци се секогаш онаму каде што треба да се изгради или, пак, да се поправи изграденото. Без разлика дали се на домашен терен, односно во војничката средина, или, пак, надвор од неа, нивен полигон за обука се пространствата ширум Република Македонија. Активни се во текот на целата година, односно и во зиме и во лето. Секогаш се подготвени да укажат помош онаму каде што таа е потребна. Бројни се нивните хумани акции досега. Во досегашниот период од постоењето во нивното портфолио останаа запишани бројните изградени војнички објекти на Криволак и во другите армиски средини, потоа илјадниците километри изградени и поправени патишта, ископаните и исчистени канали, но и исчистените реки ширум Македонија. ИНЖЕНЕРЦИ НЕИМАРИ Во рамките на проектот на Владата на Република Македонија за чистење на речните корита, но и на крајбрежјето на езерата, годинава дел од припадниците на Инженерискиот баталјон со потребната механизација се ангажирани на поправка и на санација на плажите на Преспанското Езеро. Би рекле, уште една благородна мисија. А кон неа, впрочем како и кон сите други задачи, неуморните инженерци и пријдоа со сета сериозност. Неодамна, вредните инженерци ги посети министерот за одбрана, Зоран Коњановски, придружуван од заменикот на началникот на ГШ на АРМ, генералмајор Насер Сејдини, градоначалникот на Ресен, Михаил Волканоски и претставници на локалната самоуправа и туристички работници. Тие го посетија Преспанскиот регион каде што во рамките на акцијата на Владата на РМ за чистење на реките и на крајбрежјата, припадниците на Инженериската единица на АРМ веќе два месеци интензивно работат на уредување на плажите и на враќање на стариот сјај на Преспанското Езеро. Изразувајќи задоволство од сработеното и од темпото на реализација на акцијата на Владата на РМ, воедно изразувајќи

29 продолжиме максимално посветено до ноември да работиме на подобрување на инфраструктурата, на пробивање на одредени патишта во Преспа, на подобрување на плажата околу Преспанското Езеро. Ќе бидеме и понатаму тука, заедно со локалната самоуправа и со градоначалникот на Ресен, заедно со луѓето со кои имаме соработка и од кои добиваме помош, кои сакаат што е можно побрзо да се врати вистинскиот сјај на туризмот во Преспа, а ние како Влада им ветуваме дека стоиме зад добрите идеи и секогаш ќе помагаме да можат да се реализираат оние замисли да го вратиме сјајот на Преспа каков што беше порано и да го унапредиме. Сакам да 20 мај, а ќе продолжат сè до крајот на годината. Непосредно на теренот со активностите раководи командирот на Инженериската чета, поручникот Драгољуб Петковски. Неговиот тим е мал, но избран. Сите се прекалени борци, односно мајстори на својот занает. Инженериските машини грдосии, во нивните раце изгледаат како мали играчки, а резултатите од нивната работа се повеќе од видливи. Со персонал од еден старешина и 10 професионални војници и со инженериските машини: три дозери, еден грејдер, еден валјак, еден натоварувач, три самоистоварувачи (кипери) и еден влечен воз за инже- З.Ризовски благодарност за несебичното залагање на припадниците на АРМ во акцијата, министерот Коњановски, изјави: Во рамките на акцијата на Владата на РМ за чистење на речните корите и на крајбрежјето, нам ни припадна честа и задоволството како Министерство за одбрана и како Армија на Република Македонија да бидеме концентрирани на преспанското крајбрежје. Овде долго време сè беше оставено на природата. Јас кога дојдов пред два месеци знаев дека може и подобро, знаев дека може и повеќе, и со максимален ангажман на припадниците на АРМ, денес, после два месеци, резултатот е очигледен. Што би рекол народот: Една слика многу зборови. Толку туристи во текот на сезоната во последните години овде немало никогаш. Ние ќе им се заблагодарам на припадниците на Инженериската единица на АРМ кои ги изведуваат овие градежни работи. Во рамките на нашиот личен проект во Министерството за одбрана, ние постигнавме да бидеме поблиску до народот и да се доближиме до граѓаните. Изразувајќи задоволство од фактот што полека, но сигурно се враќа стариот сјај на Преспа, градоначалникот на Ресен, Михаил Волканоски, истакна: Гледате и сами дека плажите покрај Преспанското Езеро по триесет години повторно се исчистени и сјајот на Преспа се врати на она ниво на коешто беше многу одамна. Плажите кои пред еден месец личеа на депонии денес се исчистени и средени. Изразувам голема благодарност до Владата на РМ. Исто така, голема благодарност упатувам и до Министерството за одбрана за нивниот ангажман да се врати сјајот на плажите во Преспа. Очекуваме нашите плажи да бидат преполни со туристи како што и сами забележувате. Од ден на ден туристите се враќаат во Преспа. Нам како локална самоуправа ни останува она што го направи Армијата на Република Македонија наредните години ние само да го одржуваме за да не се повтори старата слика. Апелирам и до туристичките работници коишто работат овде да водат сметка за хигиената затоа што ако се вистински домаќини, тогаш ќе имаме и добар туризам во Преспа. БЛАГОРОДНА МИСИЈА Под раководство на командантот на единицата, потполковникот Бајрам Ракиповски, припадниците на Инженерискиот баталјон неуморно, деноноќно работат на остварувањето на својата благородна мисија. Нивните активности започнаа на нериските машини, на задоволство на туристите, за неполни два месеци го вратија духот и сјајот на неколку плажи на Преспанското Езеро. Во областа Маркова Нога уредена е плажата и направен е пристапен пат во должина од 1 km и паркинг простор над плажата Дупени бич со површина од метри квадратни. Во Сливница е направен пристапен пат во должина од 150 метри, а извршено е и опесочување, поправка и проширување на постоечката плажа со површина од метри. Во Претор е извршена поправка, проширување со опесочување на плажата во должина од 1,5 km. Во детското одморалиште Мите Богоевски е извршено порамнување и изработка со опесочување на постоечката плажа во должина од околу еден километар која досега беше многу запуштена. Исто така, во Стење е извршено порамнување на постоечката плажа во должина од 2,5 km. Се разделивме со вредните инженерци, а тие продолжија посветено да работат на исполнување на својата мисија. Остана да се доработи и да се доуреди плажата во Стење, како и плажата во детското одморалиште Мите Богоевски. Се разбира во служба на граѓаните и на задоволство на многубројниоте капачи кои на денот на нашата посета беа сè побројни. Скриените насмевки на младите капачи, се разбира оние од женскиот пол, за професионалните војници на АРМ беа мотив за работа, но и задоволство од сработеното. И покрај напорите, одговорноста и посветеноста на исполнувањето на зададените рокови од проектот, сепак за нив ова ќе биде едно долго и незаборавно лето. Зошто да не. Нивната мисија е повеќе од благородна. 29

30 STARTASSESS ОЦЕНУВАЊЕ долга воздухопловна традиција д 5 до 9 јули на воениот дел од ме ѓународниот аеродром Henri Coanda-Otopeni во Букурешт, Рома нија, се одржа оценувањето STARTASSESS согласно TACEVAL програмата (Entry-Level Assessment). Беше оценуван MEDEVAC хеликоптерскиот детачмент на романското Воено воздухопловство во составот на 90. Airlift Flotilla. На оценувањето присуствуваа старешини од АРМ, односно претставници од воздухопловниот ВИНГ, капетанот Драган Павловски и капетанот Александар Митрески. Оценувањето го извршија високи претставници од Командата на НАТО во Измир (CC Air Izmir). Од особено значење за нашата армија е тоа што за првпат АРМ има свои претставници од воздухопловството, и тоа на еднакво високо рамниште со оценувачи од земјите-членки на НАТО од: САД, Италија, Турција, Романија и Грција. Сите документи беа со класификација NATO Restricted што само по себе зборува за посебната важност на оваа активност. По завршување на НАТО курсевите ниво 1 и НАТО ниво 2 оценување, согласно Operational Capabilities Concept, Evaluation and Feedback Programme, за нашите претставници следуваше и практичен дел токму на ова оценување во рамките на воздухопловната компонента. Присуството на ваквото оценување е сосема оправдано и препорачано од НАТО структурите поради претстојното самооценување ниво 2 на Декларираниот хеликоптерски детачмент на АРМ во текот на оваа година. Пред да започне оценувањето следуваше воведен дел со презентации кои се однесуваа на: мисијата, капацитетите и способностите, опремата, логистиката, раз гледување на прашања од безбедносен аспект, запознавање и разгледување на воздухопловната база, на хеликоптерскиот детачмент, запознавање со TACEVAL координативниот центар, како и со правилата на оценување кои се од особено значење за текот и за успешното завршување на едно оценување. Беа оценувани две области: операции (OPS) и заштита на силите (Force Protection). Оценувањето се изврши согласно OCC E&F Handbook и придружните документи (станази, публикации и сл.) поврзани со оваа област. ИСТОРИЈАТ НА РОМАНСКОТО ВОЕНО ВОЗДУХОПЛОВСТВО Корените на воздухопловството во Романија започнуваат во 1910 година со пионерите на воздухопловството: Traian Vuia, Aurel Vlaicu и Henri Coanda. Тоа биле првите конструктори на тогашните воздухоплови. Traian Vuia всушност бил и првиот пилот на романската армија, кој во септември 1910 година успеал да ја вброи Романија како трета земја во светот што користи воздухоплови за воени цели по Франција и Италија. За време на Првата светска војна романските пилоти прелетале вкупно

31 часа, учествувале во 560 воздушни борби и исфрлиле kg бомби, бројки што навистина биле импозантни во тоа време. Периодот помеѓу двете светски војни претставува огромен развој за романското Воено воздухопловство од аспект на нови иновации, меѓународни патувања, значајни рекорди и меѓународни и светски аеромитинзи во Европа, во Америка и во Азија. По Втората светска војна, поточно во 1951 година, за првпат во воздухопловството на Романија влегуваат воени млазни авиони од типот IAK-17 и IAK-23, а неколку години подоцна, во 1958 година, и MIG-19. Првите хеликоптерски елементи се воспоставени во 1962 година, а првите космонаутски летови се реализирани во 1981 година од страна на младиот офицер Dumitru Prunariu. МЕЃУНАРОДНО ИСКУСТВО НА ВОЗДУХОПЛОВНИТЕ СИЛИ 2005 година Романското воздухопловство зеде учество во EUFOR ALTHEA мисијата во Босна и Херцеговина, со своите хеликоптери од типот PUMA SOCAT. Детачментот броеше 110 припадници (летачки и земен персонал) со 4 хеликоптери лоцирани во базата Metal Factory во Бања Лука. Се изврши смена на две ротации за период од една година. Еден транспортен авион од типот An-26, беше on call (на повик по потреба) на аеродромот Henri Coanda-Otopeni во Букурешт, Романија, во случај на потреба од евакуација на Командата на EUFOR во Сараево; 2006 година Учествува како водечка нација во мисијата за контрола на меѓународниот аеродром во Кабул, Авганистан (ISAF мисија). За само четири месеци Романците воспоставија свој менаџмент на аеродромот, координација на дневните воздушни операции, анализирајќи податоци и временска прогноза со цел да обезбедат безбедно летање, снабдување, логистичка поддршка со товар и проток на патници на аеродромот; 2007 година Од август до октомври, романското воздухопловство учествува во 13. ротација на BALTIKA 07, Air Police Service за балтичките земји. Согласно North Atlantic Alliance целите и задачите како НАТО членка беше прифатена со ОПЕРАТИВНИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА IAR-330 PUMA 1. Медицински карактеристики 3 носилки и дополнителни 3 седишта за пациенти или за патници; медицински третман од типот 1, 2, 3; медицински персонал составен од двајца претставници; медицинска опрема инсталирана во хеликоптерот. 2. Комуникациски, идентификациски и навигациски карактеристики VHF/UHF (радиокомуникација); Have Quick I и II (заштитена радиоврска); четири авиони од типот MIG-21 на романското Воено воздухопловство за да обезбедува Air Policing за балтичките земји Литванија, Летонија и Естонија; 2008 година Учествува со меѓу на родни сили во операции за воздушна безбедност и поддршка за време на НАТО самитот во април во Букурешт. МОДЕРНИЗАЦИЈА Од вкупно предвидените 40 хеликоптери за модернизација на романското Воено воздухопловство, модернизирани се: 24 хеликоптери од типот IAR-330 PUMA SOCAT (вооружена варијанта), 12 хеликоптери IAR-330 M (транспортна варијанта) и 4 IAR-330 MEDEVAC (хеликоптери за медицинска евакуација на повредени и болни). IFF мод 4 (систем за идентификација на пријателски воздухоплов согласно НАТО стандардите); Radar and Laser Warning Receiver (системи за откривање и предупредување од опасности); Night Vision (систем за ноќно летање); Weather Radar (метео радар); GPS INS (интегрирани навигациски ситеми); Automatic Direction Finder (систем за навигација) и Moving Map (систем за навигација). IAR 330 MEDEVAC DETACHMENT Во средината на 1960 година, на барање на француската армија за среден транспортен хеликоптер, започнува дизајнот на хеликоптер од типот PUMA. Подоцна, поточно на 15 април 1965 година, под лиценца на францускиот производител, започнува производството и првиот тестлет на прототипот IAR-330 PUMA хеликоптерите во градот Брашов во Романија, како замена на лесните хеликоптери од типот Alouette. Повеќе од 163 хеликоптери се произведени за воени и цивилни потреби. Вкупно 57 хеликоптери се извезени во други земји, а производството продолжува и ден денес. Драган Павловски 31

32 ИГРАЧ ВО ЗАДнИНА ЗА ЦЕНТРАЛНАТА РАЗУЗНАВАЧКА АГЕНЦИЈА НА САД (ЦИА) оединетите Американски Држави се вклучени во разузнавачки активности уште од времето на Џорџ Вашингтон, првиот американски претседател и според многумина основоположникот на американското разузнавање. Сепак, сè до Втората светска војна, разузнавачките активности не биле организирани и координирани на потребното ниво, можеби поради тоа што и во светски рамки не бил актуелен трендот на модерни и централизирани разузнавачки агенции. По завршувањето на Втората светска војна, Канцеларијата за стратегиски услуги (претходникот на ЦИА), како и многу други агенции, била укината, а нејзините надлежности биле префрлени на министерствата за војна и за надворешни работи. Таквата состојба не траела долго и во 1947 година со донесувањето на Законот за национална безбедност е формирана Централната разузнавачка агенција, позната по кратенката ЦИА, која била задолжена за спроведување на разузнавачки активности и насочување, оценување и распределба на разузнавачки податоци кои се однесуваат на националната безбедност. ОДГОВОРНОСТИ И МИСИЈА Денес ЦИА е независна агенција, одговорна за обезбедување на разузнавачки информации значајни за националната безбедност на САД а кои понатаму се доставуваат до високите политички раководители. На чело на ЦИА од страна на од орбитирачките сателити понатаму се анализираат од страна на стручни лица, а преку изготвените извештаи се врши идентификација на битните елементи на самите фотографии. Аналитичарите за врски вообичаено вршат дешифрирање на кодирани пораки и разговори додека, пак, оперативците на теренот регрутираат странски државјани кои понатаму би собирале разузнавачки информации што се однесуваат на нивните матични држави, а во корист на САД. По собирањето на бараните информации, разузнавачките аналитичари ги извлекуваат релевантните податоци од сите можни разузнавачки извори и вршат процена за тоа што и зошто се случува, што може да се случи во иднина и какви последици би имало кон американските национални интереси. Резултат на овој аналитичен приод кон работата е доставување навремени и објективни процени, ослободени од политички и од друга каква било останата пристрасност од високите политички раководители, во форма на готови разузнавачки продукти кои вклучуваат пишани извештаи и брифинзи. Еден од овие извештаи секако е и дневниот извештај за претседателот, разузнавачки производ кој на дневна основа се доставува до претседателот и до останатите највисоки официјални лица. Важно е да се напомене дека аналитичарите на ЦИА вршат собирање и достава на потребните информации, но во ниеден случај не влијаат на формулирање на политиките, туку тоа е оставено на минипретседателот на САД се назначува директор, а целата постапка се потврдува и од страна на Сенатот. Директорот на ЦИА е одговорен за менаџирање со операциите, персоналот и буџетот, а воедно е и главен менаџер за разузнавање од HUMINT извори. Седиштето на ЦИА е во гратчето Ленгли, Вирџинија, јужно од главниот град на САД, Вашингтон. Според одредени процени, бројот на вработени во агенцијата е над 20 илјади, а годишниот буџет е околу 5 милијарди долари. Примарна мисија на ЦИА е собирање, анализа, процена и понатамошна распределба на разузнавачки податоци кои би му послужиле на претседателот и на останатите високи политички раководители при донесување на соодветни одлуки поврзани со националната безбедност. Горенаведеното претставува комплексен процес кој вклучува неколку чекори. Прво се врши идентификација на проблем или прашање од безбедносен аспект за американската влада. На пример, во одредени случаи ЦИА може да биде насочена да изврши опширна студија за одреден разузнавачки проблем (кои се планираните активности на терористичките организации), а потоа да пристапи кон изработка на план за собирање на разузнавачки информации. Обезбедувањето на разузнавачки податоци преку преведување на написи од дневни, неделни и месечни печатени изданија и преку емитувани програми на радио и телевизија е познато како разузнавање од отворени извори. Фотографиите коишто се сликани 32

33 стерствата за одбрана и за надворешни работи. Исто така, битен е и фактот дека ЦИА не е овластена да презема мерки за постапување и гонење на прекршителите на законите. Претходно наведеното е исклучиво обврска на FBI (Federal bureau of Investigation Федерално биро за истражување), меѓутоа двете агенции соработуваат на многу полиња од кои најзначајни се контраразузнавањето и противтероризмот. Дополнително, ЦИА, по наредба на претседателот, може да биде ангажирана за извршување на одредени прикриени, односно тајни активности, секако во согласност со постоечките законски регулативи. ИНТЕРНА ПОСТАВЕНОСТ Кога станува збор за внатрешната структура на организацијата, можеме да кажеме дека истата е составена од четири основни компоненти кои се задолжени за непрекинато одвивање на разузнавачкиот процес. 1. Национален сервис за тајно разузнавање Истиот оддел е задолжен за тајно собирање на разузнавачки податоци, примарно од човечки извори-humint. Овој оддел служи како национален авторитет за координација, прочистување и процена на тајните HUMINT-операции, во рамките на разузнавачката заедница, секако следејќи ги законите, извршните наредби и меѓуагенциските договори. Националниот сервис за тајно разузнавање е примарен извор на тајни разузнавачки информации за одредени важни меѓународни процеси. 2. Директорат за разузнавање Овој оддел е задолжен за анализирање на разузнавачките информации од сите извори и за понатамошно преточување на извештаи, брифинзи и публикации за меѓународните односи и процеси. 3. Директорат за наука и технологија Овој оддел пристапува и ги собира информациите со цел да се олесни извршувањето на разузнавачките задачи преку употреба и применливост на иновации, научни достигнувања, инженериски и технички решенија за повеќето критични проблеми. Во одделот се ангажирани компјутерски програмери, инженери, научници, аналитичари и многу други специјалисти од областа на техничките науки и дисциплини. 4. Директорат за поддршка Логистичката поддршка е клучна при извршувањето на разузнавачките активности. Директоратот за поддршка обезбедува целосен спектар на поддршка, вклучувајќи набавки, комуникации, капацитети за сместување и работа, менаџмент со финансии, информациска технологија, медицински услуги, општа логистика и обезбедување на персоналот, на информациите, на капацитетите и на технологијата. РАЗУЗНУВАЧКИ КОДЕКС Kако и во секоја друга организација, и припадниците на ЦИА се обврзани да ги поседуваат и воедно да ги почитуваат најважните вредности според кои се води истата, а тоа се: должност (служба). Интересите на државата и агенцијата се пред личните интереси. Тивкиот патриотизам е заштитен знак на припадниците на агенцијата и истите се посветени на целосно извршување на мисијата. интегритет. Високо поставените стандарди се почитуваат. Се оддава голема почит на бившите припадници на ЦИА, а во исто време се изразува почит и кон колегите со коишто се работи во моментот. надмоќност-одличност. Се прави анализа после секоја извршена задача која служи како патоказ при следните активности. Уште од самото формирање на ЦИА, во 1947 година, американскиот конгрес добил надлежност да врши надзор над активностите на агенцијата. Со донесувањето на актот за надзор над разузнавањето, во 1980 година, како овластени органи од законодавната власт, за одобрување на програмите за разузнавање на разу- знавачките агенции и надзор над нивните активности се наведени Комитетот за разузнавање на Сенатот и Постојаниот комитет за разузнавање при долниот дом на Конгресот. ЕФИКАСНИТЕ ПРИКРИЕНИ АКЦИИ Од широкиот делокруг на работа, прикриените (тајни) акции се можеби најефикасното оружје на ЦИА и нешто по што е добро позната во светската јавност. Како прикриени акции во овој контекст можеме да ги наведеме политичките совети и насочувања, субвенциите (помош на поединци), финансиската и техничката помош на групите, поддршката на приватните организации (синдикати, бизнис-фирми итн.), пропагандата, обуката на поединци и групи, економските операции, паравоените операции со цел поддршка на одреден режим или движење и атентатите. Како поединечни примери од прикриените акции на ЦИА во минатото коишто до денешен ден остануваат непотврдени, ќе ги споменеме поддршката на политички партии и групи во Франција и во Италија; поддршка на групи за отпор во Советкиот Сојуз; обиди за уривање на владите во Гватемала и Иран; обиди за атентат на Фидел Кастро итн. Се разбира, во контекст на современите безбедносни предизвици за САД, ЦИА е наголемо ангажирана во актуелните војни во Ирак и во Авганистан и активно ја поддржува владата и владините трупи во Колумбија каде што во наредниот период може да се очекува ескалација на безбедносната ситуација како последица на затегнатите односи помеѓу Колумбија и Венецуела и сè позачестените активности на FARC (марксистичко герилско движење во Колумбија). ЦИА ЕЛЕМЕНТ ЗА ОДРЖУВАЊЕ НА СУПЕРИОРНАТА ПОЗИЦИЈА Доколку внимателно се следат политичките, економските и воените процеси во последната декада и согледувајќи ги анализите и укажувањата на стручните лица кои се добро упатени во областа на меѓународните односи, се доаѓа до заклучок дека светот полека преоѓа од фаза на униполарност политичка, економска и воена надмоќ на САД, во мултиполарност односно распореденост на моќта помеѓу големите држави. Се разбира, САД нема лесно да се откажат од приматот што го имаат во меѓународните односи и најверојатно со сите средства ќе се трудат и во понатамошниот период да бидат водечка светска сила којашто на глобалната сцена ќе ги наметнува и спроведува нивните интереси. Покрај вооружените сили на САД, кои без сомнение се најупотребливото средство за постигнување на нивните цели, и ЦИА со нејзините капацитети и потенцијали, значително ќе учествува во градење и понатамошно одржување на позицијата која САД ја уживаат во моментов, а со тоа ќе придонесе и за заштита и унапредување на американските национални интереси. Борче Јакимов 33

34 В О Е Н А АНДРАГОГИЈА НАУКА ЗА ВОСПИТУВАЊЕ, ОБРАЗОВАНИЕ И ОБУКА НА ВОЗРАСНИТЕ 34 ндрагогијата е наука за вос пи ту вање, образование и обука на возрасните. Предмет на образование на возрасните е истражување на законитостите, подготовка, извршување и евалуација на едукацијата, на обуката и на образованието за работа на возрасните, управување и рекреација. Содржината на работата на андрагогот може да се подели на четири фази: испитување и проучување на образовните потреби на возрасните; планирање и програмирање на образованието на возрасните; остварување на целите; вреднување на образовната работа. Во андрагошката литература поимот образование е доминантен повеќе отколку поимот воспитување, кој е доминантен во литературата. Поради тоа најчесто се зборува само за образование на возрасните, а воспитувањето не се ни спомнува. Причините за тоа се и практични и теоретски. Во андрагошката практика образованието навистина преовладува над воспитувањето, а во повеќето теоретски разгледувања се заклучува дека можностите за насочено воспитно дејствување на возрасните значително се редуцираат. Сметам дека и кај младите и кај возрасните во воена /армиска/ средина и во системот за оспособување и усовршување во одбраната, можеме и мораме да зборуваме за образование и воспитување, но воспитувањето се остварува на разни начини што го оправдува и постоењето на андрагогијата како засебна наука за образование и воспитување на возрасните. Воената андрагогија ги проучува проблемите на образованието на возрасните во услови на армиски живот и работа, но и проблемите на воспитувањето во услови на армиски живот и работа кога функционалното воспитување (работно, што се однесува на некоја служба) е позначајно од интенционалното (за да се постигне некоја цел). Општо кажано, Воената андрагогија се занимава со воспитување, образование и обука во армијата, односно, според современите тенденции, со стручно оспособување и усовршување во одбраната (во доктринарните и концепциските документи повеќепати и на повеќе места се користи и поимот на системот за об- разование и обука во одбраната). И во вака крајно општа дефиниција, видливо е дека станува збор за воспитување и образование како еден вид човекова активност (дејност) во посебен општествен организам армијата. Значи, станува збор за дејност која е својствена за општеството како целина, а армијата е еден дел од општеството. Историски гледано, станува збор за научна дисциплина од понов датум, која ја проучува многу постарата практика. Меѓутоа, тоа не значи дека оваа теорија и била непозната на таа практика, туку дека била неиздиференцирана во рамките на теоријата што ја осмислила практиката на воспитување и образование во општеството во чии рамки се наоѓала и

35 практиката на оваа дејност во армијата и за армијата. Кога военото образование и воспитување се издиференцирале во посебни пратики, кои побарувале и оствариле свое теориско осмислување, тие по својата суштина останале дел од таа своевидна општествена дејност, условени од потребите на општеството и човекот во него. Значи воспитувањето има своја содржина, се одвива по одредени законитости и дава одредени резултати. Затоа, таа посебна практика и теоријата заснована на неа носат карактеристики на воспитување и образование како вид човекова дејност. Развитокот на практиката и на теоријата на воспитно-образовната работа која е заснована на неа, условиле потреба и отвориле пат за појава и за развој на посебни дисциплини, чиј предмет на изучување е некој од сегментите на воспитувањето и образованието. Практиката и теоријата на воспитнообразовната работа можеле да се развиваат во рамките на општите воспитнообразовни дејности во општеството како посебни содржини и активности наменети за подготовка на луѓето за војна, посредно или непосредно, или во општествените организми наменети за водење војна (армија или други организации со слична намена). Повеќе или помалку осамостоена, ваквата активност секогаш имала цел да ги оспособува луѓето за водење војна. Настојувајќи да го задоволат оства рувањето на таа цел, практиката и тео ријата се стремеле да одговорат на прашањата за тоа што треба да се изучува (кои содржини), за тоа како да се стекнат знаења потребни за човекот во војна и за тоа кои својства да се развијат во човекот воин. Војна водат луѓе организирани во посебни организации (армија), со средства што се наменети само за таа цел (оружје и воена опрема) и на начин што првенствено е условен со нивото на развој на вооружувањето и на опремата. Подготовката на одредени општествени целини (најчесто на државите) за војна подразбира: целокупност на материјалното обез беду вање за водење војна; организирање на силите што ќе водат војна (кои ќе бидат актерите на оружената борба во прв ред); нивно оспособување да водат вооружена борба (па и војна во целина), со средствата со кои располагаат, на одреден простор и во одредено време, на начин што го дефинира воената вештина; нивна морална подготовка, да имаат волја и морално да бидат отпорни на сите неволји кои ги носи војната со себе. ПРЕДМЕТ НА ВОЕНАТА АНДРАГОГИЈА Голем дел од подготовките за војна како траен, обемен и сложен потфат, се остваруваат преку системот на воспитување, образование и обука. Системот претставува организиран, систематичен и ефикасен начин за стекнување знаења, умеења и влијанија на развојот и изградувањето на одредени својства на личноста, на оспособување на војниците и старешините, на само ним својствен начин да бидат успешни воини. Тоа претпоставува разбирање и прифаќање на потребата да се брани земјата, прифаќање на обврските и одговорностите кои од тука произлегуваат, како иё подготвеност да се совладаат знаењата и умеењата неопходни за човекот-воин, за да се развие морална отпорност на сите неволји на војната. Со ова се дадени рамките на предметот Воена андрагогија. Како теорија на воспитно-об ра зов ната работа во војската, Воената андрагогија ги изучува, ги открива и ги дефинира суштината, законитостите, содржината и обликот на реализација на оваа работа во нејзиниот спецификум. ЗАДАЧИ НА ВОЕНАТА АНДРАГОГИЈА Задача на Воената андрагогија не е само да ја опише практиката на военото воспитување, образование и обука, туку и да ги утврдува причините за нејзините појави, за односите помеѓу нив, за нивната содржина и смисла и за последиците кои ги причинуваат, односно да овозможи практично ослободување од изживеаното и неадекватно време во кое се остварува, да ги трансформира општите задачи за оспособување на единиците и поединците во облици што се погодни за воспитно-образовниот процес, да ги изучува и да ги дефинира облиците и методите за работа кои даваат оптимални резултати, да пронаоѓа начин за реална оцена на оствареното и да i овозможува постојан развој на практиката, за да може постојано да се остваруваат нови, поголеми и посложени задачи. Како и секоја теорија, Воената андра гогија може да се гради само со објективна, критичка и научна анализа и процена на минатото и на она што претстои. Разликувајќи го позитивното од негативното, суштинското од појавното, објективното од субјективното, и воочу вајќи ги причинско-последичните врс ки и односи во таа област, Воената андрагогија овозможува прогресивно менување на практиката на воспитнообразовната работа во армијата, во согласност со објективните потреби, со почитувањето на условите во кои оваа активност се одвива. Воената андрагогија треба да ги презентира своите достигнувања во облик со кој може да се служат сите што се зани- маваат со воспитување, образование и обука во армијата. Воената андрагогија може да ја исполни својата улога само со онаков однос кој ќе и биде следствен. Откако ќе се разбере дека за успешна практиката е неопходна теорија, дека само старешината што ги спознал законитостите на оваа дејност може успешно да ги решава проблемите на воспитувањето, образованието и обуката во практика, тогаш теоријата ќе го заземе местото кое i припаѓа. Таа не смее да биде упатство за постапување во конкретни случаи, односно не смее да дава рецепти, бидејќи во тој случај би се оневозможило творештво и пронаоѓање адекватни решенија и би водело кон шаблонизирање и практицизам. Кемо Ѓозо 35

36 ТРАГЕДИЈАТА што ГО ПРОМЕНИ СВЕТОТ ДЕВЕТ ГОДИНИ ОД КРВАВИОТ 11-ТИ СЕПТЕМВРИ еновиве изминуваат девет години од крвавиот 11-ти септември 2001 година, кога по извршениот терористички напад животот го загубија над три илјади луѓе во САД. Тогаш САД за прв пат во својата историја беа нападнати на нивната територија. После овој ден многу работи се променија, светот, а посебно САД, станаа поинакви од дотогаш. Всушност, на тој ден САД, со поддршка на своите сојузници, му објавија војна на глобалниот тероризам, предводен од терористичката организација Ал Каеда. Притоа, тогашниот претседател на САД, Џорџ Буш, рече: Историјата ќе го запамети овој ден, не само како ден на трагедија, туку и како ден на одлука кога цивилизираниот свет беше револтиран и поттикнат на акција. И терористите ќе го запаметат 11-ти септември како ден од кога започнува пресметката со нив. Една година подоцна, кога веќе беа преземени конкретни мерки и активности во борбата против глобалниот тероризам, тогашниот претседателот Џорџ Буш, по повод трагичниот настан што ги потресе САД изјави: За таков непријател не постои ниту имунитет, ниту неутралност. Моќната коалиција на цивилизираните нации е во одбрана на заедничката безбедност. Терористичките фондови се замрзнати, а веќе е позната и главната мрежа на терористичките групи. Илјадници терористи се изведени пред лицето на правдата, или се во постојано бегство стравувајќи за своите животи. СЕОПФАТНИ МЕРКИ И АКТИВНОСТИ По настаните од 11-ти септември во САД, по налог на претседателот и на Конгресот на САД, беше формирана специјална комисија, составена од еминентни експерти од повеќе области, која имаше задача да ги утврди фактите и причините за крвавиот терористички напад, пропустите на владините институции и агенции, научените лекции и да предложи мерки и активности со кои би се спречиле вакви и слични напади во иднина. Комисијата работеше напорно речиси три години и својот извештај го објави во 2004 година. За комплетирање на својот извештај, Комисијата разгледала 2,5 милиони страници документи, разговарала со над стручни лица од разни области, како и со 160 сведоци на настаните на 11-ти септември. Комисијата констатирала дека имало многу пропусти, како од страна на сите служби задолжени за националната безбедност, така и од цивилните воздухопловни власти и од институциите и агенциите задолжени за заштита на границите на територијата на САД. Сите овие инстутиции и агенции задолжени за националната безбедност на САД, недоволно ја сфатиле големата опасност од терористичките организации, како и тоа дека се работи за непријател кој е многу софистициран, дисциплиниран и многу добро обучен и благовремено не ги прилагодиле своите планови и активности за да ја анулираат можноста од ваков напад на САД. Слабости имало и кај разузнавачките служби, кои биле недоволно координирани, немало доволно раз- мена на информации помеѓу агенциите задолжени за собирање на информации во земјата и агенциите за собирање информации надвор од територијата на САД. Сепак, Извештајот на Комисијата, а врз основа на научените лекции од настаните на 11-ти септември, најмногу се фокусира на препораките до претседателот и до Конгресот на САД. Со овие препораки, од страна на Комисијата се предлагаат повеќе мерки и активности кои Владата на САД треба да ги преземе во иднина за да се дејствува превентивно, со што би се спречиле вакви и слични трагични инциденти на територијата на САД. Овде ќе се задржиме само на дел од препораките од страна на комисијата. Комисијата и препорачува на Владата на САД задолжително да ги открие и да ги идентификува актуелните или потенцијалните терористички засолништа и да дејствува со сите елементи на националната моќ (политички, дипломатски, економски, разузнавачки и воени), така што терористите каде било во светот да не се чувствуваат сигурни. Посебно се нагласува потребата од соработка со сите други држави кои можат да помогнат во откривањето и во борбата против терористичката мрежа на Ал Каеда. САД треба да бидат подготвени да му помогнат на Пакистан и на неговиот претседател во борбата против екстремистите бидејќи, според Комисијата, добар дел од терористичката мрежа на Ал Каеда се наоѓа во оваа земја. САД треба да ја поддржи владата во Пакистан со сеопфатни мерки и активности, почнувајќи од воена и економска помош, како и поддршка 36

37 за подобрување на образованието во таа држава. Во иднина САД и меѓународната заедница треба долгорочно да се посветат за подобрување на безбедноста и стабилноста на Авганистан со цел да и помогне на власта за подобрување на животот на авганистанскиот народ. Авганистан не смее повторно да стане засолниште за меѓународниот криминал и тероризам. САД и меѓународната заедница треба да и помогнат на авганистанската влада во потполност да ја преземе власта во земјата. Понатаму, Комисијата препорачува подобрување на односите на САД со Саудиска Арабија како еден од најважните партнери од арапскиот свет. Тоа треба да вклучува заеднички напори за спроведување на политички и економски реформи и за градење заеднички интерес за поголема толеранција и културен однос, прераснувајќи во заложба за борба против насилните екстремисти кои поттикнуваат омраза. Исто така, Комисијата препорачува американската влада да даде пример за морално водство во светот, со обврска да постапува со луѓето човечно, да се придржува кон владеењето на правото и да се грижи за свиоте пријатели и сојузници. Потребно е САД и муслиманските пријатели да се согласат за неопходното почитување на човечкото достоинство и еднаквите можности. Терористите како Бин Ладен, на муслиманските родители немаат ништо да им понудат на своите деца, освен смртта на нивните деца. САД и нејзините пријатели на овие родители треба да им понудат визија како на своите деца да им овозможат подобра иднина. САД и во иднина треба да ги промовираат и да ги бранат своите вредности во светот. Владата на САД, досега ги бранеше и уште ги брани муслиманите од насилниците и од криминалците во Сомалија, во Босна, во Косово, во Авганистан и во Ирак. Ако САД не дејствуваа агресивно за да се дефинираат себеси во исламскиот свет, екстремистите со задоволство ќе ја завршеа работата. За промовирање на своите вредности во муслиманскиот и арапскиот свет потребна е финансиска поддршка на одредени сателитски радио и телевизиски канали кои своите програми веќе почнаа да ги емитуваат во земјите на арапскиот и муслиманскиот свет. Исто така, Комисијата предлага подобрување на американската Стратегија за борба против тероризмот со зголемување на финансиската помош во образованието на младите во арапскиот и муслиманскиот свет, како и економска и политичка поддршка за развој на нивните општества и подобрување на животот во тие држави и иднината на нивните деца. те лица и да имаат хуман третман кон заробени терористи во согласност со членот 3 од Женевските конвенции и од Законот за вооружен конфликт. Тој член беше специјално дизајниран за оние случаи во кои вообичаено законите на војната не се применуваат. Неговите минимални стандарди се општоприфатени во целиот свет, како вообичаено меѓународно право. Според извештајот на Комисијата, Ал Каеда ќе се обиде да се здобие или да направи оружје за масовно уништување за најмалку десет години. Нема сомневање дека САД ќе биде примарна цел. Спречувањето на пролиферацијата на ова оружје бара максимален напор преку зајакнување на контрапролиферациските мерки и активности. Енергичните напори за да се следи финансирањето на тероризмот мора да остане приоритет во американските противтерористички напори. Владата признава дека информацијата за движењето на финансиските средства на терористи помага во разоткривање на нивните мрежи и на тој начин превентивно да ги спречи нивните операции. Разузнавањето и спроведување на законот открија релативно мал број финансиски олеснувачипоединци поврзани со Ал Каеда способни да подигнат и да им достават пари на Ал Каеда. САД треба да обезбедат информации за патувањето на терористите и за нивните поддржувачи и со помош на aмериканскиот граничен безбедносен си- КОАЛИЦИСКА СТРАТЕГИЈА САД треба да вклучат и други земји во развој на сеопфатна коалициска стратегија против исламскиот тероризам. Постојат неколку мултилатерални институции во кои таквите прашања треба да се разгледаат. Потребно е да се развијат заеднички стратегии за контрола на терористичките патувања и за откривање на местата каде што терористите може да најдат засолниште. САД со своите пријатели треба да го редефинирараат односот кон притворенистем, кој во потполност треба да биде интегриран со поголема мрежа на скринингточки. Исто така, Комисијата предлага да се воспостави и потполна контрола на влезот и на излезот на луѓето од САД, со што би се спречило влегувањето на терористите. Со еден збор, целта е да се подигнат граничните безбедносни стандарди за патување и за преминување на границата во текот на среднорочен и долгорочен период и, секако, во соработка со останатите држави во светот. Посебно внимание треба да се посвети на откривањето на лицата кои пренесуваат експлозиви со техничко подобрување на системите за откривање на такви патници, кои сакаат да влезат во САД. Во извештајот на Комисијата посебно се потенцира потребата за размена на информации меѓу владините агенции и приватниот сектор, но со задолжителна дискреција на приватноста на поединците со кои се разменуваат информации. Комисијата бара да се направи детална проценка на мерките и активностите кои треба да се преземат во урбаните области со висок безбедносен ризик, како што се градовите Вашингтон и Њујорк а, исто така, ја потенцира потребата од формирање на една единствена команда за одговор при евентуални катастрофи која би ги координирала сите мерки и активности на инволвираните агенции и организации. ПОДДРШКА НА СОЈУЗНИЦИТЕ Владата на САД ги прифати сите препораки кои беа наведени во извештајот на Комисијата, но, секако дека одредени мерки и активности беа преземени веднаш по терористичкиот напад. Беше побарана поддршка од сите сојузници во НАТО и од сите партнери во светот за да започне војната против глобалниот тероризам. Неполн месец по нападот на САД, поточно на 7 октомври 2001 година, САД и Велика Британија ја започнаа воената операција против терористичката мрежа на Ал Каеда, најпрво со нападот на Ирак со цел соборување на режимот на Садам Хусеин, а подоцна и на Авганистан за уништување на талибанскиот режим. Во борбата против глобалниот тероризам САД настојуваа да формираат широка коалиција со учество на што повеќе држави од светот. Ако поддршката на САД за нападот на Ирак беше незадоволителна, мора да нагласиме дека за воената операција во Авганистан САД имаа многу поголема поддршка од страна на повеќе од 30 коалициски партнери. Подоцна, Коалицијата се прошируваше, а меѓу многуте држави кои ја поддржаа борбата против глобалниот тероризам се вклучи и Република Македонија, со испраќање на свои мировни сили, најпрво во Ирак, а потоа и во Авганистан, каде што до ден денес се наоѓаат припадници на Армијата на Република Македонија, кои несомнено одлично ја извршуваат својата мисија. Се надеваме дека вакви и слични терористички напади во иднина нема да се случуваат во светот бидејќи не треба да страдаат недолжни луѓе, како што тоа вообичаено е случај кога се работи за терористички акции. м-р Стојан Димчов 37

38 СИНОНИМ НА ЕДНАКВОСТА ISO МЕЃУНАРОДНА ОРГАНИЗАЦИЈА ЗА СТАНДАРДИЗАЦИЈА е популарното име на Ме ѓународната организација за стандардизација, невладина организација со седиште во Женева, Швајцарија. ISO работи за да ги развива и унапредува техничките стандарди за производство и услуги кои се продавани во светот. Стабилниот пораст на меѓународната трговија која започнала во средината на 19 век и опстојува до денес е поттик за глобална стандардизација на стоките и услугите. Компаниите кои работат и соработуваат со организации надвор од земјата мораат да знаат дека нивните производи и услуги ќе ги задоволат тие барања. Единствен начин да го обезбедат тоа за двете страни е во трансакцијата да користат сет од стандарди. Како што независната надворешна економија помеѓу нациите на сите земји постојано расте, така потребата од авторизирани меѓународни стандарди станува повеќе од очигледна. За да се задоволат овие потреби, на 23 февруари 1947 година, во Женева, била основана ISO како агенција на Обединетите нации. ИСТОРИЈА НА ISO Стандардите се важни во меѓународната трговија, бидејќи неусогласени стандарди можат да предизвикуваат бариери во трговијата, давајќи им на некои организации предности во одредени области на светот. Стандардите обезбедуваат јасна идентификација и показатели, кои се меѓународно признати и ја поттикнуваат фер-конкуренцијата во слободните пазар 38

39 ни економии. Тие ја олеснуваат трговијата преку зајакнување на квалитетот и сигурноста на производите, преку поголема интероперабилност и компатибилност, поголема леснотија на одржување и намалени трошоци. Организацијата започнала да работи во 1926 година, како Меѓународна федерација на здруженија за национално стандардизирање (International Federation of the National Standardizing Associations - ISA). Оваа организација била фокусирана исклучиво на Машинскиот факултет. За време на Втората светска војна била распуштена, а во 1946 година повторно се организирала под сегашното име. Знаејќи дека иницијалите на орга низацијата на различни јазици ќе бидат различни, основачите како универзална кратка форма на нејзиното име ја избрале кратенката ISO, добиена врз основа на грчкиот збор isos (ίσος), што значи еднакви. Ова, само по себе се рефлектира и на постигнување на целта на организацијата, да се изедначат и стандардизираат културните разлики на земјите. СТАНДАРДИЗАЦИЈА ЗА СОРАБОТКА И ТРГОВИЈА ISO го промовира развојот на стандардизацијата и сродните активности за олеснување на меѓународната трговија со стоки и услуги, како и соработката на економските, интелектуалните, научните и технолошките аспекти. ISO стандардите го покриваат целиот спектар од научни, индустриски и комерцијални активности, вклучително и компјутерските оперативни системи, процесите на производство, квалитетот на производот, безбедноста, управувањето со техниката, и заштитата на животната средина, но со исклучок на електричното и електронското инженерство кое е регулирано од страна на Меѓународната електротехничка комисија (International Electrotechnical Commission - IEC) и телекомуникации кои се регулирани од страна на Меѓународната унија за телекомуникации, Сектор за телекомуникациски стандарди (International Telecommunications Union's Telecommunications Standards Sector - ITU-TSS. Земји-членки: зелено Членки-дописнички: жолто Членки-претплатнички: црвено Други места со код ISO кои не се членки на ISO: црно ЧЛЕНКИТЕ НА ISO СЕ ПОДЕЛЕНИ ВО ТРИ КАТЕГОРИИ Земји-членки кои имаат национални тела кои ги претставуваат во ISO и кои имаат право на глас. Членки-дописнички се земји кои немаат своја организација за стандарди. Овие членови се информирани за работата на ISO, но не учествуваат во указите за стандардизација. Членки-претплатнички се земји со мали економии. Тие плаќаат намалена членарина и можат да го следат развојот на стандардите. Земјите-членки се наречени P-членки, а членките кои можат да ја следат работата се нарекуваат О-членки. Во Република Македонија надлежен орган кој ги воспоставува и ги контролира ISO стандардите е Институтот за стандардизација на Република Македонија (ИСРМ), формиран врз основа на Законот за стандардизација ( Службен весник на Република Македонија бр. 54/02) и Одлуката на Владата на Република Македонија ( Службен весник на Република Македонија бр. 14/03). ОРГАНИЗАЦИЈА НА ISO ISO се состои од органи за национални стандарди кои се претставени од 148 земји и служи за различни дејности. Таа ја олеснува комуникацијата и соработката меѓу нејзините членови и ја олеснува дистрибуцијата на научните и техничките информации за стандарди и стандардизација. Во неа работат повеќе од 2850 технички групи посветени на комерцијални и индустриски истражувања кои се употребуваат во процесот за стандардизација, одржување на он-лајн базите на податоци за меѓународните стандарди и другите организациски активности. ISO, со формулирање меѓународни стандарди применливи за целиот опсег на комерцијална активност во која било локација во светот, исто така, има за цел да даде сигурност дека стандардите не се користат како бестарифна бариера за меѓународната трговија. Иако поголемиот дел од стандардите изгласани од страна на ISO се резултат на внатрешните активности на нејзините технички комитети и работни групи, националните организации за стандарди не им наложуваат на компаниите задолжително да ги применуваат, но компаниите кои се во согласност со нив имаат посебна предност над оние кои не се, особено кога се тргува во странство. Компаниите често ги испраќаат своите сопствени внатрешни стандарди кон ISO за разгледување како меѓународни стандарди. Слично на тоа, националните организации за стандарди кои работат со ISO за да прифаќаат национални стандарди на меѓународно ниво, се водат по меѓународните стандарди. Досега ISO разви над меѓународни стандарди за големата разновидност од теми и околу 1100 нови ISO стандарди се објавуваат секоја година. Во прилог на своите специфични стандарди за квалитет, ISO има издадено два сета на општите стандарди, ISO 9000 и ISO 14000, за да го регулираат соодветно производството и организациските процеси и заштитата на животната средина. Елизабета Ташковска 39

40 НИЗ ПРИЗМАТА НА РЕГИОНАЛНАТА СОРАБОТКА БАЛТИЧКИ РЕГИОН и регионот на јие 40 от совет има далеку поширок опсег. Имено, Естонија, Литванија и Летонија ги карактеризира развиен заеднички пазар кој е интегриран и во европските економски структури. Потоа постои усогласено законодавство како помеѓу самите држави, така и на нивното законодавство со законодавството на ЕУ. Може да се истакне дека постепено се развива заеднички балтички простор и идентитет во разни сфери: економска, финансиска, социјална, образовна, културна, еколошка и сл. Исто така, балтичките држави имаат развиено институционална соработка и во сферата на контролата на преминување на границите, визниот режим, справувањето со организираниот криминал како и по прашањата на безбедноста и одбраната. Од институционален аспект Балтичкиот совет претставува едногодишна сесија на останатите две институции за соработка помеѓу балтичките држави: Балтичкото собрание соработка на парламентарно ниво и Балтичкиот совет на министри соработка на владино ниво. Балтичкото собрание претставува егионалната соработка во овој регион е анализирана низ призмата на соработката помеѓу три држави: Естонија, Литванија и Летонија. Почетокот на институционалната соработка помеѓу овие држави е во раните 90-ти години на минатиот век, а иницијалната улога во тој процес ја имале балтичките движења за независност на посочените поранешни советски републики. Притоа соработката се развивала низ неколку институционални облици (Балтичката парламентарна група, Балтичкиот совет за соработка, Собранието на балтичките движења за независност и сл.), кои го продуцирале создавањето на Балтичкиот совет како највисок облик на институционализација на соработката во Балтичкиот регион. Карактеристично за соработката во тој период е тоа што постепено се ширеле нејзините цели и тоа од стекнувањето на независност и меѓународно признавање на балтичките држави, па преку демилитаризацијата, заедничкиот балтички информациски систем, координацијата на надворешната политика и надворешната трговија, сè до интеграцијата во меѓународните организации како НАТО и ЕУ. Еклатантен пример за тоа е историската димензија на регионалната соработка во рамките на Балтичкиот совет. Всушност, во периодот на неговото формирање во 1989 г., основни цели на соработката биле: обезбедување независност на трите тогашни советски републики, повлекување на руските трупи од нивната територија, демилитаризација и решавање на останатите безбедносни и одбранбени проблеми. Денес соработката помеѓу државите во рамките на Балтичкимеѓународна организација основана во Талин во 1991 г. со цел унапредување на соработката помеѓу парламентите на трите балтички држави. Начелно станува збор за организација задолжена за координација на соработката помеѓу балтичките држави на парламентарно ниво, за разгледување на прашањата, проектите и проблемите од заеднички интерес, како и за изразување на заедничкиот став во однос на меѓународните, економските, политичките и културните прашања. Според статутот, Балтичкото собрание функционира во согласност со меѓународното право, а одлуките се усвојуваат според принципите на еднаквост, заемна корист и едногласност. Официјални јазици се: естонскиот, литванскиот и летонскиот, а со прецизен договор помеѓу делегациите во одредени ситуации можат да се употребуваат и други јазици. Врховно законодавно тело на Балтичкото собрание е сесијата која се состанува еднаш годишно. Таа е единствениот носител на одлуки во однос на активностите на собранието, при што одлуките се донесуваат УЧЕСТВО НА ДРЖАВИТЕ ОД БАЛТИЧКИОТ РЕГИОН ВО ИНИЦИЈАТИВИТЕ ЗА РЕГИОНАЛНА СОРАБОТКА + УЧЕСТВУВА; - НЕ УЧЕСТВУВА ДРЖАВА БПГ БСС БСоБ БС БСМ ЕСТОНИЈА ЛИТВАНИЈА ЛЕТОНИЈА БПГ БАЛТИЧКА ПАРЛАМЕНТАРНА ГРУПА; БСС БАЛТИЧКИ СОВЕТ ЗА СОРАБОТКА БС БАЛТИЧКИ СОВЕТ; БСоБ БАЛТИЧКО СОБРАНИЕ БСМ БАЛТИЧКИ СОВЕТ НА МИНИСТРИ

41 само доколку се присутни повеќе од половината од членовите на националните делегации. Инаку, секоја одлука се усвојува по пат на гласање, со тоа што трите национални делегации имаат по еден глас, а одлуката се смета за усвоена само кога сите три делегации гласале за неа. Соработката помеѓу балтичките држави на владино ниво се реализира во рамките на Балтичкиот совет на министри. Овој совет донесува одлуки за спроведување на предлозите на Балтичкото собрание, а исто така се ангажира и во решавањето на значајни прашања и проблеми во рамките на балтичката соработка. Балтичкиот совет на министри го сочинуваат неколку тела: Советот на премиери (го сочинуваат шефовите на владите на балтичките држави), Советот за соработка (министрите за надворешни работи), Секретаријат (службеници во министерствата за надворешни работи кои се одговорни за балтичката соработка), Комитет (по еден висок службеник од секоја држава и соодветен број на експерти кои делуваат во одредени области од соработката). Одлуките во Балтичкиот совет на министри се донесуваат со консензус и истите се обврзувачки за балтичките држави под услов да се усогласени со националното законодавство на секоја од државите. Од презентираното за регионалната соработка во Балтичкиот регион произлегува дека постојат одредени разлики помеѓу неа и соработката во Нордискиот регион. За разлика од Нордискиот регион каде што институционалните форми на соработка се јавуваат пред сè како резултат на потребата од еден сеопфатен развој на регионот, во Балтичкиот регион институционалните форми на соработка во нивниот зародиш имаат безбедносен предзнак. Всушност, тие, пред сè произлегуваат од потребата на балтичките држави на почетокот од 90-тите години на минатиот век да ја извојуваат својата независност по мирен пат. По таа првична цел, во изминатите 20 години, соработката во Балтичкиот регион се прошири и се зајакна во повеќе општествени сфери, а како резултат на тоа имаме постепен развој на еден специфичен балтички простор и, секако, специфичен балтички идентитет во рамките на тој простор. УЧЕСТВО НА ДРЖАВИТЕ ОД РЕГИОНОТ НА ЈИЕ ВО ИНИЦИЈАТИВИТЕ ЗА РЕГИОНАЛНА СОРАБОТКА + УЧЕСТВУВА; - НЕ УЧЕСТВУВА ДРЖАВА ЦЕИ ЦМЕС ПрСЈИЕ РП ИСЈИЕ ПСЈИЕ ЈЈИ СРС СЛОВЕИЈА ХРВАТСКА БИХ СРБИЈА ЦРНА ГОРА МАКЕДОНИЈА АЛБАНИЈА ГРЦИЈА БУГАРИЈА РОМАНИЈА ТУРЦИЈА ЦЕИ ЦЕНТРАЛНОЕВРОПСКА ИНИЦИЈАТИВА; ЦМЕС ЦРНОМОРСКА ЕКОНОМСКА СОРАБОТКА ПрЈИЕ ПРОЦЕС ЗА СОРАБОТКА ВО ЈИЕ; РП РОАЈАМОНСКИ ПРОЦЕС ИСЈИЕ ИНИЦИЈАТИВА ЗА СОРАБОТКА ВО ЈИЕ; ПСЈИЕ ПРОЦЕС ЗА СОРАБОТКА ВО ЈИЕ ЈЈИ ЈАДРАНСКО-ЈОНСКА ИНИЦИЈАТИВА; СРС СОВЕТ ЗА РЕГИОНАЛНА СОРАБОТКА мултилатерална регионална соработка во различни сфери и тоа како услов, пред сè, за безбедносно стабилизирање на државите, а потоа и како услов за нивна евроатлантска интеграција. Такви се: Централноевропската иницијатива, Роајамонскиот процес, Пактот за стабилност на ЈИЕ и Процесот за стабилизација и асоцијација во политичката сфера, Иницијативата за соработка во ЈИЕ и Централноевропската зона за слободна трговија во економската сфера, како и Процесот на министрите за одбрана на ЈИЕ, Иницијативата на НАТО за ЈИЕ, Јадранската повелба и Со- збор за ефикасна превенција на конфликти ако соработката се одвива само во една општествена сфера и ако во неа не се активно вклучени сите држави од регионот и, се разбира, релевантните меѓународни субјекти. Од друга страна дополнителна тежина продуцира и билатералната соработка помеѓу државите од регионот на ЈИЕ која е обременета со голем број отворени прашања како што се оние поврзани со признавање/непризнавање на границите, религиозните прашања и сл. Покрај тоа, проблем во билатералните односи претставува и тоа што секоја од државите приме- СОРАБОТКАТА НА ЈУГОИСТОК Од географски аспект, во најширока смисла на зборот регионот на Југоисточна Европа (во понатамошниот текст ЈИЕ) ги опфаќа: Задкавкаскиот регион (Ерменија, Азербејџан и Грузија), поранешните југословенски републики (Словенија, Хрватска, Босна и Херцеговина, Србија, Црна Гора и Македонија), Албанија, Грција, Бугарија, европскиот дел од Турција, Кипар, Романија, Молдавија и Украина. Тука генерално ќе стане збор за соработката помеѓу посочените држави од последната декада на минатиот век па сè до ден денес, иако корените на регионалната соработка во овој регион датираат уште од втората половина на 19 век. Во тој контекст, започнувајќи од последната декада на 20 век, регионалната соработка во ЈИЕ првенствено беше иницирана од страна на меѓународната заедница со цел да придонесе кон залечување на лузните од конфликтите во тој период и да претставува ефикасен механизам за помирување и за спречување на идни несакани дејства во регионот. За таа цел, меѓународната заедница продуцираше низа иницијативи за ветот за цивилно-воено планирање на вонредни состојби во ЈИЕ. Заедничка карактеристика на сите посочени иницијативи е нивното настојување да продуцираат безбедносна и политичка стабилизација на регионот, при што токму регионалната соработка се зема како средишен фактор од којшто во голема мера ќе зависи успехот на таа стабилизација. Заради реализација на посочената цел, освен соработката во рамките на посочените иницијативи, воспоставена е и интензивна меѓусебна соработка и соработка со меѓународните актери. Тоа практично значи дека успехот на регионалната соработка врз превенцијата на конфликти во ЈИЕ е детерминиран како од широкиот опсег на сфери на соработка така и од бројноста на вклучените актери во таа соработка. Значи не може да стане нува различен капацитет на соработка, поради што не би можело да се очекува дека соработката во такви услови може да продуцира долгорочна стабилизација на регионот. Затоа главен предизвик за регионалната соработка во ЈИЕ во наредниот период е таа да биде иницирана, пред сè, од страна на самите држави во регионот и во тој контекст да продуцира развој на посебни механизми за соработка, кои директно ќе придонесуваат за безбедноста, стабилноста и развојот на регионот. Затоа, доколку сакаат да ги ползуваат позитивните искуства од регионалната соработка во нордискиот и балтичкиот регион, државите од ЈИЕ дефинитивно ќе мораат посериозно да се посветат на развојот на сопствената регионална соработка. Александар Павлески 41

42 БИТКАТА НА М А Р И Ц А СТРАТЕГИЈАТА НА НЕНАДЕЕН НАПАД ПРЕСУДНА 42 авлегувањето на османлиската војска на Балканот почнало да се чувствува уште во текот на XI век кога Византија била тешко поразена во битката кај Манцикерт во 1071 година и била принудена да се повлекува кон северозападниот дел на Балканот, поточно кон Бугарија. Победата кај Манцикерт го олеснила мигрирањето на османлиските племиња од областа Анадолија, кои сега се движеле кон запад од Централна Азија и Иран, следејќи ги селџучките војски. По освојувањето на Галиполскиот Полуостров во 1351 година кај балканските народи се јавил голем страв од османлиите, особено по масовниот и енергичен продор на османлиите во Европа и на Балканот во текот на 1353 година, од Анадолија кон Румелија. Потоа османлиите поминале од Црното Море на југ, каде што првиот продор бил од север, по кој Селџучката држава се срушила. Анадолските османлиски племиња почнале да прават мали држави, а една од нив бил и османлискиот бејлук. Овој граничен бејлук се граничел со Византиската Империја, па затоа османлискиот бејлук за разлика од останатите бејлуци имал подобра местоположба за војување. Османлиите брзо напредувале на Балканот, така што византискиот император Јоанис Палеоголус, го пратил конзулот, папата Винчи Урбан, да преговара со унгарскиот крал Лајош, како и со бугарскиот, со српскиот и со босанскиот крал за да ги здружат војските за борба против османлиите. Османлиската опасност ја насетил и царот Душан, кој гледајќи каква сила се движи кон неговите територии побарал помош од папата Инокетие. Српскиот цар Душан ја здружил својата војска заедно со другите балкански народи, а воедно тој барал да биде врховен заповедник. Но тој ненадејно починал, па така кралот Волкашин станал господар на Прилеп и на Охрид. МАКЕДОНСКАТА ВОЈСКА НА БРАЌАТА ВОЛКАШИН И УГЛЕША Уште посилно османлиската опасност ја почувствувал Јован Углеша, бидејќи источната и јужната граница од неговата Серска област често биле напаѓани од османлиската војска. Неговата територија се простирала од реките Струма и Марица до езерото Порос во родопското крајбрежје со седиште во Серес. Од овие причини тој ги признал правата на Цариградската патријаршија на својата област во текот на 1368 година. Брзиот тек на настаните го довел во ситуација да мора да се брани само со сопствените сили, а за помош го придобил само брата си Волкашин. Војската на браќата Волкашин и Углеша претежно била од Македонија, при што различни извори различно ја наведуваат нејзината големина. Некои велат дека таа се движела околу војници, што е мошне сомнително. Според некои извори здружената војска на двајцата браќа изнесувала околу војници и била составена од пешадија и од коњаница вооружени со копја, со стрели, со сабји итн. Планот на Волкашин и Углеша бил да ги здружат своите сили и да ги нападнат Пловдив и Одрин или да се утврдат во Серес и во Драма и таму да ја чекаат османлиската војска. Сепак се одлучиле за првичниот план знаејќи однапред дека главнината на Муратовата војска се наоѓа во Мала Азија. За одбрана на престолнината Одрин бил одговорен румелискиот беглербег Лала Шахин паша. Тој мобилизирал околу војници, недоволно обучени и слабо вооружени бидејќи главнината се наоѓала во Мала Азија. Царот Урош, во мај 1371 година му го предал управувањето со Скопје на кралот Волкашин. Тој веднаш почнал со мобилизирање на војската. Најважни мобилизациски собиралишта биле: Скопје, Битола и Прилеп, а зборното мобилизациско место каде што за одредено време требало да се сретнат сите единици било во Овче Поле кај Штип. Во исто време, деспотот Јован Углеша извршил мобилизација во областите: Серес, Драма, Кавала и Мосинопол. Војниците биле вооружени со копја, со стрели, со сабји и со мечеви. Покрај штитовите, поимотните војници биле заштитени и со оклопи. Предводена од кралот Волкашин, војската од Овче Поле тргнала кон Ќустендил, а потоа кон Самоков, Пазарџик, Пловдив и Одрин. Војската што ја предводел Углеша од Драма тргнала кон Одрин и Пловдив. Двете војски се консолидирале на широката рамнина покрај реката Марица близу местото Черномен. Македонската војска која логистички била добро подготвена, паднала на првиот тест. Имено, често се

43 случувало при подолги походи војниците да се веселат, да пијат и да не ги почитуваат основните норми на раководење и командување со единиците. Откако логорската просторија била поставена крај реката Марица близу Черномен или поточно 40 километри северно од Одрин, Волкашин, не обрнувајќи доволно внимание, не забележал дека речиси целата единица е во алкохолизирана состојба и дека не е подготвена да се бори. Покрај ова, логорот не бил обезбеден бидејќи немало извидувачи на теренот како и стражарско обезбедување, иако местото било погодно за тоа бидејќи самиот простор давал солидна маскирна дисциплина. Малкутемина војници кои биле во трезна состојба се чувствувале мошне храбри откако преку извидувачите ја дознале бројната состојба на османлиската војска, односно дека не се многубројни. РЕШАВАЧКАТА БИТКА Вечерта на 25 септември во логорот на македонската војска пристигнале преговарачи кои нуделе секакви скапоцености за да се склучи примирје кое всушност и не било нивната главна цел. Нивната цел била да ја утврдат бројната состојба на македонската војска и да увидат дали сите војници се способни да војуваат. Откако утврдиле дека сите работи одат во нивна полза, односно дека војската нимални, а кај македонската војска многу големи. Во самата битка Волкашин починал на самото место, додека пак Углеша бил смртно ранет, при што со единицата со која се извлекол (околу 50 војници) починал по патот за Серес. Вака обезглавената војска била катастрофално поразена. Според тврдењето на Садедин, битката на реката Марица османлиите ја добиле преку неочекуван (ненадеен) напад од акинџии без употреба на затоа наменетата спахиска коњаница. Според стратегијата на Лала Шахин-паша битката на Марица е добиена откако прво преку извидницата која била пратена на чело со Хаџи Илбеј, било утврдено дека војската на противникот е десеткратно поголема, што на прв поглед не дава никакви шанси за успех. Но, откако било утврдено дека војската речиси цело време била пијана, се појавиле големи шанси за добра стратегија и за сигурен успех. Тактичкиот заклучок бил: Односот на силите на напаѓачот и оној кој се брани секогаш е еден спрема три, а уште ако се неподготвени физики и психички тогаш е најмалку десет спрема еден, само под услов да се организира добар ненадеен напад (заседа), што било и напаравено. Најзаслужен за оваа победа бил добриот организатор и стратег, Хаџи Илбеј, бидејќи Лала Шахинпаша бил разочаран од помошта која не била неспособна да војува бидејќи била под дејство на алкохол, како кулминација на сето тоа дошол одговорот на кралот Волкашин дека не сакаат од нив никакви скапоцености и дека не сакаат примирје. Врз основа на тие информации румелискиот беглербег и врховен војсководец, Лала Шахин-паша, применил тактика на ненадеен ноќен напад. Во раните утрински часови помеѓу 25/26 септември 1371 година од три различни правци ја обиколил логорската просторија, а потоа ненадејно ја нападнал. Ова го направил од причина што силите на браќата биле побројни од неговите, но секако поради тоа што во состојбата во која се наоѓале и самата тактика која ја применил бројот на жртвите од негова страна би биле миим пристигнала, а воедно ни насон не помислувал дека може да го совладаат противникот со добра тактика. Се смета дека Лала Шахин-паша го убил Хаџи Илбеј со отровен шербет. ПОНАТАМОШНОТО ПОКОРУВАЊЕ НА МАКЕДОНИЈА По катастрофалниот пораз на битката на Марица во текот на 1371 година понатамошното освојување и покорување на Македонија било релативно лесно. Всушност во Македонија немало организирана сила која би им се спротивставила на османлиите, а воедно старата феудална класа била наклонета кон предавство со цел да ги задржи своите поседи и евентуално да биде наградена од османлиите. Сепак, и покрај ова, постоел отпор од населението. Османлискиот хроничар Ибн Кемал ( ) вели дека бранителите на Скопје дале силен отпор пред османлиските сили под команда на Јигит-паша кој во текот на 1392 година станал управник на Скопје. Од светските хроничари и патеписци само Садедин, Битлиси, Ашик-паша заде и Анонимус подетаљно ја опишуваат Маричката битка. По битката на Марица синовите на Волкашин: Андреја, Димитар, Иваниш и Марко станале турски вазали, при што кралската титула му припаднала на Марко, а останатите браќа ги изгубиле своите територии бидејќи останале без војска која загинала на битката на Марица. Според Мавро Орбини кој освен што бил добар теоретичар бил и мошне познат хералдичар, териториите на останатите браќа ги презеле: кнез Лазар Ново Брдо и Приштина, Вук Бранковиќ Скопје во текот на 1377 година. Марковата територија се протегала на исток до Вардар, а на запад до Охрид. Откако Охрид го зазел Андреј Гропа, територијата со која владеел кралот Марко ( ) значително се намалила и му останал само Прилеп. Без оглед на тоа што кралот Марко во нашата народна поезија е опеан како голем херој и борец против поробувачите на македонскиот народ и другите балкански народи, сепак реалноста е малку поинаква. Имено, кралот Марко по Маричката битка 1371 година, за да задржи дел од своите територии морал да стане турски вазал, што повлекувало покрај плаќањето на редовните даноци кон Османлиската Империја, и учество во воените походи на османлиите со другите земји како османлиски вазал. Крали Марко и браќата Константин и Драгош Дејановиќ редовно како турски вазали учествувале во воените походи на Османлиската Империја со останатите земји. Таква една кобна битка се одиграла на 17 мај 1395 година во Ровињ, со влашкиот кнез Мирчеа којшто имал силна поддршка од Унгарија. На страната на османлиите покрај Крали Марко и браќата Дејановиќ се борел и српскиот кнез Лазар кој исто така бил во вазален однос со Османлиската Империја. Во оваа тешка борба животите ги загубиле кралот Марко и Константин Дејановиќ. Иако во оваа битка победил влашкиот војвода Мирчеа, тој сепак морал да се покори на моќта на султанот и да се обврзе на плаќање данок. д-р Андреј Илиев 43

44 КРВОПРОЛЕВАЊЕ ВО ПЕРСИСКИОТ ЗАЛИВ 30 ГОДИНИ ОД ПОЧЕТОКОТ НА ДОЛГАТА ВОЈНА МЕЃУ ИРАК И ИРАН ден од помалку познатите, но не и помалку брутални конфликти кои го одбележаа минатиот век е конфликтот на Средениот Исток познат како Ирачко-иранска војна, односно како наметнатата војна или светата одбрана за Иран и Садамова кадисија (од Битката за Кадисија, одлучувачката битка помеѓу Арапите и Персија) за Ирак. Војната која со себе зела повеќе од 500 илјади жртви (според некои пресметки и над 1,3 милиони жртви), многу често споредувана со Првата светска војна (поради воените тактики кои вклучувале масивни битки, поставување на митралезни гнезда, масивни напади со жива човечка сила врз огромни пространства помеѓу двете непријателски линии и сл.), е позната по екстензивната употреба на оружје за масовно уништување, главно хемиско оружје како гасот мустард (употребен против иранската војска и цивили, како и врз ирачките Курди). 44 ВО СРЖТА НА ПРОБЛЕМОТ Проблемите поврзани со ирачкоиранските односи датираат уште пред создавањето на Ирак и Иран како држави, во модерна смисла на зборот. Иран се смета за наследник на моќната Персиска Империја, додека Ирак е наследник на Вавилонската Империја. Тоа само по себе значи дека народите кои живеат од двете страни на границата различно се идентификуваат Ирачаните како Арапи, додека Иранците како Персијци. Како дополнителен проблем се јавува и јазикот. Имено, мнозинството Иранци зборуваат перси-

45 ски дијалекти, додека мнозинството Ирачани арапски. Во однос на религијата, и покрај тоа што и двете земји се муслимански, владата во Ирак припаѓала на сектата Суни, додека во Иран на Шија. На тоа се надоврзува и фактот што секуларната влада на тогашната владејачка партија во Ирак, Ба т, де факто владее врз населението каде што 60% до 65% од населението припаѓале на другата секта, односно на мнозинската секта во Иран, Шија. Проблемите помеѓу двете држави биле актуелни и на територијално ниво. Имено, во 1959 година, новиот ирачки лидер Абдул Карим Казим изјавил дека неговиот режим не е ниту малку задоволен што Иран од Отоманската Империја на подарок ја добил територијата на провинцијата Кузестан, за која е познато дека изобилува со ноаѓалишта на нафта. Впрочем, ирачкиот режим започнал да ги поддржува секцесионистичките движења во споменатата провинција, а дополнително ова прашање го поставувал и на средбите на Арапската лига (но, без успех). Во 1971 година Ирак ги прекинал дипломатските односи со Иран откако објавил суверенитет врз островите Абу Муса, Поголем Тунб и Помал Тунб, лоцирани во Персисикиот Залив (по повлекувањето на Британците). По поставувањето на овие острови под свој суверенитет, Ирачаните извршиле експропријација на имотите на околу 700 илјади Ирачани од иранско потекло, кои всушност или немале или имале мај број далечни роднини во Иран, а воедно и го зборувале арапскиот, а не персискиот јазик. Во однос на курдското прашање, и двете земји ги поддржувале сепаратистичките движења на курдските националисти во другата земја. Еден од најголемите проблеми и прашање кое долго време претставувало товар врз Ирачко-иранските односи била контролата врз водениот тек на Шат алараб (во Иран позната како Арванд Руд), канал кој има голема важност за извозот на нафта и за двете земји. Би сакал да ги споменам и неколкуте договори поврзани со овој воден тек. Првиот познат договор постигнат за овој воден тек датира од 1639 година, а бил потпишан од страна на Персиската и Отоманската Империја. Овој договор имал многу недостатоци, меѓу кои и недостатокот на детали, па затоа и се сметал за голем неуспех. Персиската страна сметала дека самиот водотек е природната граница помеѓу двата ентитета, и покрај тоа што на двата брега на текот живееле Арапи. Токму поради тоа Турците сметале дека и двата брега им припаѓаат ним, што, пак, довело до судири во текот на 1800-тите години. Недостатоците на важечкиот договор не можеле да се надминат ниту со Договорот од Ерзерум, во 1847 година, ниту пак со Протоколот од Константинопол (1913 година), бидејќи Комисијата за демаркирање создадена со овој протокол не успеала да си ја заврши својата работа поради избивањето на Првата светска војна. Првпат овој проблем бил ставен во ирачко-ирански контекст по завршувањето на првата голема војна, што резултирало со потпишување договор во 1937 година и основање на комисија за одредување на границата Честите и вулгарни ирански удари врз ирачкиот суверенитет го направија договорот од 1975 година ништовен и празен. Реката (водениот пат на Шат ал Араб) мора да го врати својот ирачки, односно арапски идентитет, кој го имала низ историјата... Дел од говорот на Садам Хусеин во ирачкиот парламент на 17 септември 1980 година една година подоцна. Сепак и овој обид паднал во вода откако се увидело дека до 1950 година бил направен само мал напредок (особено по избивањето на револуција во Ирак). Веќе во 1969 година, ситуацијата во регионот драстично се променила, односно Иран станал супериорна сила во регионот (што значи дека Иран бил супериорен и во однос на Ирак). Но, можноста за отворен конфликт помеѓу двете земји била избегната со потпишувањето на Договорот од Алжир во март 1975 година (кој поради слабата позиција де факто му бил наметнат на Ирак). Со овој договор, средината на водениот тек се сметала и за граница помеѓу двете држави, факт што подоцна бил отфрлен од Ирачаните. ПОВОД И ЦЕЛИ Под изговор дека атентатот извршен врз ирачкиот министер за надворешни работи Тарик Азис во јужен Ирак е дело на ирански агенти, односите помеѓу двете држави во почетокот на 1980 година нагло се влошиле, по што Иран го повлекол својот амбасадор од Ирак, а побарал истото да го стори и другата страна. Дополнително, групата Ад Давах (наводно поддржувана од Иран) извршила атентат врз ирачкиот министер за култура и информации, Латиф Јасим. Поради споменатите настани, во септември 1980 година во централниот сектор на границата помеѓу двете земји бил разменет првиот артилериски оган. Како цели на ирачката инвазија може да се земат: контрола врз водениот тек на Шат ал Араб, анексирање на провинцијата Кузестан во Ирак и спречувањето на прелевање на иранската револуција во поширокиот регион. СИЛАТА НА СПРОТИВСТАВЕНИТЕ АРМИИ Сликата за некогаш моќната иранска армија во периодот на ирачкиот напад била сосема поинаква. Иран се соочувал со сериозен недостаток на офицери, а и со резервни делови за својата опрема од американско потекло. Поголемиот дел од армијата на Иран се состоела од пешадија која и покрај тоа што била мотивирана и имала висок морал, била многу слабо опремена. 45

46 46 Токму поради претходно споменатите причини, ирачките планери навеле дека навлегувањето во околината на Шат ал Араб од иранска страна не би претставувало никаков проблем за ирачката армија која поседувала опрема од советско потекло. Воедно, за нив не би претставувал проблем ниту заземањето на двете страни на реките Кардех и Карун, ниту пак би биле пречекани со голем отпор во Кузестан кој бил бранет од само една слабо опремена формација со големина на баталјон. Единствен проблем, според ирачките планери, претставувало иранското воено воздухопловство кое било опремено со некои од најсовремените американски летала. ОФАНЗИВАТА НА АРАПИТЕ Само неколку недели по првичното разменување на артилериски оган, Садам Хусеин и официјално изјавил дека Договорот од 1975 година ја изгубил својата важност и дека целосниот воден тек на Шат ал Араб се враќа под ирачки суверенитет. Оваа изјава на Хусеин била целосно отфрлена од иранска страна, по што всушност започнала долгата и скапа војна. На 22 септември 1980 година ирачки авиони од типот МиГ-23с и МиГ-21с ги нападнале воздухопловните бази Мехрабад и Дошен-Тапен близу Техеран и, дополнително уште осум други бази со цел онеспособување на иранското воено воздухопловство, додека тоа е приземјено (лекција научена од Арапско-израелската војна во 1967 година). Сепак, и покрај тоа ИРАН војници, тенкови, оклопни возила, 747 авиони, 750 хеликоптери ИРАК војници, тенкови, оклопни возила, над 500 авиони, над 100 хеликоптери ди елементот на изненадување за многу краток период успеале да навлезат до осум километри во внатрешноста на Иран и да окупираат земја со површина од 1000 квадратни километри. РАСПРЕДЕЛЕНОСТ НА ЗЕМЈЕНАТА ОФАНЗИВА Продорот на север (со диверзиона функција) го извршила една ирачка планинска механизирана пешадиска дивизија која успеала да окупира град во пограничната провинција позната како Бактаран. Оваа територија која се наоѓа 30 километри источно од базата во планините Загрос имала стратегиско значење бидејќи низ неа поминувал главниот автопат помеѓу Техеран и Багдад. Во централниот дел, ирачките сили го окупирале Мехран, на западниот дел на планините Загрос во провинцијата наречена Илам и започнале да продираат кон исток. Во овој дел од голема стратегиска важност била една од главните рути на потегот север-југ, блиску до иранската граница. Во северниот и централниот дел на фронтот ирачките сили ги прегазиле Иранците и лесно навлегле во внатрешноста на Иран. Најголемиот удар бил извршен на т.н. јужен дел каде вкупно пет девизии навлегле во Кузестан во два правца, едниот водејќи преку Шат ал Араб, блиску Басра, додека другиот водејќи до Сусангерд и градот Аваз, каде била сместена најголемата воена база во Кузестан. Ирачките сили без поголеми потешкотии успеале да го поминат водениот тек и да навлезат во Кузестан, а воедно и лесно да го окупираат Делоран и неколку дру- што тие успеале да уништат дел од пистите и депоата со муниција и гориво, голем дел од иранските летала останале неоштетени. Сепак, причината за релативниот неуспех на првичниот ирачки воздушен напад не може да се гледа во противвоздушната одбрана на Иран, туку во специјалните хангари во кои биле сместени иранските воздухоплови и во екстремно големите писти. Само неколку часа подоцна ирански воздухоплови од типот Ф-4 фантом полетале од истите бази и извршиле успешен напад врз важни цели во близина на поголемите ирачки градови. Земјениот поход започнал со шест девизии на ирачката армија (четири кон Кузестан на југ, една централно и една на север) кои навлегле во иранска територија на три посебни фронтови, каде пораги градови во таа област. Дел од девизиите до средината на октомври успеале да стигнат до Корамшар, првичната цел на вториот правец за напад, додека другиот дел притискале кон Аваз и стратегиски важните нафтени полиња околу градот. Поради брзото и интензивно навлегување на ирачката војска во иранска територија, иранската власт одлучила во целост да ги искористи своите воздухопловни капацитети за да му се спротивстави на непријателот. За таа цел од затвор биле пуштени голем број пилоти кои сè уште биле под сомневање дали му се лојални на Шахот или не. Оваа одлука се покажала како стратегиски исправна бидејќи токму иранското воздухопловство успеало да ја запре ирачката офанзива. Сепак, Кормашар по долга и тешка борба паднал во рацете на Ирачаните на 10 ноември 1980 година, територија која се смета за последнa поголемa добивка за Ирачаните. Само во битката за Кормашар бројката на повредени и загинати се движела околу шест илјади за Ирачаните и над шест илјади за Иранците. Брзата мобилизација на голем број доброволци и распоредувањето на лојалните пасдаријански сили на фронтот се дел од елементите кои ја спречиле брзата победа на Ирак врз Иран. Релативно новиот револуционерен режим во Иран ги повикал и ветераните на некогашните империјални сили кои во најголем дел биле тренирани во други земји, меѓу кои и САД. Бројката на вкупните сили распоредени на иранската страна во ноември 1980 година се движела околу 200 илјади војници. ИРАНСКАТА КОНТРАОФАНЗИВА Првата иранска контраофанзива на почетокот на 1981 година го немала посакуваниот крај. Имено, голем удел во неуспешноста на контраофанзивата имале воените, но и политичките одлуки. Неискусниот претседател Бани Садр, кој воедно бил вклучен и во борбата за моќ со голем број религиозни водачи, наредил напад на три вооружени режименти, но без поддршка од страна на пасдаријанските единици. Поради тоа, а и поради временските непогоди, иранската армија била опкружена од Ирачаните на три страни, што довело до онеспособување или до уништување на голем дел од механизацијата на иранската армија. Она што им одело во прилог на Иранците е тоа што по нивното напуштање на борбените позиции не следела ирачка контраофанзива. Првата голема иранска победа, пак, се случила со запирањето на навлегувањето на Ирачаните кај реката Карун, како и со победата и ослободувањето на Абадан од страна на Пасдараните (септември 1981 година). Поради малубројната механизација, иранската армија се служела со т.н. напади со човечки бранови, составени од илјадници доброволци. Последователни победи биле извојувани и во областа на Каср е Ширин во декември 1981 година и во јануари 1982 година. Во овој период, поради можноста за високиот степен на загуби, ирачката армија не презела ниту една контраофанзива. Продолжува... Иван Петрушевски

47 ПБО ЗАСЕДАТА И ПРЕПАДОТ КАКО ТАКТИЧКИ БОРБЕНИ ПОСТАПКИ о минатиот број започнавме со опис на дел од борбените постапки што начелно би требало да ги изведуваат вооружените сили кои изведуваат противбунтовнички операции (понатаму: ПБО) со единствена цел воспоставување на ефективна контрола врз територијата. Во минатиот број накратко ги објаснивме борбената патрола, извидувачка патрола, контролната точка и контролната точка на брза рака како тактички борбени постапки кои се изведуваат за време на воспоставувањето на ефективна контрола при спроведувањето на ПБО. Во овој број ќе се посветиме на останатите борбени постапки и активности за време на воспоставувањето на ефективна контрола на територијата кои лидерите и планерите би требало да ги имаат на ум за време на спроведувањето-извршувањето на ПБО. Заседата и препадот како тактички борбени постапки имаат мошне специфична улога во воспоставувањето на ефективната контрола врз територијата како дел од ПБО. Нивната специфичност доаѓа од целокупниот амбиент на теренот. Тоа ги вклучува: условите на теренот (во поглед на безбедноста-нивото на сигурност), оперативните цели за време на ПБО (што е тоа што треба да се постигне), перцепцијата на вооружените сили кои изведуваат ПБО т.е. нивниот легитимитет (и тоа од страна на локалното население, бунтовниците, домашната јавност-земјата од каде што доаѓаат и пошироката светска јавност). Сето тоа за извршителите на теренот може да создаде конфузија доколку добро и правилно не се објасни. Истото не е заради тоа што постои некаква потреба од смена во начелата на процедурите и тактиките преку кои се изведуваат овие борбени постапки, туку дека е потребно да се сменат техниките на нивното извршување. За што всушност станува збор? Зошто е потребно да се разбере промената во техниките во зависност од условите на теренот? Претходно рековме дека изведувањето на ПБО ја наметнува потребата од различен пристап-неконвенционален кон оперативната средина. Таквиот пристап при трансформирањето на стра- тегиските насоки во оперативни процедури на теренот нужно ја наметнува потребата од адаптирање на техниките на дел од борбените постапки. Ваквото адаптирање е наметнато од потребата за исполнување на оперативните цели, но во функција на стратегиските насоки и цели. Преведено во оперативен јазик, за време на современите ПБО, центар на гравитација многу често ќе биде населението (неговата безбедност, потребите и лојалноста). За време на конвенционалните дејства, пак, центарот на гравитација на оперативно рамниште најчесто е фокусиран врз непријателските вооружени компоненти (стратегиската резерва во случај на жилав активен состав, командувањето и контролата, силите за маневар и средствата кои го обезбедуваат тоа во случај кога непријателот има доктринарен концепт заснован на војување врз база на маневри и одлучувачки битки и сл.). Ваквата разлика врз заседата и препадот како тактички борбени постапки се одразува преку тоа што тактиката и процедурите за заседа и препад се исти. Она што се разликува се техниките преку кои се изведуваат овие постапки. Ако ја споиме линијата: стратешки насоки оперативни цели борбени постапки во контекст на ПБО и во контекст на конвенционалните борбени дејства т.е. операции за време на тотален вооружен конфликт (познати и како Major Combat Operations MCO), резултатите на тере- 47

48 1. ЗАСЕДАТА КАКО ТАКТИЧКА БОРБЕНА ПОСТАПКА Е ЕДНА ОД НАЈСТАРИТЕ БОРБЕНИ ПОСТАПКИ КОИ ЈА ПРИМЕНУВАЛЕ СЕКОГАШ ПОСЛАБИТЕ КАКО НЕКОН- ВЕНЦИОНАЛЕН ОДГОВОР ПРОТИВ ПОСИЛНИТЕ ОД НИВ 2. МУЏАХЕДИН ВО АВГАНИСТАН 3. РАЗБИ- РАЊЕТО НА ЗАСЕДАТА Е КЛУЧНО ЗА УСПЕШНО РЕАЛИЗИРАЊЕ НА ЦЕЛО- КУПНИТЕ БОРБЕНИ ДЕЈСТВА. НА СЛИКАТА Е ПРИКАЖАН ДЕТАЉ ОД ЕФЕКТИТЕ КОИ МОЖЕ ДА ГИ ПРЕДИЗВИКА ЗАСЕДАТА нот во поглед на техниката на изведувањето на операциите нема да бидат исти. Имено, заседата или препадот во контекст на ПБО за воспоставување контрола на теренот повторно ќе ја задржат процедурата и тактиката, но како што рековме ќе се разликуваат во однос на техниката со која се изведуваат. На тој начин тактиката повторно ќе почива врз принципот на изненадување, офанзивност, близок контакт борбен допир, маневар и евентуален оган. Формацијата борбениот распоред повторно ќе го сочинуваат групи за напад, групи за обезбедување и групи за поддршка. Во рамките на оваа формација во зависност од лидерската креативност повторно би се формирале: групи за заробување-заплену вање-собирање на пленотпретрес; група за минирање-совла дување на пречките; група за прва помош и сл. Во поглед на изведувањето на заседата и препадот редоследот на запоседнувње на позициите повторно би требало да ја следи логиката на класичното запоседнување како и во случај на класичните борбени дејства. Тоа значи дека пред да се запоседне местото за заседа, односно појдовната линија за препад, најпрвин ќе се постави групата за обезбедување, па групата за поддршка и на крај позицијата за заседа/препад ќе ја запоседне групата за напад. Повторно како и во класичниот случај ќе мора да постои извидување, а ќе мора да се внимава на принципот на изненадување. Исто така, лидерите на теренот ќе мора да организираат запоседнување на предцелна собирна точка (очекувачки реон значи да ги преземат сите мерки и процедури кои се преземаат во предцелната собирна точка), а со тоа и попатни собирни точки. Од сè што изнесовме досега како практична аргументација околу изведувањето на заседата и препадот како тактички борбени постапки стана јасно дека тактиките и процедурите воопшто не се разликуваат од класичниот начин на изведување на овие борбени постапки. Сепак, она по што заседата и препадот се разликуваат од класичната заседа и препад е техниката на изведување. Врз ова влијаат повеќе фактори, но најважни се: оперативната средина-условите на теренот; правилата на однесување (понатаму: ПНО) и оперативните цели (диктирано од стратегиските насоки). Да тргнеме по ред во објас нувањето на влијанието на овие фактори. Целта за ваквата елаборација е наметната од потребата за детаљно разбирање на важноста на тактичките носители за успехот на ПБО. Практичната елаборација на повеќекратно споменатите максими претходно, дека успехот во современите ПБО нема да се постигне без да се развијат стратешките каплари, еден испукан куршум може да има стратешки ефект и тоа дека поделбата на боиштето на тактичко, на оперативно и на стратегиско во класична смисла (значи во поглед на просторот) не важи и во контекст на ПБО (каде што поделбата е во контекст на целите и ефектите), е исто така во овој дух. Оперативната средина мошне влијае врз начинот на кој се изведува заседата или препадот во ПБО. За разлика од класичните борбени дејства кои се изведуваа надвор од населените места, современите операции кои се фокусирани на изведување на ПБО најчесто се одвиваат во урбани или во рурални средини во кои има присуство на цивили. Претходно видовме дека современите бунтовници (или герилците, военото крило на бунтовниците) се разликуваат во целта и во начинот на оперирање од класичните бунтовници. Она што во контекст на заседата и препадот како тактички борбени постапки е интересно за оваа расправа е начинот на оперирање на современите бунтовници. Линиите на одбрана не се во шумите и во ненаселените места, туку напротив, помеѓу населението. Тоа е и разбирливо ако се знае дека целта и на бунтовниците и на противбунтовниците е да се освои населението (на ова ќе се наврaтиме подоцна). Одредени ставови за тоа дека ваквите разлики не се издржани би ги аргументирале своите позиции од премисата дека современите борбени операции како во поранешна Југославија, во Чеченија, или, пак, оние на Израел во појасот Газа, покажуваат дека борбените операции за време на тотален вооружен конфликт исто така се изведуваат во една ваква оперативна средина. Оттаму е неоправдано да се инсистира на тоа дека современите ПБО претставуваат еволуција во овој контекст (некаде помеѓу конвенционалната доктрина и доктрината на мировни операции предводени од ООН која се разви во деведесеттите години од минатиот век). Со овие ставови би се согласиле само делумно. Прво, за разлика од борбените операции во Југославија, борбените операции во Чеченија не беа ништо друго туку, ПБО (не надворешни, туку внатрешноориентирани за спречување на сецесија слично како и во Грузија во 2008 година). Многу слично (без да навлегуваме во елаборација околу праведноста на окупацијата која ја има Израел), е и во случајот со борбените операции на Израел во појасот Газа и Либан. Второ, за разлика од Југославија, каде што реално не се водеа ПБО, современите ПБО имаат за цел, не дејство против народот (нација против нација, етногрупа против етно-група), туку напротив, како што претходно објаснивме, за освојување на срцата и мислите на народот. Оттука, иако од аспект на правилата на војување (или Меѓународното право за вооружен конфликт-меѓунродното хуманитарно право респективно) при планирањето и изведувањето на борбените дејства значително внимание мора да се посвети на заштитата на цивилите и на невоените објекти за време на современите ПБО, колатералната штета не е ништо друго туку луксуз кој им штети на остварувањето на оперативните цели. Со други зборо- 48

49 ви, додека во борбените операции во поранешна Југославија колатералната штета од правен, но и од оперативен аспект можеше да се оправда преку принципот на воена потреба (иако имаше екстремни случаи на прекршување на правилата за војување), за време на современите ПБО постои сосема поинаква ситуација. Во современите ПБО, независно што правото може да е задоволено (значи кога точката на балансот помеѓу принципот на воена потреба, пропорционалност и хуманост е на страна на принципот на воената потреба) од операти- 4. ЗА РАЗЛИКА ОД ЗАСЕДАТА ВО КОНВЕНЦИ- ОНАЛНИТЕ ДЕЈСТВА КАДЕ ШТО МАСКИ- РАЊЕТО Е ПО- ЕДНОСТАВНО, ЗА ВРЕМЕ НА ЗАСЕДАТА ВО СОВРЕМЕ- НИТЕ ПБО МАСКИРНАТА ДИСЦИПЛИ- НА, А СО ТОА И ЕФЕКТОТ НА ИЗНЕНА- постои разлика на борбена патрола во класична смисла, борбена патрола за покажување на присуство и борбена патрола за демонстрација на сила. Тесната поврзаност помеѓу факторите кои влијаат врз потребата од примена на различна техника за време на заседата и препадот како борбени постапки доаѓа до израз во третиот фактор т.е. оперативните цели. Покрај политиката, значаен сегмент што влијае врз техниката на изведување на заседата и препадот за време на ПБО се и оперативните цели. Ваквата поврзаност доаѓа од поврзаноста на оперативниот дизајн со политичките насоки. Имено, секој оперативен дизајн (план за изведување на воените кампањи во даден спектар на операции) во согласност со либерално-демократската традиција мора да биде така дизајниран да може да ги потчини воените дејства и активности на потребите на политиката (значи остварување на цивилна контрола врз вооружените сили или она што Клаузевиц го вели дека војната е продолжена рака на политиката). Во оперативна смисла тоа значи да обезбеди ефективна трансформација на политичките насоки во задачи на теренот Оттука, она што останува да се објасни е како и на каков начин е потребно да се направи промена во техниката на изведување на заседата и на препадот како тактички борбени постапки при воспоставувањето на ефективна контрола на територијата. Ова значи дека на теренот наместо класичен упад или како што тоа оперативците во жаргон го нарекуваат hard raid потребно е да се примени т.н. мек упад или soft raid. Истото важи и за заседата како тактичка борбена постапка. За изведување на вакви тактички борбени постапки е потребна детаљна подготовка и поголема синхронизација со единиците за цивилно-воени односи и психолошки операции. Тоа значи дека е потребна синхронизација на целата линија на борбени операции (како дел од оперативниот дизајн) со информациската линија на операции, исто така дел од оперативниот дизајн за време на ПБО. Ваквата поврзаност на овие линии на оперативно ниво (што е резултат на стратегиските насоки) евидентно се одразува и на тактичко ниво доколку боиштето се набљудува во контекст на големината на единицата (формациски) и просторот кој во кон- вен аспект во согласност со целите (па и насоките кои ги даде на пример генералот Мек-Кристал, а и новите насоки на генералот Петрaус) не го дозволуваат таквиот луксуз. Тоа нè води до следниот фактор кој влијае врз потребата од промена на техниката при изведувањето на заседата и препадот како тактички борбени постапки за време на извршувањето на ПБО. Правилата на однесување-пно, во најголема мерка се потпираат врз три (според некои академски видувања четири) столбови (за ПНО за време на ПБО детаљно ќе стане збор подоцна). Тоа се политиката, доктрината и меѓународното право и (според некои видувања) дипломатијата. Во овој контекст, иако доктрината и правото дозволуваат одредена борбена постапка да се изведе на еден или на друг начин, под влијанието на политиката (стратегиските насоки) заради соодветните ограничувања кои таа може да ги постави, техниката на изведувањето на борбената постапка значително се менува. Ова влијание според некои академски видувања се поврзува и со изведувањето на борбената патрола (за што стана збор претходно), па според нив ДУВАЊЕ, Е МНОГУ ТЕШКО ДА СЕ ПОСТИГНЕ 5. ГРУПАТА ЗА НАПАД ВО ЗАСЕДА ПРИ СОВРЕМЕНИ ПБО ВО АВГАНИСТАН СЕ ПРИСПО- СОБУВА НА УСЛОВИТЕ НА ТЕРЕНОТ ЗА ПОСТАВУ- ВАЊЕ НА ЗАСЕДА кои се изведуваат преку соодветни борбени постапки, конкретно, заседата и препадот како такви. Како што рековме претходно оперативните цели за време на современите ПБО како центар на гравитација ја имаат поддршката на населението. Оттука, ако се знае дека оперативната средина во која се изведуваат заседата и препадот како тактичка борбена постапка е помеѓу население чијашто доверба треба да се освои, станува јасно за потребата од промената на техниката преку која се изведуваат овие борбени постапки. венционална смисла таа единица може да го покрие со своето дејствување. Оттука, пак, јасно е зошто максимите кои претходно ги споменавме се вистинити и мошне релевантни за успешно изведување на современи ПБО. Во наредниот број ќе продолжиме со претресот како тактичка борбена постапка и со останатите фази во воспоставувањето на ефективна контрола на тери торијата за време на извршувањето на ПБО. Д-р Методи Хаџи Јанев 49

50 НЕЗАДОЛЖИТЕЛНО мојата музика е врзана за македонија РАЗГОВОР СО ЕСТРАДНИОТ УМЕТНИК И ТВ-УРЕДНИК, РИСТО САМАРЏИЕВ 50 тсекогаш присутен на малите екрани, Ристо Самарџиев веќе 13 години својата уметничка природа ја изразува зад камерата, продуцирајќи голем број емисии во живо за кои вели дека носат посебна тежина. Го запрашавме г. Самарџиев за промената од работа пред камерата до работата зад неа. Сосема случајно дојде работата со телевизијата, токму во еден период кога се менуваше првата популарно наречена, гарнитура, во Сител телевизија, промена која ја зафати и редакцијата којашто беше одговорна за детската програма. Претпоставувам дека на главниот човек на телевизијата, Горан Иванов, му оставив впечаток на човек којшто умее да работи со програма наменета за деца, впечаток кој најверојатно го имал поради мојот ангажман во тогаш многу популарната емисија Дајте музика, каде работев на музиката и на некои мали парчиња во концeптирањето на истата. Според многумина по неколку години излезе дека, Дајте музика, е најгледаната програма на Македонската телевизија и претпоставувам дека тоа беше причината директорот да ме повика да го продолжам континуитетот на тогаш постарата емисија Сител бамбини. Така започна и мојата телевизиска приказна. Токму успешноста на споменатиот проект укажува на тоа дека оние поединци чии афинитети во целост ја покриваат уметноста, како поширок општествен елемент своето место можат да го најдат во многу нејзини поткатегории. Јас уви- СИТЕ ПРИПАДНИЦИ НА АРМ, А ОСОБЕНО ОНИЕ КОИ СЕ ДАЛЕКУ ОД НАШАТА ЗЕМЈА И ДАЛЕКУ ОД СВОИТЕ НАЈБЛИСКИ, ИМААТ МОЖНОСТ ДА ГИ БРАНАТ ПОЗИЦИИТЕ НА НАШАТА ДРЖАВА И ЗАТОА МИСЛАМ ДЕКА ТОКМУ ТИЕ ГО ИМААТ ОНА ВИСТИНСКО ПАТРИОТСКО ЧУВСТВО. ТОКМУ ТИЕ ЗНААТ КОЛКУ И КАКО ТРЕБА ДА СЕ САКА ОВАА ЗЕМЈА дов дека и во телевизиските емисии наоѓам некаков начин да го покажам својот уметнички потенцијал, но и оти можам да си ја задоволам сопствената потреба за креативна работа. Потоа дојдоа и другите ангажмани, па ете веќе 13 години сум дел од телевизијата, додаде тој. МУЗИКАТА И МАКЕДОНИЈА ВО СРЦЕТО Познат како еден од врвните македонски музичари, го запрашавме нашиот соговорник дали музиката ја смета за своја прва љубов, а одговорот воопшто не нè изненади. Оној што еднаш почнал да се занимава со музика и којшто навлегол во малку посери-

51 озни години во музиката не го познава зборот откажување, што не е случај со оние коишто влегуваат во музиката за да си ги задоволат младешките каприци или, пак, да бидат малку повпечатливи. Кога јас почнував со музика во 80-тите години, желбата да се направи нешто, да се создаде музика, беше многу голема. А уште поинтересно е дека и на самите почетоци по малку се насетуваше дека во мојата музика ќе има нешто што ќе биде врзано на некој начин со ова парче земја, со ова поднебје каде што живееме. Како што созревав и музички, но и како човек, сè повеќе излегуваше на површина фактот дека во секоја своја песна ќе имам некоја нишка којашто кажува дека таа песна е направена од човек којшто живее и твори тука во Македонија. ЗА ПСЕВДОНИМОТ Македонската јавност го познава нашиот соговорник едноставно како Чили вили. Го запрашавме г. Самарџиев како го доби тој познат псевдоним. Во Чили вили јас се јавувам само како изведувач, бидејќи тоа не е моја авторска песна, но тоа е првата песна која ја испеав како соло-изведувач. Инаку претходно бев дел од групата Цилиндар и групата Хаос ин Лаос, коишто беа мошне популарни состави во она new wave време кога Македонија имаше една прилично етаблирана рок-сцена којашто беше многу позната и надвор од земјата. Цилиндар беше прва група од Македонија којашто ја освои Зајечарската гитаријада, гитаријада на којашто претходно настапувале и Меморија и Леб и сол, но ним ете не им успеа. Тоа беше едно интересно рокерско време но, како што велат, секое нешто во свое време, па така и секоја музика има свое време. Драго ми е што и ден денес луѓето ме препознаваат по Чили вили, или, пак, по групата Цилиндар. Сепак, не дозволив луѓето да се сеќаваат на мене, туку сè уште одвреме навреме, секако кога работата во Сител телевизија ми го дозволува тоа, излегувам и јавно настапувам. Кога стана збор за јавните настапи и фестивали, не можевме а да не ја споменеме омилената тема на секој изведувач, фамозниот Избор за песна на Евровизија. Мислам дека мојот ангажман кон тој евровизиски фестивал е прилично голем, така што сега веќе тоа не е воопшто ниту тема за која размислувам. Јас секогаш на тој евровизиски фестивал сум одел со чиста совест и со чисто срце, со цел да направам песна којашто добро би нè претставила. Игрите кои се постојано присутни на тој избор не ми се, ниту, пак, ми биле познати. Гледам дека со чиста совест и чисто срце не може да се помине, а воедно би рекол дека веќе придонесов за афирмација на овој фестивал и тоа земајќи учество уште од неговото обновување во 1994/1995 година, сè со цел да дадам еден мал придонес и почит кон оние коишто на времето го формирале. Оттогаш имам некои пет-шест настапи на скопскиот Евровизиски фестивал, секогаш сум бил меѓу првите три-четири места, но мислам дека сега начинот на перцепирање на тие евровизиски песни е малку изменет и не се гледам во некоја композиција којашто публиката ја бара. Евентуално, можеби можам да направам композиција за некој помлад изведувач којшто треба да направи некакво салтомортале на сцената, се пошегува тој. Г. Самарџиев и Армијата на Република Македонија имаат долга и плодна соработка. Токму затоа на 17 август оваа година нему му беше доделена Мала плакета на АРМ. Многу често, особено во последните години, но и претходно кога било потребно, кога и да сум добил некој повик или шанса да бидам дел од церемониите на АРМ, тоа без двоумење сум го прифаќал. Знаете, тоа и за мене е шанса да се почувствувам навистина исполнето, чувство кое е навистина посебно кога гледате во една таква прекрасна атмосфера и иконографија, пред една униформирана сериозна маса на луѓе.често сум размислувал која песна би била пригодна за настани од тој тип, бидејќи, да бидеме реални, Чили вили не е песна која би можела да се изведува на такви настани. Иако секогаш има некои објективни причини кои можеле да нè спречат да одговориме позитивно на некоја таква покана, мислам дека тоа не ми се случило. Јас секогаш сум наоѓал начини да бидам таму каде што требало да се настапи, да се одбележи некој настан или, пак, едноставно заедно да се забавуваме. Навистина им благодарам на сите луѓе коишто ме канеле и на тој начин, пред сè, ми укажале чест во такви свечени моменти да бидеме заедно. Претпоставувам дека тоа е причината што јас оваа година бев почестен со едно вакво признание коешто ми беше врачено токму на мојот роденден, што му дава уште поголемо значење. Нашата соработка ќе продолжеше и со и без признанието, бидејќи јас тоа го правам од почит кон мојата армија која ја носам во срцето уште од дете, од оние денови кога со една голема детска наивност и од некој свој детски аспект сум гледал на таа величина. Едноставно така сум воспитуван, ја сакам мојата земја, а се разбира дека еден од првите атрибути и обележја со коишто една земја треба да се пофали е нејзината армија. Навраќајки го нашиот соговорник години наназад, нè интересираше како тој ги има поминато деновите кога шлемот и маскирната боја биле негово секојдневие. Ние бевме тројца другари кои беа постојано заедно, а воедно заедно свиревме во групата Цилиндар па затоа имавме разработено план заедно да бидеме дел од воениот оркестар. Но, направивме еден мал превид. Во тоа време Сомбор немаше оркестар, а освен тоа Сомбор беше и регрутен центар од каде што нè испраќаа по цела поранешна Југославија. Сепак, најважно е што најтешките денови на адаптација ги поминавме заедно така што прилично лесно го поминавме тој период. На крајот јас имав среќа да добијам седум дена отсуство за да го земам мојот инструмент, но само за да можам да го забавувам својот вод од време на време. Значи во тој период сите ние повеќе се дружевме отколку што музициравме. За жал не можам да се пофалам со некое големо воено искуство затоа што искрено не знаев ниту да ја ставам заштитината маска. Можеби токму кога тие учеле како се става заштитна маска јас сум заминал дома за да ја земам гитарата, низ смеа ни раскажа тој. Кога го замоливме да направи паралела помеѓу тогашната армија и денешната АРМ, г. Самарџиев рече: Сега, од овој аспект, од она што можам да го забележам, мене ми делува дека сè е како што би се рекло под конец. Тоа го велам зашто јас присуствувам на церемонии и свечености, на коишто имам впечаток дека имаме армија којашто е, под конец,. Она на што можам да се сетам од моите војнички денови е тоа што се обидувавме да ги избегнеме војничките обврски. Искрено не знам дали тоа сега сè уште го има, но тогаш ми изгледаше дека тоа беше едниственото за што се размислуваше. Сигурен сум дека имало водови и касарни каде што дисиплината била на многу поголемо ниво, бидејќи југословенската армија беше мошне силна и почитувана според сите стандарди и анализи. На крајот, дури приготвував и кафе во командата, имав свое работно време, а потоа, бидејќи и спиев таму, го викав својот вод и таму правевме забави сè додека не дознаа старешините и тогаш добивме казна да ја бојадисаме целата команда. Сè на сè, јас имав среќа или несреќа тој период да го поминам малку порелаксирано. Новото време си носи и нови стандарди, најголемиот дел од нашата војска е професионална и затоа сето тоа си носи едно поинакво ниво. Би сакал да ги поздравам сите припадници на нашата армија и повторно да им заблагодарам за честа која ми беше укажана, истовремено потсетувајќи ги дека во секое време сум подготвен да помогнам, не само со песна, туку на секој друг можен начин и како граѓанин и како уредник во телевизија, им порача тој на припадниците на Армијата на Република Македонија. Г. Самарџиев е семеен човек кој, како што вели, веќе две децении постепено меѓусебно се запознаваат со својата сопруга. Тој е татко е на две ќерки од кои поголемата има 21 година, а помалата 11. Редакција Штит НЕЗАДОЛЖИТЕЛНО 51

52 ЗА НОВИОТ ПРИОД КОН КОМПЈУТРСКИТЕ СТР СИЛАТА НА ВОЕНИОТ ЧЕКАН 52

53 АТЕГИИ WARHAMMER 40K: DAWN OF WAR II МЕШАЈЌИ ГИ RTS И RPG ПРВЕНЕЦОТ, СВЕТИОТ ГРАЛ ВО СВЕТОТ НА СТРАТЕГИСКИТЕ СИМУЛАЦИИ, DUNE II ВО ОВОЈ МОМЕНТ СО СИГУРНОСТ ПОЗЕЛЕНУВА. ВИСТИНСКОТО ПРАШАЊЕ Е ДАЛИ Е ТОА ОД СРАМ ИЛИ ОД ЗАВИСТ. НА ПОЧЕТОКОТ НА МИНАТАТА ГОДИНА БЕШЕ ПРЕТСТАВЕНО НОВОТО ПРОДОЛЖЕНИЕ НА ДОБРОПОЗНАТАТА WARHAMMER 40,000: DAWN OF WAR, КОЕ СЛОБОДНО МОЖЕ ДА СЕ ОПИШЕ КАКО СИМБИОТ НА СИТЕ ПОЗИТИВНИ ЕЛЕМЕНТИ НА НЕГОВИОТ ПРЕТХОДНИК СО ВИЗУЕЛНИОТ НАПРЕДОК ПРЕТСТАВЕН ВО COMPANY OF HEROES. ПРЕД НАС НЕМА ОБИЧНА СТРАТЕГИСКА СИМУЛАЦИЈА. ГЛЕДАМЕ ВО RTS-СИМУЛАЦИЈА WITH A TWIST 53

54 ДЕНТИТЕТСКА КРИЗА? Имајќи ги на ум основите врз кои секоја стратегиска симулација (со некои исклучоци) беше (и во најголема мера сè уште е) градена, новиот производ на Relic Entertainment го добива ликот на Јуда. Трите свети збора жнеј-гради-уништи се целосно изневерени и заменети со уништи-уништиуништи. Уште веднаш ќе потенцирам дека Warhammer 40k : DoW II не е игра за оние кои со сето свое битие уживаат во изградбата и зацементињето на своето кралство, својата база. Таа впрочем, не ни постои! Сета енергија е фокусирана во мал број на единици кои со помош на искуството добиено преку битки еволуираат, се равиваат и акумулираат нови способности и оружја кои можат да бидат од есенцијално значење за добивање на следната битка. Токму затоа, слободно може да се каже дека DoW II е RPG (role playing game) игра со елементи на RTS-симулација. Сепак, концептот на скршнување од основниот правец е далеку од непознат. И во нашето списание во неколку наврати, имавме наслови кои ниту малку не се базираа на основната RTS замисла (World in Conflict). Доколку се прашувате дали сликата за DoW II е расипана поради тој елемент, одговорот е категорично не. Играта има голем број елементи со кои може јасно и гласно да се пофали, а неизбежно е да се спомене дека играњето он-лајн ќе ви донесе навистина големо задоволство. Но, за тоа, потоа. Првиот чекор кон запознавањето на овој поинаков производ ќе го направиме со претставувањето на главните протагонисти. ЗАВОЈУВАНИТЕ СТРАНИ Во продолжението на Dawn of War, освен веќе познатите армии на вселенските маринци, Орките и Елдарите, достапна е и армијата на Тиранидите, кои се јавуваат како новина. Играта е сместена во универзумот на Warhammer 40k, кој, пак, е огледало на иднината во која војната е секојдневие. Во споменатиот универзум, човештвото се има здружено во Империјата, на чие чело се наоѓа бесмртниот император, кој е и т.н. Жив бог. Воедно, Империјата е во состојба на постојана војна со Орките и Елдарите. Вселенските маринци се генетски модифицирани суперлуѓе кои и служат на Империјата како елитни единици со бројни способности. Регрутирани на мала возраст тие се подложени на долг процес на тренирање, кое, пак, ги подготвува за вековно војување во одбрана на својата раса човештвото. Нивните единици и возила се најскапи во споредба со останатите раси. Вселенските Маринци се единствената раса со која може да се игра во single player и campaign модовите. Елдарите припаѓаат на софистицирана античка, но во исто време и технолошки високоразвиена раса способна за телепатија. Тие се брзи и агилни, а истовремено многу лесно можат да се движат на различни точки на мапата користејќи ги нивните мрежни порти. Орките се брутална и воинствена раса која живее за да се бори. Тоа што им недостасува во однос на технологијата, тие го покриваат со физичка сила и масивна армија. Тиранидите (наречени така бидејќи Тиран е првата планета на која биле пронајдени) се номадска раса која се состои од голем број генетски модифицирани форми. Нивната единствена цел е преживување преку исцрпување на сите ресурси на одредена планета (пред да се релоцираат на следната). На бојното поле тие се брзи и нивната тактика се засновува на големата бројност. Во неколку наврати нивната тактика може да се промени и наместо очекуваниот рој, Тиранидите може да произведат мал број монструозни титани со импресивна моќ. ОДБРАНЕТЕ ГО ДОМОТ (МОД: КАМПАЊА) DoW II е пионер (барем според мене) и во неколку други елементи. Имено стандардните модови campaign (или кампања) и single player (односно skirmish ) имаат засебни multiplayer опции што во голема мера ја зголемуваат возбудата при играњето. Во модот кампања вие можете да се здружите со други ентузијасти и заедно да ја водите борбата против непријателот, додека во multiplayer опцијата во skirmish -модот ви е овозможено да си ја испробате силата во игра 1vs.1 или 3 vs.3. Зошто Relic гo ограничува бројот на гејмери на тој начин навистина не ми е јасно, но сепак, имајќи предвид дека ви следуваат неколку неверојатни 54

55 часа, тоа нема да ви претставува поголема болка. Кампањата во DoW II е нелинеарна (без разлика дали ја игра еден гејмер или во on-line модот, повеќе гејмери). Кога зборуваме за кооперативното играње, мора да се спомене дека сите заслуги по успешно завршената мисија одат на сметката на host -от, додека гејмерот кој е додаден во кампањата се враќа во својата со празни раце. Единствената фракција која е достапна за играње е онаа на Вселенските маринци, кои ќе влезат во крвави битки со Елдарите, Орките и Тиранидите со една цел зачувување на своите планети. Стационирани на вселенскиот брод Армагедон вие на располагање ќе имате шест единици (од кои треба да изберете четири), а како што кажав погоре, можноста за градење на каква било градба не постои. Вселенскиот брод лебди помеѓу три планети, каде можат да се изберат повеќе мисии кои, според нарацијата, се од критична важност. Системот е флексибилен и дозволува гејмерот да победува, но и да губи сè додека сите членови на неговиот тим не се елиминирани. Успешноста во играњето се мери преку бројот на елиминирани непријатели, како и преку брзината на извршување на задачите. Секоја мисија може да биде извршена во рок од 15 минути, што може да биде позитивен, но и негативен елемент, секако во зависнот од барањата и желбите на гејмерите. Сепак, доколку Supreme Commander е играта со која ги споредувате сите останати, краткотрајните мисии во DoW II ќе ви делуваат разочарувачки. Во оваа игра централното место го заземаат малите групи, нивното брзо разместување на мапата, како и инстантната борба. Постоењето на различни нивоа на тежина, дополнето со големиот број дополнителни опции, овозможува подолго експериментирање без да се спомене зборот досадно. СО КОМАНДАНТОТ НАПРЕД! Модот skirmish нуди малку поинакво искуство. И покрај малиот број достапни мапи (три 1 vs.1 и четири 3 vs.3) задоволството е секогаш загарантирано. Тоа што мене особено ми се допаѓа е што најчесто се достапни поголем број начини и пристапи во извршувањето на напад врз непријателот. Тоа доведува до постојани промени во заземањето на контролните точки, елемент кој е познат од (претходно обработената) Company of Heroes. Во овој мод, за разлика од кампањата, дозволена е една базична градба која постои од самиот старт, но таа не влијае на начинот на играње (кој е брз и променлив). Уште една разлика од кампањата е што во овој СИСТЕМСКИ ПОБАРУВАЊА (Минимални/ препорачани) ОПЕРАТИВЕН СИСТЕМ Win XP SP2 / Win Vista SP1 ПРОЦЕСОР P4 3.2 GHZ (SINGLE CORE) ИЛИ КОЈ БИЛО DUAL CORE ПРО- ЦЕСОР/ AMD ATHLON 64X ИЛИ КОЈ БИЛО INTEL CORE2DUO ПРОЦЕСОР RAM МЕМОРИЈА 1.0 GB (WIN XP), 1.5 (WIN VISTA) / 2.0 (WIN XP, VISTA) HDD 5.5 GB VGA 128 MB NVIDIA GEFORCE 6600 GT ИЛИ 128 MB ATI X1600 (СО SHADER MODEL 3.0) / 256 MB NVIDIA GEFORCE 7800 GT ИЛИ 256 MB ATI X1900 мод достапни за игра се сите четири раси. Еден особено интересен елемент е што по изборот на расата, достапни ви стануваат три команданти од кои мора да се избере еден. Токму изборот на командантот кој има посебни способности и вештини ја одредува и тактиката која ќе ја употребувате во подоцнежното играње. А вештините се навистина иновативни еден од командантите на Тиранидите може да прокопува тунели што ви дава голема тактичка предност во пренесувањето на вашите трупи од една до друга точка на мапата, додека Warlock -от на Елдарите има способност да го нападне непријателот со моќни магии. ЕДИНИЦИ СО МНОГУ ЛИЦА За разлика од мнозинството RTSсимулации во кои секоја единица има своја специфична улога која може многу малку да се менува, со овозможените надградби DoW II ви овозможува постепено зголемување, но и менување на способностите на секоја единица. Опремата за единицата може да биде добиена како надградба по успешното завршување на мисијата или, пак, да биде собрана од остатоците на уништениот непријател. Надополнувањата доаѓаат во форма на голем број оклопи, моќни енергетски секири, мачеви, бомби и митралези, па сè до возила и ракети. Помеѓу мисиите, секој гејмер може да промени дел од опремата на своите единици, со што де факто ја менува и тактиката. Освен опремата, како што напоменав, има можност да се променат и личните способности на секоја единица и тоа преку т.н. experience points. Искуствените поени можат да се добијат со елиминација на непријателите, комплетирање на поставена задача, заземање на одредени градби или рециклирање на непотребна опрема. ТЕХНИЧКИ ДЕТАЛИ Техничките елементи на DoW II се беспрекорни. Интерфејсот е одлично поставен, а и т.н. hotkeys во голема мера помагаат при издавањето наредби. Деструкцијата, пак, која мо же да се види на екранот е неверојатна. Сите градби на мапата може да бидат срамнети со земја, а со тоа и сите позиции за криење од непријателот се фактички непостојани и подложни на уништување. Тоа дополнително внесува несигурност, нешто што секоја игра (особено стратегиската) ја прави интересна и вредна. И борбите се прикажани во вистинско светло екранот изобилува со крв и уништување, остатоци од единиците кои биле елиминирани со моќните чекани, експлозии и сл., а деталите на секоја единица се импресивни. Целосниот ефект на хаотично бојно поле го заокружува и одлично поставените звучни ефекти кои заедно со графиката го нудат пакетот за вистинско задоволство. ANY FINAL WORDS? DoW II е еден од пионерите во овој нов т.н. spin off на RTSсимулациите. Изработката е одлична, енџинот испробан (Company of Heroes), а приказната добро позната. Единственото прашање што се поставува е што вие сакате. Дали суштината на стратегиските симулации ја гледате во мапите со добро етаблирани бази опколени со моќна одбрана или во малите тимови и брзите промени. Од моја гледна точка, добро е да се направи пауза од добро познатиот концепт, кој, реално, стагнира и да се испроба нешто ново. Сепак, од далеку се наслушнува народната секое чудо за три дена. Иван Петрушевски 55

56 РОВ ЗА ПАМЕТЕЊЕ ЗА ОСКАРОВЕЦОТ НИЧИЈА ЗЕМЈА весте илјади жртви и околу 1,3 милиони бегалци. Тоа е официјалната статистика за еден од најкрвавите конфликти на европско тло, босанската војна. Дисекцирањето на минатата држава на неколку единки ја разгорило ѕверската братоубиствена војна до тој степен што ги иницирало еден од најгрозоморните акти кои можат да ја допрат реалноста геноцид и масовно убивање и на двете завојувани страни. Данис Тановиќ на многу поинаков начин од она што можеме да го видиме во филмовите во холувудската продукција ни ги прикажува апсурдностите на војната. ПОИНАКОВ ПРИКАЗ Воените филмови со себе носат една позната нишка. Тие секогаш се поистоветуваат со бројни убиства, ненадејни експлозии, психички растројства. Но, жанрот е способен на гледачот да му понуди многу повеќе, односно да го присили да размислува за тоа зошто човечката природа секогаш посегнува по полесниот, но секогаш подеструктивен пат. И има ли нешто полошо од тоа првите соседи да дигнат рака еден на друг? Или најдобрите другари само затоа што прпаѓаат на две различни етнички заедници да можат да се видат само преку окуларот на нишанот? Или, како што е прикажано во овој филм, двајца странци кои сакаат меѓусебно да си го одземат животот, да познаваат една иста девојка и за тоа да можат да разговараат како двајца пријатели. Затоа, умниот приказ на злото во Ничија земја, заедно со своите комични елементи (дијалози) е она што го прави ова дело ниту повеќе ниту помалку, туку маестрално. Сепак кога ќе се види позадината на режисерот, кој и самиот има учествувано во босанската војна, тоа воопшто не делува зачудувачки. НОСЕЧКИТЕ ПРОТАГОНИСТИ Филмот не изобилува со масивни сцени и голем број војници. Напротив, носечката приказна лежи на грбот на двајца Босанци (Чики игран од Бранко Ѓуриќ и Цера игран од Филип Шоваговиќ) кои поради густата магла се заталкани блиску до непријателската линија и потоа под тежок оган од страна на српските сили мораат да се засолнат во еден напуштен ров помеѓу српските и босанските линии и еден Србин (Нино, улогата е на Рене Биторајац), кој заедно со неговиот постар колега (кој е веднаш убиен од Чики) се испратени од својата команда да истражат дали некој сè уште се крие во споменатиот ров. Токму војникот кој загинува ќе ги отвори вратите за плетење на неверојатната приказна. Тој, мислејќи дека Цера е мртов под него поставува отскочна мина за кога ќе дојдат неговите по него, сите да отидат по ѓаволите. Чики го убива него, но го поштедува Нино, со кого всушност ќе го дели и ровот сè до крајот. Во тој момент и Цера покажува знаци на живот, но не смее да се помрдне поради мината врз која тој лежи. Одговорот на безизлезната ситуација тројцата го гледаат во интернационалните сили на Обединетите нации, кои во тоа време се стационирани во Босна и Херцеговина. Покрај истражувањето на односот помеѓу двата војника кои ги претставуваат на двете завојувани страни, филмот се осврнува и на улогата на меѓународната заедница во окончувањето на крвавата војна. Силите под името UNPROFOR се претставени од неколку француски војници меѓу кои и наредникот Мершанд, како и командантот на мисијата, полковникот Софт, инаку Британец по националност. Разликата помеѓу нив е повеќе од очигледна. Додека Мершанд го презира начинот на кој интернационалните сили се нем набљудувач на трагичните случувања, очите на полковникот се насочени кон неговата секретарка, која е дел од трагичниот хумор присутен во Ничија земја. Претставувањето на мисијата укажува на тоа како режисерот гледа на ползата која Босна и босанскиот народ ја имале од активностите на воената мисија на Обединетите нации. Во приказната се вклучува и британска телевизиска куќа која во неколку наврати ќе ја покаже моќта на медиумите. Токму новинарката Џејн Ливингстон (која ја игра Катрин Картлиџ) е таа која ќе го натера командантот Мершанд да ја смени својата првична наредба за напуштање на местото и да повика деминер кој ќе направи процена на состојбата. Споментата моќ може уште попластично да се види и на крајот на филмот кога нови- 56

57 Оваа рубрика ја посветуваме на ВОЈНИКОТ ЧОВЕКОТ кој е прв на удар на виорот наречен војна ЧОВЕКОТ кој е високо мотивиран да ја брани своината, татковината и идеите ЧОВЕКОТ кој е физички и психички подготвен на највисоко ниво ЧОВЕКОТ кој оставил дел од својата душа дома кај своето семејство ЧОВЕКОТ кој, на крај, сепак, е само ЧОВЕК. И затоа тој е инспирација за многу уметнички филмски дела кои оставиле силен впечаток на неутралната широка публика, ја разбранувале нашата закоравена емотивност и ни покажале колку сурова е всушност војната и како таа делува на луѓето. Во следните броеви на ШТИТ ќе се осврнеме на некои од тие филмови без некоја посебна амбиција да бидеме филмски критичари. Сакаме само да ви пренесеме дел од нашите чувства, да ви покажеме дека една војничка, човечка судбина може да ги промени нашите ставови за вредностите во животот, а посебно да истакнеме колку тој тежок, исполнет со труд, кал и пот војнички живот е достоен за ПОЧИТ. нарката ќе одбие уште еднаш да го погледне ровот откако командантот на UNPROFOR ќе објави дека деминирањето е успешно завршено, знаејќи дека изразот на лицето на Мершанд вели дека нешто навистина не е во ред. Ровот кој претставува четврт главен лик е централното место на сите случувања, од скоро пријателските дијалози до нишанење и пукање во својот крвен непријател. Тој покажува колку оние кои ја дигнале пушката еден кон друг во суштина се исти, колку нивните потреби, желби, па и животни патишта се преклопувале пред војната. Она што е особено интересно е начинот на кој ниту Србинот ниту Босанецот не ја прифаќаат вината за почетокот на војната и го приморуваат другиот (кога се во позиција да го направат тоа) да ја прифати. Се поставува прашањето колку навистина голем дел од нив знаат зошто војуваат и каква е реалноста и која е вистинската причина за почетокот на крвопролевањето. НАСЛОВ ВО ОРИГИНАЛОТ Ničija zemlja ЗЕМЈИ: Босна и Херцеговина/ Франција/ Словенија/ Италија/ Велика Британија ЈАЗИЦИ: Босански, англиски, француски РЕЖИЈА Данис Тановиќ ПРОДУЦЕНТ Чедомир Колар УЛОГИ: Бранко Ѓуриќ Чики; Рене Биторајац Нино; Филип Шоваговиќ Цера; Жорж Сиатидис Наредникот Маршанд; Катрин Картлиџ Џејн Ливингстон; Бранко Заврсан германски деминер. НАГРАДИ: Оскар за најдобар странски филм (2002 година) Златен глобус за најдобар странски филм (2001 година) Награда за најдобро сценарио на Канскиот филмски фестивал (2001 година) лите на ОН ја прават секогаш кога се потребни. Се прашувам дали ова е мислењето на секој Босанец за улогата на интернационалните сили во Босна? Што се однесува до другите двајца главни ликови, тие загинуваат неколку моменти пред запечатувањето на судбината на несреќниот Цера, Србинот Нино од куршумите на Чики, а тој од оние на еден од француските војници. БАЛКАНСКА МЕШАВИНА Она што му дава посебен шарм на филмот е и хаосот од нации и јазици и тешкотијата која војниците на ОН ја имаат за да се разберат со војниците на двете страни. Комични се и предрасудите и карактеристиките кои им се припишуваат на националностите. Имено, Англичаните не им ве- УСПЕШНА РАЗРЕШНИЦА се разоткрива дел од приказната Успешноста на интернационалните сили во справувањето со меѓуетничкиот конфликт, кој значеше крваво распаѓање на Југославија, може целосно да се согледа на крајот на ова оскаровско дело. Тука јасно е видлива претставената немоќ на UNPROFOR да се справи со тежината на ситуацијата, како и подлоста со која се служи за на светот да му претстави сосема искривена слика од тоа што тие го преземаат на терен. Откако германскиот деминер проценил дека е невозможно да се демонтира мината и да се спаси Босанецот кој лежи врз неа, полковникот Софт одлучи од ровот, пред камерите на бројните новинарски екипи да го извади мртвото тело на носилки, со цел светската јавност да биде уверена во капацитетите и жртвата која сируваат на Французите, Босанците не знаат англиски, а Германците се секогаш точни. Впрочем, воопшто не зачудува ниту фактот што Тановиќ на многу интересен начин си поигрува и со кастингот Хрвати играат Срби, Босанците Црногорци, Словенците Германци. И откако сето тоа ќе се разгледа од сите аспекти и по сите елементи, неминовно е да се каже дека ова е еден од најдобрите и најсеопфатните филмови за една војна кој бил воопшто направен. Ничија земја содржи сè: од убивање, кое е сурова реалност на секоја војна, до сарказам, лукавост, безобразие, па и дозиран хумор. Затоа, ќе кажам, Ничија земја е филм кој мора се погледне. Не заради некои разорувачки сцени или неверојатни ефекти, туку заради неговата душа, заради трагичната приказна која ја раскажува. Иван Петрушевски 57

58 Наслов на оригиналот: Patricia Owens BETWEEN WAR AND POLITICS International Relations and the Thought of Hannah Arendt Патриција Овенс ПОМЕЃУ ВОЈНАТА И ПОЛИТИКАТА Меѓународните односи и мислата на Хана Арент Печат: АКАДЕМСКИ ПЕЧАТ Скопје нигата ПОМЕЃУ ВОЈНАТА И ПО- ЛИТИКАТА МЕЃУНАРОДНИТЕ ОДНОСИ И МИСЛАТА НА ХАНА АРЕНТ од Патриција Овенс, исто така, е дел од програмата на Владата на Република Македонија за преведување на 500 стручни, научни книги и учебници од кои се учи на врвните, најдобрите и најреномираните универзитети во САД и земјите од Европската унија. Д-р Патрициа Овенс од 2007 година е виш предавач на Одделот за политики на Универзитетот Кралица Мери во Лондон. Сега е визитинг-професор и истражувач на Универзитетот во Лос Анџелес Калифорнија. Хана Арент/Hannah Arendt/ ( ), била германска теоретичарка на политиката и филозоф од еврејско потекло. Пораснала во еврејско семејство од средната класа. Доктрорирала 1922 година. Бегајќи од нацистите, како Еврејка во 1933 година после студиите по филозофија, теологија и класична филологија, кај врвни професори од тоа време, морала да ја напушти нацистичка Германија и да избега во Чехословачка, а потоа преку Женева и Париз, свое прибежиште да најде во Њујорк САД, каде ги напишала своите најзначајни дела. Меѓу нив се: Потеклото на тоталитаризмот во 1951 г., Положбата на човекот во 1958 г., Помеѓу минатото и иднината, За револуцијата во 1963 г., Ајхман во Ерусалим во 1963 г., Луѓето во мрачни времиња, како и За насилството. Лауреат е на многу меѓународни награди, меѓу кои и Лесинговата награда во 1959 г. и наградата Сигмунд Фројд во 1967 г. Во Дрезден е формиран Институт за истражување на тоталитаризмот кој го носи нејзиното име. Ова е прва студија за војната во вид на книга, заснована на размислувањата за еден од најважните и најоригиналните политички мислители на 20 век. Делото на Хана Арент е во основа вкоренето во нејзиното разбирање на војната и на политичкото значење на војната. Но овој елемент од нејзиното дело изненадувачки беше занемарен во меѓународната и во политичката теорија. Со оваа книга се исполнува таа празнина преку анализа на целосниот опсег на историските и на концепциските дела на Арент за војната, а во меѓународната теорија се воведува специфичниот јазик којшто таа го употребува кога зборува за војната и за светот на политиката. Книгата е заснована врз нејзиното преосмислување на старите концепти како: моќ, насилство, големина, свет, империјализам, зло, хипокризија и човечност, воедно воведувајќи концепти што се нови во меѓународната мисла, како: плуралност, акција, агонија, наталитет и политичка бесмртност. Една од главните теми за размислување на Хана Арент е злото профилирано низ системите на управување. Таа ги вовела поимите баналност на злото и радикалност на злото, кои подоцна во теоријата и послужиле како водилки во истражувањето на модерниот тоталитаризам. Во поглавјето 2 од оваа книга е претставено како Арент ги сфаќа основните значења на политиката и војната, насилството и моќта. Нејзината дефиниција за моќта, колективниот капацитет што се појавува меѓу луѓето додека соработуваат, е поддржана преку многубројни историски примери, вклучувајќи го и отпорот на партизаните за време на Втората светска војна и на Унгарската револуција од 1956 година. Разликата помеѓу моќта и насилството ја дава основата на сфаќањето на Арент за различните значења на политиката и војната. Арент и Клаузевиц, главниот теоретичар на таа тема, го делеа ставот за војната како чин на примена на сила, насилен натпревар чија суштина е насилството и принудувањето. Сепак, политичкото дејствување од некогашната војна во суштина се разликува од тековната војна. Поглавјето 3 се однесува на начинот на размислување на Арент за политиката и војната. Тоа беше фундаментално убедување на нејзините дела, дека најзначајните промени во општествениот и во политичкиот живот, вклучувајќи ги и војните, не може да се разберат преку прикажување на трајните историски закони. Токму карактерот на политиката и војната го предизвика неочекуваното и непредвидливото. Арент откри дека војната е совршена за нејзината историска приказна бидејќи како и во самата историја таа е производ на настани оживеани од дејствувањето на поединците мажи и жени. Поглавјето 4 ја разгледува историската анализа на онаа форма на војна што сè уште го обликува современиот свет. За издвојување е нејзиното далекувидно и јасно тврдење дека империјалистичките освојувачки војни од доцниот 19 век помогнаа да се посее семето на тоталната војна во Европа во 20 век. Арент можеби е првата што го искажа она што сега се нарекува повратен удар и го даде терминот бумеранг ефект за негативните и ненамерни последици од агресивната надворешна политика. Поглавјето 5 ги истражува заклучоците од историската и концептуалната процена на Арент за односот меѓу војната, законот и територијалното проширување. Арент ја разбира важноста на законот и на територијалните граници како основни ограничувања на инаку непредвидливото и неограничено политичко дејствување. Притоа ги разработува одделно примерите со однесувањето на античките Грци и на Римјаните со поразените непријатели едните ги уништувале до истребување, а вторите приоѓале кон изнаоѓање на политички решенија со поразените и признавање законски признат статус како суштина на градењето на империјата и своевиден почеток на западната традиција за надворешна политика. Во поглавјето 6 насловено како Бес против лицемерството: за либералните војни за човековите права, се анализираат нејзините написи за насилството и за лицемерството. Делата на Арент се исполнети со насилен гнев против лицемерството но, исто така, и со примери за тоа како може лицемерството да ја предизвика суровоста. Последните две поглавја од книгата содржат два многу поинакви, но значително важни пристапи кон политиката и војната во политичката и во меѓународната теорија. Поглавјето 7 посветува особено внимание на антагонистичкиот однос помеѓу филозофијата и политиката. Во политиката секогаш постои искушение да се излаже бидејќи самата лага е вмешување во заедничкиот свет. Постои наследен судир помеѓу политиката и секоја вистина без разлика дали тоа е филозофски или се заснова на факти. Поглавјето 8 ги споредува политичките написи на Арент со оние на водечките фигури во критичката и нормативната меѓународна теорија во врска со односот помеѓу војната и космополитската демократија што често се смета за најдобра алтернатива за глобалната хегемонија на САД. Проценката на Арент, наспроти онаа на Јирген Хабермас (еден од најпознатите и најголеми современи германски филозофи и мислители), беше потрезвена и му претходеше на искушението политиката да се сведе на однос помеѓу целта и начините за достигнување на таа цел. Прашањата со коишто се занимавала Арент во текот на нејзиниот живот продолжуваат да го оформуваат политичкиот свет и претставуваат извор на инспирација за оние кои имаат потреба од насока, но не во однос на тоа што да мислат, туку како да размислуваат за политиката и за војната. М-р Јулијана Стојанова

59 Убавините на Македонија респа е едно од најубавите места во Македонија. На голема надморска височина, потполно незагадено, без индустрија, ја освежува душата и го крепи телото. Убавините на Преспа се опеани во многу песни. Преспанското Езеро, планината Баба, но и сочното преспанско јаболко се надалеку прочуени и претставуваат белег за овие македонски краеви. Преспа е позната и по прекрасните плажи, а најблиското освежување на крајбрежјето на Преспанското Езеро е плажата Претор. Патот низ селата Подмочани и Грнчари го красат убавите ку ќи изградени од печалбарите од Австралија, Америка, Канада, Шведска и Германија. Mногумина од нив се вратиле да живеат овде. Преспанското Езеро е второ по големина (274 km квадратни) езеро во Македонија кое се наоѓа помеѓу националните паркови Пелистер и Галичица. Оваа година во рамките на проектот на Владата на Република Македонија за чистење на речните корита, но и на крајбрежјето на езерата, дел од припадниците на Инженерскиот баталјон беа ангажирани на поправка и на санација на плажите на Преспанското Езеро. Припадниците на Инженерскиот баталјон се едни од најзаслужните кои помогнаа да се врати стариот сјај на Преспа, која секогаш е подготвена да ги дочека туристите, а посебно сега кога плажите се во одлична состојба, а водата е бистра и чиста. Плажата Сливница се смета за најдобра плажа на Препанското Езеро, со чист песок и со бистра вода. Селскиот пат од десна и од лева страна, украсен со недогледни расадници со јаболка, ве води токму на оваа плажа. Најважно е да се напомене дека Преспанското Езеро оваа година има повеќе вода. Нивото на водата е повисоко за два метри, односно 15 метри во должина. Кон самата плажа има вода која последниве години беше повлечена. И фармерите и земјоделците се задоволни, затоа што повеќе вода е добро за туризмот, како и за напојување на расадниците. Убавата Преспа ве чека. Секогаш е подготвена да дојдете и да уживате во бистрите езерски води на песочните плажи кои годинешнава туристичка сезона беа исполнети како во најдобрите денови. Кристина Илиевска ПРЕСПА ВЕ КАНИ НА УЖИВАЊЕ

60