ΑΡΗΣΟΣΔΛΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ ΦΗΛΟΟΦΗΚΖ ΥΟΛΖ ΣΜΖΜΑ ΗΣΟΡΗΑ-ΑΡΥΑΗΟΛΟΓΗΑ ΣΟΜΔΑ ΒΤΕΑΝΣΗΝΖ ΑΡΥΑΗΟΛΟΓΗΑ

Transcript

1 ΑΡΗΣΟΣΔΛΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ ΦΗΛΟΟΦΗΚΖ ΥΟΛΖ ΣΜΖΜΑ ΗΣΟΡΗΑ-ΑΡΥΑΗΟΛΟΓΗΑ ΣΟΜΔΑ ΒΤΕΑΝΣΗΝΖ ΑΡΥΑΗΟΛΟΓΗΑ Η απεικόνιζη ηηρ Νίκηρ - αγγέλος ζηη γλςπηική και νομιζμαηική ηηρ ότιμηρ απσαιόηηηαρ μέσπι ηο 13 ο αι. (θύξηα κεηαπηπρηαθή εξγαζία) Μεηαπηπρηαθή θνηηήηξηα: Πούλος Αθηνά

2 ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ 2009 ΑΡΗΣΟΣΔΛΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ ΦΗΛΟΟΦΗΚΖ ΥΟΛΖ ΣΜΖΜΑ ΗΣΟΡΗΑ-ΑΡΥΑΗΟΛΟΓΗΑ ΣΟΜΔΑ ΒΤΕΑΝΣΗΝΖ ΑΡΥΑΗΟΛΟΓΗΑ Η απεικόνιζη ηηρ Νίκηρ - αγγέλος ζηη γλςπηική και νομιζμαηική ηηρ ότιμηρ απσαιόηηηαρ μέσπι ηο 13 ο αι. (θύξηα κεηαπηπρηαθή εξγαζία) Δπηβιέπσλ θαζεγεηήο: θ. Γνύλαξεο Γεώξγηνο Ζκεξνκελία έγθξηζεο: Ζ έγθξηζε ηεο Μεηαπηπρηαθήο Δξγαζίαο από ην Σκήκα Ηζηνξίαο-Αξραηνινγίαο ηνπ ΑΠΘ δελ ππνδειώλεη αλαγθαζηηθά όηη απνδέρεηαη ην Σκήκα ηηο γλώκεο ηνπ ζπγγξαθέα.

3 0

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πεξηερόκελα...1 Πξόινγνο...3 Δηζαγσγή...6 Ηζηνξία ηεο έξεπλαο...8 Κεθάιαην Ζ απεηθόληζε ηεο Νίθεο ζηελ ξσκατθή γιππηηθή Δηθνλνγξαθηθνί ηύπνη ηεο ξσκατθήο Νίθεο H Νίθε πάλσ ζηελ πδξόγεην ζθαίξα Ζ Νίθε σο ελίνρνο Ζ Νίθε κε clipeus virtutis θαη άιιεο αζπίδεο Παξαιιαγέο ησλ παξαπάλσ ηύπσλ ηεο Νίθεο Ζ Νίθε ζην adventus θαη ζην profectio Ζ Νίθε ζηα απηνθξαηνξηθά ξσκατθά λνκίζκαηα (1 νο αη. π.x. - 5 νο αη. κ.x.)..30 Κεθάιαην Ζ απεηθόληζε ηεο Νίθεο ζηε βπδαληηλή γιππηηθή Δηθνλνγξαθηθνί ηύπνη ηεο βπδαληηλήο Νίθεο Ζ Νίθε σο ελίνρνο Ζ Νίθε κε αζπίδα Ζ Νίθε ζηεθαλώλεη ζε παξαζηάζεηο ζξηάκβνπ..39 1

5 2.3 H Νίθε Άγγεινο ζηα βπδαληηλά λνκίζκαηα Δπηγξαθέο λνκηζκάησλ Νίθεο Οη ρξπζέο θνπέο...47 Κεθάιαην Αλαθεθαιαίσζε ησλ ηύπσλ ηεο Νίθεο-αγγέινπ ύγθξηζε ησλ ηύπσλ από γιππηηθή θαη λνκηζκαηηθή Πεξηγξαθή λνκηζκάησλ ηνπ θαηαιόγνπ...53 πκπεξάζκαηα Γισζζάξη Βηβιηνγξαθία...72 Ξελόγισζζε βηβιηνγξαθία..72 Διιελόγισζζε βηβιηνγξαθία..77 Καηάινγνο γιππηώλ...78 Καηάινγνο λνκηζκάησλ...91 Καηάινγνο επηγξαθώλ λνκηζκάησλ

6 ΠΡΟΛΟΓΟ Ζ Νίθε είλαη κηα κνξθή πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε ζηελ ηέρλε ήδε από ηελ αξραία επνρή (5 νο αη. π. Υ.) θαη ζπλερίζηεθε ε ρξήζε ηεο ζηα ειιεληζηηθά θαη ζηα ξσκατθά ρξόληα. Ήηαλ έλα από ηα αγαπεκέλα εηθνλνγξαθηθά ζέκαηα, επεηδή ζπκβόιηδε ηελ λίθε θαη ηνλ ζξίακβν - πέξα από ηηο πνιηηηθέο πξνεθηάζεηο πνπ απέθηεζε ζηελ απηνθξαηνξηθή επνρή - θαη γη απηό ζπλερίζηεθε ε απεηθόληζε ηνπ θαη ζηε βπδαληηλή επνρή, πξνζαξκνζκέλνπ όκσο ζηα πνιηηηθά θαη ζξεζθεπηηθά δεδνκέλα ηεο βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο. ηελ παξνύζα εξγαζία εμεηάδεηαη ε εμέιημε ηεο απεηθόληζεο ηεο κνξθήο ηεο Νίθεο ζηε γιππηηθή θαη ζηα λνκίζκαηα από ην 31 π. Υ. έσο ην 13 ν αη. κ. Υ. θαη ε κεηαηξνπή ηεο ζε άγγειν θαη ηειηθά ζηνλ αξράγγειν Μηραήι. Υξνληθή αθεηεξία ζηάζεθε ε λαπκαρία ηνπ Αθηίνπ, επεηδή ηόηε ν Αύγνπζηνο παγίσζε ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο Νίθεο θαη ηα δηαθξηηηθά ζύκβνια πνπ απηή θξαηνύζε θαη αλέδεημε ζε ζύκβνιν ηελ ίδηα ηε κνξθή ηεο ζεάο. Γηα ηε κεηακόξθσζε ηεο Νίθεο ζε άγγειν θαη ηε ζπλέρεηα ηεο απεηθόληζεο ηεο ζηα βπδαληηλά λνκίζκαηα, δελ ηέζεθε δήηεκα ρξνληθνύ πεξηνξηζκνύ, απιά ζεσξήζεθε σο όξην ε ηζηνξηθά ζπκβαηηθή ρξνλνινγία ηεο πηώζεο ηεο απηνθξαηνξίαο. Σν βαζηθό θξηηήξην γηα ηελ νξγάλσζε ηεο εξγαζίαο ήηαλ ε εμέιημε ηεο απεηθόληζεο ηεο Νίθεο ζηελ ξσκατθή θαη βπδαληηλή επνρή. Πξώηα είλαη ε ξσκατθή Νίθε από ην 31π. Υ. κέρξη ηνλ απηνθξάηνξα Αλαζηάζην Η ( κ. Υ.), νπόηε νξγαλώλεηαη ε λνκηζκαηνθνπία ηνπ Βπδαληίνπ θαη έρνπκε ηε βπδαληηλή Νίθε. Μεηά εκθαλίδεηαη ν άγγεινο ηελ επνρή ηνπ Ηνπζηίλνπ Η ( κ. Υ.) θαη ηέινο κεηά από δηαθνπή ηεζζάξσλ αηώλσλ (7 νο -10 νο αη. κ. Υ.) ε Νίθε - άγγεινο κεηαηξέπεηαη ηνλ 11 ν αηώλα ζε αξράγγειν. Απηή ε κνξθή παξνπζηάδεηαη ζηα βπδαληηλά λνκίζκαηα σο ην ηέινο ηνπ 13 νπ αη. πεξίπνπ. πκπεξηιήθζεθαλ κόλν νη ηύπνη ηεο γιππηηθήο από ηε κεγάιε ηέρλε θαη νη ηύπνη ηεο λνκηζκαηηθήο από ηε κηθξνηερλία, επεηδή πξώηνλ ε λνκηζκαηηθή εκπλέεηαη από ηε γιππηηθή, αιιά δεκηνπξγεί θαη δηθά ηεο πξόηππα νξηζκέλεο θνξέο θαη δεύηεξνλ επεηδή είλαη εξγαζία λνκηζκαηηθήο θαη όρη θαζαξά 3

7 εηθνλνγξαθηθή. Ζ Νίθε θαη νη άγγεινη απεηθνλίδνληαη επηπιένλ ζηε κλεκεηαθή δσγξαθηθή, ζηηο θνξεηέο εηθόλεο, ελώ ζπλαληώληαη θαη ζηα δίπηπρα, ζηα ειεθαληνζηά θαη ζηνπο θακένπο πνπ δελ ζπκπεξηιήθζεθαλ ζηελ εξγαζία. ηελ εξγαζία πεξηιήθζεθαλ κόλν ηα απηνθξαηνξηθά λνκίζκαηα θαη όρη νη απνκηκήζεηο θαη νη θνπέο ησλ γεηηνληθώλ ιαώλ ηεο βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο, ηεο νπνίαο ην λόκηζκα ήηαλ θπξίαξρν θαη νη ηύπνη ησλ λνκηζκάησλ ηεο αληηγξάθνληαλ ζπλερώο. Δίλαη γλσζηό όηη έρνπκε λνκίζκαηα κε Νίθεο ζηε δπηηθή Δπξώπε, από ηνπο Οζηξνγόηζνπο (η.5 νπ - β κηζό 6 νπ αη.), ηνπο Βεζηγόηζνπο (η.5 νπ αη.), ηνπο Λνγγνβάξδνπο (6 νο -7 νο αη.), ηνπο Βνπξγνύλδηνπο (κ.5 νπ - κ.6 νπ αη.) θαη ηνπο Μεξνβίγγεηνπο (6 νο αη.), όκσο απηά δελ εμεηάδνληαη ζηελ εξγαζία. Όζνλ αθνξά ηε δηάξζξσζε ηεο εξγαζίαο, δηαηξέζεθε ζε δύν κέξε. ην πξώην θαηαγξάθεθαλ νη ηύπνη ηεο Νίθεο θαη ηεο εηθνλνγξαθίαο ηνπ αγγέινπ θαη ζην δεύηεξν πεξηιήθζεθαλ νη θαηάινγνη ησλ λνκηζκάησλ, ησλ γιππηώλ θαη ησλ επηγξαθώλ ησλ λνκηζκάησλ. Ο θαηάινγνο ησλ λνκηζκάησλ 1 θαη ησλ γιππηώλ 2 ηεο ζεάο έγηλε κε ρξνλνινγηθή ζεηξά θαηά απηνθξάηνξα. ηελ εηζαγσγή αλαθέξνληαη ζηνηρεία γηα ηελ ιαηξεία θαη ηελ κπζνινγία ηεο Νίθεο θαη έλα κηθξό ηζηνξηθό ηεο έξεπλαο γηα ηνπο επηζηήκνλεο πνπ αζρνιήζεθαλ κε ην ζέκα, ώζηε λα ζθηαγξαθεζεί ην πιαίζην ζην νπνίν ζπγθξνηείηαη ε έξεπλα. ην αλαιπηηθό κέξνο ηεο εξγαζίαο ζπδεηήζεθαλ ηα εηθνλνγξαθηθά ζέκαηα ησλ παξαζηάζεσλ ηεο Νίθεο ζην ρξνληθό δηάζηεκα πνπ πξναλαθέξακε. Δπηπιένλ, κειεηήζεθαλ νη ζπκβνιηζκνί πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε ρξήζε ηεο Νίθεο ζηελ εηθνλνγξαθία θαη νη ιόγνη γηα ηνπο νπνίνπο ηα λνκηζκαηνθνπεία επέκελαλ λα επηιέγνπλ ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα. Ζ εξγαζία νινθιεξώλεηαη κε ηελ θαηαγξαθή ησλ ζπκπεξαζκάησλ θαη ηα αλνηθηά εξσηήκαηα ή πξνβιήκαηα πνπ πξνθύπηνπλ από ηελ πεξηγξαθή ηνπ ζέκαηνο. Αθνινπζνύλ ην γισζζάξη όξσλ θαη νη θαηάινγνη πνπ παξαηίζεληαη γηα ηελ εηθνληθή πεξηγξαθή ηνπ ζέκαηνο. 1 Έγηλε πξνζπάζεηα λα ζπκπεξηιεθζνύλ ζηνλ θαηάινγν απηό όζν ην δπλαηόλ πεξηζζόηεξνη θαη δηαθνξεηηθνί ηύπνη ηεο Νίθεο γηα λα δνζεί κηα πιήξεο εηθόλα θαη λα ππάξρεη πνηθηιία. Έηζη όκσο δελ ηνπνζεηήζεθαλ όιεο νη εηθόλεο ησλ λνκηζκάησλ πνπ αλαθέξνληαη ζην θείκελν. 2 Πεξηιήθζεθαλ κόλν ηα γιππηά ηεο Νίθεο πνπ ελέπλεπζαλ ηνπο ραξάθηεο ησλ λνκηζκάησλ γηα ηελ απεηθόληζε ηεο ζεάο ζηελ κηθξνηερλία. 4

8 Αλ θαη ε κεηαπηπρηαθή απηή εξγαζία ζηεξίρζεθε ζε ήδε δεκνζηεπκέλν πιηθό, πνπ παξνπζηάδεη ηελ εμέιημε ηεο εηθνλνγξαθίαο ηεο Νίθεο θαη ηε κεηεμέιημε ηεο ζε άγγειν, έγηλε πξνζπάζεηα λα εμάγεη ρξήζηκα ζηνηρεία θαη ζπκπεξάζκαηα, αιιά ην ζέκα πνπ πξαγκαηεύεηαη δελ έρεη εμαληιεηηθά κειεηεζεί. Σέινο, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηνλ επηβιέπνληα θαζεγεηή κνπ θ. Γεώξγην Γνύλαξε γηα ηελ ππόδεημε ηνπ ζέκαηνο θαη ηηο παξαηεξήζεηο ηνπ θαη ηελ νηθνγέλεηα κνπ γηα ηελ εζηθή ηεο ζηήξημε. 5

9 EΘΑΓΩΓΗ H Νίθε ζηελ ειιεληθή κπζνινγία είλαη ε θηεξσηή ζεά πνπ ζπκβνιίδεη απηό πνπ ιέεη ην όλνκά ηεο, ηε λίθε. Δηδηθό ραξαθηεξηζηηθό ηεο είλαη ηα θηεξά ηεο πνπ απιώλεη ζξηακβεπηηθά πάλσ από ηα εγθόζκηα. Ζ Νίθε εκθαλίδεηαη ζηελ ινγνηερλία γηα πξώηε θνξά ζηνλ Ζζίνδν, ελώ νη πξσηκόηεξεο αλαπαξαζηάζεηο ηεο ρξνλνινγνύληαη ζην πξώην κηζό ηνπ 6 νπ π. Υ. αηώλα. Ο Ζζίνδνο 3 ηελ ζεσξεί θόξε ηνπ Σηηάλα Πάιιαληα θαη ηεο ηύγαο, αδειθή ηνπ Εήινπ, ηνπ Κξάηνπο θαη ηεο Βίαο, ελώ θαηά κία άιιε παξάδνζε ήηαλ ζπγαηέξα ηνπ Άξε. 4 Αλήθεη ζηελ πξώηε ζετθή γεληά θαη είλαη παιαηόηεξε από ηνπο νιύκπηνπο ζενύο. ύκθσλα κε άιιε παξάδνζε, ηελ είρε αλαζξέςεη ν Πάιιαο, ν νπνίνο ηεο είρε αθηεξώζεη έλαλ λαό ζηελ θνξπθή ηνπ Παιαηίλνπ ιόθνπ ζηε Ρώκε. Ο κύζνο απηόο γελλήζεθε από ηηο ζρέζεηο πνπ ζπλδένπλ ζηελ Αζήλα ηε ζεά Αζελά κε ηε Νίθε, θαζώο θαη από ηελ νκσλπκία ηνπ Σηηάλα Πάιιαληα θαη ηεο ζεάο Αζελάο Παιιάδαο. 5 Γηα ηε κπζνινγία ππήξμε ζρεδόλ αζήκαληε θαη ιαηξεύηεθε ειάρηζηα. Ο ξόινο ηεο ήηαλ λα θέξλεη ηε λίθε θαη λα ηελ αλαγγέιιεη. Με απηήλ ηελ ηδηόηεηα όκσο, εηθνλίδεηαη ζπρλά ζηελ ηέρλε γηα λα εθζεηάζεη ηνπο ληθεηέο. ηνπο ξσκατθνύο ρξόλνπο αληίζηνηρε ζεά ήηαλ ε Victoria κε εηδηθό ηνκέα ηελ πνιηηηθή έθθξαζε ηεο θξαηηθήο εμνπζίαο. πλδέεηαη κε ηε Νέκεζε, πνπ αληηπξνζσπεύεη ηελ εθδηθεηηθή θαη πξνεηδνπνηεηηθή πιεπξά ηεο απηνθξαηνξηθήο Νίθεο. 6 Ρσκαίνη ζπγγξαθείο, όπσο ν Ηκέξηνο 7 ηελ νλνκάδνπλ θόξε ηνπ Γία. Ζ ιαηξεία ηεο ξσκατθήο Victoria, ίζσο πξνεγνύληαλ ηεο ιαηξείαο ηεο ειιεληθήο Νίθεο, επεηδή νη Δηξνύζθνη είραλ δαλεηζηεί ηηο δηάθνξεο όςεηο ηεο ζεάο από ηελ ειιεληθή ηέρλε γηα λα απεηθνλίζνπλ ηηο Lasas (θηεξσηέο ζεόηεηεο αθόινπζεο ηεο ζεάο ηνπ έξσηα θαη θύιαθεο ησλ ηάθσλ) θαη έηζη νη Ρσκαίνη 3 Ζζηόδνπ Θενγνλία, εθδ. Πάππξνο (1975), Der homerische Hermeshymnus, ed. L. Radermacher, Grimal P., Λεμηθό Μπζνινγίαο, ζ Mattingly H., Roman Coins, ζ Himerios, ed. A. Colonna, or. 65:

10 γλώξηζαλ από λσξίο ηνλ ηύπν ηεο Νίθεο. ηελ επνρή ηνπ απηνθξάηνξα Απγνύζηνπ νη νκνηόηεηεο κεηαμύ ηεο ξσκατθήο Victoria θαη ηεο ειιεληθήο Νίθεο ήηαλ πνιύ κεγάιεο. ηελ Ρώκε, ε ζεά Victoria έγηλε ην ζύκβνιν ηεο απηνθξαηνξηθήο εμνπζίαο. Ο λαόο ηεο ρξνλνινγείηαη από ην 294 π. Υ. θαη πηζαλώο ηαπηηδόηαλ κε ηνλ νκώλπκν λαό ζηνλ Παιαηίλν ιόθν. ηελ ξσκατθή δεκνθξαηία, ε Victoria ήηαλ ζρεδόλ απνθιεηζηηθά ζηξαηησηηθή ζεόηεηα, ζπλδεδεκέλε κε ηε Ρώκε θαη ηε ζηξαηησηηθή ηεο δόμα. Ο Αύγνπζηνο κεηά ηε λαπκαρία ηνπ Αθηίνπ αλαθήξπμε ηε ζεόηεηα πξνζηάηξηα ηνπ λένπ πνιηηεύκαηνο. 8 Ζ ιαηξεία ηεο επηθξάηεζε ζηελ απηνθξαηνξία κέρξη ηελ έιεπζε ηνπ ρξηζηηαληζκνύ. Ζ Victoria Αugusta πξνζέιαβε κηα θεληξηθή ζέζε ζηελ πνιηηηθή ηδενινγία ηεο απηνθξαηνξίαο. Κάζε Ρσκαίνο απηνθξάηνξαο ηηκνύζε ηελ πξνζσπηθή ηνπ Victoria: Victoria Αugusti, Victoria Caesaris θαη ζπρλά ηεο έδηλαλ γεσγξαθηθά επίζεηα πνπ ζεκεηώλνπλ ηηο ρώξεο πνπ θαηαθηήζεθαλ: Victoria Αrmenica, Βritannica, Germanica, Parthica, Pontica. Αθόκε ηεο πξνζέδηδαλ ηα ιαηξεπηηθά επίζεηα Sancta, Aeterna θαη Maxima πνπ πξνέξρνληαλ από αλαηνιηθή επίδξαζε. 9 Ζ επηθξάηεζε ηνπ Υξηζηηαληζκνύ νδήγεζε ζε κηα κεγάιε δηακάρε γηα ην βσκό ηεο Νίθεο ζηε Ρώκε, πνπ ηειηθά θαηαζηξάθεθε ην 382 κ. Υ. Ζ εηθόλα ηεο Νίθεο πάξαπηα ζπλέρηζε λα είλαη νηθεία θαη πξνζηηή ζηνπο πνιίηεο. ηηο αξρέο ηνπ 5 νπ κ. Υ. αηώλα, ε ιαηξεία ηεο Νίθεο ήηαλ αθόκε δσληαλή ζηε Ρώκε Claudianus, ed. U. Frings, XXIV, Υαξαιακπίδεο Κ., Παξαζηάζεηο ηεο Νίθεο, ζ. 17,20, Οxford dictionary of Βyzantium, ζ

11 ΘΣΟΡΘΑ ΣΗ ΕΡΕΤΝΑ Ο λνκηζκαηηθόο ηύπνο ηεο Νίθεο έρεη εξεπλεζεί από ηνλ Gnecchi (1908), 11 o νπνίνο ζηελ αλάιπζε ηνπ γηα ηνπο ξσκατθνύο ηύπνπο λνκηζκάησλ, εληόπηζε ζρεδόλ είθνζη κεγάιεο νκάδεο απεηθόληζεο ηεο Νίθεο ζηα απηνθξαηνξηθά λνκίζκαηα: ε Νίθε λα ζηέθεηαη, θνηηώληαο δεμηά ή αξηζηεξά, λα πεξπαηάεη ή λα ηξέρεη πξνο ηηο ίδηεο θαηεπζύλζεηο, θαζηζηή, λα παηάεη πάλσ ζε ζθαίξα, λα ζηεθαλώλεη ηνλ απηνθξάηνξα, λα ζέξλεη έλαλ αηρκάισην θαη εμήο. Ο Vermeule (1957) 12 κειέηεζε ζε βάζνο νξηζκέλεο όςεηο κηαο ζπγθεθξηκέλεο νκάδαο απεηθνλίζεσλ, ηε Νίθε πνπ πξνρσξάεη πξνο ηα δεμηά ζηε κηθξνηερλία θαη ζηελ πιαζηηθή ηεο ξσκατθήο επνρήο. Δπίζεο ήηαλ ν πξώηνο πνπ θαηεγνξηνπνίεζε ηηο απεηθνλίζεηο ηεο Νίθεο ζηα απηνθξαηνξηθά λνκίζκαηα ζε δεθαεπηά νκάδεο: ε Νίθε κεησπηθή, ζηξακκέλε πξνο ηα δεμηά, ζηξακκέλε πξνο ηα αξηζηεξά, λα ίπηαηαη ή λα πξνζγεηώλεηαη, πάλσ ζε ζθαίξα, θαζηζηή, λα ζηέθεηαη θξαηώληαο ηξόπαην ή ιάβαξν, λα γξάθεη, λα θξαηάεη αζπίδα, λα ζηεθαλώλεη έλα ηξόπαην, λα νδεγεί άξκα, δύν Νίθεο καδί λα θξαηνύλ ζηεθάλη ή αζπίδα, κε άιιεο ζεόηεηεο, κε ηνλ απηνθξάηνξα, λα ζηεθαλώλεη όξζην απηνθξάηνξα, λα ζηεθαλώλεη θαζηζηό απηνθξάηνξα θαη λα ζηεθαλώλεη δύν θαζηζηνύο απηνθξάηνξεο. Ζ Νίθε ζηξακκέλε πξνο ηα αξηζηεξά έρεη ηηο ππνθαηεγνξίεο λα ζηέθεηαη, λα πεξπαηά θαη λα ηξέρεη, ελώ ζηε Νίθε ζηξακκέλε πξνο ηα δεμηά βξίζθνπκε κόλν ηηο ππνθαηεγνξίεο ηεο Νίθεο λα πεξπαηάεη θαη λα ηξέρεη. Οη Bellinger θαη Berlincourt (1962) 13 ζε άξζξν ηνπο αζρνιήζεθαλ κε ηνπο ηύπνπο ηεο Νίθεο ζηα ξσκατθά λνκίζκαηα σο ηνλ Κσλζηαληίλν Η. Ο Ζolscher (1967) 14 ζηε κνλνγξαθία ηνπ Victoria Romana παξέρεη ζεκαληηθέο πιεξνθνξίεο γηα ηέζζεξηο ζπγθεθξηκέλεο απεηθνλίζεηο ηεο Νίθεο πνπ ηεο αλαιύεη δηεμνδηθά θαη εμεγεί θαη ηνπο ζπκβνιηζκνύο πίζσ από ηα ζύκβνια 11 Gnecchi F., «Coin Types of Imperial Rome», The Numismatic Circular (1908), ζ Vermeule C.C., «Aspects of Victoria on Roman Coins, Gems, and in Monumental Art», The Numismatic Circular 65 (1957) θαη 66 (1958), ζ Βellinger A.R.- Berlincourt M.A., Victory as a Coin Type, New York Holscher T., Victoria Romana, Mainz

12 πνπ θέξεη. Ο θαηάινγνο Roman Imperial Coinage 15 πεξηιακβάλεη όια ηα λνκίζκαηα κε παξαζηάζεηο Νίθεο θαη ηέινο νη Grierson θαη Mays 16 αλαθέξνπλ ζην έξγν ηνπο γηα ηε ξσκατθή Νίθε, αιιά ρσξίο εηο βάζνο αλάιπζε. ηηο κνλνγξαθίεο ηεο βπδαληηλήο λνκηζκαηηθήο (Bates 17, Grierson 18, Sear 19, Whitting 20 ) βιέπνπκε όηη νη ηύπνη ηεο ξσκατθήο Νίθεο πνπ ζπλερίδνπλ λα ρξεζηκνπνηνύληαη ζηα βπδαληηλά λνκίζκαηα είλαη: α) ε όξζηα Νίθε κε ζηεθάλη θαη θιαδί θνίληθα πνπ πιένλ θξαηάεη ζηαπξό θαη ζηαπξνθόξν ζθαίξα, β) ε Νίθε πνπ γξάθεη ζε αζπίδα VIC AVGG θαη έπεηηα ΥΡ θαη γ) ε Νίθε πνπ ζηεθαλώλεη απηνθξάηνξα. 15 The Roman Imperial Coinage, η. Η-Υ, London Grierson Ph.- Mays M., Catalogue of Late Roman Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection: From Arcadius and Honorious to the Accession of Anastasius, Οπάζηγθηνλ, Dumbarton Oaks, Bates G.E., Byzantine Coins, Cambridge Grierson Ph., Byzantine Coins, London Sear D.R., Byzantine Coins and Their Values, London Whitting Ph. D., Byzantine Coins, Λνλδίλν

13 ΚΕΦΑΛΑΘΟ 1 ο 1.1 Η ΑΠΕΘΚΟΝΘΗ ΣΗ ΝΘΚΗ ΣΗΝ ΡΩΜΑΘΚΗ ΓΛΤΠΣΘΚΗ Ζ λνκηζκαηηθή ηνπ Απγνύζηνπ έρεη λα παξνπζηάζεη αγαικαηηθνύο ηύπνπο ηεο Νίθεο ζηηο όςεηο ησλ λνκηζκάησλ, όπνπ ε ζεά θέξεη ηα δηαθξηηηθά ηνπ ζηεθαληνύ, ηεο θπθιηθήο αζπίδαο, ηνπ θιαδηνύ θνίληθα θαη ηνπ ηξνπαίνπ. Ζ Νίθε εηθνλίδεηαη ζπλήζσο θηεξσηή, λα ίπηαηαη, θαη ηηο πεξηζζόηεξεο θνξέο θξαηάεη ζηεθάλη ή έλα θιαδί θνίληθα. Γηα λα εθθξάζεη ηελ παληνδπλακία ηεο Ρώκεο, ε ζεά απεηθνλίδεηαη λα παηάεη πάλσ ζε ζθαίξα ζην άγαικα πνπ είρε ζηεζεί ζηελ Curia Julia, ελώ επίζεο δηαδεδνκέλνο είλαη ν ηύπνο ηεο Victoria πνπ αλαγξάθεη ηηο λίθεο ηνπ απηνθξάηνξα επάλσ ζε αζπίδα. Σα γιππηά ζηα νπνία απεηθνλίδνληαη νη Νίθεο θαη απνηεινύλ πξόηππα γηα ηα λνκίζκαηα κε παξαζηάζεηο Νίθεο, ρσξίδνληαη ζε δύν νκάδεο: α) νη Νίθεο πάλσ ζηα ζξηακβεπηηθά ηόμα θαη β) νη Νίθεο ζηα ειεύζεξα γιππηά ή αλάγιπθα. O απηνθξάηνξαο Aύγνπζηνο είρε αθηεξώζεη έλαλ βσκό ζηελ Νίθε πνπ ηνλ εγθαηέζηεζε ζην θηήξην ηεο πγθιήηνπ, ζηελ Curia Julia, κε έλα άγαικα Νίθεο λα ζηέθεηαη κε ην έλα πόδη ζε ζθαίξα. Σν ρξπζό απηό άγαικα ην είρε ζηήζεη ν Πύξξνο ζηνλ Σάξαληα ην 280 π. Υ., αιιά ην 27 π. Υ. ν Αύγνπζηνο ην κεηέθεξε ζηελ Curia. 21 Πηζαλώο, πξώηνο ν Οθηαβηαλόο ηνπνζέηεζε ηε Νίθε πάλσ ζε ζθαίξα. ηελ θνξπθή ηνπ αεηώκαηνο ηεο πξόζνςεο ηνπ βνπιεπηεξίνπ βξηζθόηαλ ε Νίθε λα ίπηαηαη πάλσ από ηελ ζθαίξα θαη λα θξαηάεη ην ζηεθάλη ζην δεμί ηεο ρέξη Hill Ph., NC 147, Zanker P., Ο Αύγνπζηνο, ζ

14 Σα ηύκπαλα ηεο αςίδαο ηνπ Απγνύζηνπ (Arcus Augusti) ηνπ 29π. Υ., ζηελ θεληξηθή θακάξα ηνπ ηόμνπ, δηαθνζκήζεθαλ κε αλάγιπθα ησλ απεηθνλίζεσλ ηεο Νίθεο. 23 ην Βαηηθαλό θπιάζζεηαη ν βσκόο Belvedere πνπ ρξνλνινγείηαη από ην 12 σο ην 2 π. Υ. θαη ρξεζηκεύεη ζην λα ζπλνςίζεη ηελ πνιηηηθή θαη ζξεζθεπηηθή ηδενινγία ηνπ Απγνύζηνπ. Ζ εκπξόζζηα πιεπξά ηνπ βσκνύ απεηθνλίδεη βξαρώδεο ηνπίν κε δέληξα δάθλεο, όπνπ βξίζθεηαη ηπηάκελε Νίθε λα ηνπνζεηεί κία αζπίδα ζε έλαλ ζηύιν. Ο βξάρνο κάιινλ ζπκβνιίδεη ηνλ Παιαηίλν ιόθν θαη ηα δέληξα δάθλεο βξίζθνληαλ κπξνζηά από ηελ νηθία ηνπ Απγνύζηνπ ζηνλ ίδην ιόθν. 24 (εηθ. 1) ε θνξκό αλδξηθνύ αγάικαηνο κε παλνπιία, πνπ ρξνλνινγείηαη ζηελ επνρή ηνπ Νέξσλα, ζηα κέζα ηνπ 1 νπ αηώλα κ. Υ., αγλώζηνπ πξνειεύζεσο θαη πνπ ζήκεξα βξίζθεηαη ζην κνπζείν ηνπ παλεπηζηεκίνπ ηνπ Princeton ησλ ΖΠΑ, απεηθνλίδνληαη ζην θέληξν ηνπ πξνζηεζίνπ ηεο παλνπιίαο θάησ από ην γνξγόλεην - δύν θηεξσηέο Νίθεο. Απηέο ζηήλνπλ έλα ηξόπαην κε πνιπγσληθέο αζπίδεο ζε έλα θνξκό δέλδξνπ, ληπκέλνπ κε ζηξαηησηηθή ελδπκαζία σο έλδεημε ηεο ήηηαο ηνπ ερζξνύ. ηελ βάζε ηνπ ηξνπαίνπ θάζεηαη έλαο αηρκάισηνο ζηελ ίδηα γξακκή εδάθνπο κε ηηο Νίθεο, πνπ ππνδειώλεη βξαρώδε πεξηνρή. Ζ Νίθε ζηα δεμηά ηνπ ζεαηή είλαη ζηξακκέλε πξνο ηελ αζπίδα ηνπ ηξνπαίνπ, ραξάζζνληαο κία επηγξαθή. Ζ Νίθε αξηζηεξά θαίλεηαη λα έρεη ηειεηώζεη ήδε ηε δνπιεηά ηεο, επεηδή ην δεμί ηεο ρέξη είλαη θαηεβαζκέλν, ελώ ην αξηζηεξό αγγίδεη ηελ εμαγσληθή αζπίδα. Σν έλα ηεο ζηήζνο είλαη γπκλό, ελώ ε άιιε Νίθε είλαη ζεκλόηεξα ληπκέλε κε ιεπηό ηκάηην. 25 (εηθ. 2) ην ηόμν ηνπ Νέξσλα (ην νπνίν δελ ζώδεηαη) ζηε Ρώκε πνπ αθηεξώζεθε από ηνλ απηνθξάηνξα ην 58 κ. Υ. ζε αλάκλεζε ησλ ληθεθόξσλ εθζηξαηεηώλ ηνπ ελαληίνλ ησλ Πάξζσλ ζηελ Αξκελία, απεηθνληδόηαλ επάλσ από ηνπο ηέζζεξηο θίνλεο πνπ ζηήξηδαλ ηελ αςίδα έλα ράιθηλν ζύκπιεγκα κε ηνλ Νέξσλα λα πιαηζηώλεηαη από ηηο πξνζσπνπνηήζεηο ηεο Δηξήλεο θαη ηεο Νίθεο. Ζ Νίθε θξαηνύζε θιαδί θνίληθα θαη ζηεθάλη κε ην νπνίν ζηεθάλσλε ηνλ 23 Richardson L. Topographical Dictionary of Ancient Rome, Kleiner D., Roman sculpture, ζ Padgett M., Sculpture in Princeton, ζ

15 απηνθξάηνξα. ηα ρακειόηεξα κέξε ηεο πξόζνςεο ηεο αςίδαο βξίζθνληαλ αλαπαξαζηάζεηο ηεο Νίθεο πνπ έζηεθε ηα ηξόπαηα από ηα ιάθπξα ησλ Πάξζσλ. 26 ηελ ξσκατθή επνρή, νη θηεξσηέο Νίθεο ρξεζηκνπνηνύληαη θαη επαλάιεςε ζηα ηξηγσληθά ηύκπαλα ησλ ζξηακβηθώλ ηόμσλ. Οη Νίθεο ζηα ηξηγσληθά ηύκπαλα εκθαλίζηεθαλ πξώηε θνξά ζην ηόμν ηνπ Σίηνπ, ζηε Ρώκε, γύξσ ζην 81 π. Υ. θαη ζηε ζπλέρεηα θαζηεξώζεθε ε ζέζε ηνπο ζηα ζξηακβηθά ηόμα. Σηο ζπλαληάκε ζην ηόμν ηνπ Σξαταλνύ, ην κ. Υ. ζην Benevento 27 (εηθ. 6), ηνπ επηηκίνπ εβήξνπ ην 203 κ. Υ., θαζώο θαη ζην ζξηακβηθό ηόμν ηεο Μεγάιεο Λέπηηδνο, επίζεο, ην 203 κ. Υ. Ζ αςίδα ηνπ Σίηνπ (Arcus Titi) είλαη ε ζξηακβεπηηθή αςίδα πνπ ππελζπκίδεη ηελ λίθε ησλ απηνθξαηόξσλ Βεζπαζηαλνύ θαη Tίηνπ ζηελ Ηνπδαία ην 70 κ. Υ., πνπ νδήγεζε ζηελ θαηάθηεζε ηεο Ηεξνπζαιήκ θαη ρξνλνινγείηαη ην 90κ. Υ. Οη εμσηεξηθέο δηαθνζκήζεηο πεξηιακβάλνπλ κνξθέο ηεο Νίθεο κε ηα ηξόπαηα ζηα ηύκπαλα ηνπ ηόμνπ θαη ηηο απεηθνλίζεηο ηεο Ρώκεο ζηηο δύν βάζεηο. Ζ βόξεηα πιεπξά ηεο αςίδαο είλαη δηαθνζκεκέλε κε έλα αλάγιπθν πνπ παξηζηάλεη ηνλ απηνθξάηνξα ζε ζξηακβεπηηθή πνκπή. Ο απηνθξάηνξαο νδεγεί έλα ηέζξηππν, πνπ θαηεπζύλεηαη από ηε ζεά Ρώκε, θαη ζηέθεηαη από ηε Νίθε πνπ πεηάεη από πάλσ ηνπ. 28 (εηθ. 3) ηελ Ulpia βαζηιηθή ζηελ αγνξά ηνπ Σξαταλνύ ζηε Ρώκε πνπ αθηεξώζεθε ην 112 κ. Υ. ζώδεηαη ηκήκα ηεο δσθόξνπ πνπ θέξεη δύν Νίθεο λα ζθνηώλνπλ ηαύξνπο θαη λα δηαθνζκνύλ ιπρλνζηάηεο. Σν κνηίβν ησλ ζπζηαδόκελσλ ηαύξσλ είλαη γλσζηό από ηνλ 5 ν αηώλα π. Υ. ζηελ Διιάδα 29 θαη επαλεκθαλίζηεθε ζηα ρξόληα ηνπ Σξαταλνύ ρσξίο λα έρεη πξνεγνπκέλσο πηνζεηεζεί από άιινπο απηνθξάηνξεο. Υξεζηκνπνηήζεθε όκσο ζηα λνκίζκαηα ηνπ Απγνύζηνπ γηα λα ηηκήζνπλ ηελ λίθε ηνπ επί ηεο Αξκελίαο θαη ε 26 Kleiner F.S., The arch of Nero in Rome. 27 Pietrangeli C., L arco di Traiano a Benevento Ramage N.H., Roman Art, ζ Kraay C.M., Archaic and classical Greek coins. 12

16 επαλάρξεζή ηνπο από ηνλ Σξαταλό δειώλεη ηελ αλαγέλλεζε ηεο εηθνλνγξαθίαο ηνπ Απγνύζηνπ από απηόλ ηνλ απηνθξάηνξα. 30 (εηθ. 4) ηνλ θίνλα ηνπ Σξαταλνύ ζε κία ιεπηνκέξεηα από ηελ ζπεηξνεηδή δσθόξν πνπ ρξνλνινγείηαη ην 113 κ. Υ., εηθνλίδεηαη ε Νίθε λα γξάθεη ηηο αξεηέο θαη ηα θαηνξζώκαηα ηνπ Σξαταλνύ ζε κία αζπίδα θαη ρξεζηκεύεη σο δηαρσξηζηηθό αλάκεζα ζηελ απεηθόληζε ησλ δύν πνιέκσλ κε ηνπο Γάθεο. Πιαηζηώλεηαη από δύν ζεηξέο ιαθύξσλ από ηνλ εμνπιηζκό ησλ εηηεκέλσλ ερζξώλ. 31 (εηθ. 5) ηνλ κεγάιν βσκό ηνπ Αλησλίλνπ ζηελ Έθεζζν πνπ ρξνλνινγείηαη κεηά ην 169 κ. Υ., ζηελ ζθελή ηεο απνζέσζεο, ν Λνύθηνο Βέξνο δελ νδεγείηαη ζηνλ νπξαλό ζηε ξάρε ελόο αεηνύ ή κηαο πξνζσπνπνίεζεο, αιιά βαδίδεη κε ηελ βνήζεηα ηεο Νίθεο πξνο έλα άξκα κε δύν άινγα πνπ νδεγείηαη από ηνλ Ήιην θαη ηελ Virtus. (εηθ.8) 32 ηελ αςίδα ηνπ Μάξθνπ Απξειίνπ ζηε Ρώκε, πνπ ρξνλνινγείηαη ην κ. Υ., απεηθνλίδεηαη ζην ηκήκα ηεο ζξηακβεπηηθήο ηνπ πνκπήο, ν απηνθξάηνξαο λα ζηεθαλώλεηαη από ηε Νίθε πνπ βξίζθεηαη από πάλσ ηνπ, θαη λα νδεγεί έλα άξκα πνπ ην ζέξλνπλ ηέζζεξηο ίππνη. Δπίζεο πάλσ ζην άξκα ηνπ απηνθξάηνξα παξηζηάλνληαη ζηε δεύηεξε δώλε δύν Νίθεο πνπ θξαηνύλ αζπίδα, αιιά θαίλνληαη κόλν κέρξη ηε κέζε. 33 (εηθ. 9) ε ηκήκα ηεο δσθόξνπ ζηνλ θίνλα ηνπ Μάξθνπ Απξειίνπ ζηε Ρώκε απεηθνλίδεηαη ε Νίθε πνπ γξάθεη ζε αζπίδα ζηεκέλε ζε βάζξν θαη πιάη ηεο βξίζθεηαη ζσξόο από ιάθπξα ηεο λίθεο ησλ ξσκαίσλ. Ο θίνλαο ρξνλνινγείηαη ην κ.υ. (εηθ. 10) Ζ αςίδα ηνπ επηήκηνπ εβήξνπ (Arcus Septimii Severi) 34 είλαη κηα ζξηακβεπηηθή αςίδα, πνπ δεκηνπξγήζεθε ην 203 κ. Υ. γηα λα ηηκήζεη ηηο λίθεο ηνπ απηνθξάηνξα θαη ησλ πηώλ ηνπ Καξαθάιια θαη Γέηα ζηνπο πνιέκνπο ελάληηα ζηνπο Πάξζνπο θαη ηνπο Oζξνέλνπο ην 195 κ. Υ. θαη ην Kleiner D., Roman sculpture, ζ Ramage N.H., Roman Art, ζ Kleiner D., Roman sculpture, ζ Turcan R., L Art Romain, ζ Brilliant R., The Arch of Septimius Severus, ζ

17 αληίζηνηρα. Βξίζθεηαη ζηε ξσκατθή αγνξά. Σα ηύκπαλα ηεο θεληξηθήο αςίδαο δηαθνζκήζεθαλ κε αλάγιπθα ηεο Νίθεο πνπ θέξνπλ ηξόπαηα. 35 Ζ Αrcus Νovus (λέα αςίδα) ρηίζηεθε ζηε Ρώκε πξνο ηηκήλ ηνπ Γηνθιεηηαλνύ ην 293 κ. Υ. Γύν από ηα βάζξα πνπ ζηήξηδαλ ειεύζεξνπο θίνλεο ήηαλ δηαθνζκεκέλα ζηηο ηξεηο πιεπξέο ηνπο κε αλάγιπθα κε Νίθεο θαη ρξνλνινγνύληαη ην κ. Υ. Οη εμσηεξηθέο πιεπξέο ησλ βάζξσλ θαιύπηνληαλ κε όξζηεο Νίθεο. Ζ κία (εηθ. 11) ζηξέθεη ειαθξώο ην θεθάιη ηεο πξνο ηα αξηζηεξά, ζηεξίδεη ην βάξνο ηνπ ζώκαηνο ηεο ζην δεμί ηεο πόδη, θξαηάεη έλα θιαδί θνίληθα ζην αξηζηεξό ηεο ρέξη θαη έλα ζηεθάλη ζην δεμί. Σν κπξάηζν ηεο ζεθώλεη ην ζηεθάλη ζαλ λα πξόθεηηαη λα ζηεθαλώζεη θάπνηνλ. Πιάη ηεο ζηα δεμηά βξίζθεηαη έλα θνηληθόδεληξν. Σα θηεξά ηεο έρνπλ ζπιιεθζεί επηδέμηα ώζηε λα θαίλνληαη θαη ηα δύν πίζσ από ην ζώκα ηεο, ελώ θαη ηα αλεμάξηεηα θύιια δηαγξάθνληαη επηκειώο. Σα καιιηά ηεο είλαη ςειά πηαζκέλα θαη ιεπηέο κπνύθιεο πέθηνπλ ζηνπο ώκνπο ηεο. Ζ δεύηεξε Νίθε (εηθ. 12) ζηέθεηαη κε ην θεθάιη γπξηζκέλν πξνο ηα δεμηά θαη κε όιν ην βάξνο ηεο ζην δεμί ηεο πόδη, ελώ ην αξηζηεξό είλαη ειαθξώο ιπγηζκέλν. ην δεμί ηεο ρέξη θξαηάεη έλα θιαδί θνίληθα θαη κε ην αξηζηεξό ηεο κπξάηζν αγθαιηάδεη έλα ηξόπαην πνπ απνηειείηαη από έλα θξάλνο, δύν αζπίδεο, έλα ζώξαθα παλνπιίαο θαη κηα πεξηθλεκίδα. Κάησ από ηα ιάθπξα απηά, εηθνλίδεηαη έλαο γνλαηηζηόο αηρκάισηνο κε ηα ρέξηα ηνπ αιπζνδεκέλα πίζσ ηνπ. Φνξάεη πεξηθλεκίδεο, αιιά είλαη γπκλόο από ηε κέζε θαη πάλσ. Οη Νίθεο απηέο κε ηα ιάθπξα θαη ηνπο δεκέλνπο αηρκαιώηνπο αλαθέξνληαη ζηνλ ενξηαζκό ησλ ζηξαηησηηθώλ θαηαθηήζεσλ. Σα αξρηηεθηνληθά απηά γιππηά κπνξνύλ λα ρξνλνινγεζνύλ ζηελ πεξίνδν ησλ Κιαπδίσλ θαη λα απνηεινύζαλ αξρηθά κέξνο ηεο αςίδαο ηνπ Κιαπδίνπ πνπ θαηαζθεπάζηεθε ην κ. Υ. πξνο ηηκήλ ησλ ληθεθόξσλ πνιέκσλ ηνπ απηνθξάηνξα ζηελ Βξεηαλία ην 43 θαη ηνπ αθνινπζνύκελνπ ζξηάκβνπ ηνπ ην 44 κ. Υ. 36 Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε παξάζηαζε ηεο ζεάο ζε πιάγηα ζέζε λα θξαηάεη έλα θιαδί θνίληθα θαη ζηεθάλη ζηελ αλάγιπθε ιεπηνκέξεηα ηεο αςίδαο ησλ 35 Ramage N.H., Roman Art, ζ Kleiner D., Roman sculpture, ζ

18 εβήξσλ ζηελ Μεγάιε Λέπηηδα ηεο Σξίπνιεο ησλ εηώλ κ. Υ. Ο εηθνλνγξαθηθόο απηόο ηύπνο εκθαλίδεηαη ζε όςεηο λνκηζκάησλ, αιιά θαη ζηελ κλεκεηαθή ηέρλε γεληθά. 37 (εηθ.13) ην κλεκείν ηεο Σεηξαξρίαο ή ησλ πέληε θηόλσλ, 38 ζηελ ξσκατθή αγνξά πνπ ρξνλνινγείηαη ην 303 κ. Υ., ε εκπξόζζηα πιεπξά ελόο αλαγιύθνπ βάζξνπ θίνλα απηνύ ηνπ κλεκείνπ (εηθ. 14) απεηθνλίδεη κηα ζθελή κε αλησπέο Νίθεο λα θξαηνύλ κηα αζπίδα πνπ θέξεη ηελ επηγξαθή CAESARUM DECENNALIA FELICITER, ππνδειώλνληαο όηη απηή ε βάζε ζηήξηδε ην άγαικα ελόο εθ ησλ δύν θαηζάξσλ, είηε ηνπ Γαιέξηνπ είηε ηνπ Κσλζηάληηνπ Υισξνύ. Ζ δεμηά Νίθε θξαηάεη ηελ αζπίδα κε ηα δύν ηεο ρέξηα, ελώ ε αξηζηεξή Νίθε ραξάζζεη ηελ επηγξαθή κε κία γξαθίδα πνπ θξαηάεη κε ην δεμί ηεο ρέξη. Απηό ην κνηίβν κπνξεί λα είρε σο πξόηππν ηα αλάγιπθα ησλ θηόλσλ ηνπ Σξαταλνύ θαη ηνπ Μάξθνπ Απξειίνπ, όπνπ κηα Νίθε γξάθεη ηα θαηνξζώκαηα ησλ απηνθξαηόξσλ ζε αζπίδα ζηελ ειηθνεηδή δσθόξν ησλ θηόλσλ. Ζ νπίζζηα πιεπξά ηεο βάζεο ησλ Γεθθελαιίσλ όπσο νλνκάδεηαη - (εηθ. 15) παξνπζηάδεη ηε Νίθε ζε κηθξόηεξε κνξθή ζπγθξηηηθά κε ηηο ππόινηπεο λα ζηεθαλώλεη απηνθξάηνξα. ην ηόμν ηνπ Γαιέξηνπ ζηελ Θεζζαινλίθε πνπ ρξνλνινγείηαη ην 298/ κ. Υ., ε Νίθε απεηθνλίδεηαη δύν θνξέο ζηνλ βόξεην πεζζό ζηελ παξάδνζε ηνπ ζξηακβηθνύ άξκαηνο ζηνλ Γαιέξην, ζηε βνξεηνδπηηθή πιεπξά ζην αξηζηεξό άθξν κέζα ζε θόγρε θαη δίπια ηεο ν απηνθξάηνξαο θαη αξηζηεξά ηνπ πάιη Νίθε ζε ηξία ηέηαξηα. Δπίζεο ζηε δσθόξν κε Vota θαη Νίθεο ζηνλ βόξεην πεζζό εηθνλίδνληαη ζην θέληξν ηεο δύν Νίθεο εθαηέξσζελ κίαο αζπίδαο πάλσ ζε έλαλ βσκό θαη δίπια ηνπο έλα θνηληθόδεληξν ζηε βάζε ηνπ νπνίνπ βξίζθνληαη δύν αηρκάισηνη Πέξζεο. 39 Ζ αςίδα ηνπ Κσλζηαληίλνπ είλαη έλα ζξηακβεπηηθό ηόμν, πνπ θαηαζθεπάζηεθε ην 315 κ. Υ. Όπσο ζπλεζίδεηαη κε ηηο ζξηακβεπηηθέο αςίδεο, ηα ηύκπαλα ηεο θεληξηθήο αςίδαο ζηε βόξεηα θαη δπηηθή πιεπξά είλαη δηαθνζκεκέλα κε απεηθνλίζεηο ηεο ζεάο Νίθεο πνπ παξνπζηάδεη ηα ζύκβνια ηεο λίθεο. ε 37 Υαξαιακπίδεο Κ., Παξαζηάζεηο ηεο Νίθεο, ζ Kleiner D.Δ.Δ., Roman sculpture, ζ Kleiner D.Δ.Δ., Roman sculpture, ζ

19 αλάγιπθν ηεο κεγάιεο δσθόξνπ ηεο αςίδαο, ε Νίθε ζηεθαλώλεη ηνλ όξζην απηνθξάηνξα (εηθ. 16). 40 πλνςίδνληαο, ηα ζέκαηα πνπ απαληώληαη θαη ζηε ξσκατθή γιππηηθή θαη ζηα ξσκατθά λνκίζκαηα είλαη ε παξάζηαζε ηεο Νίθεο λα ζηήλεη ηξόπαην, λα γξάθεη ή λα θξαηάεη αζπίδα, λα ζηεθαλώλεη ηνλ απηνθξάηνξα, λα θξαηάεη ηα ζύκβνια ηεο λίθεο (ζηεθάλη θαη θιαδί θνίληθα) θαη λα θξαηάεη ηαύξν από ηα θέξαηα. 1.2 EIKONOΓΡAΦIKOI ΣΤΠΟΘ ΣΗ ΡΩΜΑΘΚΗ ΝΘΚΗ Ζ Νίθε πάλσ ζε πδξόγεην ζθαίξα Ζ Νίθε ήηαλ κία από ηηο ζεόηεηεο πνπ έδσζαλ ηελ εύλνηα θαη ηελ δύλακή ηνπο ζηνλ Οθηαβηαλό ζηνλ αγώλα ηνπ ελαληίνλ ηνπ Αλησλίνπ θαη θπξίσο ζηε λαπκαρία ηνπ Αθηίνπ. Μεηά ηε λίθε ζην Άθηην θπθινθόξεζε κία κεγάιε ζεηξά λνκηζκάησλ αθηεξσκέλε ζε απηή, θαη εθεί εκθαλίδεηαη γηα πξώηε θνξά ζηε ξσκατθή ηέρλε ν κεγαινπξεπήο ηύπνο ηεο Νίθεο πάλσ ζηε ζθαίξα (εηθ.26,28), ν νπνίνο παξακέλεη ηδηαίηεξα δεκνθηιήο ζε όιε ηελ απηνθξαηνξηθή επνρή, αιιά θαη ζηελ ύζηεξε αξραηόηεηα. Ζ Νίθε βξίζθεηαη ζε ζηάζε βεκαηηζκνύ πάλσ ζηελ πδξόγεην, κε ηνλ πέπιν ηεο λα ζρεκαηίδεη καθξηέο, παξάιιειεο πηπρώζεηο από ηνπο γνθνύο κέρξη θαη ηα πόδηα ηεο, κε ηελ άθξε ηνπ ελόο πνδηνύ ηεο αγγίδεη ην έδαθνο, ελώ ην άιιν πόδη βξίζθεηαη ζρεδόλ ζηνλ αέξα. Καηά θαλόλα ην δεμί ηεο ρέξη είλαη πξνηεηακέλν θαη θξαηάεη έλα ζηεθάλη, ελώ κε ην αξηζηεξό θξαηάεη ζπλήζσο έλα θιαδί θνίληθα, έλα ηξόπαην ή έλα vexillum, ην νπνίν αθνπκπάεη ζηνλ ώκν ηεο. 41 Φνξάεη πέπιν κε απόπηπγκα ν νπνίνο πνιιέο θνξέο αθήλεη γπκλό ην πόδη ηεο πνπ βξίζθεηαη πην κπξνζηά. Κάπνηεο θνξέο ην έλδπκά ηεο δελ είλαη δεκέλν ζηνλ δεμηό ώκν θαη ην έλα ηεο ζηήζνο είλαη αθάιππην. πλήζσο ην θεθάιη ηεο είλαη ζηξακκέλν πξνο ηα δεμηά, θαζώο κε ην δεμί ρέξη θξαηάεη ην ζηεθάλη Ramage N.H., Roman Art, ζ Holscher T., Victoria Romana, ζ Alfoldi A., Insignien und Tracht der romischen Kaiser, RM. 50, 1937, ζ

20 Ο Οθηαβηαλόο θξόληηζε λα εδξαηώζεη ηελ αλαγλώξηζε ηεο εμνπζίαο ηνπ κε ηε βία. Ζ πνιηηηθή ηνπ ήηαλ έλαο ζπλδπαζκόο από απαηηήζεηο θαη ζπκβηβαζκνύο. Δλ πάζε πεξηπηώζεη, ζθνπόο ηνπ ήηαλ λα απνθαηαζηήζεη ηε δεκνθξαηία, όπσο είρε ππνζρεζεί. Ζ Νίθε απηή ήηαλ ε πξνζσπηθή Νίθε ηνπ Οθηαβηαλνύ, αιιά δελ νλνκάζηεθε πνηέ Victoria Augusti. Παξνκνίσο θαη ε λίθε ζην Άθηην λαη κελ απνδόζεθε ζηελ πνιεκηθή ηθαλόηεηα ηνπ Οθηαβηαλνύ αιιά ζεσξήζεθε ππόζεζε νιόθιεξνπ ηνπ ξσκατθνύ ιανύ, ηεο Ηηαιίαο θαη νιόθιεξεο ηεο απηνθξαηνξίαο ελαληίνλ ηεο Αλαηνιήο, ε νπνία πνιεκνύζε ππό ηελ εγεζία ηνπ Αληώληνπ. Απηή είλαη θαη ε ζεκαζία ηεο παξάζηαζεο ηεο Νίθεο πάλσ ζηελ πδξόγεην ζθαίξα. 43 Ζ Νίθε θαη ε πδξόγεηνο ζθαίξα ελώλνληαη θαη δεκηνπξγνύλ έλα λέν ζύκβνιν. Ζ ζθαίξα ηνπ θόζκνπ είλαη έλα έκβιεκα εμνπζίαο θαη παγθόζκηαο θπξηαξρίαο. Ζ Νίθε πάλσ ζηελ πδξόγεην ζθαίξα άξρηζε λα ρξεζηκνπνηείηαη όιν θαη ζπρλόηεξα αληί γηα ηελ απιή ζθαίξα γύξσ ζηα ηέιε ηνπ 2 νπ αηώλα. Γηα πξώηε θνξά εκθαλίδεηαη ζε έλα λόκηζκα ηνπ L. Lentulus ην 12 π. Υ. Ο Αύγνπζηνο ηνπνζεηεί έλα αζηέξη ζην θεθάιη κίαο εκίγπκλεο αλδξηθήο κνξθήο, πνπ θξαηάεη κία κηθξή Νίθε πάλσ ζε πδξόγεην ζθαίξα. Γελ ππάξρεη κέρξη ηώξα θάπνηα ηθαλνπνηεηηθή εξκελεία γηα ηελ παξάζηαζε απηή. Ζ Νίθε ζπλαληάηαη ήδε ζε παξαζηάζεηο ηεο ειιεληθήο ηέρλεο από ηνλ 5 ν π.υ. αηώλα ζην ρέξη θάπνηνπ ζενύ. Ζ Νίθε πάλσ ζηελ πδξόγεην ζθαίξα σο απηνθξαηνξηθό ζύκβνιν ρξεζηκνπνηείηαη γηα πξώηε θνξά ηα ρξόληα κεηά ηνλ ζάλαην ηνπ Νέξσλα 44 (68 κ. Υ.) θαη θαηόπηλ ζπνξαδηθά κέρξη ηηο αξρέο ηνπ 3 νπ αηώλα. Από ην ηειεπηαίν ηέηαξην ηνπ 3 νπ αηώλα εκθαλίδεηαη θαη ε Νίθε πάλσ ζε ζθαίξα καδί κε θάπνηνλ ζεό. Δίλαη εληππσζηαθό πάλησο όηη πξώηνη νη απηνθξάηνξεο, παξά νη ζενί, θξάηεζαλ ζην ρέξη ηνπο ηελ Νίθε πάλσ ζηελ πδξόγεην. ύκθσλα κε ηηο σο ηώξα γλώζεηο καο ην ζύκβνιν απηό «πηνζεηείηαη» από ηνπο ζενύο ζηηο αληίζηνηρεο παξαζηάζεηο 80 ρξόληα κεηά 43 Holscher T., Victoria Romana, ζ ΒΜC I

21 από ηελ πξώηε ηνπ εκθάληζε ζην ρέξη ηνπ απηνθξάηνξα. Γελ ηελ παξέιαβαλ ινηπόλ νη απηνθξάηνξεο από ηνπο ζενύο, αιιά νη ζενί από ηνλ απηνθξάηνξα. 45 ηελ απηνθξαηνξηθή επνρή ν Νέξσλαο (54 68 κ. Υ.) κεηά ηε λίθε ηνπ ελαληίνλ ησλ Πάξζσλ απεηθνλίδεηαη λα θξαηάεη ηε Νίθε ε νπνία παηάεη πάλσ ζε ζθαίξα. Με ηνλ Galba (68 69 κ. Υ.) μεθηλάεη κία λέα κνξθή εμέιημεο ζε κία ζεηξά λνκηζκάησλ. Ζ παξάζηαζε ηεο Νίθεο πάλσ ζε ζθαίξα ζπλδπάδεηαη κε ηελ επηγξαθή «VICTORIA GALBAE AVG» 46 θαη κε ηνλ ηξόπν απηό ζπλδέεηαη ζηελά κε ηνλ απηνθξάηνξα, ελώ ηελ πεξίνδν ηνπ Otto θαη ηνπ Vitellius (69 κ.υ.) εκθαλίδεηαη ε θξάζε «VICTORIA OTHONIS» θαη «VICTORIA IMP GERMA-NICI». Ζ ζύλδεζε αλάκεζα ζηνλ ηύπν ηνπ λνκίζκαηνο θαη ηνπ απηνθξάηνξα (δειαδή λα γξάθνπλ πάλσ θαη θάηη πνπ ζέινπλ) είλαη πνιύ ζπλεζηζκέλε ζηελ απηνθξαηνξηθή επνρή. Ο Βεζπαζηαλόο (69 79 κ. Υ.), αθόκε από ηα πξώηα ρξόληα ηεο εμνπζίαο ηνπ ρξεζηκνπνίεζε ζηα λνκίζκαηα ηελ Νίθε πάλσ ζηελ πδξόγεην 47, θπξίσο ζε πιάγηα όςε, ζηξακκέλε πξνο ηα δεμηά, πάληα κε ηελ επηγξαθή «VIC(TORIA) AVG». Mόλν κία θνξά ηελ νλνκάδεη «VICTORIA IMP VESPASIANI» 48. Ο απηνθξάηνξαο ηελ θξαηάεη ζην ρέξη, ελώ ν ίδηνο θάζεηαη ζε έλα όρεκα ην νπνίν ζέξλνπλ ηέζζεξηο ειέθαληεο. Δπίζεο ε Ρώκε κε πξνηεηακέλν ρέξη πξνζθέξεη ηε Νίθε ζηνλ Βεζπαζηαλό ζε έλα λόκηζκα ηνπ 70 κ.υ., ηηκώληαο ηνλ γηα ηηο λίθεο ηνπ, θαη δείρλνληαο κε απηό ηνλ ηξόπν ηελ αλαγλώξηζή ηεο απέλαληη ζηνλ απηνθξάηνξα. Σα ηειεπηαία δείγκαηα ηνπ ηύπνπ απηνύ (ηεο Νίθεο πάλσ ζηελ πδξόγεην) επί Βεζπαζηαλνύ ρξνλνινγνύληαη ζην κ.υ. ην εμήο ν ηύπνο απηόο εκθαλίδεηαη ζπάληα. Σν 96 κ.υ. ν Γνκηηηαλόο, ζρεδόλ ζην ηέινο ηεο βαζηιείαο ηνπ, ηνλ ρξεζηκνπνηεί ζηα λνκίζκαηα πνπ θόπεθαλ κεηά ηελ λίθε ηνπ ελαληίσλ ησλ αξκαηώλ 49. Σνλ ζπλαληνύκε επίζεο ζε παξαζηάζεηο λνκηζκάησλ κεηά ηηο λίθεο ηνπ Σξαταλνύ ( κ. Υ.) ελαληίσλ ησλ Γαθώλ ην 102 θαη ην 105 κ. Υ. 50, όπνπ ν απηνθξάηνξαο ηελ 45 Holscher T., Victoria Romana, ζ BMC I BMC II BMC II BMC II BMC III

22 πξνζθέξεη ζηε Ρώκε θαη μαλά κεηά ηελ λίθε ησλ Βξεηαλώλ ππό ηνλ Αλησλίλν Πίν ( κ. Υ.) σο «VICTORIA BRITANNICA» 51, όπνπ ε πδξόγεηνο ζθαίξα πιέεη ζηα θύκαηα ηεο ζάιαζζαο θαη δειώλεηαη κε απηό ηνλ ηξόπν όηη ε λίθε ήξζε κεηά από λαπκαρία. Σελ επνρή ηνπ Νέξβα (96 98 κ. Υ.) θαη ηνπ Αδξηαλνύ ( κ. Υ.), ν ηύπνο απηόο δελ ρξεζηκνπνηείηαη. Ο Lucius Verus ( κ. Υ.) έθνςε λνκίζκαηα κε ηελ παξάζηαζε ηεο Νίθεο πάλσ ζηελ πδξόγεην ην κ. Υ. 52, κεηά ηε λίθε ζηελ Αξκελία, θαη ν Μάξθνο Απξήιηνο ( κ. Υ.) ρξεζηκνπνίεζε ηνλ ηύπν απηό από ην 178 θ.ε. 53 Σν απηνθξαηνξηθό απηό ζύκβνιν ζα εκθαλίδεηαη ζπρλόηεξα ζην δεύηεξν κηζό ηνπ 2 νπ αηώλα κ. Υ., κε ηελ έλαξμε ησλ κεγάισλ ηαξαρώλ ζηα ζύλνξα ηεο απηνθξαηνξίαο. Έηζη ν Lucius Verus ( κ. Υ.) πξνζθέξεη ζηε Ρώκε κία Νίθε πάλσ ζε πδξόγεην ζθαίξα. 54 Μεηά ηνπο πνιέκνπο κε ηνπο Βξεηαλνύο απεηθνλίδεηαη λα ηελ θξαηάεη ν Κόκνδνο, ην 184 κ. Υ. 55 Σελ επνρή ηνπ επηηκίνπ εβήξνπ ( κ. Υ.) ε παξάζηαζε απηή είλαη αξθεηά ζπρλή (εηθ.57, 58), θαη επί Καξαθάιια ( κ. Υ.) ρξεζηκνπνηείηαη κεηά ηηο λίθεο ηνπ ζηελ Αλαηνιή. 56 Ο παιηόηεξνο ηύπνο ηεο Νίθεο, όπσο εκθαληδόηαλ ζηα λνκίζκαηα ηεο επνρήο ηνπ Απγνύζηνπ, αξρίδεη λα μαλαρξεζηκνπνηείηαη ζηα κέζα ηνπ 3 νπ κ. Υ. αηώλα. Ζ ζπρλόηεηα κε ηελ νπνία ζπλαληάηαη επηβεβαηώλεη απηό πνπ ήδε γλσξίδνπκε, όηη δειαδή ε παγθόζκηα ζηξαηησηηθή θπξηαξρία ηεο Ρώκεο αξρίδεη λα ακθηζβεηείηαη όιν θαη πεξηζζόηεξν κεηά ηα κέζα ηνπ αηώλα, εμαηηίαο ησλ επηζέζεσλ από ηνλ Γνύλαβε θαη ηα αλαηνιηθά ζύλνξα. Γέθα ρξόληα λσξίηεξα είρε ήδε αξρίζεη λα ρξεζηκνπνηείηαη θαη πάιη ε Νίθε πάλσ ζηελ πδξόγεην ζαλ απηνθξαηνξηθό ζύκβνιν. Από ηνλ Σξεβνληαλό Γάιιν ( κ. Υ.) 57 κέρξη ηνλ Γηνθιεηηαλό 58 ( κ. Υ.), (εηθ.44) θόβνληαλ ζπρλά λνκίζκαηα κε ηνλ ηύπν απηό. πρλά εθαηέξσζελ ηεο θεληξηθήο κνξθήο, 51 BMC IV BMC IV BMC IV BMC IV Gnecchi II, p. 61, n BMC V RIC IV RIC V p.2 565ff. 19

23 ρακειά, θνληά ζηελ πδξόγεην ζθαίξα ήηαλ γνλαηηζκέλνη δύν αηρκάισηνη. 59 Οη απηνθξάηνξεο νη νπνίνη ήηαλ λόκηκνη δηάδνρνη ηνπ ζξόλνπ δηαθήξπζζαλ κε απηό ηνλ ηξόπν ηελ παγθόζκηα θπξηαξρία, ε νπνία όκσο ρξεηαδόηαλ ηεξάζηηεο πξνζπάζεηεο γηα λα δηαηεξεζεί. Οη απηνθξάηνξεο Postumus ( κ. Υ.) θαη Victorinus ( κ.υ.) αληίζεηα, όπσο θαη ν Claudius Albinus ( κ. Υ.) θαη αξγόηεξα ν Carausius ( κ. Υ.), ηνλίδνπλ κε απηό ηνλ ηξόπν ηελ θηινδνμία ηνπο λα επεθηείλνπλ ηελ θπξηαξρία ηνπο ζε όιε ηελ απηνθξαηνξία. Με ηελ ζεά Νίθε πάλσ ζηελ πδξόγεην απεηθνλίδνληαη κόλν απηνθξάηνξεο νη νπνίνη θπξηάξρεζαλ ζηνλ θόζκν κεηά από λίθεο ζην πεδίν ηεο κάρεο. πλαληνύκε επίζεο θαη παξαζηάζεηο ζε λνκίζκαηα ζηηο νπνίεο δύν απηνθξάηνξεο θξαηνύλ καδί ηε Νίθε (ε νπνία βξίζθεηαη πάλσ ζε ζθαίξα) ή ν έλαο κε πξνηεηακέλν ρέξη, ηε δίλεη ζηνλ άιιν. Αμίδεη λα αλαθεξζεί όηη ηνλ 3 ν αηώλα, ζηε ζέζε ηεο Νίθεο πάλσ ζηελ πδξόγεην ζθαίξα απαληάηαη πνιιέο θνξέο κόλν ε πδξόγεηνο ζθαίξα, ή κόλν ε ζεά. Κάπνηεο θνξέο ζπκβαίλεη ην έλα ζύκβνιν από απηά λα αληηθαζηζηά ην άιιν. Άιισζηε ηα ζύκβνια ηεο παγθόζκηαο θπξηαξρίαο θαη ηεο λίθεο (ζηε κάρε θ.ιπ.) ηνλ 3 ν αηώλα δηαθέξνπλ πηα ειάρηζηα κεηαμύ ηνπο. Γελ ππάξρνπλ πιένλ θαη πνιιά πξάγκαηα πνπ λα ρσξίδνπλ απηέο ηηο δύν έλλνηεο γηαηί ζηελ πνιηηηθή πξαγκαηηθόηεηα, όπσο απηή έρεη δηακνξθσζεί, ε κία ζπλδέεηαη θαη εμαξηάηαη από ηελ άιιε. Σνλ ίδην αηώλα ζπλαληνύκε θαη παξαζηάζεηο ζε λνκίζκαηα ζηηο νπνίεο ν απηνθξάηνξαο θξαηάεη ζην ρέξη ηνπ ηελ Νίθε θαη έλαο αθόινπζόο ηνπ ηελ πδξόγεην ζθαίξα, ή ην αληίζηξνθν. Σν ίδην ζπκβαίλεη θαη ζε παξαζηάζεηο κε δύν απηνθξάηνξεο: ν έλαο από απηνύο θξαηάεη ηε Νίθε θαη ν άιινο ηελ πδξόγεην ζθαίξα. Δπίζεο πάλσ ζηε ζθαίξα κπνξεί λα βξίζθεηαη αληί γηα ηελ Νίθε έλαο αεηόο, έλαο θνίληθαο ή έλα caduceus (ξαβδί, ζθήπηξν). 60 Όπσο όια δείρλνπλ, ηνλ 3 ν αηώλα δελ ππήξρε απνθιεηζηηθά θαη κόλν έλα ζύκβνιν πνπ λα αληηπξνζσπεύεη ηελ απηνθξαηνξηθή εμνπζία, αιιά κία πνηθηιία ζπκβόισλ. Τπήξραλ πξνβιήκαηα, πνιηηηθά θαη κε, ηα νπνία θέξλνπλ 59 RIC V p.1 46ff θαη Holscher T., Victoria Romana, ζ

24 μαλά ζην πξνζθήλην ηνλ ζπκβνιηζκό ηεο πδξνγείνπ ζθαίξαο. Ζ πνιηηηθή αλάγθε γηα παγθόζκηα θπξηαξρία ρξεζηκνπνηεί ηόηε ηελ ιαηξεία ηνπ Ζιίνπ, πνπ δηαδίδεηαη όιν θαη πεξηζζόηεξν (εηθ. 8). ην αλάγιπθν απηό από ηνλ κεγάιν βσκό ηνπ Αλησλίλνπ κε ηελ απνζέσζε ηνπ Λνπθίνπ Βέξνπ, ε Νίθε νδεγεί ηνλ απηνθξάηνξα πξνο έλα άξκα κε δύν άινγα πνπ ην νδεγνύλ ν Ήιηνο θαη ν Virtus. Ο απηνθξάηνξαο θπξηαξρεί ζηε γε σο εηθόλα ηνπ ζενύ Ζιίνπ. Ζ ζεκαζία όκσο ηεο αλαπαξάζηαζεο ηεο Νίθεο πάλσ ζηελ πδξόγεην ζθαίξα παξακέλεη ε ίδηα ε νπνία ππήξρε από ην 69 π. Υ., σο VICTORIA AVG ή θαη ΑVGG. 61 Ζ ζρέζε ηεο κε ηνλ απηνθξάηνξα είλαη θαλεξή. Γλσξίδνπκε παξαζηάζεηο ζε λνκίζκαηα, ζηηο νπνίεο ε Νίθε (πάλσ ζε πδξόγεην) ζηεθαλώλεη ηνλ Ζξαθιή θαη κε ηνλ ηξόπν απηό αλαθέξεηαη ζηνλ Maximianus Herculius θαη ζηνλ Γηνθιεηηαλό. (ην ζπγθεθξηκέλν λόκηζκα ε επηγξαθή είλαη VIRTVS AVGG). 62 Δπίζεο ζε αξθεηά λνκίζκαηα αλαθέξεηαη σο VICTORIA GERMANICA, ρσξίο λα δηαθέξεη όκσο ν ηύπνο απηόο από ηνπο ππόινηπνπο ηύπνπο ηεο Νίθεο RIC V p.2 125f. 62 RIC V p.2 565ff. 63 RIC V p.1 46ff. 21

25 1.2.2 Ζ Νίθε σο ελίνρνο Οη Ρσκαίνη πήξαλ απηό ην κνηίβν από ηνπο Έιιελεο. Ήδε από λσξίο ρξεζηκνπνίεζαλ ζηα λνκίζκαηά ηνπο παξαζηάζεηο ζεώλ πνπ νδεγνύλ άξκα. Ζ Νίθε κπνξεί λα ππάξρεη ζηε ζύλζεζε απηή κε δηαθνξεηηθνύο ηξόπνπο, ρσξίο απηό λα δειώλεη θάπνηα δηαθνξά ζην ρξόλν ή ζηε ζεκαζία. Γελ έρεη θάπνηα ζεκαζία γηα ην λόεκα ηεο παξάζηαζεο αλ νδεγεί ε ίδηα ην άξκα, ή ζηεθαλώλεη ηελ ζεόηεηα, ή πεηάεη κπξνζηά από ην άξκα, ή ζηέθεηαη πίζσ από απηό. Οη παξαζηάζεηο ζε λνκίζκαηα ηεο Νίθεο πάλσ ζε άξκα ζπλήζσο έρνπλ πνιηηηθή ζεκαζία. Θα κπνξνύζε θάπνηνο λα ππνζέζεη όηη ππάξρεη θάπνηα δηαθνξά αλάκεζα ζηηο παξαζηάζεηο ζηηο νπνίεο νδεγεί ηέζξηππν θαη ζε απηέο πνπ νδεγεί άξκα κε δύν άινγα, όπσο γηα παξάδεηγκα όηη ην ηέζξηππν ρξεζηκνπνηείηαη γηα ζεκαληηθόηεξεο λίθεο, ελώ ην άξκα κε δύν άινγα γηα λίθεο κηθξόηεξεο ζεκαζίαο. Ζ Νίθε πνπ νδεγεί άξκα είλαη πνιύ ζπλεζηζκέλνο ηύπνο ηεο ξεπνπκπιηθαληθήο πεξηόδνπ. Αληίζεηα, ζηελ πξώηκε απηνθξαηνξηθή πεξίνδν ρξεζηκνπνηείηαη ζπάληα. Από ηελ επνρή ηνπ Αδξηαλνύ θαη κεηά εκθαλίδεηαη θαη πάιη, αιιά κε άιιε ζεκαζία. Απηέο νη πζηεξόηεξεο αλαπαξαζηάζεηο δε πξέπεη λα εξκελεύνληαη σο απηνθξαηνξηθόο ζξίακβνο. 64 Ζ Νίθε σο Victoria Augusti ζην άξκα εκθαλίδεηαη γηα πξώηε θνξά ηελ επνρή ηνπ Αδξηαλνύ ( κ. Υ.), θαηόπηλ ζπάληα κέρξη ηελ επνρή ησλ εβήξσλ, θαη από ηελ επνρή ησλ εβήξσλ (193 κ. Υ.) θαη κεηά επηζηξέθεη, θαη εκθαλίδεηαη πιένλ πην ζπρλά κέρξη ηα κέζα ηνπ 3 νπ αηώλα. Ζ Νίθε πνπ νδεγνύζε άξκα ήηαλ πνιύ αγαπεηή θαη ζηελ ύζηεξε απηνθξαηνξηθή επνρή, αιιά κε ηειείσο δηαθνξεηηθή ζεκαζία: VBIQVE αλαγξάθνπλ νη επηγξαθέο ζηα λνκίζκαηα ηνπ Γαιιηελνύ ( κ. Υ.). Ζ ζύλδεζε ηεο Victoria θαη ηεο Pax, ηεο Νίθεο θαη ηεο Δηξήλεο είλαη πνιύ ζηελή ζηηο ξσκατθέο απεηθνλίζεηο ηεο Δηξήλεο (εηθ. 40). Σα αξραηνινγηθά επξήκαηα 64 Νίθε- Victoria, ζ

26 θαη νη επηγξαθέο ην επηβεβαηώλνπλ. 65 Ζ Δηξήλε κπνξεί λα εκθαλίδεηαη κε θάπνηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ πνιέκνπ ή θαη ηεο ζεάο Νίθεο, όπσο όπια, ηξόπαηα, ή θιαδηά δάθλεο, ε αθόκε θαη λα θξαηάεη κία κηθξή Νίθε ζην ρέξη ηεο. ηα λνκίζκαηα ηνπ Βεζπαζηαλνύ 66 (69 79 κ. Υ.), (εηθ.39) θαη ηνπ Καξαύζηνπ 67, ε Νίθε απεηθνλίδεηαη λα θξαηάεη ζηεθάλη θαη θιαδί θνίληθα θαη ζπλνδεύεηαη από ηελ επηγξαθή PACI AUGUSTAE. Σνλ ηύπν απηό ηνλ ζπλαληνύκε επίζεο ηελ επνρή κεηαμύ ηνπ Βαιεξηαλνύ ( κ. Υ.) θαη ηνπ Γαιιηελνύ ( κ. Υ.). Σν 259 κ. Υ. εκθαλίδεηαη κε ηελ επηγξαθή «VICTORIAE AVGG» Ζ Νίθε κε clupeus virtutis 69 θαη άιιεο αζπίδεο Απηή ε αζπίδα, γλσζηή θαη σο clupeus virtutis, απεηθνλίδεηαη ζε λνκίζκαηα θαη αλάγιπθα πνιιέο θνξέο καδί κε ηε Νίθε. ε λνκίζκαηα ηνπ 19 π. Υ. πνπ θόπεθαλ ζηελ πεξηνρή ηεο Ηζπαλίαο 70, ε Νίθε απεηθνλίδεηαη κεησπηθά, θαη θξαηάεη κία αζπίδα κπξνζηά από ην ζώκα ηεο, έηζη ώζηε θαίλεηαη κόλν ην θεθάιη, ην ζηήζνο θαη ηα θηεξά ηεο, ηα νπνία θιίλνπλ πξνο ηα επάλσ, ελώ από ην θάησ κέξνο ηνπ ζώκαηόο ηεο θαίλνληαη κόλν ηα πόδηα ηεο θαη έλα ηκήκα ηνπ ελδύκαηόο ηεο, ην νπνίν θπκαηίδεη. 71 ε άιιε παξάζηαζε είλαη ζηξακκέλε πξνο ηα δεμηά θαη θξαηάεη ηελ αζπίδα κπξνζηά από απηήλ. Κάπνηεο θνξέο θξαηάεη θαη έλα θιαδί δάθλεο. Παξόκνηα είλαη θαη ε παξάζηαζε πνπ πξνέξρεηαη από λνκίζκαηα ηεο επνρήο ηνπ Σηβέξηνπ (14 37 κ. Υ.). 72 Ζ Νίθε είλαη ζηξακκέλε πξνο ηα αξηζηεξά θαη θξαηάεη ηελ αζπίδα ζην δεμί ηεο ρέξη. Ζ επηγξαθή SPQR δειώλεη πνηνο ηελ έδσζε ζηνλ Αύγνπζην. 65 Holscher T., Victoria Romana, ζ ΒΜC II 431f, 435f, 446,457f, 468,473, 475, RIC V p Holscher T., Victoria Romana, ζ clupeus virtutis = κία ηηκεηηθή αζπίδα πνπ απνλέκνληαλ από ηνλ SENATVS POPVLVSQUE ROMANVS IMP CAESARI DIVI F AVGVSTO COS VIII DEDIT CLVPEVM VIRTVTIS CLEMENTIAE IVSTITIAE PIETATIS ERGA DEOS PATRIAMQVE. 70 BMC I Bellinger-Berlincourt, Victory, ζ BMC I

27 ηα επόκελα ρξόληα απηόο ζα παξακείλεη σο κνλαδηθόο ηύπνο ηεο Νίθεο κε ηελ clupeus virtutis. Άιια λνκίζκαηα ηεο επνρήο ηνπ Απγνύζηνπ από ηελ πεξηνρή ηεο Ηζπαλίαο δείρλνπλ ηελ Νίθε λα ίπηαηαη πάλσ από ηελ clupeus virtutis, πνπ ζηεξίδεηαη πάλσ ζηε βάζε ελόο θίνλα, θαη λα ην ζηνιίδεη κε έλα ζηεθάλη δάθλεο. 73 ε έλα λόκηζκα ηνπ Q. Rustius, ην νπνίν ρξνλνινγείηαη πεξίπνπ ζην π. Υ. ε Νίθε πεηάεη κε θαηεύζπλζε από ηα δεμηά πξνο ηα αξηζηεξά θαη ηνπνζεηεί κία αζπίδα πάλσ ζε έλαλ θίνλα. 74 Παξόκνην κνηίβν πνπ ζπλαληνύκε θαη ζε άιια λνκίζκαηα πνπ θόπεθαλ ηελ ίδηα επνρή ζηελ Ηζπαλία. 75 Οη ηύπνη ηεο Νίθεο κε αζπίδα είλαη: Α) Ζ Νίθε ίπηαηαη ζε κεησπηθή ζηάζε. Κξαηάεη ηελ αζπίδα κπξνζηά από ην ζώκα ηεο έηζη ώζηε θαίλεηαη κόλν ην θεθάιη, ην ζηήζνο, ηα θηεξά θαη ηα πόδηα ηεο, θαζώο θαη έλα ηκήκα ηνπ ελδύκαηόο ηεο. Σνλ ηύπν απηό 76 ηνλ ζπλαληνύκε ζπλήζσο ζε λνκίζκαηα ηεο επνρήο ηνπ Απγνύζηνπ (εηθ. 30). Ο ηύπνο απηόο δελ γλώξηζε κεγάιε δηάδνζε. Β)Ζ Νίθε είλαη ζηξακκέλε πξνο ηα δεμηά θαη ζηεξίδεη ην αξηζηεξό ηεο πόδη πάλσ ζε έλα βξάρν ή ζπαληόηεξα ζε πδξόγεην ζθαίξα ή θξάλνο. ην πάλσ κέξνο ηνπ αξηζηεξνύ πνδηνύ ηεο ζηεξίδεη κία αζπίδα, ηελ νπνία θξαηάεη κε ην αξηζηεξό ρέξη, ελώ ηαπηόρξνλα κε ην δεμί γξάθεη θάηη πάλσ ζε απηή. 77 Τπάξρνπλ πνιιέο παξαιιαγέο ηνπ ηύπνπ απηνύ. Ζ αζπίδα κπνξεί λα κελ ζηεξίδεηαη ζην γόλαην ηεο ζεάο, αιιά ζε βάζξν, ζε θνίληθα ή ζε έλα ηξόπαην (εηθ. 42). ηελ επνρή ηνπ Σξαταλνύ (98-117κ.Υ.) 78 (εηθ. 45) εκθαλίδνληαη νη πξώηεο παξαζηάζεηο ζηηο νπνίεο ε Νίθε γξάθεη πάλσ ζηελ αζπίδα. Δπηπιένλ ηελ επνρή ηνπ Σξαταλνύ ην ζώκα ηεο αξρίδεη λα ζηξέθεηαη πξνο ηνλ ζεαηή θαη λα πιεζηάδεη πεξηζζόηεξν ζηελ κεησπηθή ζηάζε BMC I BMC I RIC I BMC I BMC I BMC III 726ff. 79 BMC III 30,1. 24

28 Σν ηειηθό ζηάδην απηήο ηεο εμέιημεο εκθαλίδεηαη ζηα λνκίζκαηα ηεο επνρήο ηνπ Μάξθνπ Απξειίνπ ( κ. Υ.) 80, ηα νπνία αλαθέξνληαη ζηε λίθε ελαληίσλ ησλ Πάξζσλ. Ζ Νίθε ζηέθεηαη ζε κεησπηθή ζηάζε θαη θξαηάεη ζην δεμί ηεο ρέξη, ην νπνίν βξίζθεηαη ζε ρακειόηεξν ύςνο από ην αξηζηεξό, όρη πηα ζηπιίδα, αιιά έλα θιαδί θνίληθα. Σν αξηζηεξό ηεο ρέξη είλαη ηνπνζεηεκέλν πάλσ ζηελ πεξηθέξεηα ηεο αζπίδαο, θαη ην θεθάιη ηεο είλαη ζηξακκέλν πξνο απηή. Ο ηύπνο απηόο δελ ζπλερίζηεθε. Δκθαλίδεηαη κόλν αθόκε κία θνξά ζε έλα λόκηζκα ηνπ επηίκηνπ εβήξνπ ( κ. Υ.) 81, (εηθ. 56). Από ηελ επνρή ηνπ Μάξθνπ Απξειίνπ θαη ζην εμήο, ε ζεά εκθαλίδεηαη πάιη πξνθίι θαη θξαηάεη κηα ζηπιίδα. 82 Γ) Ζ Νίθε θάζεηαη ζε έλα ζξόλν, ή θαξέθια, ζπλήζσο πέηξηλν. Σν πίζσ πόδη ηεο βξίζθεηαη ιίγν ςειόηεξα, θαη ζε απηό ζηεξίδεηαη ε αζπίδα, πάλσ ζηελ νπνία γξάθεη. Ο ηύπνο ηεο θαζηζηήο Νίθεο εκθαλίδεηαη ζε λνκίζκαηα ηεο ύζηεξεο ξεπνπκπιηθαληθήο πεξηόδνπ, αιιά γηα πξώηε θνξά απεηθνλίδεηαη κε ηελ αζπίδα λα ζηεξίδεηαη ζηα γόλαηά ηεο επί Μάξθνπ Απξειίνπ. 83 Ο ηύπνο απηόο κέρξη ηνλ 3 ν αηώλα ζρεηηδόηαλ πάληα κε ζηξαηησηηθέο λίθεο. Γηα πξώηε θνξά επί Καξαθάιια, 84 ην 217 ε VICTORIA PARTHICA ζπλδέζεθε κε ηελ VO(ta) XX θαη από ηόηε ν ηύπνο απηόο άξρηζε λα ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηνλ ενξηαζκό ησλ επεηείσλ ηεο δηαθπβέξλεζεο. Γ) Γύν Νίθεο ζηέθνληαη ζπκκεηξηθά εθαηέξσζελ κίαο αζπίδαο, ή ίπηαληαη εθαηέξσζελ απηήο, αληίζηνηρα (εηθ.73). 80 BMC IV 60, BMC V 54, BMC IV 63, Gnecchi II 14ff. 84 BMC V 89, 465f, 197ff. 25

29 1.2.4 Παξαιιαγέο ησλ παξαπάλσ ηύπσλ ηεο Νίθεο ηα λνκίζκαηα από ηελ επνρή ηνπ Κιαπδίνπ (41 54 κ. Υ.) κέρξη θαη ηνλ 4 ν αηώλα, παηάεη κε ην δεμί πόδη ζηελ πδξόγεην ζθαίξα θαη ζηεξίδεη ζε έλα θίνλα ή ζην γόλαηό ηεο κία αζπίδα ζηελ νπνία γξάθεη. 85 Τπάξρνπλ θαη θάπνηνη άιινη ζπλδπαζκνί, νη νπνίνη όκσο ζπλαληώληαη ζπαληόηεξα: γηα παξάδεηγκα, ππάξρνπλ παξαζηάζεηο ζηηο νπνίεο ε Νίθε ζηεθαλώλεη ηνλ απηνθξάηνξα, πνπ θάζεηαη πάλσ ζηελ πδξόγεην ζθαίξα, ή θξαηάεη ζηα ρέξηα ηνπ ηελ πδξόγεην. Από ηα παξαπάλσ θαηαιαβαίλνπκε πόζνη πνιινί δηαθνξεηηθνί ζπλδπαζκνί κπνξνύλ λα γίλνπλ κε ηελ ζεά Νίθε θαη ηελ πδξόγεην ζθαίξα. Δπίζεο, ε Νίθε έρεη ζπλήζσο ην δεμί ηεο ρέξη πξνηεηακέλν θαη θξαηάεη ζε απηό έλα ζηεθάλη, ρσξίο όκσο απηό λα είλαη θαλόλαο. Γλσξίδνπκε γηα παξάδεηγκα από παξάζηαζε ζε ρξπζό λόκηζκα ηνπ κ. Υ. όηη ε ζεά θξαηάεη ζην ην δεμί ρέξη ζηεθάλη θαη ζην αξηζηεξό αεηό (εηθ.48). ην αξηζηεξό ρέξη κπνξεί επίζεο λα θξαηάεη vexillum (εηθ. 7), ή θιαδί θνίληθα ή ηξόπαην. Σν vexillum ζην ρέξη ηεο ζεάο δελ ην ζπλαληνύκε κεηά ηνλ ζάλαην ηνπ Αγξίππα, ελώ ζηα ρξόληα πνπ αθνινπζνύλ ην πην ζπρλό ζύκβνιν ζην ρέξη ηεο ζεάο είλαη ην θιαδί θνίληθα, ην νπνίν θξαηάεη σο ζύκβνιν ηεο απηνθξαηνξηθήο εμνπζίαο, ζην αξηζηεξό ηεο ρέξη, ζρεδόλ απνθιεηζηηθά ε Νίθε πάλσ ζηελ πδξόγεην ζθαίξα, αιιά θαη ην ηξόπαην. 86 ηα λνκίζκαηα ηεο επνρήο ηνπ Απγνύζηνπ, ε Νίθε απεηθνλίδεηαη κε ηελ clupeus virtutis θαη κεξηθέο θνξέο ζην βάζνο ππάξρεη έλαο θίνλαο. Δπίζεο ζε θάπνηα λνκίζκαηα ηνπ Γάιβα (68-69 κ. Υ.) 87 από ηε κία όςε εκθαλίδεηαη ε Νίθε πάλσ ζηελ πδξόγεην ζθαίξα κε ηνλ παιηόηεξν ηύπν θαη κε πέπιν πνπ θπκαηίδεη, θαη από ηελ άιιε όςε κε έλα ηειείσο δηαθνξεηηθό έλδπκα. Ζ δηαθνξά απηή είλαη κόλν ζηηιηζηηθή, δελ απνηειεί θάπνηνπ είδνπο ζπκβνιηζκό θαη δελ έρεη θάπνην ηδηαίηεξν λόεκα. 85 RIC V p.2 295f. 86 Holscher T., Victoria Romana, ζ BMC I 239, 244ff, 269ff. 26

30 1.2.5 Ζ Νίθε ζην Adventus θαη ζην Profectio 88 Adventus ηελ Ρώκε όηαλ ν απηνθξάηνξαο αλαρσξνύζε γηα ηνλ πόιεκν, ζπζίαδαλ ζηνπο ζενύο γηα λα γπξίζεη δσληαλόο θαη ληθεηήο, ζπλήζσο κε ηελ ηππηθή θξάζε pro salute et victoria et reditu imperatoris...( εδώ έβαδαλ ην όλνκα ηνπ απηνθξάηνξα). Καη ζην Adventus αιιά θαη ζην Profectio ζπζίαδαλ ζηε Νίθε θαη ζε πνιεκηθέο ζεόηεηεο όπσο νη Iuppiter Victor, Hercules Victor, Mars Victor, Mars Ultor ζρεδόλ πάληα κία αγειάδα. Οη παξαζηάζεηο ηνπ adventus ζηα λνκίζκαηα εκθαλίζηεθαλ γηα πξώηε θνξά ηελ επνρή ηνπ Αδξηαλνύ ( κ. Υ.), ηηο ζπλαληνύκε όκσο κε απηή ηε ζεκαζία θπξίσο ζηελ ύζηεξε ξεπνπκπιηθαληθή πεξίνδν. Ο Πνκπήηνο ην 46 π. Υ. κεηά ηελ κάρε ζην Thapsus ζηελ Ηζπαλία έθνςε κία ζεηξά λνκηζκάησλ ζηα νπνία απεηθνλίδεηαη ε ππνδνρή ηνπ από θάπνηεο πξνζσπνπνηεκέλεο ηζπαληθέο πόιεηο, δελ είκαζηε όκσο ζίγνπξνη γηα πνηεο πξαγκαηηθά πξόθεηηαη. 89 ε δύν από απηέο ηηο παξαζηάζεηο θαηεβαίλεη από έλα πινίν. Φνξάεη παλνπιία, θαη κία νπιηζκέλε ζεόηεηα, πξνζσπνπνίεζε θάπνηαο πόιεο, ηνλ ππνδέρεηαη κε θιαδηά θνίληθα ή κε ρεηξνλνκίεο. ε άιιεο παξαζηάζεηο κία παξόκνηα ζεόηεηα ηνπ δίλεη αζπίδα ή ζηεθάλη, κία δεύηεξε ηείλεη ην ρέξη ηεο ππνδερόκελε απηόλ, ελώ ν Πνκπήηνο ηεο δίλεη θιαδί δάθλεο. Καη αξγόηεξα, ζηελ απηνθξαηνξηθή επνρή, ζηηο απεηθνλίζεηο ηνπ Adventus, ε πόιε σο ζεόηεηα ππνδέρεηαη ηνλ απηνθξάηνξα κε ρεηξνλνκίεο ή πξνζθέξνληάο ηνπ έλα ζύκβνιν ηεο λίθεο, ηηο πεξηζζόηεξεο θνξέο κία κηθξή Νίθε, ε νπνία ηνλ ζηεθαλώλεη. ε λνκίζκαηα ηνπ Carinus ( κ. Υ.) 90 θαη ηνπ Numerianus 91 ( κ. Υ.) κε ηελ επηγξαθή ADVENTUS AVGG NN ζηέθνληαη δύν 88 Ήηαλ ηειεηέο ηεο απηνθξαηνξηθήο επνρήο: ζην adventus (ειιελ. Άθημε - επίζεκε ππνδνρή απηόθξάηνξα) ν απηνθξάηνξαο έκπαηλε ζην ζηάδην ληθεηήο κεηά από κάρε, όπνπ ηνλ πεξίκελαλ νη πνιίηεο, ελώ ζην profectio (αλαρώξεζε) ν απηνθξάηνξαο αλαρσξεί από ηελ πόιε γηα πόιεκν. 89 Βuttrey T.V., American Numismatic Society, Museum Notes 9, 1960, p RIC V RIC V

31 απηνθξάηνξεο, ν έλαο απέλαληη από ηνλ άιινλ, θαη θξαηάλε ζηνλ ρώξν κεηαμύ ηνπο κία Νίθε πάλσ ζηελ πδξόγεην ζθαίξα, ε νπνία ζηεθαλώλεη θαη ηνπο δύν. ηηο παξαζηάζεηο ηνπ Adventus ε Νίθε απεηθνλίδεηαη κε δηάθνξνπο ηξόπνπο: Ζ Ρώκε ππνδέρεηαη ηνλ απηνθξάηνξα 92 θαη ηνπ πξνζθέξεη κία κηθξή Νίθε, ε νπνία ηηο πεξηζζόηεξεο θνξέο παηάεη πάλσ ζε πδξόγεην ζθαίξα (εηθ.66). Ο απηνθξάηνξαο πξνζθέξεη ζηε Ρώκε κία κηθξή Νίθε (ηηο πεξηζζόηεξεο θνξέο ε Νίθε παηάεη πάλσ ζε πδξόγεην ζθαίξα). Ο ηύπνο απηόο ζπλαληάηαη επί Σξαταλνύ 93 θαη Lucius Verus 94. Όηαλ ν απηνθξάηνξαο έξρεηαη πάλσ ζε άξκα, ε Νίθε κπνξεί λα νδεγεί ην άξκα. Ζ Νίθε βαδίδεη κπξνζηά από ηνλ έθηππν απηνθξάηνξα θαη θξαηάεη ζηα ρέξηα ηεο ηηο πεξηζζόηεξεο θνξέο ζηεθάλη θαη θιαδί θνίληθα. Σα πξσηκόηεξα παξαδείγκαηα απηνύ ηνπ ηύπνπ ηα ζπλαληνύκε ηελ επνρή ηνπ Philippus Arabs 95. Όηαλ ε άθημε δελ γίλεηαη από ζηεξηά αιιά από ηελ ζάιαζζα, ε Νίθε ζηέθεηαη ζηελ πιώξε ηνπ ζθάθνπο (εηθ.83). ηηο παξαζηάζεηο λνκηζκάησλ ηεο ξσκατθήο επνρήο ε Νίθε βξίζθεηαη ζε απηή ηε ζέζε κόλν όηαλ απεηθνλίδεηαη νιόθιεξν ην πινίν BMC I p. 377 (Vitellius), II p. 70 (Vespasian). 93 BMC III BMC IV p Gnecchi I 15 n Holscher T., Victoria Romana, ζ

32 Profectio Παξηζηάλεηαη ν απηνθξάηνξαο έθηππνο, καδί κε ζηξαηηώηεο, θαη ζπρλά κπξνζηά από απηνύο πξνρσξάεη ε Νίθε. Γηα πξώηε θνξά ν ηύπνο απηόο ζπλαληάηαη ζε λνκίζκαηα ηνπ 113 κ. Υ. ζηα νπνία απεηθνλίδεηαη ε αλαρώξεζε ηνπ Σξαταλνύ γηα ηελ δηεμαγσγή πνιέκνπ ελαληίνλ ησλ Πάξζσλ. Ο ηύπνο απηόο ρξεζηκνπνηείηαη κέρξη θαη ηνλ 3 ν αηώλα. 97 Ζ πξώηε θνξά πνπ αλαγλσξίδνπκε ηελ Νίθε ζε παξαζηάζεηο Profectio είλαη ζηα λνκίζκαηα ηνπ Lucius Verus, ηνπ 162/3 κ. Υ. 98 ηέθεηαη, όπσο θαη ζην Adventus, ζηελ πιώξε ηνπ ζθάθνπο, κε ην νπνίν ν απηνθξάηνξαο δηεμήγαγε ηνλ πόιεκν ελαληίνλ ησλ Πάξζσλ. Αξγόηεξα, επί Αιεμάλδξνπ εβήξνπ ( κ. Υ.), Γνξδηαλνύ III ( κ. Υ.) θαη Postumus ( κ. Υ.) πξνρσξάεη κπξνζηά από ηνλ έθηππν απηνθξάηνξα θαη νδεγεί ην άινγό ηνπ ζην πεδίν ηεο κάρεο («Νίθε πξνάγνπζα»). 99 Γεληθόηεξα, νη παξαζηάζεηο Profectio εκθαλίδνληαη ζε λνκίζκαηα ζην ηέινο ηνπ 2 νπ θαη ζηνλ 3 ν αηώλα. Ζ Νίθε, σο ζπλνδόο ηνπ απηνθξάηνξα, όξζηα γίλεηαη γλώξηκν κνηίβν ηεο επίζεκεο ηέρλεο ηνπ 3 ν αηώλα (εηθ.64, 74). Σελ ίδηα επνρή, θαη ιίγν λσξίηεξα, από ηα ηέιε ηνπ 2 νπ κ.υ. αηώλα παίξλεη ηελ επσλπκία aeterna θαη perpetua BMC III n. 511,512, 98 BMC IV n. 1151f. 99 BMC VI 748ff, 775, 781f. 100 Holscher T., Victoria Romana, ζ

33 1.3 H NIKH ΣΑ ΑΤΣΟΚΡΑΣΟΡΘΚΑ ΡΩΜΑΘΚΑ ΝΟΜΘΜΑΣΑ (1 ορ αι. π. Υ. - 5 ορ αι. μ. Υ.) Με ηνλ όξν «απηνθξαηνξηθή Νίθε» ελλννύκε ηελ απεηθόληζε ηεο Νίθεο ζε παξαζηάζεηο ζξηάκβνπ ηνπ απηνθξάηνξα (από ηνλ 1 ν αη. π. Υ. κέρξη ηνλ 5 ν αη. κ. Υ.), ζπληειώληαο κε ηνλ ηξόπν απηό ζηελ δόμα ηνπ. Ζ λίθε ηνπ Οθηαβηαλνύ ζηε λαπκαρία ηνπ Αθηίνπ (31 π. Υ.) έζεζε ηα ζεκέιηα ηεο απηνθξαηνξίαο. Ο Οθηαβηαλόο έθνςε λνκίζκαηα ζπλήζσο ζε δελάξηα κε παξάζηαζε Νίθεο πνπ επηβαίλεη ζε πνιεκηθό πινίν. Ο ηύπνο απηόο ηεο Νίθεο επαλήιζε ζηα λνκίζκαηα ησλ Φιαβίσλ κεηά ηηο λίθεο ζηελ Ηνπδαία. Ο ηύπνο ηεο Νίθεο πάλσ ζηε ζθαίξα είλαη πνιύ ζπρλόο ζηε ξσκατθή ηέρλε από ηε κάρε ηνπ Αθηίνπ θαη εμήο θαη απνηειεί έλα από ηα ζπλεζέζηεξα ζύκβνιά ηεο, ραξαθηεξίδνληαο ηελ σο ληθεθόξν, αιιά θαη θπξίαξρν ηνπ θόζκνπ. Μεηά ηε κάρε ζην Άθηην, ε επηινγή ησλ λνκηζκαηηθώλ ηύπσλ δελ ήηαλ πιένλ κηα ηπραία επηινγή ή πξνηίκεζε, αιιά κέξνο ελόο νξγαλσκέλνπ ζρεδίνπ γηα ηελ επηξξνή ζηελ θνηλή γλώκε. 101 Ζ επηινγή ησλ θαηάιιεισλ ηύπσλ έγηλε δήηεκα κεγάιεο ζεκαζίαο γηα ηελ θαζνδήγεζε ηεο απηνθξαηνξίαο. Με ηελ κάρε ηνπ Αθηίνπ θαη ηελ θαηάθηεζε ηεο Αηγύπηνπ πνπ ζπγθέληξσζε ηελ εμνπζία ζε έλα κόλν πξόζσπν, ηνλ Αύγνπζην, ε Νίθε ζα εκθαλίδεηαη ζηα λνκίζκαηα γηα λα ηηκήζεη ην γεγνλόο απηό πνπ ζεσξήζεθε σο αιιαγή ζειίδαο ζηελ Ηζηνξία. Ζ απεηθόληζε ηεο Νίθεο κε ζηεθάλη θαη θιαδί θνίληθα πάλσ ζε κηα πιώξε είλαη έλα έμνρν παξάδεηγκα γηα λα ζπκίδεη ηελ λαπκαρία (εηθ. 27), ελώ ε απεηθόληζε ηεο Νίθεο λα παηά ζηε ζθαίξα, αληηγξάθνληαο ηε ρξπζή Νίθε ηνπ Tarrentum πνπ είρε εγθαηαζηαζεί ζην βνπιεπηήξην, είλαη ν δεύηεξνο ηύπνο πνπ παγηώζεθε ζηελ επνρή ηνπ Απγνύζηνπ. (εηθ. 26) 102 ηα ύζηεξα ρξόληα ηνπ Απγνύζηνπ εκθαλίδεηαη ε Νίθε θαζηζκέλε πάλσ ζε ζθαίξα ζε έλα ρξπζό quinarius ηνπ π. Υ. (εηθ. 34) θαη πηζαλόλ 101 Sutherland C., Coinage in Imperial Policy, ζ Ζill V. P., Buildings of Rome, NC (1987), θαη BMC 631f. 30

34 αλαθέξεηαη ζηελ εθζηξαηεία ηνπ Σηβέξηνπ ζηελ Παλλνλία πνπ ηνλ έζηεηιε ν Αύγνπζηνο. ηνλ ίδην ηύπν λνκίζκαηνο ρξεζηκνπνηήζεθαλ επίζεο θαη άιια είδε Νίθεο: κε ηξόπαην, λα παηάεη ζε ζθαίξα (εηθ. 28), όκσο ε θαζηζηή ζεά έγηλε ν θαζηεξσκέλνο ηύπνο γηα απηήλ ηελ νλνκαζία. Έλαο μερσξηζηόο ηύπνο πνπ θόπεθε ζε αλαηνιηθό λνκηζκαηνθνπείν θαη δαλείδεηαη έλα αλαηνιηθό κνηίβν είλαη ε απεηθόληζε ηεο Νίθεο λα πηάλεη έλα βόδη από ην θεθάιη θαη λα θόβεη ην ιαηκό ηνπ κε έλα καραίξη (εηθ. 29). Ζ επηγξαθή από θάησ αλαθέξεη ARMENIA CAPTA θαη ν ραξάθηεο ηνπ ηύπνπ δεκηνύξγεζε ην λόκηζκα ρσξίο ζπγθεθξηκέλεο νδεγίεο ή αγλνώληαο απηέο θαη δηάιεμε έλαλ ηύπν πνπ ηαίξηαδε ζην πξνζσπηθό ηνπ γνύζην. 103 Σελ επνρή ηνπ Σηβέξηνπ (14 37 κ. Υ.), εκθαλίδεηαη ην ζέκα ηεο Νίθεο λα γξάθεη ζε κηα αζπίδα SPQR, ρσξίο λα έρεη κεγάιε δηάδνζε. To κνηίβν απηό είρε σο πξσηόηππν ην αληίζηνηρν αλάγιπθν Νίθεο πνπ γξάθεη ζε αζπίδα ζηνλ θίνλα ηνπ Σξαταλνύ (εηθ. 5) θαη ζε απηόλ ηνπ Μ. Απξήιηνπ (170 κ. Υ.) (εηθ.10). ηελ επνρή ησλ εβήξσλ ( κ. Υ.), ν ηύπνο ηεο Νίθεο πνπ γξάθεη ζε αζπίδα εκθαλίζηεθε ην 207 θαη ην κ. Υ. ζηα δελάξηα πνπ πηζαλώο αλαθέξνληαλ ζηε λίθε ελάληηα ζηνπο επαλαζηάηεο ζηε βόξεην Αθξηθή, θαη δύν ρξόληα αξγόηεξα, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εθζηξαηείαο ζηελ Βξεηαλία, αλαβίσζε από ηνλ Καξαθάιια ( κ. Υ.) γηα ηνλ ενξηαζκό ηεο Νίθεο ζηε βόξεηα Αγγιία. ηα ρξόληα ηνπ Νέξσλα (54 68 κ. Υ.), νη ηύπνη ηεο Νίθεο δελ είλαη πνιινί θαη δελ είλαη αμηνζεκείσηνη, όκσο ε θαιιηηερληθή αμία ησλ λνκηζκάησλ είλαη πςειή (εηθ.36). Ζ ζύλδεζε απηνθξάηνξα θαη Νίθεο, κε ηελ αλαγξαθή ησλ ιέμεσλ VICTORIA AVG, ζηηο ξσκατθέο εθδόζεηο αξρίδεη από ηε βαζηιεία ηνπ Κιαπδίνπ (41-54 κ. Υ.). ηελ Αλαηνιή, αλάινγε αλαγξαθή ηνπ νλόκαηνο ηεο Νίθεο εληνπίδεηαη ήδε από ηνπο ρξόλνπο ηνπ Σηβεξίνπ (14-37 κ. Υ.). Ο Γάιβαο, πνπ είρε εμεγεξζεί ηελ άλνημε ηνπ 68 κ. Υ., πξηλ βξεζεί αληηκέησπνο κε ηνλ Όζσλα (69 κ. Υ.), πξαγκαηνπνίεζε ηνκή ζηελ επίζεκε απηνθξαηνξηθή λνκηζκαηνθνπία. Δμέδσζε αξγπξά λνκίζκαηα κε ηελ επηγξαθή VICTORIA GALBAE AVG, πξνβάιινληαο ηελ ηδέα ηεο Νίθεο ζην πξόζσπό ηνπ θαη όρη 103 Bellinger-Berlincourt, Victory, ζ

35 ζηνλ ζεζκό ηνπ απηνθξάηνξα. ε ρξπζό λόκηζκα ηνπ Γάιβα ε επηγξαθή πνπ ζπλνδεύεη ηε Νίθε αλαθέξεηαη ζηε «Νίθε ηνπ ξσκατθνύ ιανύ», όρη ζηε «Νίθε ηνπ Αύγνπζηνπ». Καηά ην έηνο ησλ ηεζζάξσλ απηνθξαηόξσλ (69 κ. Υ.), ην παξάδεηγκά ηνπ αθνινύζεζαλ δηαδνρηθά ν Όζσλ (VICTORIA OTHONIS) ελαληίνλ ηνπ Γάιβα, ν Βηηέιιηνο (VICTORIA IMP GERMANICI) ελαληίνλ ηνπ Όζσλνο θαη ν Βεζπαζηαλόο (VICTORIA IMP VESPASIANI) ελαληίνλ ηνπ Βηηειιίνπ. Σηο επίζεκεο θξαηηθέο εθδόζεηο αθνινπζνύλ νη πεξηθεξεηαθέο θνπέο ησλ πόιεσλ ηεο ειιεληθήο θαη εμειιεληζκέλεο Αλαηνιήο. Σν λέν ηδενινγηθό πιαίζην ηεο επνρήο ησλ Σεηξαξρώλ ζα αιιάμεη ηελ εηθνλνγξαθία ησλ λνκηζκάησλ, όπσο ε Νίθε πνπ ζηεθαλώλεη ηνπο δύν απγνύζηνπο (ηέιε 3 νπ αη. κ.υ.). 104 ηα λνκίζκαηα ηνπ Βεζπαζηαλνύ (69 79 κ. Υ.), πνιιέο απεηθνλίζεηο ηεο Νίθεο είλαη παξαιιαγέο πξσηκόηεξσλ ηύπσλ, πνιιέο θνξέο θαη κεξηθώλ πξόζθαησλ ηύπσλ. Τπάξρεη έλαο aureus πνπ δείρλεη ηε Νίθε λα ζηέθεη ηνλ απηνθξάηνξα. Γύν ζπάληα αζεκέληα λνκίζκαηα παξνπζηάδνπλ λέα ζύλνια: ζην έλα ε Νίθε δεμηά παξνπζηάδεη έλα ζξηακβεπηηθό αεηό ζηνλ απηνθξάηνξα θαη ζην άιιν ηνπ δίλεη ην παιιάδην (εηθ. 38). Ο ηύπνο ησλ δύν Νηθώλ πνπ θξαηνύλ εξαιδηθά κηα αζπίδα είλαη αξθεηά θνηλόο. Ο Βαιεξηαλόο ( κ. Υ.) καο δίλεη ηελ απινύζηεξε κνξθή ηνπ ζε λόκηζκα, όπνπ ε αζπίδα έρεη εγράξαθην πάλσ ηεο S C θαη ε θύξηα επηγξαθή είλαη VOTA ORBIS. 105 Έλαο άιινο ηύπνο όκσο πξνζζέηεη έλα λέν ζηνηρείν, ηελ παξνπζία ηνπ εηηεκέλνπ. Έλα δελάξην ηνπ επηίκηνπ εβήξνπ ( κ. Υ.) είλαη ηππηθό παξάδεηγκα: ζηα πόδηα ηεο Νίθεο βξίζθεηαη έλαο κηθξόο αηρκάισηνο θαη ε επηγξαθή VICT PARTHI-CAE. Mεξηθέο θνξέο απεηθνλίδνληαη δύν αηρκάισηνη ή ν έλαο αηρκάισηνο λα ζύξεηαη από ηε Νίθε καθξηά (εηθ. 61), όπσο ζηα ράιθηλα λνκίζκαηα ηνπ Θενδνζίνπ Η θαη ηνπ Αξθάδηνπ κε ηελ επηγξαθή SALUS REI PUBLICAE. Έλα λόκηζκα ηνπ Γηνθιεηηαλνύ ( κ. Υ.) 104 Νίθε-Victoria, ζ Bellinger-Berlincourt, Victory, ζ

36 δείρλεη ηε Νίθε λα ίπηαηαη επάλσ θαη αλάκεζα ζε δύν απηνθξάηνξεο πνπ είλαη έλζξνλνη ζηα αξηζηεξά. 106 Ζ Νίθε, ζηελά ζπλδεδεκέλε κε ηνλ απηνθξαηνξηθό ζεζκό, δελ γλώξηζε ηελ ίδηα δηάδνζε ζηα λνκίζκαηα ησλ πξώησλ βπδαληηλώλ απηνθξαηόξσλ. Ο Κσλζηαληίλνο θαη νη δηάδνρνη ηνπ ( κ. Υ.) πηνζεηνύλ ηελ παξάζηαζή ηεο, θπξίσο ζε κεηάιιηα. ηα λνκίζκαηα, ε παξάδνζε εμαθνινπζεί λα ζπλδέεη ηε Νίθε κε ηνλ απηνθξάηνξα (εηθ. 51), ζπρλά δίλνληαο έκθαζε ζην ζύλδεζκν ηνπο κε ηελ επηγξαθή Victoria Augusti θαη δειώλεη ην γεγνλόο όηη ε λίθε ηεο απηνθξαηνξίαο δελ είλαη αλεμάξηεηε από ην πξόζσπν ηνπ απηνθξάηνξα πνπ είλαη ε πςειόηεξε ζηξαηησηηθή αξρή. Ζ Νίθε ήηαλ παληαρνύ παξνύζα ζηα λνκίζκαηα ηνπ 4 νπ θαη 5 νπ αηώλα θαη ζπλέρηζε λα εκθαλίδεηαη ζε όιε ηε δηάξθεηα ηνπ 6 νπ αηώλα. Απεηθνλίδεηαη γηα ηειεπηαία θνξά, ζε ειάζζνλα ξόιν, λα επηζηέθεη κηα ζθαίξα, ζε λνκίζκαηα πνπ εθδόζεθαλ από ηνλ Ζξάθιεην, κεηά ηε λίθε επί ησλ Πεξζώλ ην 629 κ. Υ. Μηα μερσξηζηή απεηθόληζε Νίθεο έρνπκε ζε λόκηζκα ηνπ Θενδνζίνπ Η ( κ. Υ.) ζε κνλαδηθή θνπή γηα ηελ γπλαίθα ηνπ Φιαθίιια. Απεηθνλίδεηαη ε θαζηζηή Νίθε κε αζπίδα, πιήξσο ελδεδπκέλε γηα πξώηε θνξά, αλ θαη ζε παξόκνην ηύπν ζην ρξπζό ζεκίζην ηνπ Θενδνζίνπ ε Νίθε είλαη γπκλή σο ηε κέζε. Ζ δεύηεξε κεγάιε αιιαγή είλαη ε επηγξαθή ζηελ αζπίδα: έλα ρξηζηόγξακκα (παξόκνην κε απηό ηεο εηθ. 92). Σειεπηαία μερσξηζηή απεηθόληζε Νίθεο βιέπνπκε ζε ρξπζό λόκηζκα ηνπ Θενδνζίνπ ΗΗ ( κ. Υ.) ( παξόκνην κε απηό ηεο εηθ. 94), όπνπ εηζήγαγε ηελ όξζηα Νίθε ζηξακκέλε πξνο ηα αξηζηεξά λα θξαηάεη καθξύ ζηαπξό. Απηόο ν ηύπνο έγηλε δεκνθηιήο θαη γηα 60 ρξόληα, κέρξη ηελ βαζηιεία ηνπ Εήλσλα ( κ. Υ.) θαζηεξώζεθε ζηνπο ζνιίδνπο. Αξρηθά είρε ηελ επηγξαθή VOT XX MVLT XXX, θαη έπεηηα ην VICTORIA AVGG. Δπηπιένλ ν ηύπνο ηνπ ζεκηζζίνπ θαζηεξώζεθε κε ηελ παξνπζία ηεο Νίθεο λα γξάθεη θαζηζκέλε, εκίγπκλε ην ρξηζηόγξακκα ζε κία αζπίδα (εηθ. 93). ηα κεγάια ράιθηλα λνκίζκαηα ηνπ Εήλσλα εκθαλίδεηαη ε Νίθε ηπηάκελε πξνο ηα δεμηά λα θξαηάεη 106 Βellinger A.R.- Berlincourt M.A., Victory as a Coin Type, ζ

37 ζηεθάλη θαη ηξόπαην θαη λα ζπλνδεύεηαη από ηελ επηγξαθή INVICT ROMA ή GLORIA ROMANORUM. 107 Τπάξρνπλ δύν κεηαηξνπέο ζηελ ρξηζηηαληθή πιένλ Νίθε ζηνπο ζνιίδνπο. Ζ πξώηε είλαη ζε λόκηζκα ηνπ Αλαζηαζίνπ ( κ. Υ.), όπνπ αληηθαηαζηάζεθε ην ρξηζηόγξακκα ηνπ ζηαπξνύ ηεο Νίθεο από έλα ζηαπξνθόξν ζθήπηξν θαη ε δεύηεξε βξίζθεηαη ζηα λνκίζκαηα ηνπ Ηνπζηίλνπ Η ( κ. Υ.), όπνπ ε Νίθε εηθνλίδεηαη κεησπηθή αληί ζε πξνθίι, αθνπκπώληαο κε ην δεμί ρέξη ζε έλαλ καθξύ ζηαπξό θαη θξαηώληαο κηα ζηαπξνθόξν ζθαίξα ζην αξηζηεξό (εηθ. 95). Παξόηη ε επηγξαθή παξακέλεη ίδηα, ε κνξθή είλαη αξζεληθή, θνξώληαο ρηηώλα θαη πάιιην, νπόηε ε Νίθε κεηαηξέπεηαη ζε άγγειν. Πνην γεγνλόο θξύβεηαη πίζσ από απηή ηε ρξνλνινγία είλαη άγλσζην, όκσο ε ηδενινγία πίζσ από ηε κεηαηξνπή είλαη επθνινθαηαλόεηε. Οη δπκώζεηο γηα ηελ αιιαγή είραλ μεθηλήζεη αξθεηά ρξόληα πξηλ θαη έγηλε ηειηθά ε πξνζαξκνγή ησλ ξσκατθώλ παγαληζηηθώλ ζπκβόισλ ζε ρξηζηηαληθά κνηίβα. Ο ηύπνο ηνπ ζεκηζζίνπ παξόια απηά δηαηεξήζεθε κέρξη ηελ άλνδν ηνπ Σηβεξίνπ ΗΗ ζηνλ ζξόλν ην 578, νπόηε θαζηεξώζεθε ν ζηαπξόο ζηνπο νπηζζνηύπνπο ησλ ζεκηζζίσλ θαη κπήθε έλα ηέινο ζηελ απεηθόληζε ηεο Νίθεο σο παγαληζηηθό ζύκβνιν. 108 Καηά ηελ πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν (4 νο - 7 νο αη.), ην Βπδάληην κεηακνξθώλεηαη ζε ρξηζηηαληθή απηνθξαηνξία θαη ελζσκαηώλεη ζηνλ πνιηηεηαθό ηνπ θνξκό, ειιεληθά θαη αλαηνιηθά ζηνηρεία. Σελ ίδηα αξγή εμειηθηηθή πνξεία αθνινπζεί θαη ην λόκηζκα ηνπ, πάλσ ζην νπνίν παξαηεξνύληαη αιιαγέο ησλ ξσκατθώλ ζεκάησλ ζε ρξηζηηαληθά. ε ζόιηδν ηνπ Αξθαδίνπ ( ), ε Νίθε (εηθ. 89) απεηθνλίδεηαη ζε κηθξνγξαθία (Victoriola) λα ζηεθαλώλεη ηνλ απηνθξάηνξα, ν νπνίνο ηελ θξαηά ζην ρέξη ηνπ. Σν ελδηαθέξνλ ζηνηρείν πιένλ εδώ έγθεηηαη ζην γεγνλόο όηη ε Νίθε παξηζηάλεηαη πάξα πνιύ κηθξή ζε ζρέζε κε ηνλ απηνθξάηνξα θαη ε ζετθή ηεο ηδηόηεηα ράλεηαη κπξνζηά ζην απηνθξαηνξηθό κεγαιείν. Αθόκα θαη ν λνκηζκαηνθόπνο δείρλεη ηελ έιιεηςε ελδηαθέξνληνο πξνο ηε κνξθή ηεο, εθόζνλ 107 Βellinger A.R.- Berlincourt M.A., Victory,ζ Βellinger A.R.- Berlincourt M.A., Victory, ζ

38 ηελ απεηθνλίδεη σο δηαθνζκεηηθό ζηνηρείν ρσξίο θαλ λα θαίλνληαη ηα δηαθξηηά ηεο ζύκβνια νύηε ε κνξθή ηεο. 109 ηα λνκίζκαηα ηεο δπλαζηείαο ηνπ Θενδνζίνπ (η. 4 νπ κ. 5 νπ αη.), ε Νίθε παξηζηάλεηαη όξζηα θξαηώληαο πςειό δηάιηζν ζηαπξό ή αζπίδα κε εγγεγξακκέλν ζην θέληξν ηεο ρξηζηόγξακκα (ΥΡ). Έηζη ε Νίθε ζπλδέεηαη άξξεθηα κε ηα ζξεζθεία θαζώο θξαηάεη ηα ζύκβνια ηνπ Υξηζηνύ. Οη επηγξαθέο πνπ πιαηζηώλνπλ θπθιηθά ηελ παξάζηαζή ηεο είλαη παγησκέλεο από ηε ξσκατθή παξάδνζε: VICTORIA AUGUSTORUM (Νίθε ησλ απγνύζησλ) ή SALUS REI PUBLICAE (σηεξία ηεο δεκνθξαηίαο). Μεηά ηνλ Θενδόζην, ε Νίθε πξνζέιαβε έλα λέν πεξηερόκελν σο ζύκβνιν ηεο λίθεο επί ηεο εηδσινιαηξίαο θαη ηεο θνηλσληθήο αλαγλώξηζεο ηεο λέαο ζξεζθείαο. Ζ Νίθε παξηζηάλεηαη όξζηα λα θξαηάεη ζηαπξό, θαζεκέλε κε αζπίδα ή ζε νιόζσκε απεηθόληζε γεκάηε θίλεζε, κε ζηεθάλη θαη ζηαπξνθόξν ζθαίξα ζηνπο ζνιίδνπο, ηα ρξπζά λνκίζκαηα, θαη ζηηο ππνδηαηξέζεηο ηνπο, ηα ζεκίζηα θαη ηα ηξηκίζηα, ηνπ Αλαζηαζίνπ Α ( ), πνπ εμεδόζεζαλ από ηα λνκηζκαηνθνπεία ηεο Κσλζηαληηλνύπνιεο θαη ηεο Θεζζαινλίθεο. ηνπο νπηζζνηύπνπο ησλ ζνιίδσλ ηνπ Αλαζηαζίνπ ε Νίθε ζε ηξία ηέηαξηα βαδίδεη πξνο ηα αξηζηεξά, θξαηώληαο έλα ςειό ζηαπξό ζην δεμί ηεο ρέξη (εηθ. 94) Breglia L., Roman coins, Whitting, Byzantine coins, ζ

39 ΚΕΦΑΛΑΘΟ 2 ο 2.1 Η ΑΠΕΘΚΟΝΘΗ ΣΗ ΝΘΚΗ ΣΗ ΒΤΖΑΝΣΘΝΗ ΓΛΤΠΣΘΚΗ Ζ παξάζηαζε ηεο Νίθεο ζηελ παιαηνρξηζηηαληθή εηθνλνγξαθία εκθαλίζηεθε εμαηηίαο ηεο ηεινύκελεο ιαηξείαο κπξνζηά ζην άγαικα ηεο ζεάο ζηε ξσκατθή Curia. Ζ έξηδα ηνπ 383 κ. Υ. πξνθιήζεθε κάιινλ ιόγσ απηήο ηεο ιαηξείαο θαη όρη γηα ην άγαικα θαζ απηό, πνπ παξέκελε ζηελ Curia ρσξίο ην βσκό πιένλ, αθόκα θαη κεηά ηελ επηθξάηεζε ηνπ ρξηζηηαληζκνύ. ε έλα θηνλόθξαλν εκηθίνλα ηνπ 4 νπ αη. κ. Υ., ε Νίθε είλαη κεησπηθή, ζώδεηαη κέρξη ην ζηήζνο θαη έρεη πςσκέλα ηα δύν ηεο ρέξηα πνπ θξαηνύλ κηα ηαηλία κε δηαθόζκεζε ζπκκεηξηθώλ δηθ-δαθ. Σα θηεξά ηεο είλαη αλνηρηά θαη ην θάησ κέξνο ηνπο είλαη ζπαζκέλν. Ζ Νίθε είλαη ληπκέλε κε ρηηώλα δεκέλν κε δώλε πνπ θαιύπηεη ην αξηζηεξό κέξνο ηνπ ζηήζνπο ηεο. Σα καιιηά ηεο είλαη ρσξηζκέλα ζηε κέζε κε σξαία θόκκσζε, 111 (εηθ. 18). ηελ πξόζνςε κηαο ζαξθνθάγνπ ελόο παηδηνύ από ιεπθό κάξκαξν, πηζαλώο ηνπ 4 νπ αη. πνπ βξίζθεηαη ζην κνπζείν ηεο Κσλζηαληηλνύπνιεο, εηθνλίδνληαη δύν άγγεινη πνπ θξαηνύλ ζηεθάλη κε ρξηζηόγξακκα, 112 (εηθ.19). ε έλα ηκήκα αλαγιύθνπ από ηελ Κσλζηαληηλνύπνιε, ηνπ ηέινπο ηνπ 4 νπ αη. θαη ηνπ πξώηνπ κηζνύ ηνπ 5 νπ αηώλνο κ. Υ., ε Νίθε απεηθνλίδεηαη θηεξσηή, ληπκέλε κε αρεηξίδσην ρηηώλα, λα ζηξέθεηαη πξνο ηα αξηζηεξά θαη λα θξαηάεη κε ηα δπν ηεο ρέξηα έλα ζηεθάλη δάθλεο. Σν ζηεθάλη θέξεη επηγξαθή. H πιάθα απηή πξέπεη λα ζπλερηδόηαλ πξνο ηα αξηζηεξά θαη έθεξε δύν αλησπέο Νίθεο πνπ θξαηνύζαλ ην ζηεθάλη, 113 (εηθ.20). ε έλα θνινζζηθό αλάγιπθν νξζνγσλίνπ ζρήκαηνο, ιεπθνύ καξκάξνπ, πνπ ρξνλνινγείηαη ζην πξώην ηέηαξην ηνπ 6 νπ αηώλνο κ. Υ., ε Νίθε βαδίδεη 111 Firatli N., Sculpture byzantine, ζ Grabar A., Sculptures byzantines, ζ Grabar A., Sculptures Η, ζ

40 ζηξακκέλε πξνο ηα αξηζηεξά, κε γξήγνξν ξπζκό, κε ιπγηζκέλν ην δεμί ηεο γόλαην, ην αξηζηεξό πίζσ ηελησκέλν, ν θνξκόο ηεο κεησπηθόο θαη ην θεθάιη ηεο ζηξακκέλν ζηα ηξία ηέηαξηα πξνο ηα αξηζηεξά. Με ην αξηζηεξό ηεο ρέξη θξαηάεη έλα καθξύ θιαδί θνίληθα θαη είλαη ληπκέλε κε αρεηξίδσην ρηηώλα κε απόπηπγκα, 114 (εηθ.21). Μεηαμύ ηνπ 6 νπ θαη 13 νπ αηώλα ε Νίθε- άγγεινο εκθαλίδεηαη ζε ζαξθνθάγνπο, αιιά απηνί νη ηύπνη δελ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζηα λνκίζκαηα, νπόηε δελ πεξηιακβάλνληαη εδώ. ε έλα ηκήκα αςίδαο ελόο αξθνζνιίνπ από ηελ Κσλζηαληηλνύπνιε πάιη, πνπ όκσο ρξνλνινγείηαη ζην ηέινο ηνπ 13 νπ αηώλα απεηθνλίδεηαη έλαο άγγεινο κεησπηθόο ζε πξνηνκή ζηελ άλσ δεμηά γσλία ηνπ αλαγιύθνπ. Ο άγγεινο ζηξέθεη ειαθξά ην θεθάιη πξνο ηα δεμηά, ελώ ηα καθξηά ηνπ καιιηά αθνπκπνύλ ζηνπο ώκνπο ηνπ. Σν πξόζσπό ηνπ είλαη πνιύ θαζαξό θαη δηαθξίλνληαη αλνηρηά ηα κεγάια ηνπ κάηηα. Φνξάεη ρηηώλα θαη ην αξηζηεξό ηνπ θηεξό είλαη εθηόο ηνπ πιαηζίνπ ηνπ αλαγιύθνπ, ελώ ην δεμί θαίλεηαη θαλνληθά. Σν δεμί ηνπ ρέξη είλαη πςσκέλν κπξνζηά ζην ζηήζνο ηνπ κε αλνηρηή παιάκε θαη ην αξηζηεξό ηνπ ίζσο θξαηάεη θύιηλδξν, (εηθ.22) 115. ε έλα δεύηεξν ηκήκα ηεο αςίδαο ελόο αξθνζόιηνπ από ηελ Κσλζηαληηλνύπνιε, απεηθνλίδεηαη ζε καξκάξηλν αλάγιπθν έλαο άγγεινο πνπ θαηέρεη ηελ άλσ γσλία ηνπ. Δίλαη ζηξακκέλνο πξνο ηα αξηζηεξά ζε κνξθή ηξηώλ ηεηάξησλ θαη παξηζηάλεηαη κέρξη ιίγν παξαθάησ από ηελ κέζε ηνπ. Σα ρέξηα ηνπ είλαη θαιπκκέλα από ηνλ ρηηώλα ηνπ θαη ην θεθάιη ηνπ είλαη ζθπκκέλν πξνο ηα θάησ. Σα καιιηά ηνπ είλαη καθξηά θαη αθνπκπνύλ ζηνπο ώκνπο ηνπ, ελώ δηαγξάθνληαη πνιύ θαζαξά θαη ηα καιιηά ηνπ. Σν αλάγιπθν ρξνλνινγείηαη ζην πξώην κηζό ηνπ 14 νπ αη. κ. Υ., 116 (εηθ.23). ην ηξίην ηκήκα αλαγιύθνπ αξθνζνιίνπ από ηελ Κσλζηαληηλνύπνιε παξηζηάλεηαη ζην ίδην κέξνο έλαο άγγεινο κε ηξεηο απνζηόινπο. Σν αλάγιπθν ρξνλνινγείηαη ζηνλ 14 ν αηώλα. Ο άγγεινο είλαη κεησπηθόο κέρξη ηε κέζε, κε ηα θηεξά ηνπ δηάπιαηα αλνηρηά, ηα καθξηά ηνπ καιιηά κέρξη ηνπο ώκνπο θαη θέξεη 114 Βeckwith, Art of Constantinople, ζ Belting H., Melanges Lazarev, ζ Grabar A., Sculptures ΗΗ, ζ

41 θσηνζηέθαλν. Με ην αξηζηεξό ηνπ ρέξη θξαηάεη ζθαίξα θαη ην δεμί ηνπ είλαη αθνπκπηζκέλν κπξνζηά ζην ζηήζνο ηνπ κε αλνηρηή παιάκε, 117 (εηθ.24). Σν ηέηαξην θαη ηειεπηαίν ηκήκα αςίδαο αξθνζνιίνπ από ηελ Κσλζηαληηλνύπνιε ησλ αξρώλ ηνπ 14 νπ αηώλα, δείρλεη ηνλ αξράγγειν Μηραήι κέζα ζε κεηάιιην, θηεξσηό, κε ζηξνγγπιό πξόζσπν θαη θνληά καιιηά λα θνξάεη ηνλ απηνθξαηνξηθό ιώξν θαη θσηνζηέθαλν. Πάλσ από ηα θηεξά ηνπ ππάξρεη επηγξαθή θαη κε ην αξηζηεξό ηνπ ρέξη θξαηάεη κηα ζθαίξα πνπ θέξεη πάλσ ηεο ηνλ ζηαπξό. Σν δεμί ηνπ ρέξη είλαη αθνπκπηζκέλν κπξνζηά ζην ζηήζνο ηνπ, 118 (εηθ.25). 2.2 ΕΘΚΟΝΟΓΡΑΦΘΚΟΘ ΣΤΠΟΘ ΣΗ ΒΤΖΑΝΣΘΝΗ ΝΘΚΗ Ζ Νίθε σο ελίνρνο Ζ Νίθε σο ελίνρνο απεηθνλίδεηαη ζηα ρξπζά λνκίζκαηα ηνπ Μεγάινπ Κσλζηαληίλνπ, ην 314/5, κε ηελ επθαηξία ηεο ππαηείαο ηνπ θαη ηνπ επηθείκελνπ ζξηάκβνπ ηνπ, κε κεησπηθό ην ηέζξηππν ηεο Νίθεο, θαη ζεκαηνδνηεί ηελ ηδενινγηθή θαηάιεμε ηνπ εηθνλνγξαθηθνύ ζέκαηνο ηεο Νίθεο - εληόρνπ. 119 Ζ Νίθε κε αζπίδα ηα λνκίζκαηα ηνπ Μεγάινπ Κσλζηαληίλνπ (335κ.Υ.) ε Νίθε γξάθεη ζε αζπίδα ηε επηγξαθή VICTORIA AVGG (Νίθε ηνπ απηνθξάηνξα). ηελ αζπίδα ηεο Νίθεο απαληά ζπρλά ε επρή γηα επεκεξία ηνπ απηνθξάηνξα ζηνλ ζξόλν (votum), θάζε θνξά πνπ ζπκπιεξώλεη νξηζκέλα ρξόληα ζηελ εμνπζία, επεηείνπο πνπ κεηξώληαη κε πεληαεηία, δεθαεηία θαη εηθνζαεηία (VOT/V ή Υ ή ΥΥ) (εηθ.75, 76). Ο εηθνλνγξαθηθόο απηόο ηύπνο γλώξηζε κεγάιε δηάδνζε θαηά ηελ ηειεπηαία πεξίνδν ηεο Ρσκατθήο απηνθξαηνξίαο θαη ζηα πξώηα 117 Rice, Art of Byzantium, ζ Firatli N., Sculpture byzantine, ζ Nίθε-Victoria, ζ

42 ρξόληα ηεο βπδαληηλήο, όρη κόλν ιόγσ ηνπ επρεηεξίνπ θαη παλεγπξηθνύ ηνπ ραξαθηήξα, αιιά θαη επεηδή επηβεβαίσλε, αθόκε θαη ζηα πην απνκαθξπζκέλα κέξε ηεο ξσκατθήο επηθξάηεηαο, ηε καθξά δηάξθεηα παξακνλήο ηνπ απηνθξάηνξα ζηελ εμνπζία. ε νξηζκέλα λνκίζκαηα απεηθνλίδνληαη δύν Νίθεο λα ζηεξίδνπλ αλάκεζά ηνπο αζπίδα (εηθ.73), ελώ ζε άιια κηα κηθξή θηεξσηή κνξθή παξηζηάλεηαη λα ππνβαζηάδεη ηελ αζπίδα (εηθ.75). Με ηελ πάξνδν ηνπ ρξόλνπ ζην πεδίν ηνπ λνκίζκαηνο πξνζηίζεληαη θαη άιια ζύκβνια, κε θπξίαξρν ην ΥΡ (ρξηζηόγξακκα), πνπ εκθαλίδεηαη γηα πξώηε θνξά ζε λνκίζκαηα ηνπ Μεγάινπ Κσλζηαληίλνπ θαη έθηνηε απαληά ζπρλόηαηα ζηε βπδαληηλή λνκηζκαηνθνπία. ηα λνκίζκαηα ηεο απηνθξάηεηξαο Δπδνμίαο ( κ. Υ.), θαζώο θαη ζε απηά ηεο Πνπιρεξίαο ( κ.υ.) (εηθ. 92), ε Νίθε ραξάζζεη ην ρξηζηόγξακκα επάλσ ζε αζπίδα, ληπκέλε κε πνδήξεο έλδπκα. Μεηά ηε κεηακόξθσζε ηεο Νίθεο ζε άγγειν ε αζπίδα δελ απνηειεί πιένλ έλα από ηα θύξηα ζπλνδεπηηθά ζύκβνια ηεο παξάζηαζεο, αλ θαη ζε θάπνηεο πεξηπηώζεηο ν άγγεινο απεηθνλίδεηαη λα θξαηάεη δόξπ θαη αζπίδα, πνπ απνηειεί όκσο απιώο ζηνηρείν νπιηζκνύ, ρσξίο θαλέλα από ηνπο σο ηόηε γλσζηνύο ζπκβνιηζκνύο ηεο. 120 Ζ Νίθε πνπ ζηεθαλώλεη ζε παξαζηάζεηο ζξηάκβνπ ηελ αςίδα ηνπ Κσλζηαληίλνπ ππάξρεη κηα αλάγιπθε παξάζηαζε Adventus, ζην νπνίν ε Νίθε πεηάεη πάλσ από ηελ ζθελή ηεο ππνδνρήο ηνπ απηνθξάηνξα θαη θξαηάεη θαη ζηα δύν ρέξηα ηεο γηξιάληεο από δάθλε. Σν κνηίβν ηεο ηπηάκελεο Νίθεο πνπ ζπλαληνύκε ζε απηή ηελ παξάζηαζε είλαη κνλαδηθό. Δπίζεο ε Νίθε κπνξεί λα ζηέθεηαη ή λα πεηάεη πίζσ από ηνλ απηνθξάηνξα θαη λα ηνλ ζηεθαλώλεη κε ζηεθάλη δηαθόξσλ ηύπσλ (δειαδή όρη κόλν από δάθλε), από ηελ δσθόξν ηεο αςίδαο ηνπ Κσλζηαληίλνπ (εηθ. 16), ελώ ζε λόκηζκα ηεο επνρήο ηνπ Γνκηηηαλνύ (ρξνλνινγείηαη ζην κ. Υ.) ην ζηεθάλη είλαη δάθληλν. 120 Νίθε-Victoria, ζ

43 Ζ απεηθόληζε ηεο Νίθεο πνπ ζηεθαλώλεη ηνλ ληθεηή θαη ηξνπαηνύρν απηνθξάηνξα απαληάηαη ζηνπο ζνιίδνπο, ηα ρξπζά λνκίζκαηα, ηνπ Ηνπζηίλνπ Β ( κ. Υ.). Με ηε ζηαδηαθή αιιαγή ησλ ξσκατθώλ εηθνλνγξαθηθώλ ηύπσλ ζε ρξηζηηαληθνύο, ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο Νίθεο παξαιακβάλεη ν άγγεινο. Σν ζέκα, κεηακνξθσκέλν από ηε βπδαληηλή εηθνλνγξαθία, επαλέξρεηαη ηνλ 11 ν αηώλα, κε ηε ζηέςε ηνπ απηνθξάηνξα από ηνλ αξράγγειν Μηραήι θαη επηβηώλεη σο ην ηέινο ηεο βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο Η ΝΘΚΗ-ΑΓΓΕΛΟ ΣΑ ΒΤΖΑΝΣΘΝΑ ΝΟΜΘΜΑΣΑ 122 Ζ Νίθε ήηαλ έλα πξνζθηιέο θαη ζπρλό ζέκα απεηθόληζεο ζηελ επίζεκε ξσκατθή ηέρλε, πνπ αξρηθά ζεσξνύληαλ ζηξαηησηηθή ζεά, ζηελά ζπλδεδεκέλε κε ηελ ηύρε ηνπ ζηξαηνύ ηνπ νπνίνπ ήηαλ πξνζηάηηδα. Ζ επεκεξία ηεο απηνθξαηνξίαο νιόθιεξεο ππνηίζεηαη όηη βξηζθόηαλ ππό ηελ πξνζηαζία ηεο. Όκσο πάλσ από όια ε Νίθε έπαηδε ζεκαληηθό ξόιν θαη ζηε ζξεζθεπηηθή δσή ηνπ ίδηνπ ηνπ απηνθξάηνξα. Ωο Victoria Augusti, έγηλε ε πξνζσπηθή ηνπ πξνζηάηηδα ζεά καδί κε ηελ Σύρε. πλήζσο απεηθνλίδεηαη ζε λνκίζκαηα θαη ηζηνξηθά αλάγιπθα λα θξαηάεη θιαδί θνίληθα θαη ζηεθάλη δάθλεο θαη έηζη νλνκάδεηαη ζπρλά palmaris Dea. Ζ ζπγθεθξηκέλε απεηθόληζε δηαηεξήζεθε θαζ όιε ηε δηάξθεηα ηεο ξσκατθήο απηνθξαηνξίαο ώζηε λα κπνξνύκε λα 121 Νίθε-Victoria, ζ Ζ λνκηζκαηηθή ηζηνξία ηνπ Βπδαληίνπ κπνξεί λα δηαηξεζεί ζε ηέζζεξηο πεξηόδνπο: 1 ε Πεξίνδνο: Από ηνλ Αλαζηάζην Α ( ) κέρξη ηα κέζα ηνπ 8 νπ αηώλα. Σελ πεξίνδν απηή νη ρξπζέο λνκηζκαηηθέο εθδόζεηο απνηεινύληαη: από ηνλ ζόιηδν θαη από ηηο δύν ππνδηαηξέζεηο ηνπ: ην ζεκίζην θαη ην ηξεκίζην. 2 ε Πεξίνδνο: Από ηα κέζα ηνπ 8 νπ αηώλα κέρξη ηα ηέιε ηνπ 11 νπ αηώλα. Κύξην ραξαθηεξηζηηθό απηήο ηεο πεξηόδνπ είλαη ε κείσζε ησλ λνκηζκαηηθώλ ππνδηαηξέζεσλ. ηα ρξόληα ηεο βαζηιείαο ηνπ ληθεθόξνπ Φσθά ( ) εκθαλίδεηαη έλα λέν ρξπζό λόκηζκα, ην ιεγόκελν ηεηαξηεξό. 3 ε Πεξίνδνο: Από ηε βαζηιεία ηνπ Αιεμίνπ Α ( ) κέρξη ην ηέινο ηνπ 13 νπ αηώλα. εκείν έλαξμεο απηήο ηεο πεξηόδνπ ζεσξείηαη ε κεγάιε λνκηζκαηηθή κεηαξξύζκηζε ηνπ Αιεμίνπ Α Κνκλελνύ ην Σν ππέξππξν παίξλεη ηε ζέζε ηνπ παιηνύ λνκίζκαηνο, ηνπ ιεγόκελνπ ηζηακέλνπ. 4 ε Πεξίνδνο: Από ην Ζ πεξίνδνο απηή ραξαθηεξίδεηαη από ηελ έιιεηςε ρξπζώλ λνκηζκάησλ θαη ηηο ηειεπηαίεο θνπέο ππέξππξνπ πνπ ρξνλνινγνύληαη γύξσ ζην

44 θάλνπκε ζπγθξίζεηο ζηελ ηερλνηξνπία αλάκεζα ζηηο δηαθνξεηηθέο πεξηόδνπο. 123 Ζ Victoria ήηαλ κηα πξνζσπνπνίεζε ηεο δεκνθξαηηθήο ή απηνθξαηνξηθήο αξεηήο θαη όρη ηεο νιύκπηαο ζεάο. H κνλαδηθόηεηα απηήο ηεο πξνζσπνπνίεζεο έγθεηηαη ζηε ζηελή ζύλδεζή ηεο σο κία αξεηή κε ηα πξόζσπα ησλ απηόθξαηόξσλ, πξώηα κε ηνλ Αύγνπζην θαη ηνπο δηαδόρνπο από ηνλ νίθν ηνπ θαη έπεηηα κε όινπο ηνπο ππόινηπνπο 124. πλεπώο θαηάθεξε λα επηβηώζεη σο ηύπνο ζηελ ξσκατθή απηνθξαηνξία θαη κεηά ηελ επηθξάηεζε ηνπ ρξηζηηαληζκνύ κε ηελ ηειηθή ηεο κεηακόξθσζε ζε ρξηζηηαληθό άγγειν. Ήδε από ην ηέινο ηνπ 5 νπ αηώλα ήηαλ ε κόλε παγαληζηηθή ζεόηεηα πνπ επηβίσζε σο ρξηζηηαληθή από ηελ πινύζηα παξάδνζε ησλ αξραίσλ ζενηήησλ. Δίλαη ε πην θνηλή από όιεο ηηο απηνθξαηνξηθέο αξεηέο. Αλαπαξηζηά ηε λίθε ζην πξόζσπν ηνπ ξσκαίνπ απηνθξάηνξα θαη ηνπ θξάηνπο. Ζ παξαδνζηαθή ηεο απεηθόληζε ζηελ ξσκατθή ηέρλε, κε ειιεληθά πξόηππα σο παξάδεηγκα, ήηαλ κηα ζειπθή, θηεξσηή κνξθή, κε πνδήξε ρηηώλα ή πέπιν θαη κε θύξηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο έλα ζηεθάλη θαη έλα θιαδί θνίληθα κε δηάθνξνπο ζπλδπαζκνύο: έλα ιάβαξν κπνξεί λα αληηθαζηζηνύζε ην θιαδί ή κπνξεί λα θξαηνύζε δύν ζηεθάληα αληί γηα έλα ζηεθάλη θαη θιαδί ή λα απεηθνλίδεηαη κε κία αζπίδα. πλήζσο ζηέθεηαη, βαδίδεη ή ηξέρεη ζε επίπεδν έδαθνο, αιιά επίζεο κπνξεί λα ζηέθεηαη ζε κία πιώξε - γηα λα δειώζεη ηε ζαιάζζηα λίθε - ή λα παηά ζε ζθαίξα, όπσο αλαπαξηζηάηαη ζηα πζηεξνξσκατθά λνκίζκαηα, εκπλεπζκέλε από ην δηάζεκν ιαηξεπηηθό άγαικα ζηελ Curia Julia (Ηνύιην Βνπιεπηήξην) ζηε Ρώκε. 125 Ζ θαζηζηή Νίθε πνπ γξάθεη κηα vota ζε αζπίδα είλαη ν πην ραξαθηεξηζηηθόο ηύπνο ζηα ζεκίζηα, είρε σο πξόηππό ηεο έλα ιαηξεπηηθό άγαικα ηεο δεκνθξαηηθήο πεξηόδνπ θαη ραξαθηήξηδε κηα λνκηζκαηηθή κνλάδα ηνπ Απγνύζηνπ (quinarius aureus), ρσξίο όκσο ηελ επηγξαθή vota. Σα ηξηκίζηα απεηθνλίδνπλ ζπλήζσο κηα Νίθε λα βαδίδεη πξνο ην ζεαηή ή λα πξνρσξάεη αξηζηεξά ή δεμηά, ζπρλά θνηηώληαο πίζσ ηεο. Οη ζόιηδνη ηεο αλα- 123 Breglia L., Roman coins, Grant M., Roman Imperial Money, ζ Grierson Ph.- Mays M., Catalogue of Late Roman Coins, ζ

45 ηνιήο, από ηελ άλνδν ηνπ Μαξθηαλνύ ην 450 θαη έπεηηα (εηθ. 94), έρνπλ ζηνλ νπηζζόηππό ηνπο - ζρεδόλ πάληα ηνλ άγγειν λα θξαηά έλα καθξύ, θνζκεκέλν ζηαπξό - όζν ε ίδηα ζε κέγεζνο -, ηύπνο πνπ εηζήρζε από ηνλ Θενδόζην ηνλ ΗΗ ην 420. Αμηνζεκείσην ραξαθηεξηζηηθό ηεο επνρήο είλαη ε ηάζε λα θέξνπλ ηε Νίθε ζε επαθή κε ηε λέα ζξεζθεία. Έηζη ε Νίθε πάλσ ζε ζθαίξα αληηθαζίζηαηαη από έλα ζηαπξό ζε ζθαίξα, πξώηα ζην ρέξη κηαο όξζηαο Νίθεο ζηνπο νπηζζνηύπνπο ησλ ηξηκηζζίσλ ην 380 (εηθ. 90), αληηθαζηζηώληαο ην θιαδί θαη ελ ζπλερεία ην 420 σο έλα ζύκβνιν πνπ θξαηείηαη από ηνλ απηνθξάηνξα ζε έλα ηύπν ζνιίδνπ θαη ζε ΑΔ. ηα ζεκίζηα, θαη ζε άιινπο ηύπνπο λνκηζκάησλ κε κηα θαζηζηή Νίθε πνπ θόπεθαλ ζην όλνκα ησλ απηνθξαηεηξώλ, απηή απεηθνλίδεηαη λα γξάθεη έλα Υ-Ρ ζηελ αζπίδα ηεο αληί γηα κία vota (εηθ. 92). ε απηά ηα λνκίζκαηα ε Νίθεάγγεινο εηθνλίδεηαη πιήξσο ελδεδπκέλε αληί λα είλαη εκίγπκλε, όπσο ζηα ζεκίζηα ησλ απηνθξαηόξσλ. Ο Bellinger 126 πξόηεηλε όηη απηά ηα ζηνηρεία ζεκείσζαλ ηε κεηακόξθσζή ηεο ζε άγγειν θαη έλαλ αηώλα αξγόηεξα ζηνπο ζνιίδνπο ηνπ Ηνπζηίλνπ Η ( ) πνπ εθδόζεθαλ από ην κεηξνπνιηηηθό λνκηζκαηνθνπείν θαηά ηα έηε , ηα γπλαηθεία ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζεάο ράζεθαλ εληειώο θαη ε όξζηα θηεξσηή κνξθή ησλ ζνιίδσλ έγηλε αλδξηθή κε ηκάηην θαη πάιιην θαη κηα ρακειή δώλε αληί ηεο ςειήο δώλεο θάησ από ην ζηήζνο ηεο (εηθ. 95). Γύν απεηθνλίζεηο ηεο Νίθεο ρξεηάδνληαη εηδηθή κλεία. Ζ κία παξνπζηάδεηαη κνλαδηθά ζε έλα ΑΔ ηνπ Εήλσλνο ( κ. Υ.). Ζ Νίθε θξαηάεη ζηεθάλη θαη ηξόπαην 127 (παξόκνην λόκηζκα κε απηό ηεο εηθ. 84). Ζ άιιε είλαη πην ζεκαληηθή, δείρλεη ηε Νίθε πάλσ ζε ζθαίξα λα θξαηά ζηεθάλη θαη ιάβαξν, αληηγξάθνληαο ην ρξπζό άγαικα ηεο ζηελ Curia Julia. Ζ ξσκατθή Νίθε πάλσ ζε ζθαίξα θάλεη ηελ ηειεπηαία εκθάληζή ηεο ζηε λνκηζκαηνθνπία ηνπ Βπδαληίνπ ζηηο ηξίηεο ηεο siliqua ηνπ Ζξαθιείνπ (αξγπξά λνκίζκαηα εμαηξεηηθά πεξηνξηζκέλεο θνπήο θαη κε νκαιήο θπθινθνξίαο, πνπ 126 Bellinger-Berlincourt, Victory, ζ RIC X

46 ρξνλνινγνύληαη ζην έηνο 611/2) από ην λνκηζκαηνθνπείν ηεο Καξρεδόλαο θαη ζην επεηεηαθό αξγπξό λόκηζκα πνπ εμέδσζε ν ίδηνο απηνθξάηνξαο από ην λνκηζκαηνθνπείν ηεο Κσλζηαληηλνύπνιεο, ην 629 θαη αξγόηεξα, γηα λα γηνξηάζεη ην ζξίακβν ηνπ επί ησλ Πεξζώλ. 128 Ζ επηγξαθή Victoria Augusti παξόια απηά επηβίσζε ηεο εμαθάληζεο ηεο εηθόλαο ηεο θαη παξέκεηλε ζηα λνκίζκαηα σο ηνλ 8 ν αηώλα. 129 Kαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 5 νπ θαη 6 νπ αηώλα κ. Υ., παξαηεξείηαη ζηαδηαθή εγθαηάιεηςε ησλ παιαηώλ εηθνλνγξαθηθώλ λνκηζκαηηθώλ ζεκάησλ πνπ αληηγξάθνπλ ξσκατθά πξόηππα. Ζ Νίθε, παγαληζηηθή ζεόηεηα, αληηθαζίζηαηαη από ηνλ ρξηζηηαληθό άγγειν. Οη δηάθνξεο απεηθνλίζεηο ηεο Νίθεο ζπλέβαιαλ ζηελ επηλόεζε θαη εμέιημε ηνπ αγγέινπ ζηελ ρξηζηηαληθή εηθνλνγξαθία. 130 Ο άγγεινο παξηζηάλεηαη κεησπηθόο, κε αλνηρηά ηα θηεξά ηνπ, θξαηώληαο ζην δεμί ηνπ ρέξη ζηαπξό θαη ζην αξηζηεξό ηε ζηαπξνθόξν ζθαίξα ηεο νηθνπκέλεο, ζύκβνιν ηνπ ζξηάκβνπ ηνπ Υξηζηηαληζκνύ επί ηεο γεο. Φνξνύλ ζπλήζσο ιεπηά ζαλδάιηα, αιιά κπνξνύκε λα ηνπο ζπλαληήζνπκε θαη ρσξίο ππνδήκαηα. Δπίζεο, κπνξεί λα θξαηάεη ξάβδν ή ζθήπηξν ή ιάβαξν. H επηγξαθή παξόια απηά παξακέλεη ίδηα, είλαη ε VICTORIA AVGGG (εηθ. 95). Σν ζέκα ηνπ αγγέινπ επαλαιακβάλεηαη ζηνπο ζνιίδνπο ηεο ζύληνκεο ζπκβαζηιείαο ηνπ ίδηνπ απηνθξάηνξα θαη ηνπ αληςηνύ θαη δηαδόρνπ ηνπ Ηνπζηηληαλνύ Α (427) (εηθ. 96). Ο ηειεπηαίνο παγηώλεη ην ζέκα ηνπ αγγέινπ ζηελ νπίζζηα όςε ησλ ζνιίδσλ ηνπ, νη νπνίνη θόβνληαη από έλαλ ζαθώο κεγαιύηεξν αξηζκό λνκηζκαηνθνπείσλ, θαζώο ζόιηδνη εθδίδνληαη πιένλ θαη από ηελ Καξρεδόλα, ηε Ρώκε θαη ηε Ραβέλλα. Ζ Νίθε, σζηόζν, εμαθνινπζεί λα εκθαλίδεηαη ζηηο νπίζζηεο όςεηο ησλ ππνδηαηξέζεσλ ηνπ ζνιίδνπ, ησλ ζεκηζζίσλ θαη ησλ ηξηκηζζίσλ, σο ηηο αξρέο ηνπ 7 νπ αηώλα, θαζώο πξόθεηηαη γηα λνκίζκαηα πεξηνξηζκέλεο θπθινθνξίαο, θαη ε εηθνλνγξαθηθή αιιαγή ηνπο δελ απνηεινύζε πξνηεξαηόηεηα γηα ηελ πνιηηηθή εμνπζία ηεο επνρήο. 131 ηα ζεκίζηα ε Νίθε παξηζηάλεηαη θαζηζηή 128 Νίθε- Victoria, ζ Grierson Ph., v. II, Phocas to Theodosius III ( ), p. I Phocas and Heraclius ( ), ζ Bussagli M., Storia degli Angeli, Milano 1991a, ζ Whitting, Byzantine Coins, ζ

47 πξνο ηα δεμηά, ελώ ζηα ηξηκίζηα λα βαδίδεη πξνο ηα δεμηά κε εκθαλέο ην δεμί ηεο πξνθίι, όπσο ζηα λνκίζκαηα ηνπ Αλαζηάζηνπ. Όπσο ηνλ άγγειν ηνλ ζηέιλεη ν Θεόο έηζη θαη ηνλ απηνθξάηνξα ηνλ έρεη ζηείιεη ν Θεόο επί ηεο γεο, όπσο ν άγγεινο είλαη έλα πλεπκαηηθό νλ ηελ ίδηα πλεπκαηηθόηεηα έρεη θαη ν απηνθξάηνξαο, Οη άγγεινη πνπ παξνπζηάδνληαη ζην πεξηβάιινλ ηνπ απηνθξάηνξα απεηθνλίδνληαη κε ηε ραξαθηεξηζηηθή αθηλεζία ηνπ θαη πνιπηειή απηνθξαηνξηθά ελδύκαηα. ηνπο ζνιίδνπο ηνπ Ηνπζηίλνπ Β ( ), o απηνθξάηνξαο απεηθνλίζηεθε κε θηεξά ζε παξαζηάζεηο λνκηζκάησλ. 132 Ζ Νίθε ζηελ παξάζηαζε απηή απνδίδεηαη ζε κηθξνγξαθία λα ζηέθεη ηνλ Ηνπζηίλν, όξζηα πάλσ ζηε ζθαίξα ηεο νηθνπκέλεο, ηελ νπνία θξαηάεη ν απηνθξάηνξαο. Ζ Νίθε παξηζηάλεηαη ηελ επνρή ησλ Παιαηνιόγσλ, ζηελ εκπξόζζηα όςε, ελώ ηελ νπίζζηα θαηαιακβάλεη ε έλζξνλε Κσλζηαληηλνύπνιε 133. Οη ιόγνη ηεο κεηαθνξάο απηή ηεο Νίθεο από ηελ νπίζζηα ζηελ εκπξόζζηα όςε παξακέλνπλ άγλσζηνη. Ο άγγεινο επηζηξέθεη ζηε λνκηζκαηνθνπία ηνπ Βπδαληίνπ κε ηνπο ζνιίδνπο ηεο ζπληνκόηαηεο ζπκβαζηιείαο ηνπ Ηνπζηίλνπ Β θαη ηνπ Σηβεξίνπ Β (578). 134 Ζ λνκηζκαηνθνπία ηνπ ηειεπηαίνπ, ν νπνίνο δηαδέρεηαη ηνλ Ηνπζηίλν ζηνλ ζξόλν ( ), εγθαηαιείπεη ην ζέκα ηνπ αγγέινπ, θαη ηνλ νπηζζόηππν ησλ ζνιίδσλ θαηαιακβάλεη ην ηεξό ζύκβνιν ηεο ρξηζηηαληθήο πίζηεο, ν ζηαπξόο, ζηεξηγκέλνο ζε βαζκηδσηή βάζε. Ο άγγεινο ζα επηζηξέςεη ζηελ νπίζζηα όςε ησλ ζνιίδσλ ηνπ Μαπξηθίνπ ( )(εηθ.99) θαη ηνπ Φσθά ( ) (εηθ. 100), όπνπ εηθνλίδεηαη λα θξαηάεη πςειό ζηαπξό θαη ζηαπξνθόξν ζθαίξα, ελώ ε Νίθε, ρσξίο ηδηαίηεξε ζεκαζία πιένλ, απεηθνλίδεηαη κόλν ζηα ζεκίζηα θαη ηα ηξηκίζηα ησλ παξαπάλσ απηνθξαηόξσλ. Οη αλάγθεο ηεο λνκηζκαηηθήο εηθνλνγξαθίαο ηνπ νίθνπ ηνπ Ζξαθιείνπ ( ) δελ επέηξεςαλ ηελ επαλεκθάληζε ηνπ ζέκαηνο ηεο Νίθεο, δηόηη ζηα λνκίζκαηα πιένλ απεηθνλίδνληαη νη ζπκβαζηιείο δηάδνρνη ηνπ απηνθξάηνξα, 132 Magoire Ζ., Style and Ideology in Byzantine Imperial art, Gesta Sear Grierson P., Phocas to Theodosius III ( ), v.2, p.1, DOC

48 ώζηε λα θαιιηεξγείηαη ε ηδέα ηεο δπλαζηηθήο δηαδνρήο. Ζ παξάζηαζε ηνπ ζηαπξνύ ζε βαζκηδσηή βάζε αληηθαζηζηά νξηζηηθά ηελ ζεά θαη θαζηεξώλεηαη ζηελ νπίζζηα όςε ησλ ρξπζώλ, θαη αξγόηεξα ησλ αξγπξώλ λνκηζκάησλ, ησλ κηιηαξεζίσλ, πνπ εηζήρζεζαλ ζηε λνκηζκαηνθνπία ηνπ Βπδαληίνπ από ηνλ Λένληα Γ ην 720. Έθηνηε παξνπζηάδεηαη ζηαζεξά ζηα βπδαληηλά λνκίζκαηα, κε κηθξέο παξαιιαγέο θαη πξνζζήθεο, ζε δηάθνξεο ππνδηαηξέζεηο όισλ ησλ κεηάιισλ, κέρξη θαη ην ηέινο ηεο απηνθξαηνξίαο. Σνλ 11 ν αηώλα ν άγγεινο πήξε ηε κνξθή ηνπ αξραγγέινπ Μηραήι. Ο αξράγγεινο εκθαλίδεηαη ζηα λνκίζκαηα ζηνπο ελαιιαθηηθνύο ξόινπο ηνπ αξραγγέινπ ή ηνπ πνιεκηζηή. Ωο αξράγγεινο είλαη θηεξσηόο θαη θνξάεη είηε ρηηώλα θαη ηκάηην είηε ιώξν θαη ζηεξίδεη ζην δεμί ηνπ ώκν έλα καθξύ ζθήπηξν πνπ θαηαιήγεη ζπλήζσο ζε ηξηθπιινεηδή δηαθόζκεζε θαη ζην δεμί ηνπ ρέξη θξαηάεη κηα ζθαίξα πνπ θέξεη ζπρλά ην γξάκκα Υ, ζπληόκεπζε ηνπ ΥΓΚ (πνπ ζεκαίλεη: Υξηζηόο, ν δίθαηνο θξηηήο) θαη ζπλαληάηαη ζηε κλεκεηαθή δσγξαθηθή ηνλίδνληαο ηνλ ξόιν ηνπ αξραγγέινπ ζην δύγηζκα ησλ ςπρώλ θαηά ηελ ηειηθή θξίζε. 135 Ωο πνιεκηζηήο, από ηελ άιιε κεξηά, είλαη ελδεδπκέλνο κε ζηξαηησηηθή ζηνιή (ρηηώλα, ζώξαθα, πηεξύγηα) θαη θξαηάεη μίθνο θαη δόξπ. Οη δύν αλαπαξαζηάζεηο ηνπ αξραγγέινπ δηαθξίλνληαη σο μερσξηζηέο ζηα λνκίζκαηα. Όπνπ ε κνξθή ηνπ είλαη εκίζσκε ή ζε ¾ ζηνλ νπηζζόηππν, είλαη αξράγγεινο (εηθ. 108). Όπνπ ζηέθεηαη όξζηνο, είηε κόλνο ηνπ είηε πιάη ζηνλ απηνθξάηνξα θξαηώληαο καδί ηνπ καθξύ ζηαπξό, είλαη πνιεκηζηήο κε ζηξαηησηηθή ελδπκαζία (εηθ ). Παξόια απηά ζε ιίγεο απεηθνλίζεηο, όπνπ παξνπζηάδεη ηνλ απηνθξάηνξα Μηραήι VIII ζην Υξηζηό (εηθ. 107) ή πεξλάεη ην ρέξη ηνπ πξνζηαηεπηηθά πάλσ από ηνλ ώκν ηνπ απηνθξάηνξα (εηθ. 106), απεηθνλίδεηαη απιά θηεξσηόο θαη ελδεδπκέλνο κε ρηηώλα. 136 ε έλα ζπάλην ρξπζό ηζηάκελν πνπ θόπεθε ζηε Θεζζαινλίθε πξνζθέξεη ιάβαξν ζηνλ ζπλώλπκό ηνπ απηνθξάηνξα Μηραήι Γ ( ). 137 ηνπο νπηζζνηύπνπο ησλ ππέξππξσλ ηνπ Ηζαάθ ηνπ ΗΗ ( ), (εηθ. 102) βξίζθεηαη ν απηνθξάηνξαο θαη ν αξράγγεινο Μηραήι λα ζηέθεηαη θαη λα 135 Grierson P., Michael VIII to Constantine XI ( ), v.5, p.1, DOC, ζ Grierson P., Michael VIII to Constantine XI ( ), v.5, p.1, DOC, ζ Grierson P., DOC III/I LVIII.2. 45

49 θξαηάεη έλα μίθνο αλάκεζά ηνπο, ελώ ζηα ηξαρέα από ήιεθηξν, ν αξράγγεινο ζηεθαλώλεη ηνλ απηνθξάηνξα. O αξράγγεινο κε ζηξαηησηηθή ελδπκαζία θαη ην μίθνο ηνπ εκθαλίδεηαη αθόκε ζηα ηξαρέα ηνπ Μαλνπήι ( ). To γεγνλόο όηη νη απηνθξάηνξεο ηεο παιαηνιόγεηαο πεξηόδνπ απεηθνλίζηεθαλ κε ηνπο νκώλπκνπο αγίνπο ηνπο (εδώ καο ελδηαθέξεη ν απηνθξάηνξαο Μηραήι Γ θαη ν Μηραήι Ζ ) είλαη ίζσο κηα απόδεημε όηη ήζειαλ ηελ πξνζηαζία ησλ αγίσλ γηα ηελ ελίζρπζε ηεο εμνπζίαο ηνπο θαη γηα λα ηνλίζνπλ ηνλ ηεξό ραξαθηήξα απηήο ηεο εμνπζίαο. Ο αξράγγεινο Μηραήι ζπλερίδεη λα παξίζηαηαη ζηα βπδαληηλά λνκίζκαηα κέρξη θαη ηνλ 14 ν αηώλα, θξαηώληαο ηα δηαθξηηηθά ηνπ απηνθξάηνξα, ηε ζηαπξνθόξν ζθαίξα θαη ην ζθήπηξν (εηθ. 104). Δπίζεο, εηθνλίδεηαη λα ζηεθαλώλεη ηνλ βπδαληηλό δεζπόηε (εηθ. 108), λα ηνλ ππνζηεξίδεη (εηθ. 106) ή λα ηνλ παξνπζηάδεη ζηνλ Υξηζηό 138 (εηθ. 107). Σα θηεξά ηνπ, ζύκβνια λίθεο θαη πξνζηαζίαο, ζε νξηζκέλεο παξαζηάζεηο πεξλνύλ ζηνλ ζηαπξό, αιιά θαη ζηνλ ίδην ηνλ απηνθξάηνξα ΕΠΘΓΡΑΦΕ ΣΩΝ ΝΟΜΘΜΑΣΩΝ ΣΗ ΝΘΚΗ ΣΗ ΒΤΖΑΝΣΘΝΗ ΕΠΟΥΗ Ζ παξαδνζηαθή κνξθή επηγξαθήο πνπ ρξεζηκνπνηνύληαλ ζπλήζσο εθηόο από νξηζκέλεο εμαηξέζεηο, όπσο ηνλ ενξηαζκό ζπγθεθξηκέλνπ γεγνλόηνο, ήηαλ VICTORIA AVGG(G) ζηνπο ζόιηδνπο θαη ζηα ζεκίζηα θαη νιόθιεξν VICTORIA AVGVSTORVM ζηα ηξηκίζηα. Καηά ηε βαζηιεία ηνπ Ζξαθιείνπ ε κνξθή Victoria Avgus πηνζεηήζεθε γηα ηα ηξηκίζηα επίζεο, θαη ην Avgus ρξεζηκνπνηήζεθε ζε όια ηα ρξπζά λνκίζκαηα ηεο Κσλζηαληηλνύπνιεο. ηε Γύζε, ην Victoria Avcc δηαηεξήζεθε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο βαζηιείαο ηνπ Ζξαθιείνπ θαη κόλν κε ηνπο δηαδόρνπο ηνπ ζηαδηαθά κεηαηξάπεθε ζε Avgu(s), παξόιν πνπ νη πνηθίινη ηξόπνη γξαθήο ηνπ (ΑVGUS, AVGUST, 138 Bendall, PCPC nos Whitting, Byzantine Coins, ζ

50 AVGUSTOR) απνδεηθλύoπλ όηη έγηλε απνδεθηό από ηελ πιεηνλόηεηα ησλ απηνθξαηόξσλ. 140 Οη επηγξαθέο ησλ νπηζζνηύπσλ ήηαλ αξρηθά γξακκέλεο ζηα ιαηηληθά, όπσο θαη ησλ εκπξνζζνηύπσλ, θαη ζπλήζσο, κεηαμύ 4 νπ θαη 7 νπ αηώλα, πιαηζηώλνπλ ηε Νίθε, πεξηιακβάλνληαο θάπνηα αλαθνξά ζε απηήλ, όπσο Victoria Augustorum (Ζ Νίθε ησλ απγνύζησλ). 141 Ο αξράγγεινο ζπλήζσο ηαπηίδεηαη από ηελ επηγξαθή ΥΜ, ελώ ην αληίζηξνθν ΜΥ δελ πεξηνξίδεηαη ζηα λνκίζκαηα, απαληάηαη θαη ζε άιιεο κνξθέο ηέρλεο. 2.5 ΟΘ ΥΡΤΕ ΚΟΠΕ Ο ηππηθόο ζόιηδνο ηνπ 6 νπ αηώλα είλαη έλα λόκηζκα 2 εθ., πνπ θέξεη ζηνλ εκπξνζζόηππό ηνπ ηελ πξνηνκή ηνπ απηνθξάηνξα, ζπλήζσο κε πιήξε ζηξαηησηηθή εμάξηπζε, ζε απεηθόληζε ηξηώλ ηεηάξησλ ή θαηελώπηνλ. Ο νπηζζόηππνο αξρηθά απεηθόληδε Νίθε ή άγγειν ή αξράγγειν λα θξαηάεη ζηαπξό. Σν ζεκίζην θέξεη θαζήκελε Νίθε πνπ ραξάζζεη έλαλ αξηζκό ζε αζπίδα. Απηόο ν αξηζκόο αξρηθά αλαθεξόηαλ ζηνπο όξθνπο πνπ επαλαιάκβαλε αλά πέληε ή δέθα ρξόληα ν απηνθξάηνξαο, αιιά κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξόλνπ θαηέιεμε λα γίλεη απιό εηθνλνγξαθηθό ζηνηρείν. Σν ηξηκκίζην θέξεη Νίθε πνπ θξαηάεη ζηεθάλη θαη ζηαπξνθόξν ζθαίξα Grierson Ph., volume II, Phocas to Theodosius III ( ), Part I Phocas and Heraclius ( ), ζ Grierson P., Βπδαληηλή λνκηζκαηνθνπία, ζ Grierson P., Βπδαληηλή λνκηζκαηνθνπία, ζ

51 ΚΕΦΑΛΑΘΟ 3 ο 3.1 ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΘΩΗ ΣΩΝ ΣΤΠΩΝ ΣΗ ΝΘΚΗ- ΑΓΓΕΛΟΤ Ωο θαιιηηερληθά πξόηππα ησλ παξαζηάζεσλ ηεο Νίθεο ζε λνκίζκαηα ρξεζίκεπζαλ νη απεηθνλίζεηο ηεο ζεάο ζε έξγα κλεκεηαθήο γιππηηθήο, δσγξαθηθήο θαη κηθξνηερλίαο. Σα θύξηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο Νίθεο καξηπξνύλ ηε καθξά πνξεία θαη ηελ πξνζαξκνγή ηεο κνξθήο ζηα δεδνκέλα ηεο θάζε επνρήο. Σα θηεξά, ην ζηεθάλη δάθλεο, ην θιαδί θνίληθα, ην άξκα, ην ηξόπαην, ε αζπίδα θαη ηέινο ν ζηαπξόο ηε ζπλνδεύνπλ ζηηο παξαζηάζεηο ηεο. Ζ ζθαίξα εηδηθά, απνηειεί έλα ραξαθηεξηζηηθό παξάδεηγκα ησλ αιιαγώλ πνπ ππέζηε ε εηθνλνγξαθία ηεο ζηελ πάξνδν ηνπ ρξόλνπ, νη νπνίεο εμέθξαδαλ ηζηνξηθέο ζπγθπξίεο ή πνιηηηθέο ζθνπηκόηεηεο. Αξρηθά ε Νίθε εηθνλίδεηαη λα παηάεη πάλσ ζε ζθαίξα, έπεηηα λα ηελ θξαηάεη. Αξγόηεξα ε ζθαίξα απηή θνζκείηαη κε ζηαπξό θαη ηειηθά πεξλάεη από ηε Νίθε ζηα ρέξηα ηνπ εγεκόλα ηεο βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο. Βιέπνπκε ινηπόλ ην ζπκβνιηζκό πνπ εκπεξηέρεη ε απεηθόληζε ηεο κνξθήο ηεο Νίθεο, πόζν δπλαηό ζύκβνιν ήηαλ ε ίδηα θαη ηελ εμέιημε πνπ είρε ζε κνξθή αγγέινπ - ρσξίο απιά λα ραζεί από ηελ εηθνλνγξαθία ηεο λνκηζκαηνθνπίαο. Οη ηέζζεξηο ηύπνη ηεο Νίθεο κε ηνπο νπνίνπο αζρνιεζήθακε ζηελ εξγαζία θαη δείρλνπλ ηελ εμέιημή ηεο δηαρξνληθά είλαη α) ε Νίθε πάλσ ζε ζθαίξα λα θξαηάεη ην ζηεθάλη θαη ην θιαδί θνίληθα β) ε Νίθε λα θξαηάεη αζπίδα ή λα γξάθεη vota ζε απηή γ) ε Νίθε σο ελίνρνο θαη δ) ε Νίθε λα ζηεθαλώλεη ηνλ απηνθξάηνξα. 48

52 H εμέιημε ηεο εηθνλνγξαθίαο ηεο Νίθεο κε ηα ζύκβνια πνπ θξαηάεη θαίλεηαη παξαθάησ: Ρυμαφκή Νίκη Βςζανηινή Νίκη άγγελορ Απσάγγελορ 1.ζθαίξα ζηεθάλη θαη ζηαπξνθόξνο ζθαίξα ζηαπξόο θαη ζηαπξνθόξνο ζθαίξα ιάβαξν 2. αζπίδα γξάθεη ΥΡ ζε αζπίδα 3. άξκα-ελίνρνο ν ηύπνο εμαθαλίδεηαη 4.ζηεθαλώλεη ν ηύπνο απηνθξάηνξα παξακέλεη (ζε παξαζηάζεηο ζξηάκβνπ) ν ηύπνο δελ ππάξρεη ν ηύπνο εμαθαλίδεηαη εμαθαλίδεηαη ν ηύπνο δελ ππάξρεη ν ηύπνο εμαθαλίδεηαη επαλεκθάληζε ηύπνπ Παξαηεξνύκε όηη ν πξώηνο ηύπνο (ε Νίθε ζε ζθαίξα) παξακέλεη ζε όιε ηε δηάξθεηα ηεο λνκηζκαηνθνπίαο ηεο ζπγθεθξηκέλεο ζεάο κεηαβάιινληαο ηα ζύκβνια πνπ θέξεη, όκσο ν ζπκβνιηζκόο είλαη ν ίδηνο αλάινγα κε ηα δεδνκέλα ηεο επνρήο. Ζ ζθαίξα ζηε ξσκατθή επνρή ζπκβνιίδεη ηνλ θόζκν θαη ηελ θπξηαξρία ηεο Ρώκεο ζε απηόλ θαη ζηε βπδαληηλή επνρή ε ζηαπξνθόξνο ζθαίξα πνπ θξαηάεη ε Νίθε - άγγεινο ζπκβνιίδεη ηελ θπξηαξρία ηνπ εζηαπξσκέλνπ ζηνλ θόζκν. Ο δεύηεξνο ηύπνο (ε Νίθε κε αζπίδα) ζπλαληάηαη ζηα ξσκατθά θαη βπδαληηλά λνκίζκαηα, αιιά έσο ηε κεηαηξνπή ηεο Νίθεο ζε άγγειν νπόηε θαη εμαθαλίδεηαη. Αθόκε θαη ν αξράγγεινο Μηραήι κε ζηξαηησηηθή ελδπκαζία ζπάληα θξαηάεη αζπίδα. 49

53 Ο ηξίηνο ηύπνο (ε Νίθε σο ελίνρνο) ππάξρεη κόλν ζηα ξσκατθά απηνθξαηνξηθά λνκίζκαηα θαη πεγάδεη από ηελ ειιεληθή ηέρλε. εκεηώλεηαη εδώ όηη ε Νίθε ζύκθσλα κε κία παξάδνζε, ζεσξνύληαλ θόξε ηνπ Άξε θαη άξα ζηξαηησηηθή ζεά, νπόηε νδεγνύζε ην άξκα ηεο λίθεο ηνπ απηνθξάηνξα. ηε βπδαληηλή επνρή όκσο, ε κνξθή ηεο δελ πεξηείρε θάπνην παξόκνην ζπκβνιηζκό. Ο ηέηαξηνο ηύπνο (ε Νίθε πνπ ζηεθαλώλεη ηνλ απηνθξάηνξα ζε παξαζηάζεηο ζξηάκβνπ) παξακέλεη ζηηο απεηθνλίζεηο ηεο βπδαληηλήο Νίθεο ζε πεξηζζόηεξν ζηαηηθέο παξαζηάζεηο κε κνλαδηθή παξνπζία ηνλ ίδην ηνλ απηνθξάηνξα, ελώ ζηα ξσκατθά λνκίζκαηα, απαληηόληαλ νη ζπλνδεπηηθέο κνξθέο ηεο Ρώκεο ή ηεο Κσλζηαληηλνύπνιεο. Ο άγγεινο δελ ζηεθαλώλεη ηνλ απηνθξάηνξα, ελώ ν αξράγγεινο ζηεθαλώλεη δύν απηνθξάηνξεο (εηθ. 108) ζε ηξαρύ ηνπ Μηραήι VIII θαη ηνπ Αλδξόληθνπ ΗΗ Παιαηνιόγνπ ( κ. Υ.) πνπ καο ζπκίδεη ηελ παξάζηαζε ηεο Νίθεο ζε ζόιηδν ηνπ Γξαηηαλνύ ( κ.υ.) (εηθ. 87). Καηαιήγνληαο, βιέπνπκε όηη ε Νίθε κε ζθαίξα πνπ θξαηάεη ηα ζύκβνια ηεο λίθεο είλαη ε κνλαδηθή απεηθόληζε πνπ απαληάηαη δηαρξνληθά κε νξηζκέλεο κεηαηξνπέο. Έπεηηα ε Νίθε πνπ ζηεθαλώλεη ηνλ απηνθξάηνξα ζπλαληάηαη θαη απηή κέρξη ην ηέινο ηεο βπδαληηλήο λνκηζκαηνθνπίαο κε κία δηαθνπή, ελώ ηέινο ε Νίθε κε αζπίδα θαη ε Νίθε πάλσ ζε άξκα εμαθαλίδνληαη σο ηύπνη πξηλ ηελ κεηακόξθσζή ηεο ζεάο ζε άγγειν. 3.2 ύγθξηζε ησλ ηύπσλ από γιππηηθή 143 θαη λνκηζκαηηθή ηελ ελόηεηα απηή επηρεηξείηαη κία ζύγθξηζε ησλ έξγσλ ηεο κηθξνηερλίαο (ηεο λνκηζκαηηθήο) θαη ησλ έξγσλ ηεο κεγάιεο ηέρλεο (ηεο γιππηηθήο) κε θνηλό ζέκα ηελ απεηθόληζε ηεο Νίθεο θαη ηνπ αγγέινπ, ηόζν ζε έξγα ηεο ξσκατθήο επνρήο, όζν θαη ηεο βπδαληηλήο. Ζ Νίθε κε αζπίδα Ζ Νίθε πνπ θξαηάεη αζπίδα (εηθ. 1, εηθ. 14) ή γξάθεη ζε απηήλ (εηθ. 5, εηθ. 10) κεηαθέξεηαη από ηε ξσκατθή γιππηηθή ζηα λνκίζκαηα κε πεξηζζόηεξεο 143 Οη ππνζεκεηώζεηο γηα ηελ γιππηηθή έρνπλ αλαθεξζεί παξαπάλσ, ζ θαη

54 ιεπηνκέξεηεο ή παξαιιαγέο ζηε κηθξνηερλία, όπσο θαίλεηαη ζηηο εηθόλεο (30, 31, 42, 45, 54, 56, 73, 75, 76, 86). Απηό ην δηαδεδνκέλν ζέκα εκθαλίζηεθε ζρεηηθά λσξίο ζηελ γιππηηθή (29 π. Υ.) θαη εκπλεύζηεθε από ηελ αθηέξσζε ηεο ηηκεηηθήο αζπίδαο (clipeus virtutis) ηνπ Απγνύζηνπ κπξνζηά ζην άγαικα ηεο Νίθεο ζηελ curia Julia 144, ελώ αληηγξάθεθε ζρεδόλ ακέζσο ζηελ λνκηζκαηηθή (19 π. Υ.). Παξαιιαγή ηνπ ζέκαηνο απηνύ είλαη ε Νίθε πνπ ζηήλεη αζπίδα πάλσ ζε ηξόπαην (εηθ. 2), πνπ απαληάηαη ζε ζώξαθα παλνπιίαο ελόο αλδξηάληα (κέζα 1 νπ αηώλα κ. Υ.) θαη ζηε λνκηζκαηηθή (εηθ. 42) ζε λόκηζκα ηνπ κ. Υ. Πξόθεηηαη γηα κία ζπκβνιηθή θαηάζεζε ησλ όπισλ ησλ εηηεκέλσλ ερζξώλ. Ζ Νίθε ζηεθαλώλεη ηνλ απηνθξάηνξα Σν ζέκα απηό ην ζπλαληάκε ζηελ αςίδα ηνπ Σίηνπ (90 κ. Υ.) ζηε Ρώκε κε ηνλ απηνθξάηνξα λα νδεγεί ηέζξηππν θαη ηε Νίθε λα ηνλ ζηεθαλώλεη, (εηθ. 3). Αληίζηνηρα, ζηε λνκηζκαηηθή ην ίδην αθξηβώο ζέκα απεηθνλίδεηαη κεηά από έλαλ αηώλα ζε λόκηζκα ηνπ 218 κ. Υ., (εηθ. 62). ηελ αςίδα ηνπ Μάξθνπ Απξειίνπ, έρνπκε γιππηό κε ηε Νίθε λα ζηεθαλώλεη ηνλ απηνθξάηνξα, ν νπνίνο νδεγεί ηέζξηππν, ( κ. Υ., εηθ. 9). Ζ Νίθε πνπ ζηεθαλώλεη όξζην απηνθξάηνξα είλαη ην ζέκα ηνπ αλαγιύθνπ ηεο κεγάιεο δσθόξνπ ηεο αςίδαο ηνπ Κσλζηαληίλνπ ζηε Ρώκε ( κ. Υ., εηθ. 16) θαη ην ζέκα ηεο βάζεο ησλ Γεθθελαιίσλ ζηε Ρώκε έξγν ηνπ 303 κ. Υ., (εηθ. 15). ηε λνκηζκαηηθή ην ζέκα ηεο Νίθεο πνπ ζηεθαλώλεη όξζην απηνθξάηνξα απαληάηαη ζηα λνκίζκαηα ησλ εηθόλσλ 64 θαη 74. Ζ Νίθε θξαηάεη ηαύξν ε έλα ηκήκα ηεο δσθόξνπ ηεο Ulpia βαζηιηθήο ζηε Ρώκε ην 112 κ. Υ. απεηθνλίδεηαη ε Νίθε λα θξαηάεη ηαύξν από ηελ θεθαιή ηνπ, (εηθ. 4). Σν ίδην ζέκα ππάξρεη ζε λόκηζκα ελόο θαη πιένλ αηώλα πξηλ ην 19 π. Υ. (εηθ. 29). 144 Nίθε Victoria, ζ

55 Ζ Νίθε θξαηάεη ζηεθάλη θαη θιαδί θνίληθα ην αλάγιπθν ηεο βάζεο ελόο θίνλα ηεο Arcus Novus από ηε Ρώκε (293 κ. Υ.), ε Νίθε απεηθνλίδεηαη κε ζηεθάλη θαη θιαδί θνίληθα (εηθ. 11), όπσο θαη ζην ηύκπαλν ηεο αςίδαο ηεο Μεγάιεο Λέπηηδνο (3 νο αηώλαο κ. Υ., εηθ. 13). Σν ζέκα απηό είλαη πνιύ δηαδεδνκέλν ζηε λνκηζκαηηθή, (εηθ. 39, εηθ. 46, εηθ. 52, εηθ. 56, εηθ. 63, εηθ. 72). ηα λνκίζκαηα ησλ εηθόλσλ 26, 27, 28, 41, ε Νίθε εκθαλίδεηαη κε ηα ίδηα ζύκβνια, αιιά λα βξίζθεηαη πάλσ ζε ζθαίξα ή ζε πιώξε πινίνπ. Ζ Νίθε κε αηρκάισην ε άιιν αλάγιπθν κηαο βάζεο θίνλα ηεο Arcus Novus από ηε Ρώκε (293 κ. Υ.), ε Νίθε εηθνλίδεηαη κελ λα θξαηάεη θιαδί θνίληθα θαη αζπίδα δίπια ζε ηξόπαην, αιιά ζηα πόδηα ηεο θάζεηαη έλαο αηρκάισηνο, (εηθ. 12). Δπίζεο, ζε βάζε θίνλα ηεο αςίδαο ηνπ Κσλζηαληίλνπ ζηε Ρώκε ( κ. Υ.), ε Νίθε θξαηάεη ηα ληθεηήξηα ζύκβνια θαη ζηα πόδηα ηεο βξίζθεηαη έλαο αηρκάισηνο, (εηθ. 17). Αληίζηνηρν ζέκα έρνπκε ζηα λνκίζκαηα ησλ εηθόλσλ 61, 63, 72, 76, 78, 79 από ην 210 κ. Υ. έσο θαη ην 328 κ. Υ. Γύν άγγεινη θξαηνύλ ζηεθάλη ηελ πξόζνςε κηαο παηδηθήο ζαξθνθάγνπ από ηελ Κσλζηαληηλνύπνιε (4 νο αη.), δύν άγγεινη πνπ ίπηαληαη αληηθξηζηά θξαηνύλ ζηεθάλη κε ρξηζηόγξακκα (εηθ.19). Σν ζέκα απηό είλαη παξάιιειν κε ηηο δύν αλησπέο Νίθεο πνπ θξαηνύλ αζπίδα (αξρέο 4 νπ αη.) από ηε βάζε ησλ Γεθθελαιίσλ ζηε Ρώκε. Αληίζηνηρν κνηίβν ζηελ λνκηζκαηηθή είλαη απηό ηνπ ζνιίδνπ ηεο εηθ.73. Βπδαληηλή Νίθε κε ζηεθάλη ή θιαδί θνίληθα Ζ Νίθε πνπ θξαηάεη ζηεθάλη ζε έλα ηκήκα αλαγιύθνπ από ηελ Κσλζηαληηλνύπνιε (αξρέο 5 νπ αη., εηθ. 20) απεηθνλίδεηαη θαη ζηα λνκίζκαηα ησλ εηθόλσλ 90 (αξρέο 5 νπ αη.) θαη 98 (κέζα 6 νπ αη.). Ζ Νίθε κε θιαδί θνίληθα (αξρέο 6 νπ αη.) παξνπζηάδεηαη ζηελ εηθόλα 21, ελώ ζηα λνκίζκαηα ηεο ίδηαο πεξηόδνπ δελ εκθαλίδεηαη. 52

56 Άγγεινη- αξράγγεινο Μηραήι Οη άγγεινη από ηα ηκήκαηα ησλ αςίδσλ αξθνζνιίσλ από ηελ Κσλζηαληηλνύπνιε (η.13 νπ - αξρέο 14 νπ αη., εηθ. 22, 23, 24) ζπκίδνπλ ηηο θηεξσηέο Νίθεο από ηα ηξηγσληθά ηύκπαλα ησλ ηόμσλ ηεο ξσκαίσλ απηνθξαηόξσλ (εηθ.6, εηθ. 13, 2 νο - 3 νο αη. κ. Υ.). Σα αληίζηνηρα λνκίζκαηα (ηέιε 12 νπ -ηέιε 13 νπ αη.) ησλ εηθόλσλ 102, 103 θαη 106 απεηθνλίδνπλ ηνλ αξράγγειν Μηραήι ζε παξόκνηα ζηάζε κε ηνπο αγγέινπο ησλ αξθνζνιίσλ. Σέινο, ζε ηύκπαλν αςίδαο ελόο αξθνζνιίνπ από ηελ Κσλζηαληηλνύπνιε (αξρέο 14 νπ αη., εηθ. 23) απεηθνλίδεηαη ν αξράγγεινο Μηραήι σο πνιεκηζηήο, κε θσηνζηέθαλν θαη ζηαπξνθόξν ζθαίξα. Αληίζηνηρε απεηθόληζε ζηε λνκηζκαηηθή, έρνπκε ζηελ εηθόλα 104 (κέζα 13 νπ αη.), όπνπ θαη εδώ ν αξράγγεινο κε δηάπιαηα ηα θηεξά ηνπ θαη θνξώληαο ζηξαηησηηθή ζηνιή, θξαηάεη ζηαπξνθόξν ζθαίξα. 3.3 Πεξηγξαθή ησλ λνκηζκάησλ ηνπ θαηαιόγνπ Ζ εηθνλνγξαθία ηεο Νίθεο ζηα απηνθξαηνξηθά ξσκατθά λνκίζκαηα ζεκειηώζεθε από ηνλ Οθηαβηαλό Αύγνπζην κεηά ην 31 π. Υ. Ζ Νίθε πάλσ ζε ζθαίξα λα θξαηάεη ζηεθάλη θαη θιαδί θνίληθα (εηθ. 26) 145 ζπλαληάηαη γηα πξώηε θνξά ζε αξγπξό λόκηζκα πεξίπνπ ην 29 π. Υ. θαη δύν ρξόληα αξγόηεξα ζε ρξπζό λόκηζκα (εηθ. 28) 146. Ζ ζπρλόηεξε απεηθόληζε ηεο Νίθεο ζηα ξσκατθά λνκίζκαηα είλαη ζε όξζηα ζηάζε λα θξαηάεη ηα ληθεηήξηα ζύκβνια, όπσο ζηεθάλη, θιαδί θνίληθα, ηξόπαην, (εηθ , εηθ , εηθ , εηθ ). Μία δεύηεξε απεηθόληζε πνπ εηζήγαγε ν Αύγνπζηνο είλαη ε Νίθε λα ζηέθεηαη πάλσ ζε πιώξε πινίνπ, ζπκβνιίδνληαο κε ηνλ ηξόπν απηό ηελ λίθε ζην Άθηην, (εηθ θαη εηθ ). Απηή ε δεύηεξε κνξθή ζπλαληάηαη ζηα 145 RIC I 254b. 146 RIC I RIC II RIC III RIC VIII 2R RIC VIII RIC I RIC II

57 ξσκατθά λνκίζκαηα από ην 27 π. Υ. Μία πνιύ ζπάληα απεηθόληζε ηεο Νίθεο είλαη απηή πνπ πηάλεη έλαλ ηαύξν από ηα θέξαηα, σο έλδεημε δύλακεο θαη ηζρύνο θαη απαληάηαη ζε ρξπζό λόκηζκα ηνπ Οθηαβηαλνύ Απγνύζηνπ ην 19 π. Υ., (εηθ ). Μία ηξίηε απεηθόληζε ηεο Νίθεο είλαη απηή πνπ θξαηάεη αζπίδα κε ηα δύν ηεο ρέξηα. Απαληάηαη ζε δύν λνκίζκαηα ηνπ 19 π. Υ. (εηθ , εηθ ) θαη επαλέξρεηαη αξγόηεξα ην 66 κ. Υ. (εηθ ) θαη ην 117 κ. Υ. (εηθ ). Δπίζεο, έρνπκε απεηθόληζε ηεο Νίθεο πνπ ζηεθαλώλεη απηή ηε θνξά έλαλ ηαύξν κε αλζξσπόκνξθα ραξαθηεξηζηηθά ζε αξγπξό λόκηζκα ηνπ 18 π. Υ. (εηθ ). ε ράιθηλν λόκηζκα ηνπ 7 π. Υ. ηεο επνρήο ηνπ Απγνύζηνπ, (εηθ ), ε Νίθε ζηεθαλώλεη ηνλ απηνθξάηνξα ζηνλ εκπξνζζόηππν απηή ηε θνξά. Ζ απεηθόληζε απηή απνηειεί εμαίξεζε, επεηδή ε Νίθε παξνπζηάδεηαη ζπλήζσο ζηνλ νπηζζόηππν ησλ ξσκατθώλ θαη βπδαληηλώλ λνκηζκάησλ. Ζ Νίθε θαζηζκέλε ζε ζθαίξα παξνπζηάδεηαη ζε ρξπζό λόκηζκα ηνπ 5 κ. Υ. (εηθ ). Δίλαη ελδηαθέξνλ λα ζεκεηώζνπκε όηη ζην λόκηζκα απηό θαη ζηα λνκίζκαηα ησλ εηθόλσλ 26 θαη 28 ν Holscher ζηελ δηδαθηνξηθή ηνπ δηαηξηβή (1965) ζεσξεί όηη πξόθεηηαη γηα πδξόγεην ζθαίξα. Πξόθεηηαη γηα κία ζεκαληηθή πιεξνθνξία πνπ παίξλνπκε από ηα ζπγθεθξηκέλα λνκίζκαηα, ε νπνία δειώλεη όηη ε θπξίαξρε αληίιεςε ηεο επνρήο εθείλεο ήηαλ όηη ε γε ήηαλ ζθαηξηθή. Έλα ράιθηλν λόκηζκα πνπ απεηθνλίδεη δύν Νίθεο αληηθξηζηέο ζε κηθξνγξαθία πάλσ ζηνπο θίνλεο ελόο βσκνύ θόπεθε ην κ. Υ. (εηθ ). Ζ Νίθε θαζηζκέλε ζε κηθξό ζξόλν απαληάηαη ζε δελάξην ηνπ 69 κ. Υ., ζε ρξπζό λόκηζκα ηνπ 122 κ. Υ. θαη ζε ρξπζό λόκηζκα ηνπ 180 κ. Υ. (εηθ , εηθ , εηθ ). Ζ Νίθε πνπ πξνζθέξεη ην ηεξό ζύκβνιν ηνπ Παιιαδίνπ 153 RIC I RIC I RIC I RIC I RIC II RIC I RIC I RIC I RIC I RIC I RIC II RIC III 3. 54

58 ζηνλ απηνθξάηνξα είλαη ην ζέκα ελόο ράιθηλνπ λνκίζκαηνο ηεο επνρήο ηνπ Βεζπαζηαλνύ ην 71 κ. Υ., (εηθ ). Ζ Νίθε ζε όξζηα ζηάζε πάλσ ζε cista mystica πνπ ηελ θπιάζζνπλ δύν θίδηα είλαη ην ζέκα ελόο ρξπζνύ λνκίζκαηνο ηνπ Βεζπαζηαλνύ ην 75 κ. Υ., (εηθ ). Ο Βεζπαζηαλόο ρξεζηκνπνίεζε ην κνηίβν ηεο Νίθεο ζηα λνκίζκαηα ζε αξθεηέο παξαιιαγέο. Μία ηέηνηα παξαιιαγή είλαη ε Νίθε πνπ ηνπνζεηεί αζπίδα πάλσ ζε ηξόπαην ζε αξγπξό λόκηζκα ηνπ 81 κ. Υ., (εηθ ). Ζ Νίθε πνπ νδεγεί ηέζξηππν είλαη έλα ζέκα πνπ πξνέξρεηαη από ηελ αξραία ειιεληθή λνκηζκαηνθνπία θαη ζπλαληάηαη ζε αξγπξό λόκηζκα πάιη ηνπ 81 κ. Υ., (εηθ ). Παξόκνην ζέκα έρεη θαη ην ρξπζό λόκηζκα ηνπ κ. Υ., (εηθ ), όπνπ ε Νίθε νδεγεί έλα άξκα κε δύν άινγα. Ζ Νίθε λα νδεγεί ηέζξηππν επαλεκθαλίδεηαη σο ζέκα θαη ζε ρξπζό λόκηζκα ηνπ κ. Υ. (εηθ ). Ζ Νίθε δελ απεηθνλίδεηαη πάληα κόλε ή κε ηνλ απηνθξάηνξα, αιιά θαη κε πξνζσπνπνηήζεηο πόιεσλ, όπσο ε Ρώκε θαη αξγόηεξα ε Κσλζηαληηλνύπνιε. Μία ηέηνηα παξάζηαζε κε ηε Ρώκε θαζηζκέλε λα θξαηάεη ζην ρέξη ηεο κηθξή Νίθε, (victoriola), βξίζθεηαη ζε ράιθηλν λόκηζκα ηνπ 111 κ. Υ. θαη ζε ρξπζό λόκηζκα ηνπ 122 κ. Υ. (εηθ , εηθ ). ε ρξπζό λόκηζκα ηνπ 134 κ. Υ., (εηθ ), ε Νίθε θξαηάεη αεηό θαη ζηεθάλη. Ο αεηόο είλαη ζύκβνιν ηεο απηνθξαηνξηθήο ηζρύνο. Δθηόο από ηηο πξνζσπνπνηήζεηο πόιεσλ θαη νη ζενί θξαηνύλ ηε Νίθε ζηα ρέξηα ηνπ. Απηό ζπκβαίλεη ζε ρξπζό λόκηζκα ηνπ απηνθξάηνξα Αδξηαλνύ ην 134 κ. Υ., (εηθ ), όπνπ ν έλζξνλνο Γίαο ηε Νίθε ζην ρέξη ηνπ. Ζ επηινγή απηή δελ ήηαλ ηπραία, αθνύ γλσξίδνπκε όηη ν Αδξηαλόο ήηαλ ιάηξεο ηνπ ειιεληθνύ πνιηηηζκνύ. Ζ Νίθε λα θξαηάεη ηξόπαην εκθαλίδεηαη ζε λόκηζκα 165 RIC II RIC II RIC II 220, RIC II RIC IV RIC V RIC II RIC II RIC II 284a. 174 RIC II 251a. 55

59 ηνπ Αλησλίλνπ Πίνπ ην 143 κ. Υ., (εηθ ). ε άιιν ρξπζό λόκηζκα ηνπ Αλησλίλνπ Πίνπ ην κ. Υ., (εηθ ) ε ζεά Αζελά θξαηάεη ζην δεμί ηεο ρέξη ηελ Νίθε. Ζ Νίθε θαζηζκέλε ζε ζσξό από αζπίδεο θαη γξάθεη ζε κία από απηέο ηε ζπλαληάκε ζε ράιθηλν λόκηζκα ηνπ 185 κ. Υ., (εηθ ), ελώ ε Νίθε πνπ θάζεηαη ζε ζώξαθα παλνπιίαο θαη γξάθεη ζε αζπίδα απαληάηαη ζε ρξπζό λόκηζκα ηνπ 375 κ. Υ., (εηθ ). Ο ζσξόο από αζπίδεο θαη ν ζώξαθαο ζπκβνιίδνπλ ηελ ππνηαγή ησλ εηηεκέλσλ αληηπάισλ ηεο απηνθξαηνξίαο θαη ηελ θαηάζεζε ησλ όπισλ ηνπο. Έλα λόκηζκα ηνπ κ. Υ. πνπ δείρλεη ηε Νίθε λα θξαηάεη έλα ζηεθάλη πάλσ ζε αζπίδα, ζπκβνιίδεη ηελ ηηκή ησλ όπισλ(;), (εηθ ). Μία παξαιιαγή ηνπ πξνεγνύκελνπ ζέκαηνο είλαη ε Νίθε λα θξαηάεη αζπίδα πνπ ηε ζηεξίδεη ζε θιαδί θνίληθα. Πξόθεηηαη γηα αξγπξό λόκηζκα ηνπ 210 κ. Υ., (εηθ ). ε έλα αξγπξό λόκηζκα ν απηνθξάηνξαο επηίκηνο εβήξνο θξαηάεη ηε Νίθε ζην δεμί ηνπ ρέξη θαη απηή ηνλ ζηεθαλώλεη, (εηθ ). Ο απηνθξάηνξαο απηόο αγαπνύζε πνιύ ην ζέκα ηεο Νίθεο θαη έδσζε εληνιή λα απεηθνληζηεί απηή κε λέα ζηνηρεία. Έηζη, ζε ρξπζό λόκηζκά ηνπ ην κ. Υ. ζηνλ νπηζζόηππν απεηθνλίδνληαη νη δύν γηνη ηνπ λα θξαηνύλ ηε Νίθε πάλσ ζε ζθαίξα, (εηθ ). ε ράιθηλν λόκηζκα ηνπ κ. Υ. ε Νίθε ζηέθεηαη ζηελ πιώξε ελόο κεγάινπ πινίνπ, (εηθ ). Ζ δηαθνξά ηεο Νίθεο κε ηηο εηθόλεο 27 θαη 41, έγθεηηαη ζην γεγνλόο όηη ζε απηέο ε Νίθε απεηθνλίδεηαη ζε κεγαιύηεξε θιίκαθα ζε ζρέζε κε ην πινίν, ελώ ζηελ εηθόλα 60 ην πινίν θαηαιακβάλεη όιε ηελ πίζσ όςε ηνπ λνκίζκαηνο θαη ε Νίθε είλαη πνιύ κηθξή. Απηό είλαη έλα ελδηαθέξνλ εξώηεκα, ην νπνίν ρξεηάδεηαη πεξηζζόηεξε δηεξεύλεζε. ε αξγπξό λόκηζκα ηνπ κ. Υ. ε Νίθε απεηθνλίδεηαη ζηελ πιώξε ελόο πινίνπ, 175 RIC III 109b. 176 RIC III RIC III RIC IX 26a. 179 RIC IV RIC IV RIC IV RIC IV BMC

60 (εηθ ), όκσο εδώ ε κνξθή ηεο θαιύπηεη όινλ ηνλ νπηζζόηππν. Μία παξαιιαγή ηνπ ζέκαηνο ηεο Νίθεο πάλσ ζε πινίν, βξίζθεηαη ζε ράιθηλν λόκηζκα ηνπ κ. Υ. (εηθ ). ε απηό ν απηνθξάηνξαο Κώλζηαο ζηέθεηαη πάλσ ζε γαιέξα θξαηώληαο κία victoriola θαη δίπια ηνπ θάζεηαη ε ίδηα ε Νίθε. ε ρξπζό λόκηζκα ηνπ 210 κ. Υ. ε Νίθε θξαηάεη ηξόπαην ζην αξηζηεξό ηεο ρέξη θαη αηρκάισην ζην δεμί ηεο, (εηθ ). Παξόκνην ζέκα έρνπκε θαη ζε ρξπζό λόκηζκα ηνπ 258 κ. Υ. (εηθ ), όπνπ ε Νίθε θξαηάεη ζηεθάλη θαη θιαδί θνίληθα θαη ζηα πόδηα ηεο βξίζθεηαη έλαο αηρκάισηνο. Ζ Νίθε κε δύν αηρκαιώηνπο ζηα πόδηα ηεο εηθνλίδεηαη ζε ρξπζό λόκηζκα ηνπ κ. Υ., (εηθ ). Ζ Νίθε πνπ γξάθεη ζε κία αζπίδα θαη ζηα πόδηα ηεο θάζεηαη έλαο αηρκάισηνο είλαη ην ζέκα ελόο ρξπζνύ λνκίζκαηνο ηνπ 324 κ. Υ., (εηθ ). Μία πην δπλακηθή απεηθόληζε ηεο ζηξαηησηηθήο Νίθεο έρνπκε ζε αξγπξό λόκηζκα ηνπ κ. Υ., όπνπ απηή παηάεη κε ην πόδη ηεο έλαλ θαζηζκέλν αηρκάισην, (εηθ ). Ζπηόηεξε απεηθόληζε ηεο ζηξαηησηηθήο Νίθεο έρνπκε ζε αξγπξό λόκηζκα ηνπ 328 κ. Υ., όπνπ απηή είλαη έλζξνλε θαη ζηα πόδηα θάζνληαη δύν αηρκάισηνη, (εηθ ). Παξαιιαγή ηνπ ζέκαηνο ηεο ππνηαγήο ησλ αηρκαιώησλ ζηελ εμνπζία ηνπ απηνθξάηνξα παξνπζηάδεηαη ζε ρξπζό λόκηζκα ηνπ κ. Υ. (εηθ ), όπνπ ν απηνθξάηνξαο παηάεη κε ην αξηζηεξό ηνπ πόδη αηρκάισην θαη κηθξή Νίθε ηνλ ζηεθαλώλεη. Δίλαη αμηνπξόζεθηε ε δηαθνξά αλάκεζα ζηελ απεηθόληζε ηεο Νίθεο ζην λόκηζκα ηεο εηθόλαο 61 πνπ απιά θξαηάεη ηνλ αηρκάισην από ην ρέξη θαη ζε κεηαγελέζηεξα λνκίζκαηα ζηα νπνία ε Νίθε έρεη ηνλ αηρκάισην ππνηαγκέλν ζηα πόδηα ηεο ή ηνλ παηάεη. 184 RIC VII RIC VIII RIC IV RIC V RIC VII RIC VII RIC VII RIC VII RIC X 14b6. 57

61 ε ράιθηλν λόκηζκα ηνπ 218 κ. Υ. ν ίδηνο ν απηνθξάηνξαο νδεγεί ηέζξηππν ζε παξάζηαζε ζξηάκβνπ θαη ε Νίθε ηνλ ζηεθαλώλεη, (εηθ ). Δδώ παξαηεξνύκε κία πξνζπάζεηα αύμεζεο ηνπ εγεκνληθνύ ξόινπ απηνθξάηνξα θαη ηαπηόρξνλα ε ζέζε ηεο Νίθεο ππνβηβάδεηαη ζε κηθξόηεξν ξόιν, ζε αληίζεζε κε παιαηόηεξα λνκίζκαηα, (εηθ θαη εηθ ). Ζ Νίθε από ελίνρνο ηνπ άξκαηνο έγηλε ζπλνδεπηηθή κνξθή ζηνλ ζξίακβν ηνπ απηνθξάηνξα. ε ρξπζό λόκηζκα ηνπ 262 κ. Υ. ν απηνθξάηνξαο Γαιελόο ζηέθεηαη όξζηνο θξαηώληαο ζθαίξα θαη πίζσ ηνπ ε Νίθε ηνλ ζηεθαλώλεη, (εηθ ). Παξαιιαγή ηνπ ζέκαηνο απηνύ έρνπκε ζε ρξπζό λόκηζκα ηνπ 316 κ. Υ. όπνπ ν απηνθξάηνξαο Κσλζηαληίλνο Η ζε όξζηα ζηάζε ζηεθαλώλεηαη από ηελ Νίθε, (εηθ ). ε άιιν ρξπζό λόκηζκα ηνπ κ. Υ. ν απηνθξάηνξαο Γηνθιεηηαλόο θάζεηαη ζε ζξόλν θαη θξαηάεη ζην ρέξη ηνπ ηε Νίθε πνπ ηνλ ζηεθαλώλεη, (εηθ ). ε άιιν ρξπζό λόκηζκα ηνπ 266 κ. Υ. έρνπκε κία ζπάληα ζπλαπεηθόληζε ησλ πξνηνκώλ ηεο Νίθεο θαη ηεο Δηξήλεο, (εηθ ). ε αξγπξό λόκηζκα ηνπ 272 κ. Υ. ν απηνθξάηνξαο Απξειηαλόο θαη ε Ρώκε ελώλνπλ ηα ρέξηα ηνπο θαη θξαηνύλ καδί ηελ Νίθε, (εηθ ). Σν άγαικα ηεο Ρώκεο κέζα ζε λαό πνπ θξαηάεη ηε Νίθε παξνπζηάδεηαη ζε ράιθηλν λόκηζκα ηνπ κ. Υ. (εηθ ), ελώ ε Ρώκε όξζηα κέζα ζε λαό λα ηε ζηεθαλώλεη ε Νίθε, ζπλαληάηαη ζε αξγπξό λόκηζκα ηνπ κ. Υ. (εηθ ). ε ρξπζό λόκηζκα ηνπ κ. Υ. ε Νίθε δίλεη ηε ζθαίξα ζηνλ απηνθξάηνξα Μαμέληην, (εηθ ). Πξνθαλώο, ε ζθαίξα ζπκβνιίδεη ηνλ ηόηε γλσζηό θόζκν θαη ν απηνθξάηνξαο γίλεηαη θπξίαξρνο ηνπ θόζκνπ απηνύ. 193 RIC IV RIC II RIC IV RIC V RIC VII RIC VI RIC V RIC V RIC V RIC VI RIC VI

62 Έλα ζέκα πνπ έρνπκε ζπλαληήζεη ήδε θαη ζηελ ξσκατθή (εηθ. 15), αιιά απαληάηαη θαη ζηελ βπδαληηλή γιππηηθή 204 (εηθ. 17), είλαη νη δύν Νίθεο πνπ θξαηνύλ καδί κία αζπίδα. Σν ζέκα απηό ππάξρεη ζε ρξπζό λόκηζκα ηνπ 315 κ.υ. (εηθ ). Παξαιιαγή ηνπ ζέκαηνο απηνύ, δύν Νίθεο λα θξαηνύλ ηα ζηεθάληα ηνπο πνπ ζπγθιίλνπλ ζην θέληξν ηεο εηθόλαο, έρνπκε ζε αξγπξό λόκηζκα ηνπ κ. Υ., (εηθ ). ε ρξπζό λόκηζκα ηνπ κ. Υ. ε Νίθε είλαη θαζηζηή θαη θξαηάεη αζπίδα πνπ ηελ ζηεξίδεη ν Έξσηαο, (εηθ ). Παξαηεξνύκε όηη ζε λνκίζκαηα ηέηνηνπ ηύπνπ, ε απεηθόληζε ηεο Νίθεο απνκαθξύλεηαη ιίγν από πνιεκηθέο δξαζηεξηόηεηεο θαη πξνβάιιεηαη ε ζειπθή ηεο πιεπξά. ην ίδην πλεύκα απεηθνλίδεηαη ε Νίθε καδί κε ηελ Διεπζεξία λα θξαηνύλ έλα ηξόπαην. Πξόθεηηαη γηα ρξπζό λόκηζκα ηνπ 352 κ. Υ., (εηθ ). Μία ηδηόκνξθε απεηθόληζε ηεο Νίθεο πνπ θξαηάεη victoriola, έλα είδνο απηναπεηθόληζεο ηνπ ζέκαηνο ηεο Νίθεο, έρνπκε ζε ρξπζό λόκηζκα κ. Υ., (εηθ ). Ζ Νίθε λα ζηεθαλώλεη δύν έλζξνλνπο απηνθξάηνξεο είλαη ην ζέκα ελόο ρξπζνύ λνκίζκαηνο ηνπ κ. Υ. (εηθ ). ε αξγπξό λόκηζκα ηνπ κ. Υ. ε Νίθε βαδίδεη θξαηώληαο ζηεθάλη θαη θιαδί θνίληθα (εηθ ). Πξόθεηηαη γηα κία ζπάληα απεηθόληζε αθνύ βξίζθεηαη ζηνλ εκπξνζζόηππν ηνπ λνκίζκαηνο. Παξ όιν πνπ ρξνλνινγηθά δελ έρνπκε ηε ζπκβαηηθή έλαξμε ηεο Βπδαληηλήο λνκηζκαηνθνπίαο, πνπ έγηλε επί απηνθξάηνξνο Αλαζηαζίνπ Η, ηα λνκίζκαηα πνπ πεξηγξάθνληαη ζηε ζπλέρεηα θέξνπλ όια ρξηζηηαληθά ζύκβνια. Από ηα πξώηα λνκίζκαηα ζηα νπνία ε Νίθε εκθαλίδεηαη θξαηάεη ην ζύκβνιν ηεο λέαο ζξεζθείαο κία ζηαπξνθόξν ζθαίξα είλαη έλα ηξηκίζην ηνπ κ. Υ. επί απηνθξάηνξνο Ολσξίνπ (εηθ ). Ο ηύπνο ηεο ξσκατθήο Νίθεο πνπ θξαηάεη ζηεθάλη θαη θιαδί θνίληθα, ηνλ 5 ν αηώλα κ. Υ. 204 Οη δύν Νίθεο κε αζπίδα κεηαηξέπνληαη ζε δύν αγγέινπο κε αζπίδα. 205 RIC VI RIC VIII Biaggi RIC VIII (D 277/R279). 209 RIC VII RIC IX 17 g. 211 RIC IX 39B. 212 RIC X

63 κεηαηξέπεηαη ζε Νίθε κε ζηεθάλη θαη ζηαπξνθόξν ζθαίξα. ηελ εμειηθηηθή πνξεία ησλ λνκηζκάησλ, θαζώο ε Νίθε κεηακνξθώλεηαη ζε άγγειν, ην ζύκβνιν ηεο ζηαπξνθόξνπ ζθαίξαο παξακέλεη. Με ηελ θαζηέξσζε ηεο Κσλζηαληηλνύπνιεο σο πξσηεύνπζα ηεο αλαηνιηθήο ξσκατθήο απηνθξαηνξίαο ην 324 κ. Υ., ε Νίθε ζηεθαλώλεη ηελ λέα πξσηεύνπζα, όπσο αθξηβώο ζε παιαηόηεξα λνκίζκαηα ε Νίθε ζηεθάλσλε ηε Ρώκε. Απηό εηθνλίδεηαη ζε ρξπζό λόκηζκα Αξθαδίνπ ηνπ κ. Υ. (εηθ ), όπνπ ε πξνζσπνπνίεζε ηεο Κσλζηαληηλνύπνιεο θξαηάεη ζην ρέξη ηεο ηε Νίθε πάλσ ζε ζθαίξα, ε νπνία κε ηε ζεηξά ηεο ηελ ζηεθαλώλεη. ε ρξπζό λόκηζκα Πνπιρεξίαο ηνπ κ. Υ. ε Νίθε θάζεηαη ζε πιώξε πινίνπ θαη θξαηάεη αζπίδα ζηελ νπνία ραξάζζεη ρξηζηόγξακκα, (εηθ ). Ο παιηόο ηύπνο ηεο απεηθόληζεο ηεο Νίθεο λα γξάθεη ζε αζπίδα (votum), ηώξα απνθηά έλα λέν ηδενινγηθό πεξηερόκελν. Ζ Νίθε ραξάζζεη ην ζύκβνιν ηεο λέαο ζξεζθείαο. Παξαιιαγή ηνπ ηύπνπ απηνύ ζπλαληνύκε ζε ζηκίζην ηνπ κ. Υ., όπνπ ε Νίθε γξάθεη ζε αζπίδα θαη δίπια ηεο βξίζθεηαη ζηαπξόο κε ρξηζηόγξακκα, (εηθ ). ε ρξπζό λόκηζκα ηνπ κ. Υ., ε Νίθε ζηέθεηαη όξζηα ζηξακκέλε πξνο ηα αξηζηεξά θαη θξαηάεη ςειό ζηαπξό ζην δεμί ηεο ρέξη, (εηθ ). ε ρξπζό λόκηζκα Ηνπζηίλνπ ηνπ κ. Υ. ε Νίθε Άγγεινο όξζηα θαη κεησπηθή θξαηάεη ζην δεμί ηεο ρέξη ςειό ζηαπξό θαη ζην αξηζηεξό ηεο ρέξη θξαηάεη ζηαπξνθόξν ζθαίξα, (εηθ ). Παξ όηη ε απεηθόληζε απηή είλαη εληειώο ζηαηηθή, θέξλεη κία λέα δπλακηθή, ηελ κεηαηξνπή ηεο Νίθεο ζε άγγειν. Απηή ε απεηθόληζε είλαη πιένλ ε ζπλήζεο απεηθόληζε ηεο Νίθεο. Ο άγγεινο κε ηα ίδηα ζύκβνια απαληάηαη ζε ρξπζά λνκίζκαηα ηνπ Ηνπζηηληαλνύ Η (εηθ , εηθ ). Όκσο ε Νίθε επαλεκθαλίδεηαη ζε ηξηκίζην ηνπ κ. Υ. κε ζηεθάλη θαη ζηαπξνθόξν ζθαίξα (εηθ ) θαη ζε ρξπζό λόκηζκα 213 RIC X MIRB DOC I Sear Sear DOC I 8f. 219 DOC I 8f. 220 Sear

64 ηνπ Μαπξηθίνπ Σηβέξηνπ ηνπ κ. Υ., (εηθ ). ε κία από ηηο ηειεπηαίεο ηεο απεηθνλίζεηο, ε Νίθε λα θέξεη ζηαπξό θαη ζηαπξνθόξν ζθαίξα εηθνλίδεηαη ζε ρξπζό λόκηζκα ηνπ Φσθά ην κ. Υ., (εηθ ). Από ηνλ απηνθξάηνξα Ζξάθιεην ( κ. Υ.) θαη έπεηηα, ην ζέκα ηεο Νίθεο δελ επαλεκθαλίδεηαη ζηα λνκίζκαηα, δηόηη απεηθνλίδνληαη πιένλ ζηνπο νπηζζνηύπνπο νη ζπκβαζηιείο-δηάδνρνη ηνπ απηνθξάηνξα ώζηε λα θαιιηεξγείηαη ε ηδέα ηεο δπλαζηηθήο δηαδνρήο. Δπίζεο ε παξάζηαζε ηνπ ζηαπξνύ, ζηεξηγκέλνπ ζε βαζκηδσηή βάζε αληηθαζηζηά νξηζηηθά ηε Νίθε θαη θαζηεξώλεηαη ζηελ νπίζζηα όςε ησλ ρξπζώλ θαη αξγπξώλ λνκηζκάησλ. Από ην 720 κ. Υ. θαη εμήο ν ζηαπξόο παξνπζηάδεηαη ζηαζεξά ζηα βπδαληηλά λνκίζκαηα, κε κηθξέο παξαιιαγέο θαη πξνζζήθεο κέρξη ην ηέινο ηεο απηνθξαηνξίαο. Θα ρξεηαζηεί λα πεξάζνπλ πέληε αηώλεο γηα λα μαλαεκθαληζηεί ζηα λνκίζκαηα ν άγγεινο πνπ αληηθαηέζηεζε ηε Νίθε ζηε βπδαληηλή λνκηζκαηνθνπία θαη κάιηζηα ηώξα κε ηε κνξθή ηνπ αξραγγέινπ Μηραήι. Σνλ 11 ν αηώλα έρνπκε απεηθόληζε ηνπ Αξραγγέινπ Μηραήι ζην πιάη ηνπ νκώλπκνπ ηνπ απηνθξάηνξα Μηραήι V Καιαθάηε, λα ζηέθνληαη όξζηνη θαη λα θξαηνύλ από θνηλνύ έλα ληθεθόξν ιάβαξν, (εηθ ). Δδώ πιένλ, έρνπκε ηελ κεηεμέιημε ηνπ αγγέινπ ζηνλ Αξράγγειν Μηραήι. ηα λνκίζκαηα (εηθ , εηθ , εηθ ) ν Αξράγγεινο Μηραήι ζηέθεηαη πξνζηαηεπηηθά δίπια ζηνλ απηνθξάηνξα. ην λόκηζκα ηεο εηθόλαο ηνπ 13 νπ αηώλα κ. Υ. ν Αξράγγεινο θαιύπηεη όιν ηνλ νπηζζόηππν ηνπ λνκίζκαηνο θέξνληαο πιήξε ζηξαηησηηθή εμάξηεζε, ελώ ζην λόκηζκα ηεο εηθόλαο , ν Αξράγγεινο πάιη σο πνιεκηζηήο απεηθνλίδεηαη ζηνλ εκπξνζζόηππό ηνπ. 221 DOC I 12b. 222 DOC II 10e. 223 DOC III DOC IV 2a. 225 DOC IV 1b. 226 DOC V DOC IV 1var. 228 DOC V

65 ε ρξπζό λόκηζκα ηνπ ηέινπο ηνπ 13 νπ αηώλα κ. Υ., ν Αξράγγεινο σο δηακεζνιαβεηήο, παξνπζηάδεη ζηνλ Υξηζηό, ηνλ γνλαηηζηό απηνθξάηνξα Μηραήι VIII ηνλ Παιαηνιόγν, ν νπνίνο δεηά ηελ επινγία ηνπ, (εηθ ). ε ράιθηλν λόκηζκα ηνπ ηέινπο ηνπ 13 νπ αηώλα κ. Υ. ν Αξράγγεινο ζε πξνηνκή επινγεί ηνπο ζπλαπηνθξάηνξεο Μηραήι VIII θαη Αλδξόληθν ΗΗ, (εηθ ). Με ηελ πεξηγξαθή ηνπ θαηαιόγνπ ησλ λνκηζκάησλ δόζεθε κία νινθιεξσκέλε εηθόλα ησλ παξαζηάζεσλ ηεο Νίθεο από ηα ξσκατθά ζηα βπδαληηλά λνκίζκαηα θαη ηεο ηειηθήο ηεο εμέιημεο ζε Αξράγγειν. 229 DOC V 2a. 230 DOC V

66 ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ Ζ Victoria εκθαλίδεηαη θπξίσο σο ζεά ηεο πνιηηηθήο θαη ζηξαηησηηθήο λίθεο. Ζ ξσκατθή ζεόηεηα είλαη ζπλδεδεκέλε ηόζν κε ηελ πνιηηηθή θαη κε ηηο ηζηνξηθέο αιιαγέο πνπ ζπλέβαηλαλ, όζν θαη κε ηνλ πόιεκν. ρεηίδεηαη ζηελά κε ηνλ ξσκαίν απηνθξάηνξα, θαη απνηειεί έλα από ηα πην ηζρπξά ζηεξίγκαηα ηεο ζέζεο ηνπ θαη ηεο λνκηκνπνίεζεο ηεο εμνπζίαο ηνπ. Ζ μερσξηζηή ηδηόηεηα απηήο ηεο ζεόηεηαο είλαη όηη έγθεηηαη ζηε ζηελή θαη αδηαρώξηζηε ζύλδεζή ηεο σο Αξεηήο κε ηα πξόζσπα ησλ απηνθξαηόξσλ, ζηελ αξρή κε ηνλ Αύγνπζην θαη ηνπο δηαδόρνπο ηνπ θαη έπεηηα κε όινπο ηνπο ππόινηπνπο απηνθξάηνξεο. Ηδηαίηεξα ν Αύγνπζηνο ήηαλ ν πξώηνο πνπ αζρνιήζεθε ηόζν πνιύ κε ηελ εηθόλα ηεο θαη ηα ζύκβνια πνπ ζα θξαηνύζε θαη ηελ ρξεζηκνπνίεζε γηα ηελ εμππεξέηεζε ησλ ζθνπώλ ηνπ ζε όιεο ηηο κνξθέο ηέρλεο. Ζ εηθόλα ηεο Νίθεο γηα ηνπο ξσκαίνπο πνιίηεο ήηαλ θαζεκεξηλή θαη ζηα δεκόζηα γιππηά θαη ζηα λνκίζκαηα. Έηζη ε Νίθε ζπλδέζεθε κε ηελ εδξαίσζε θαη ηελ εμάπισζε ηεο απηνθξαηνξίαο ζηα κάηηα όισλ. Ζ απεηθόληζε ηεο Νίθεο έρεη πξνπαγαλδηζηηθό θαη αληηπξνζσπεπηηθό ραξαθηήξα. Δμππεξεηεί ηνλ ζθνπό ηεο ηηκεηηθήο πξνβνιήο πξνζώπσλ, γεγνλόησλ ή ηδεώλ θαη ζπρλά πνιηηηθώλ γεγνλόησλ ε θαηαζηάζεσλ. Σν πλεύκα ινηπόλ ηεο ζπγθεθξηκέλεο ζεάο είλαη θαηά θάπνηνλ ηξόπν ηειείσο αληηθαιιηηερληθό, παξόιν πνπ απηό δελ γίλεηαη εκθαλέο ζηηο αλαπαξαζηάζεηο ηεο. Ζ Νίθε απνηειεί ην ηδενινγηθό ζεκέιην ηεο ξσκατθήο απηνθξαηνξηθήο επνρήο. ηηο αλαπαξαζηάζεηο ηεο ζηελ εηθνλνγξαθία, θπξίσο όηαλ ε θιίκαθα είλαη κηθξή (π.ρ. έλα λόκηζκα), ππάξρεη κόλν ε δπλαηόηεηα λα ππνδεηθλύεηαη, γηα λα επεμεγήζεη ηελ παξάζηαζε θαη λα δώζεη ζηα γεγνλόηα ηε ζεκαζία ηνπο. Οη ηξόπνη κε ηνπο νπνίνπο γίλεηαη απηό βαζίδνληαη ζηελ ειιεληθή ηέρλε, ή πξνέξρνληαη από απηήλ. ηελ ύζηεξε πεξίνδν ησλ Αλησλίλσλ θαη ησλ εβήξσλ, ην κ. Υ. πεξίπνπ, ηα λνκίζκαηα θαη ε κλεκεηαθή ηέρλε απνθηνύλ ην κεγαιύηεξν επίπεδν ελόηεηαο. ηα κέζα ηνπ 2νπ αη. κ. Υ. είρε δηακνξθσζεί κηα πιήξεο εηθνλνγξαθηθή παξάδνζε θαη επηπιένλ έλαο πινύηνο πιηθνύ πξνο αμηνπνίεζε. 63

67 Ζ Νίθε παίδεη δσηηθό ξόιν ζηελ θαζαξά ξσκατθή ηέρλε ιόγσ ηνπ κεγάινπ αξηζκνύ παξαδεηγκάησλ ηεο ζηελ ξσκατθή απηνθξαηνξηθή λνκηζκαηηθή. H Νίθε πάλσ ζε ζθαίξα κε ηα ρέξηα ηεο ζηα γόλαηα δειώλεη ηελ αζθάιεηα θαη ηελ εξεκία ηεο θπξηαξρίαο απηήο θαη ηνπ απηνθξάηνξα. Ο λνκηζκαηηθόο ηύπνο ηεο Νίθεο πνπ γξάθεη ζε αζπίδα έρεη σο παξάιιειν ηεο ηνπο θίνλεο ηνπ Σξαταλνύ θαη ηνπ Μάξθνπ Απξειίνπ θαη ηελ αςίδα ηνπ Κσλζηαληίλνπ. Ο ηύπνο ίζσο πξνέξρεηαη από άγαικα. Σν κνηίβν ησλ δύν Νηθώλ πνπ θξαηνύλ αζπίδα ή ζηεθάλη είλαη γλσζηό από αξθεηά γιππηά ζε ζξηακβηθά κλεκεία θαη εκθαλίζηεθε πξηλ ηε πξνζαξκνγή ηνπ ζε λνκηζκαηηθό ηύπν. Ζ ζύλζεζε απηή εκθαλίδεηαη σο ζηαζεξή δηαθόζκεζε αλαγιύθσλ ζηα ηύκπαλα ησλ ζξηακβηθώλ ηόμσλ. Ζ Νίθε πνπ πξνζγεηώλεηαη θξαηώληαο αζπίδα κε επηγξαθή παξνπζηάζηεθε ζε αλάγιπθν ηνπ Απγνύζηνπ ην 27 π. Υ. θαη είλαη κηα από ηηο κνξθέο πνπ εμειίρζεθαλ ζηε ξσκατθή ζξηακβεπηηθή εηθνλνγξαθία. Αλήθεη ζηνλ θύθιν ησλ αλαπαξαζηάζεσλ πνπ ζπλδένληαη κε ηα γεγνλόηα ηνπ 27 π. Υ. θαη ηελ αθηέξσζε ηνπ αγάικαηνο ηνπ Σάξαληα ζην Βνπιεπηήξην. Δθεί είρε ηνπνζεηεζεί ε ρξπζή ηηκεηηθή αζπίδα ηνπ Οθηαβηαλνύ ώζηε λα ζπλδέεηαη κε ηε Νίθε. Έηζη ε αζπίδα ζα ζπλδεζεί από εδώ θαη πέξα κε ηε ζεά ηεο λίθεο θαη ζα γίλεη ζύκβνιν πνπ ζα ζπλνδεύεη ηνλ απηνθξάηνξα. 231 Απηέο νη ζθελέο δηακόξθσζαλ ηελ απεηθόληζε ελόο ζπγθεθξηκέλνπ ηύπνπ ηεο Νίθεο ζηα απηνθξαηνξηθά λνκίζκαηα. Ζ Νίθε πνπ νδεγεί άξκα ζηελ adventus ηνπ Απγνύζηνπ πξνέξρεηαη από ηε ζθελή πνπ δεκηνπξγεί ε δηαθόζκεζε ησλ επίζεκσλ αζπίδσλ πνπ κεηαθέξεη ν απηνθξάηνξαο ζε γεγνλόηα ζξηάκβνπ. Ο λνκηζκαηηθόο ηύπνο ηεο Νίθεο πνπ ζηεθαλώλεη ηνλ όξζην απηνθξάηνξα έρεη σο παξάιιειν ηεο ηε δσθόξν ηνπ Σξαταλνύ ζηελ αςίδα ηνπ Κσλζηαληίλνπ. Ζ Νίθε πνπ ζηεθαλώλεη ηνλ θαζηζηό απηνθξάηνξα ζπλδέεηαη κε ην ιεγόκελν θνιεό ηνπ Σηβέξηνπ (όπνπ ε Νίθε θξαηάεη δόξπ), θαη κε αλάγιπθα ζαξθνθάγσλ. Ζ Νίθε όξζηα πνπ θξαηάεη ηξόπαην πξνέξρεηαη 231 Zanker P., O Αύγνπζηνο, ζ

68 απεπζείαο από ηα ηύκπαλα ησλ ζξηακβηθώλ ηόμσλ ηεο Ρώκεο (ηνπ Σίηνπ, ηνπ εβήξνπ θαη ηνπ Κσλζηαληίλνπ) πνπ απνηεινύλ έμνρα παξαδείγκαηα. Οη ππόινηπνη ηύπνη ηεο Νίθεο πνπ πεξπαηάεη, ηξέρεη ή ζηέθεηαη θαη ζηηο δύν θαηεπζύλζεηο κε ην ζηεθάλη θαη ην θιαδί θνίληθα πξνέξρνληαη από ηύπνπο αγαικάησλ θαη αγαικαηηδίσλ. 232 Ζ απνζηνιή ηεο επίζεκεο απηνθξαηνξηθήο ηέρλεο είλαη ε εμύκλεζε ηνπ θξάηνπο, ηνπ απηνθξάηνξα θαη ηνπ ζηξαηνύ. Ζ όιε ηδέα ηεο απεηθόληζεο ηεο Νίθεο ζηα ξσκατθά απηνθξαηνξηθά λνκίζκαηα ζρεηίδεηαη κε ηε ρξήζε ηεο κνξθήο ζηελ απηνθξαηνξηθή κλεκεηαθή, ζξηακβηθή θαη ζηξαηησηηθή εηθνλνγξαθία. ηελ πιεηνλόηεηα ησλ πεξηπηώζεσλ, νη λνκηζκαηηθνί ηύπνη είλαη πξνζαξκνγέο ησλ θαζηεξσκέλσλ δηαθνζκεηηθώλ κνηίβσλ, ηα νπνία νη ξσκαίνη ρξεζηκνπνηνύζαλ γηα λα εκπινπηίζνπλ ηα ζξηακβηθά ηνπο κλεκεία ή ηα νπνία ζπλέδεαλ κε ηε κλεκεηαθή ηνπο ηέρλε. Ο Αύγνπζηνο θαη νη δηάδνρνη ηνπ ηεο Ηνπιηαλνθιαπδηαλήο δπλαζηείαο εμέιημαλ ηνλ θαζηεξσκέλν ηύπν ησλ νπηζζόηππσλ ησλ λνκηζκάησλ θαη εμεξεύλεζαλ ηηο δπλαηόηεηεο ησλ εκπξνζζόηππσλ. Ζ ζεκαζία ηεο λίθεο ζηε Ρσκατθή ηδενινγία δείρλεη θαη ηνλ ζεκαληηθό ξόιν ησλ ζεώλ ζε όια ηα ξσκατθά δεηήκαηα θαη όρη κόλν ζηα ζηξαηησηηθά ζέκαηα. ε αληίζεζε κε ηηο βίαηεο ζθελέο ησλ καρώλ ή ηνπ ελδόμνπ ζξηάκβνπ θαη ηνπ ζηεζίκαηνο ησλ ηξνπαίσλ, ηα λνκίζκαηα κε ηελ απεηθόληζε ηεο λίθεο αλαπαξηζηνύλ ηνλ πόιεκν κε δηαθνξεηηθό ηξόπν. Ζ ζπκπάζεηα ησλ Ρσκαίσλ γηα ηα ζύκβνια θαη ηελ ηδενινγία ππνρώξεζε ηνλ ηξόκν ηνπ πνιέκνπ ώζηε ηα λνκίζκαηα ηεο Νίθεο πνπ βξίζνπλ ζπκβνιηζκώλ, λα πξνθαιέζνπλ αδηαθνξία γηα ηελ ζθιεξόηεηα κε ηελ νπνία θαηαθηήζεθε ε λίθε θαη νη Ρσκαίνη λα απνιακβάλνπλ ηε δόμα ηεο λίθεο ηεο κάρεο. Ζ εηθόλα ηεο Νίθεο δελ είλαη άιιν παξά ε ηδεαιηζηηθή αλαπαξάζηαζε ηεο επηηπρνύο θαηάιεμεο ηνπ πνιέκνπ. 233 ηα ξσκατθά απηνθξαηνξηθά κλεκεία, ε κνξθή ηεο Νίθεο ελζσκάησλε ηηο ζηξαηησηηθέο επηηπρίεο ηνπ απηνθξάηνξα. ύκθσλα κε ηελ ξσκατθή ηδενιν- 232 Vermeule C. C., Aspects, NC 1957, Dillon S., Representations,

69 γία ηεο Νίθεο πνπ ππνγξακκίζηεθε από ηνλ J. Gage, 234 ε ζηξαηησηηθή επηηπρία ήηαλ έλα ζεκάδη όηη ν απηνθξάηνξαο έραηξε ζετθήο εύλνηαο θαη επηπρίαο πνπ θαηαθηήζεθε κε ηελ αξεηή ηνπ. Απηή ε επηηπρία επηπιένλ ελίζρπε ηελ πνιηηηθή ηνπ εμνπζία. Απηή ε ηδενινγία ηεο λίθεο είρε ηηο ξίδεο ηεο ζηε δεκνθξαηηθή πεξίνδν, όηαλ ξήηνξεο όπσο ν Κηθέξσλαο 235 ηε ρξεζηκνπνηνύζαλ γηα λα λνκηκνπνηήζνπλ ηηο εθπιεθηηθέο δπλάκεηο ησλ ύζηεξσλ δεκνθξαηηθώλ αξρεγώλ. Δλάκηζε αηώλα αξγόηεξα, ν Πιίληνο ν Νεόηεξνο γξάθεη ζηνλ παλεγπξηθό ιόγν ηνπ Σξαταλνύ γηα ηε γελλαηόηεηα ηνπ απηνθξάηνξα, ηελ ζετθή ηνπ εθινγή θαη ηελ επηηπρία ηνπ ζε πόιεκν θαη εηξήλε. Απηά ηα ζέκαηα ηνπ παλεγπξηθνύ ιόγνπ πήξαλ νπηηθή κνξθή ζηνλ θίνλα ηνπ Σξαταλνύ, όπνπ εηθνλνγξαθήζεθαλ κέζσ ηζηνξηθώλ γεγνλόησλ ζε δηεγεκαηηθά αλάγιπθα θαη επηζεκάλζεθαλ κέζσ ησλ ζετθώλ θαη κπζνινγηθώλ κνξθώλ. Ζ εηθόλα ηεο Νίθεο ζπλδύαδε ηηο αξεηέο ηνπ Σξαταλνύ κε απνηειεζκαηηθό ηξόπν. Πην ζεκαληηθέο θαη αλαγλσξίζηκεο από ηνπο Ρσκαίνπο ζεαηέο ήηαλ νη απεηθνλίζεηο πνπ ζπλέδεαλ ηε ζεά κε ηε ζηξαηησηηθή εμνπζία ηνπ απηνθξάηνξα. Ζ Νίθε ζηεθόηαλ, ζηξακκέλε πξνο ηα αξηζηεξά θαη έγξαθε ζε αζπίδα, ζπκβνιηθή ηεο λίθεο πνπ θεξδίζεθε από ηνπο απηνθξάηνξεο θαηά ηε δηάξθεηα ησλ ζξηάκβσλ ηνπο. Ζ ζεά επηπιένλ ήηαλ ηξηγπξηζκέλε από νηθεία ζύκβνια ηεο ζηξαηησηηθήο λίθεο, πνπ ζα ππελζύκηδαλ ζηνπο ζεαηέο ηα θαηνξζώκαηα ηνπ Σξαταλνύ ζηνλ πόιεκν, πνπ απαξηζκνύληαλ ζηνλ θίνλα, ζηα λνκίζκαηα αιιά θαη ζηνπο ιόγνπο ηνπ απηνθξάηνξα, γξακκέλνπο από ηνλ Πιίλην ηνλ Νεόηεξν. 236 Ζ απεηθόληζε ηεο Victoria ζηνλ θίνλα ηνπ Μάξθνπ Απξήιηνπ δηαθέξεη ηδενινγηθά από ηελ απεηθόληζή ηεο ζηνλ θίνλα ηνπ Σξαταλνύ. Δλώ ηα δηεγεκαηηθά αλάγιπθα ηνπ θίνλα δείρλνπλ ηε ζθιεξή πιεπξά ησλ ξσκατθώλ θαηαθηήζεσλ, ε εξσηηθή θαη απνπιαλεηηθή κνξθή ηεο Νίθεο πξνζθέξεη κηα ειθπζηηθή πιεπξά ηεο απηνθξαηνξηθήο λίθεο. Έηζη ε γιππηηθή ηαηξηάδεη απόιπηα κε ηα ηδαληθά ηνπ ξσκατθνύ ηκπεξηαιηζκνύ πνπ ήηαλ έληνλνο θαηά ηελ 234 Gage J., La Theologie de la Victoire Imperiale, ζ Cicero, Pro Lege Manilia, Grose Hodge, Harvard University Press, Dillon S., Representations,

70 Αλησληληαλή πεξίνδν θαη θαηλόηαλ ηόζν ζηνπο παλεγπξηθνύο ιόγνπο ηεο πεξηόδνπ όζν θαη ζηελ ηέρλε. Με απηόλ ηνλ ηξόπν θαηάθεξλαλ λα δώζνπλ κηα ηδεαιηζηηθή άπνςε ηνπ ξσκατθνύ ηκπεξηαιηζκνύ σο κηα πνιηηηζκέλε απόζηνιή. Απηή ε ζετθή εηθόλα ελόο όκνξθνπ γπλαηθείνπ θνξκηνύ έπαημε ζεκαληηθό ξόιν ζηε ξσκατθή ηέρλε, εθόζνλ ελζσκάησλε ηηο πςειέο θηινδνμίεο ησλ Ρσκαίσλ γηα ην απηνθξαηνξηθό ηνπο ζρέδην θαη ζπλέβαιιε ζηελ επηζπκία ηνπο γηα θαηάθηεζε θαη γηα ηα πιενλεθηήκαηα ηεο λίθεο. 237 Σα βπδαληηλά λνκίζκαηα δελ πξνζθέξνπλ ηελ πνηθηιία ζεκάησλ ηεο ειιεληθήο θαη ξσκατθήο αξραηόηεηαο. Κύξην ζέκα ηνπο είλαη ε απηνθξαηνξηθή ηδέα θαη ν απηνθξαηνξηθόο ζεζκόο πνπ πξνβάιιεηαη κέζα από ηα λνκίζκαηα σο ν ζεκαληηθόηεξνο ελνπνηεηηθόο παξάγνληαο ηεο απηνθξαηνξίαο. Απνηέιεζαλ ζεκαληηθό κέζν πξνπαγάλδαο ηεο απηνθξαηνξηθήο ηδέαο θαη ππήξμαλ ηζρπξό επηθνηλσληαθό κέζν ιόγσ ηνπ αξηζκνύ θαη ηεο επξείαο δηάδνζήο ηνπο ζε όιε ηελ απηνθξαηνξία. Οη βπδαληηλνί απηνθξάηνξεο πνπ θπβεξλνύζαλ κε ηελ πεπνίζεζε όηη έπξαηηαλ ην ζέιεκα ηνπ ζενύ λα ελώζεη ην Λαό ηνπ, θιεξνλόκεζαλ έλα κεγάιν πιεζπζκό πνπ ήηαλ ακόξθσηνο θαη παγαληζηήο θαη δελ κηινύζε ηελ ίδηα γιώζζα κε ηελ θνηλσληθή εμνπζία. Ωο κέζν επξείαο θπθινθνξίαο, ηα λνκίζκαηα ρξεζηκνπνηήζεθαλ από ηνπο απηνθξάηνξεο όρη κόλν γηα λα πξνσζήζνπλ ην ρξηζηηαληζκό, αιιά θαη γηα λα ηζρπξνπνηήζνπλ ηε ζετθή πξνέιεπζε ηεο εμνπζίαο ηνπο. 238 Ζ ζεκαζία θαη ην ελδηαθέξνλ ησλ βπδαληηλώλ λνκηζκάησλ έγθεηηαη ζηελ ηεξάζηηα πνηθηιία ιεπηνκεξεηώλ πνπ εξκελεύνληαη ζε ζρέζε κε ηα ηζηνξηθά γεγνλόηα. 239 Tα λνκίζκαηα όκσο, πέξα από έθθξαζε πνιηηηθήο ηδενινγίαο, είλαη πξσηίζησο έξγα ηέρλεο θαη νη εηθνλνγξαθηθέο αιιαγέο πνπ παξαηεξνύληαη ζε απηά είλαη απνηέιεζκα αιιαγώλ ζηε ζξεζθεπηηθή ζπλείδεζε ησλ αλζξώπσλ. Δπνκέλσο, θάζε αιιαγή πνπ γίλεηαη ζηε ζξεζθεπηηθή δσή ζεκαίλεη θαη αιιαγή ζηελ εμέιημε ησλ κνξθώλ. Ο ηξόπνο πνπ παξνπζηάδεηαη ην ζέκα ζε έλα 237 Dillon S., Representations, Lecture by Hughes K., Σhe Appropriation of Pagan Roman Motifs in Christian Byzantine Coinage, University of Richmond, Longuet Ζ., Introduction a la numismatique byzantine,

71 έξγν ηέρλεο είλαη ζηελ πξαγκαηηθόηεηα ε πξνζέγγηζε ηνπ αλζξώπνπ γεληθά θαη ηνπ θαιιηηέρλε εηδηθόηεξα πξνο ην ζείν. ηα βπδαληηλά λνκίζκαηα, ην ζείν αληηπξνζσπεύεηαη από ηνλ απηνθξάηνξα, ζηηο εκπξόζζηεο όςεηο ησλ λνκηζκάησλ. ηελ παξνύζα εξγαζία, καο απαζρόιεζε ε νπίζζηα όςε ησλ λνκηζκάησλ, όπνπ απεηθνλίδεηαη ε Νίθε θαη πσο απηή δίλεη ηε ζέζε ηεο ζηνλ άγγειν, κε ζώκα πνπ δελ είλαη απηνύ ηνπ θόζκνπ θαη κε ελδύκαηα αέξηλα. Αλνίγεηαη ινηπόλ έλαο νπξάληνο θόζκνο, όπνπ ν απηνθξάηνξαο θηλείηαη αλάκεζα ζηνπο αγγέινπο. 240 Ζ ηζηνξία ηεο πξνζσπνπνίεζεο ηεο Νίθεο είλαη ελδηαθέξνπζα από ηελ άπνςε ηεο εμέιημεο ηεο ζξεζθεπηηθήο πίζηεο. Οη Ρσκαίνη ζπλδέζεθαλ ζηελά κε ηελ δύλακε απηή πνπ ζπκβόιηδε ηελ ζξηακβεπηηθή πνξεία ηεο Ρώκεο ζηνλ θόζκν. Ο ηύπνο ηεο Νίθεο επηβηώλεη ζηα λνκίζκαηα θαη ζπλδέεηαη όρη κόλν κε ηνλ απηνθξάηνξα αιιά θαη κε ην ζύκβνιν ηνπ ζηαπξνύ. Ο ρξηζηηαληζκόο δελ κπνξνύζε λα εμαιείςεη νινθιεξσηηθά ηε ιεηηνπξγία θαη ην ξόιν ηεο Νίθεο. Βξήθαλ ινηπόλ ηνλ ηξόπν λα ηε δηαηεξήζνπλ δσληαλή πξνζδίδνληαο ηεο έλα θαηεμνρήλ ρξηζηηαληθό ζύκβνιν. Ζ παγαληζηηθή ζεόηεηα κεηαηξέπεηαη ζην ρξηζηηαληθό άγγειν ηεο Νίθεο, δηαηεξώληαο ηα θηεξά θαη ηα εκβιήκαηά ηεο, αιιά θέξνληαο έλα λέν ζύκβνιν, ην ζηαπξό. Δίλαη έλα εθπιεθηηθό παξάδεηγκα ηεο πνιηηηθήο πνπ ζπγρώλεπζε ηε ιαηξεία ησλ παγαληζηηθώλ ζενηήησλ κε ηελ επιάβεηα γηα ηνπο ρξηζηηαληθνύο αγίνπο θαη αμίδεη λα κειεηεζεί. 241 Βιέπνπκε ινηπόλ, όηη ε απεηθόληζε ηεο Νίθεο ζπκβόιηδε ηξία είδε λίθεο ζηε ξσκατθή θαη βπδαληηλή ηέρλε: α) ηε ζηξαηησηηθή λίθε θαη ηελ ηζρύ ηεο απηνθξαηνξίαο β) ηε λίθε ζηελ επηθξάηεζε ηνπ ρξηζηηαληζκνύ έλαληη ηεο εηδσινιαηξείαο θαη γ) ηε λίθε επί ηνπ ζαλάηνπ. 240 Γαιαβάξεο Γ., Ζ ηερλνηξνπία σο πξνζέγγηζε ηνπ ζείνπ ζηα βπδαληηλά λνκίζκαηα, νβνιόο 2, 1997, ζ. 105 θαη 109 ( ). 241 Mattingly H., Roman Coins, ζ

72 ΓΛΩΑΡΘ Υπςζά νομίζμαηα: aureus, aureus quinarius. Aπγςπά νομίζμαηα: denarius, quinarius (25 denarii=1 aureus, 2 quinarii=1 denarius). Υάλκινα νομίζμαηα (aes): sestertius, dupondius, as,quadrans 242. Αntoninianus: ξσκατθό δηπιό δελάξην (πιεζ. antoniniani). Σν αξραίν όλνκα ηνπ ηύπνπ είλαη άγλσζην. Σν ζεκεξηλό ηνπ όλνκα, πξνήιζε κεηά ηνλ Καξαθάιια (Marcus Aurelius Antoninus), πνπ ην εηζήγαγε ην 215 κ. Υ. Αξρηθά ήηαλ αξγπξό, κεηά επάξγπξν θαη ζην ηέινο ράιθηλν. Ο antoninianus ρξεζηκνπνηήζεθε κέρξη ηελ αλαζύζηαζε ηνπ Γηνθιεηηαλνύ. Αζζάπιον (As): ειιεληθόο όξνο ηεο επνρήο γηα ηνλ ηύπν ηνπ επίπεδνπ ράιθηλνπ λνκίζκαηνο πνπ εηζήγαγε ν Αλδξόληθνο Β. Aureus: ην ρξπζό λόκηζκα ηεο αξραίαο Ρώκεο πνπ ηζνδπλακνύζε κε 25 αζεκέληα δελάξηα. Ο aureus θπθινθνξνύζε θαλνληθά από ηνλ 1 ν αη. π. Υ. έσο ηηο αξρέο ηνπ 4 νπ αη. κ. Υ., όηαλ αληηθαηαζηάζεθε από ηνλ ζόιηδν. Έρεη ζρεδόλ ην ίδην κεγέζνο κε ην δελάξην, αιιά είλαη βαξύηεξνο ιόγσ ηεο πεξηεθηηθόηεηαο ηνπ ζε ρξπζό. Centenionalis: ράιθηλνο ηύπνο λνκίζκαηνο πνπ κεηά ηα ρξόληα βαζηιείαο ηνπ Αξθαδίνπ ( κ.υ.) έπεζε ζε αθάλεηα. Denarius: ην αξγπξό λόκηζκα ηεο απηνθξαηνξίαο ρξεζηκνπνηήζεθε πξώηε θνξά ην 211 π. Υ. θαη παξέκεηλε ζηελ θπθινθνξία σο ην 296 κ. Υ. Καηά ηε 242 Grant M., Roman Money, ζ

73 δηάξθεηα απηώλ ησλ εηώλ ε αμία ηνπ ππνβαζκίζηεθε θπξίσο θαηά ηε βαζηιεία ηνπ Νέξσλα (54-68 κ. Υ.) θαη εμήο. ηελ αξρή ηεο βαζηιείαο ηνπ Καξαθάιια ( κ. Υ.) ην δελάξην ήηαλ πεξίπνπ 40% αζεκέλην. Σόηε έθαλε ηελ εκθάληζή ηνπ ν antoninianus. Dupondius: ην ράιθηλν απηό λόκηζκα θπθινθόξεζε θαηά ηελ απηνθξαηνξηθή πεξίνδν σο ηελ βαζηιεία ηνπ Σξαταλνύ Γέθηνπ ( κ. Υ.). Sestertius: αξγπξό λόκηζκα ηεο ξσκατθήο δεκνθξαηίαο πνπ άμηδε ην ¼ ηνπ δελάξηνπ. ημίζιον: κηζόο ζόιηδνο, λόκηζκα πνπ δύγηδε 2,25 γξακκάξηα. Siliqua: ιαηηληθόο όξνο γηα ην θεξάηην (κνλάδα βάξνπο ζην κεζνγεηαθό θόζκν). Καη επέθηαζε, ινγηζηηθό ρξήκα ηεο ύζηεξεο ξσκατθήο απηνθξαηνξίαο, ίζν κε ην 1/24 ηνπ ζόιηδνπ, αθνύ ν ζόιηδνο δύγηδε 24 siliquae. Ο όξνο ρξεζηκνπνηείηαη ζπλήζσο από ηνπο λνκηζκαηνιόγνπο γηα ηελ πην θνηλή αξγπξή ππνδηαίξεζε ηεο ύζηεξεο ξσκατθήο απηνθξαηνξίαο, κε ηελ παξαδνρή όηη ε αμία ηεο ήηαλ 1 siliqua. Δηζήρζε από ηνλ Κσλζηαληίλν Α ( κ. Υ.). όλιδορ: ην ζηαζεξνύ βάξνπο βπδαληηλό ρξπζό λόκηζκα πνπ εηζήγαγε ν Κσλζηαληίλνο Α ( κ. Υ.) θαη ην νπνίν αληηζηνηρνύζε ζην 1/72 ηεο ξσκατθήο ιίηξαο, δύγηδε δειαδή 4,55 γξακκάξηα. Σπασύ: ειιεληθόο όξνο πνπ αλαθέξεηαη ζηα θνηιόθπξηα λνκίζκαηα πνπ θπθινθόξεζαλ κεηαμύ 11 νπ θαη 14 νπ αηώλα, θπξίσο ζηηο θνπέο από ήιεθηξν, θξάκα αζεκνραιθνύ ή ραιθό. Σπιμίζιον: λόκηζκα πνπ αληηζηνηρνύζε ζην 1/3 ηνπ ζόιηδνπ θαη δύγηδε 1,52 γξακκάξηα. 70

74 Τπέππςπον ( λαη. Perperum. ηην κςπιολεξία «εξαιπεηικά καθαπό»): όξνο πνπ αξρηθά ρξεζηκνπνηήζεθε γηα ην ρξπζό λόκηζκα ζηαζεξνύ βάξνπο, αιιά κε θαζαξόηεηα κόλν 20 ½ θαξαηίσλ, ην νπνίν εηζήγαγε ν Αιέμηνο Α ην Όηαλ ην ρξπζό ππέξππξν, ύζηεξα από ζνβαξέο ππνηηκήζεηο, ζηακάηεζε λα εθδίδεηαη ζηα κέζα ηνπ 14 νπ αηώλα, ην όλνκα ρξεζηκνπνηήζεθε γηα ην κεγάιν αξγπξό λόκηζκα πνπ ην αληηθαηέζηεζε, παξόιν πνπ ην ηειεπηαίν είρε κόλν ηε κηζή από ηελ αμία ηνπ πξνεγνύκελνπ. Φόλλιρ: ν απηνθξάηνξαο Γηνθιεηηαλόο ( κ. Υ.) θαζηέξσζε απηό ην αξθεηά κεγάιν αξγπξό λόκηζκα. 71

75 BIΒΛΘΟΓΡΑΦΘΑ ΞΕΝΟΓΛΩΗ Bates G.E., Byzantine Coins, Cambridge Barnes T.D., The Victories of Augustus, JRS 64 (1974), ζ Beckwith J., The Art of Constantinople. An Introduction to Byzantine Art, London Βellinger A.R.- Berlincourt M.A., Victory as a Coin Type, New York Βellinger A.R.- Grierson Ph., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection, Οπάζηγθηνλ, Dumbarton Oaks, : ηόκ.1: Βellinger A.R., Αnastasius I to Maurice, (1966). ηόκ.2: Grierson Ph., Phocas to Theodosius III, (1968). Belting H., Melanges Lazarev, Moscou Bendall S.- Donald P.J., The Later Palaeologan Coinage , London Berk J. Harlan, Roman Gold Coins of the Medieval World ( A.D.), Illinois BMC= A Catalogue of the Greek Coins in the British Museum, London

76 Breckenridge J.D., The Numismatic Iconography of Justinian II ( , A.D.), The American Numismatic Society, New York (1959), ζ Breglia L., Roman imperial coins. Their art and technique, London Brilliant R., The Arch of Septimius Severus in the Roman Forum, Burnett A., The iconography of Roman coin types in the third century BC, NC (1986), ζ Dillon S., Welch K.E., Representations of War in Ancient Rome, Cambridge DOC = Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection, v.1-5, Washington DC Duston A.- Nesselrath A., Angels from the Vatican: the invisible made visible, cat. exh., Vatican Fears R., The Theology of Victory at Rome: Approaches and Problems, ANRW II 17.2 (1981a), ζ Firatli N., La sculpture byzantine figuree au Musee Archeologique d Istanbul, Paris Gage J., La Victoria Augusti et les auspices de Tibere, RA 32 (1930a), ζ

77 Gage J., La Theologie de la Victoire Imperiale, Revue Historique 171 (1933), ζ Gage J., Un theme de l Art imperial romain: la Victoire d Auguste, Mélanges d archeologie et d Histoire de l Ecole française de Rome, 1932, ζ Grabar A., Sculptures byzantines de Constantinople (IV e X e siècle), v.i- II, Paris Grant M., Roman Imperial Money, Amsterdam Grierson Ph., Byzantine Coins, London Grierson Ph.- Mays M., Catalogue of Late Roman Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection: From Arcadius and Honorious to the Accession of Anastasius, Οπάζηγθηνλ, Dumbarton Oaks Grimal P., Λεμηθό ηεο Διιεληθήο θαη Ρωκαϊθήο Μπζνινγίαο, ειι. κηθξ., Θεζζαινλίθε Goodacre H., A handbook of the coinage of the Byzantine Empire, Λνλδίλν Hendy M., Coinage and Money in the Byzantine Empire, Washington DC, Ζill P.V., Buildings and monuments of Rome as coin types. Addenda, NC (1987), ζ

78 Holscher T., Victoria Romana. Archaologische Untersuchungen zur Geschichte und Wesenart der romischen Siegesgottin von den Anfangen bis zum Ende des 3 Jhr. Nach Christus, Mainz am Rhein Kent J.P.C., Roman Coins, London Kleiner F.S., The arch of Nero in Rome: a study of the Roman honorary arch before and under Nero, Rome Kleiner Diana E.E., Roman Sculpture. New Haven: Yale University Press Kraay C.M., Archaic and classical Greek coins, London Longuet H., Introduction a la numismatique byzantine, London Mattingly H. B., Roman Coins, London Mattingly H. B., The Victoriate, NC 17 (1957), ζ Μc Cormick M., Eternal Victory: Triumphal Rulership in Late Antiquity, Byzantium and the Early Medieval West, Cambridge Paris Metcalf D.M., The Minting of Gold Coinage at Thessalonica in the Fifth and Sixth Centuries and the Gold Currency of Illyricum and Dalmatia, Studies in Early Byzantine Gold Coinage, Numismatic Studies No 17. The American Numismatic Society, New York MIRB= Hahn W., Moneta Imperii Romani- Byzantini. Die Ostprägung des römischen Reiches im 5. Jahrhundert ( ), Wien

79 Nesselrath A., Duston A., Liverani P., Sannibale M., Cole B., Christian R., The Invisible Made Visible: Angels from the Vatican (Cat. Exh.), Virginia Padgett M., Roman sculpture in the Art Museum Princeton University, Princeton RIC= The Roman Imperial Coinage, v.i-x, London Richardson L., A New Topographical Dictionary of Ancient Rome, Baltimore Rice D.T., The Art of Byzantium, London Robertson A.S., Roman Imperial Coins in the Hunter Coin Cabinet, University of Glasgow, v.i-v, Oxford Sear D.R., Byzantine Coins and Their Values, London Strong D., Roman Imperial Sculpture: an introduction to the commemorative and decorative sculpture of the Roman Empire down to the Death of Constantine, London Sutherland C.H.V., Roman History and Coinage 44 B.C.- 69 A.D, Oxford Turcan R., L art romain dans l histoire, Six siecles d expressions de la romanite, Paris Vermeule C.C., «Aspects of Victoria on Roman Coins, Gems, and in Monumental Art», The Numismatic Circular 65 (1957) θαη 66 (1958), ζ

80 Wiseman T.R., «The Temple of Victory on the Palatine», The Antiquaries Journal, LXI (1981), ζ Whitting Ph. D., Byzantine Coins, Λνλδίλν Wroth W., Catalogue of the Imperial Byzantine Coins in the British Museum, Λνλδίλν, 1908 θαη ηθάγν 1970, (αλαηύπσζε). Zanker P., O Aύγνπζηνο θαη ε δύλακε ηωλ εηθόλωλ, Αζήλα ΕΛΛΗΝΘΚΗ Νόκηζκα θαη ζξεζθεία: Αξραίνο θόζκνο- Βπδαληηλόο θόζκνο. Πξαθηηθά Ηκεξίδαο, νβνιόο 2, Αζήλα Nίθε - Victoria, Ννκίζκαηα θαη κεηάιιηα, Τπνπξγείν Πνιηηηζκνύ, Ννκηζκαηηθό Μνπζείν, Αζήλα Πξσηνλνηάξηνο Π., «Ηζηνξία, ζπκβνιηζκόο θαη ηέρλε εηο ηα βπδαληηλά λνκίζκαηα», Ννκηζκαηηθά Χξνληθά 1 (1972 α), ζ Υαξαιακπίδεο Κ.Π., πκβνιηθέο Παξαζηάζεηο Νίθεο ζηελ Παιαηνρξηζηηαληθή Σέρλε ηεο Γύζεο, Θεζζαινλίθε Υξηζηνδνύινπ Γ.Ν., Οη κνξθέο ηωλ αξραίωλ ζεώλ ζηε λνκηζκαηνθνπία ηνπ Μ. Κωλζηαληίλνπ ( κ. Χ.), Αζήλα

81 ΚΑΣΑΛΟΓΟ ΓΛΤΠΣΩΝ Δηθ.1: Βσκόο Belvedere, ε Νίθε ηπηάκελε θξαηάεη αζπίδα, Ρώκε, 12-2 π. Χ. Δηθ.2: ζώξαθαο παλνπιίαο αλδξηθνύ αγάικαηνο, κνπζείν Princeton, επνρήο Νέξσλα, κέζα πξώηνπ αηώλα κ. Χ. 78

82 Δηθ.3: Αςίδα ηνπ Σίηνπ, βόξεηα άπνςε, ε Νίθε ζηεθαλώλεη ηνλ απηνθξάηνξα πνπ νδεγεί ηέζξηππν, Ρώκε 90 κ. Χ. Δηθ.4: Σκήκα ηεο δσθόξνπ ηεο Ulpia βαζηιηθήο, αγνξά Σξαταλνύ κε ηε Νίθε λα πηάλεη ηαύξν από ηα θέξαηα, Ρώκε, 112 κ. Χ. 79

83 Δηθ.5: Λεπηνκέξεηα από ηε ζπεηξνεηδή δσθόξν ηνπ θίνλα ηνπ Σξαταλνύ κε ηε Νίθε λα γξάθεη ζε αζπίδα, Ρώκε, 113 κ. Χ. Δηθ.6: Σόμν ηνπ Σξαταλνύ, δύν θηεξσηέο Νίθεο ζηα ηξηγσληθά ηύκπαλα, Benevento,114 κ. Χ. 80

84 Δηθ.7: Αλάγιπθν από ηε αγνξά ηνπ Σξαταλνύ κε ηε Νίθε ηπηάκελε λα θξαηάεη ηε ζηξαηησηηθή ζεκαία, Ρώκε, πξώηκεο επνρήο Αδξηαλνύ( κ. Χ.). Δηθ.8: Μεγάινο βσκόο Αλησλίλνπ, Απνζέσζε Λνπθίνπ Βέξνπ, από ηελ Έθεζζν, Βηέλλε, 169 κ. Χ. 81

85 Δηθ.9: Αςίδα ηνπ Μάξθνπ Απξειίνπ, Θξίακβνο ηνπ απηνθξάηνξα κε ηε Νίθε, Ρώκε, κ. Χ. Δηθ.10:Νίθε πνπ γξάθεη ζε αζπίδα, Κίνλαο Μάξθνπ Απξειίνπ, Ρώκε, κ. Χ. 82

86 Δηθ.11: Βάζε θίνλα εμσηεξηθή όςε, Arcus Novus από ηε Ρώκε κε ηε Νίθε, Φισξεληία, 293 κ. Χ. Δηθ.12: Βάζε θίνλα εμσηεξηθή όςε, Arcus Novus από ηε Ρώκε κε ηε Νίθε, Φισξεληία, 293 κ. Χ. 83

87 Δηθ.13: Σόμν επηηκίνπ εβήξνπ, Νίθε κε ζηεθάλη θαη θιαδί θνίληθα ζην ηύκπαλν ηεο αςίδαο, Μεγάιε Λέπηηδα, 3 νο αη. κ. Χ. Δηθ.14: Μλεκείν ησλ πέληε θηόλσλ κε δύν Νίθεο λα θξαηνύλ αζπίδα, ξσκατθή αγνξά, Ρώκε, 303 κ. Χ. 84

88 Δηθ.15: Βάζξν ησλ Γεθθελαιίσλ, ε Νίθε ζηεθαλώλεη απηνθξάηνξα, Ρώκε 303 κ. Χ. Δηθ.16: Αςίδα ηνπ Κσλζηαληίλνπ, αλάγιπθν ηεο κεγάιεο δσθόξνπ, ε Νίθε ζηεθαλώλεη όξζην απηνθξάηνξα, Ρώκε, κ. Χ. 85

89 Δηθ.17: Βάζξν θίνλα από ηελ αςίδα ηνπ Κσλζηαληίλνπ κε ηε Νίθε θαη έλαλ αηρκάισην, Ρώκε, κ. Χ. Eηθ.18: Κηνλόθξαλν εκηθίνλα κε ηε Νίθε, Κσλζηαληηλνύπνιε, 4 νο αη. κ.χ. 86

90 Δηθ.19: Πξόζνςε παηδηθήο ζαξθνθάγνπ κε δύν αγγέινπο πνπ θξαηνύλ έλα ζηεθάλη κε ρξηζηόγξακκα, Κσλζηαληηλνύπνιε, 4 νο αη. κ. Χ. Δηθ.20: Σκήκα αλαγιύθνπ κε ηε Νίθε πνπ θέξεη ζηεθάλη, Κσλζηαληηλνύπνιε, 4 νο α κηζό 5 νπ αη. κ. Χ. 87

91 Δηθ.21:Κνινζζηθό αλάγιπθν Νίθεο, Κσλζηαληηλνύπνιε, α ηέηαξην ηνπ 6 νπ αη. κ. Χ. Δηθ.22: Σκήκα αςίδαο αξθνζνιίνπ κε άγγειν, Κσλζηαληηλνύπνιε, ηέινο 13 νπ αη. κ. Χ. 88

92 Δηθ.23:Σκήκα αςίδαο αξθνζνιίνπ κε άγγειν, Κσλζηαληηλνύπνιε, α κηζό 14 νπ αη. κ. Χ. Δηθ.24: Σκήκα αςίδαο αξθνζνιίνπ κε άγγειν θαη απόζηνινπο, Κσλζηαληηλνύπνιε, α κηζό 14 νπ αη. κ. Χ. 89

93 Δηθ.25: Αξηζηεξό ηύκπαλν αςίδαο αξθνζνιίνπ κε ηνλ αξράγγειν Μηραήι, Κσλζηαληηλνύπνιε, αξρέο 14 νπ αη. κ. Χ. 90

94 ΚΑΣΑΛΟΓΟ ΝΟΜΘΜΑΣΩΝ Ο κατάλογοσ νομιςμάτων που ακολουκεί ζχει τθ μορφι: Εικόνα εμπροςκότυπου - οπιςκότυπου Αυτοκράτορασ - Διάρκεια διακυβζρνθςθσ αυτοκράτορα Σφποσ νομίςματοσ Νομιςματοκοπείο - Χρονολογία Ζκδοςθσ Νομίςματοσ Επιγραφι εμπροςκότυπου (όπου υπάρχει και όπου διακρίνεται) Περιγραφι εμπροςκότυπου Επιγραφι οπιςκότυπου (όπου υπάρχει και όπου διακρίνεται) Περιγραφι οπιςκότυπου Βιβλιογραφικι παραπομπι Οκταβιανόσ Αφγουςτοσ, 27 π.χ.-14 μ.χ. Δθνάριο Αδιευκρίνιςτο ιταλικό νομιςματοκοπείο, π.χ. Προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα αριςτερά. CAESAR DIVI F Εικ.26 Η Νίκθ όρκια πατά ςε ςφαίρα και ςτο εκτεταμζνο δεξί τθσ χζρι κρατάει ςτεφάνι, ενϊ ςτο λυγιςμζνο αριςτερό ζνα κλαδί φοίνικα, RIC I 254b. 91

95 Εικ.27 Οκταβιανόσ Αφγουςτοσ, 27 π.χ.-14 μ.χ. Δθνάριο Αδιευκρίνιςτο ιταλικό νομιςματοκοπείο, 29-27π.Χ. Η Νίκθ ςτζκεται ςτα δεξιά πάνω ςε πλϊρθ. Κρατάει ςτεφάνι με το δεξί τθσ χζρι και με το αριςτερό τθσ χζρι ακουμπά ςτον ϊμο τθσ ζνα κλαδί φοίνικα. IMP CAESAR Ο Οκταβιανόσ οδθγεί το τζκριππο του κριάμβου προσ τα δεξιά. Σο νόμιςμα απεικονίηει τθ νίκθ ςτο Άκτιο και δείχνει τον Οκταβιανό ωσ κριαμβευτι, RIC I 264. Οκταβιανόσ Αφγουςτοσ, 27 π.χ-14 μ.χ. Aureus Αδιευκρίνιςτο ιταλικό νομιςματοκοπείο, π.χ. Προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. IMP CAESAR Εικ.28 Η Νίκθ όρκια ςε ςφαίρα, κρατάει ςτεφάνι με το δεξί τθσ χζρι και κατάρτι πλοίου με το αριςτερό, RIC I

96 Εικ. 29 Οκταβιανόσ Αφγουςτοσ, 27 π.χ-14 μ.χ. Aureus Πζργαμοσ, 19π.Χ. AVGVSTVS Προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. ARMENIA CAPTA Η Νίκθ ενδεδυμζνθ, με ανοιχτά τα φτερά τθσ, γονατίηει δεξιά πάνω ςτθν πλάτθ ενόσ ταφρου, πεςμζνου ςτο ζδαφοσ και ςτραμμζνου προσ τα δεξιά, αρπάηοντασ το κεφάλι του ταφρου από τα κζρατα, RIC I 514. Εικ.30 Οκταβιανόσ Αφγουςτοσ, 27 π.χ-14 μ.χ. Δθνάριο Ιςπανικό νομιςματοκοπείο, 19 π.χ. CAESAR AVGVSTVS Προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. S P Q R Η Νίκθ όρκια κρατάει αςπίδα με τα δφο τθσ χζρια που γράφει CLV, RIC I

97 Εικ.31 Οκταβιανόσ Αφγουςτοσ, 27 π.χ-14 μ.χ. Aureus Colonia Patricia (Κόρδοβα, Ιςπανία), 19 π.χ. CAESAR AVGVSTVS Προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. S P Q R Ιπτάμενθ Νίκθ που κρατά αςπίδα με επιγραφι CL V με το αριςτερό τθσ χζρι και ςτο δεξί κλαδί, RIC I 91. Εικ.32 Οκταβιανόσ Αφγουςτοσ, 27 π.χ-14 μ.χ. Δθνάριο Ρϊμθ, 19-8π.Χ. CAESAR AVGVSTVS Προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. M DVRMI*VS+ III VIR Η Νίκθ ίπταται πάνω από ταφρο με ανκρωπόμορφα χαρακτθριςτικά προςϊπου και τον ςτεφανϊνει με το δεξί τθσ χζρι, RIC I

98 Εικ.33 Οκταβιανόσ Αφγουςτοσ, 27 π.χ-14 μ.χ. Æ Δουπόντιο ι Αs Ρϊμθ, 7π.Χ. CAESAR * + AVGVST * + PONT MAX TRIBVN IC POT Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα αριςτερά και πίςω του όρκια ολόςωμθ μικρογραφία τθσ Νίκθσ να τον ςτεφανϊνει με το δεξί τθσ χζρι. το φψοσ τθσ προτομισ του Αυγοφςτου ςτο μπροςτινό μζροσ βρίςκεται μια ςφαίρα. Η Νίκθ με το αριςτερό τθσ χζρι κρατεί κζρασ τθσ αφκονίασ. M MAECILIVS TVLLVS III VIR A A A F F/ S C, RIC I 434. Εικ.34 Οκταβιανόσ Αφγουςτοσ, 27 π.χ - 14 μ.χ. Quinarius Λοφγδουνο, 4-5 μ.χ. AVGVSTVS DIVI F Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. TR POT XXVII Η Νίκθ κακιμενθ ςε ςφαίρα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά, RIC I

99 Εικ. 35 Σιβζριοσ, (όταν αυτοκράτορασ ιταν ο Αφγουςτοσ), μ.χ. Æ θμίςιο Λοφγδουνο, 12-14μ.Χ. TI CAESAR AVGVST F IMPERAT VII Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. ROME ET AVG O βωμόσ του Λοφγδουνου, ςε ιερό προσ τιμιν τθσ κεάσ Ρϊμθσ και του Αυγοφςτου, διακοςμθμζνοσ με ςτεφάνι και δζνδρα δάφνθσ ζχει δφο Νίκεσ αντικριςτζσ πάνω ςε κίονεσ ςτισ δφο του πλευρζσ, RIC I 246. Νζρωνασ, μ.χ. Æ Λοφγδουνο, 66 μ.χ. IMP NERO CAESAR AVG P MAX TR PPP Εικ.36 Προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα αριςτερά. S-C Η Νίκθ βαδίηει προσ τα αριςτερά με τα φτερά τθσ υψωμζνα κρατϊντασ αςπίδα με το δεξί τθσ χζρι που γράφει SPQR, RIC I

100 Εικ.37 Βιτζλλιοσ, 69 μ.χ. Δθνάριο Αδιευκρίνιςτο νομιςματοκοπείο, 69 μ.χ. A VITELLIVS GERMANICVS IMP Προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. Η Νίκθ κακιςμζνθ προσ τα αριςτερά κρατάει ςτεφάνι και φιάλθ, RIC I 71. Βεςπαςιανόσ, μ.χ. θςτζρτιο Αδιευκρίνιςτο νομιςματοκοπείο, 71 μ.χ. IMP CAESAR VESPASIANVS AVG P M TR P P P COS III Εικ.38 Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. VICTORIA AV GVSTI/SC Η Νίκθ προχωράει προσ τα δεξιά δίνοντασ το παλλάδιο ςτο Βεςπαςιανό, ο οποίοσ ςτζκεται αριςτερά και κρατάει λόγχθ,ric II

101 Εικ.39 Βεςπαςιανόσ, μ.χ. Δθνάριο Ζφεςοσ, 74 μ.χ. IMP CAESAR VESPA AVGG Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. PACI-AVGVSTAE Η Νίκθ βαδίηει προσ τα δεξιά κρατϊντασ ςτεφάνι και κλαδί φοίνικα, RIC II 167. Βεςπαςιανόσ, μ.χ. Aureus Ρϊμθ, 75μ.Χ. IMP CAESAR VESPASIANVS AVG Εικ.40 Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. PON MAX TR P COS VI Η Νίκθ όρκια πάνω ςε cista mystica κρατάει ςτεφάνι και κλαδί φοίνικα. Από κάτω τθσ δφο φίδια φυλάςςουν τθν cista, RIC II

102 Εικ.41 Βεςπαςιανόσ, μ.χ. Δθνάριο Ρϊμθ, 75μ.Χ. IMP CAESAR - VESPASIANVS AVG Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. PON MAX - TRP COS VI Η Νίκθ όρκια πάνω ςε πλϊρθ, είναι ςτραμμζνθ προσ τα αριςτερά κρατϊντασ ςτεφάνι και κλαδί φοίνικα, RIC II 93. Βεςπαςιανόσ, μ.χ. Δθνάριο Εικ.42 Κόπθκε από τον Σίτο το 80-81μ.Χ. μετά το κάνατο του Βεςπαςιανοφ. DIVVS AVGVSTVS VESPASIANVS Δαφνοςτεφισ προτομι του Βεςπαςιανοφ ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. EX SC Η Νίκθ βαδίηει προσ τα αριςτερά τοποκετϊντασ μια αςπίδα πάνω ςε ζνα τρόπαιο, RIC II 220,

103 Εικ.43 Βεςπαςιανόσ, μ.χ. Δθνάριο Ρϊμθ, 80-81μ.Χ. (κόπθκε από τον Σίτο το μετά το κάνατο του Βεςπαςιανοφ) DIVVS AVGVSTVS VESPASIANVS Δαφνοςτεφισ προτομι του Βεςπαςιανοφ ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. EX S C Δφο Νίκεσ ίπτανται πάνω από ζνα τζκριππο ςτραμμζνο προσ τα αριςτερά, RIC II 361. Σραϊανόσ, μ.χ. θςτζρτιο Ρϊμθ, μ.χ. Εικ.44 IMP CAES NERVAE TRAIANO AVG GER DAC PM TRP COS V PP Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. SPQR OPTIMO P-RINCIPI /SC Η Ρϊμθ κακιςμζνθ πάνω ςε αςπίδα κρατάει μικρι Νίκθ (victoriola) ςτο δεξί τθσ χζρι και ςτο αριςτερό τθσ χζρι ςκιπτρο, RIC II

104 Εικ.45 Σραϊανόσ, μ.χ. θςτζρτιο Αδιευκρίνιςτο νομιςματοκοπείο, μ.χ. IMP CAES NERVAE TRAIANO AVG GER DAC PM TRP COS V PP Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. SPQR OPTIMO P-RINCIPI/ S-C Η Νίκθ όρκια, ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά, κρατάει αςπίδα με το δεξί τθσ χζρι που τθν ςτθρίηει πάνω ςε κλαδί φοίνικα και γράφει VIC/ AVG, RIC II 527. Εικ.46 Αδριανόσ, μ.χ. Quinarius Αδιευκρίνιςτο νομιςματοκοπείο, μ.Χ. IMP CAESAR TRAIAN HADRIANVS AVG Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα με πανοπλία ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. P M TR P COS III Η Νίκθ κακιςτι κρατάει ςτεφάνι και κλαδί φοίνικα, RIC II

105 Εικ.47 Αδριανόσ, μ.χ. Aureus Ρϊμθ, μ.χ. IMP CAESAR TRAIA-N HADRIANVS AVG Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα με πανοπλία ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. P M TR P COS III Η Ρϊμθ με ςτρατιωτικι ενδυμαςία, κάκεται ςε οπλιςμό κρατϊντασ Νίκθ και λόγχθ. Από πίςω τθσ βρίςκεται μια ςτρογγυλι αςπίδα, RIC II 78. Αδριανόσ, μ.χ. Aureus Αδιευκρίνιςτο νομιςματοκοπείο, μ.χ. HADRIANVS AVG COS III P P Προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. VICTO R IA AVG 102 Εικ.48 Η Νίκθ όρκια, μετωπικι με ςτραμμζνο το κεφάλι προσ τα αριςτερά κρατάει αετό και ςτεφάνι, RIC II 284a.

106 Εικ.49 Αδριανόσ, μ.χ. Aureus Ρϊμθ, μ.Χ. HADRIA NVS AVG COS III P P Προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. IOVI VICTORI O Δίασ ζνκρονοσ, ενδεδυμζνοσ, κρατάει Νίκθ και ςκιπτρο, RIC II 251a. Εικ.50 Αντωνίνοσ Πίοσ, μ.χ. Aureus Αδιευκρίνιςτο νομιςματοκοπείο, μ.χ. ANTONINVS AVG PI VS P P TR P COS III Προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. IMPERA T OR II Η Νίκθ βαδίηει προσ τα δεξιά κρατϊντασ τρόπαιο με τα δυο τθσ χζρια, RIC III 109b. 103

107 Εικ.51 Αντωνίνοσ Πίοσ, μ.χ. Aureus Ρϊμθ, μ.Χ. ANTONINVS AVG PI-VS PP TRP COS IIII Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα αριςτερά. Η κεά Ακινα όρκια κρατάει ςτο δεξί τθσ χζρι τθ Νίκθ ενϊ με το αριςτερό τθσ χζρι ςτθρίηει δόρυ και κρατάει αςπίδα, RIC III 158. Εικ.52 Μάρκοσ Αυριλιοσ, μ.χ. θςτζρτιο Ρϊμθ, μ.Χ. M ANTONINVS AVG ARM - PARTH MAX Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. TR POT XXI IMP IIII COS III/S C Η Νίκθ βαδίηει προσ τα αριςτερά κρατϊντασ ςτεφάνι και κλαδί φοίνικα, RIC III

108 Εικ.53 Κόμοδοσ, μ.χ. Aureus Αδιευκρίνιςτο νομιςματοκοπείο, μ.χ. L AVREL COM MODVS AVG Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα με πανοπλία ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. TR P V IMP III COS II P P Η Νίκθ κακιςμζνθ προσ τα αριςτερά, κρατάει με το δεξί τθσ χζρι φιάλθ και με το αριςτερό τθσ χζρι κλαδί φοίνικα, RIC III 3. Κόμοδοσ, μ.χ. θςτζρτιο Ρϊμθ, 185μ.Χ. M COMMODVS AN-TON AVG PIVS BRIT Εικ.54 Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. P.M. TR.P. X IMP. [VII CO]S IIII S.C., VICT. BRIT Η Νίκθ κακιςμζνθ προσ τα δεξιά πάνω ςε ςωρό από αςπίδεσ, γράφει πάνω ςε μια αςπίδα τοποκετθμζνθ πάνω ςτο γόνατό τθσ με μία μακριά ςτυλίδα, RIC III

109 Εικ.55 επτιμιοσ εβιροσ μ.χ. Δθνάριο Laodicea ad Mare (Latakia,υρία), μ.Χ. L SEPT SEV AVG IMP - XI PART MAX Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. VICTORIAE - AVG-G FEL Η Νίκθ ίπταται προσ τα δεξιά με ςτραμμζνο το κεφάλι τθσ προσ τα αριςτερά κρατϊντασ με τα δφο τθσ χζρια ανοιχτό ςτεφάνι. Ακριβϊσ κάτω από το ςτεφάνι ςτα αριςτερά τθσ βρίςκεται αςπίδα πάνω ςε χαμθλι βάςθ, RIC IV 638. επτιμιοσ εβιροσ, μ.χ. Δθνάριο Ρϊμθ, 21 0 μ.χ. SEVERVS PIVS AVG BRIT Εικ.56 Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. VICTORIAE BRIT Η Νίκθ όρκια μετωπικι με ςτραμμζνο το κεφάλι τθσ προσ τα δεξιά κρατάει με το δεξί τθσ χζρι αςπίδα που τθν ςτθρίηει ςε κλαδί φοίνικα και με το αριςτερό τθσ χζρι ζνα κλαδί φοίνικα, RIC IV

110 Εικ.57 επτιμιοσ εβιροσ, μ.χ. AR Δθνάριο SEVERVS PIVS AV Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. VICTORIA F [------] VGC O επτιμιοσ κάκεται μετωπικόσ, κρατϊντασ victoriola ςτο εκτεταμζνο δεξί του χζρι, ενϊ με το αριςτερό κρατάει αςπίδα που τθ ςτθρίηει μια γονατιςτι μορφι. Η Νίκθ ίπταται προσ τα δεξιά ςτεφανϊνοντασ τον αυτοκράτορα, RIC IV 301. Εικ.58 επτιμιοσ εβιροσ, μ.χ. Aureus Αδιευκρίνιςτο νομιςματοκοπείο, μ.χ. SEVERVS- PIVS AVG Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. VICTORIAE AVGG Η Νίκθ οδθγεί ζνα άρμα με δφο άλογα ςτραμμζνο προσ τα δεξιά, RIC IV

111 Εικ.59 επτιμιοσ εβιροσ, μ.χ. ΑV Aureus Ρϊμθ, μ.χ. SEVERVS PIVS AVG Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. CONCORDIA AVGVSTORVM Ο Γζτασ και ο Καρακάλλασ, δαφνοςτεφείσ και οι δφο και ενδεδυμζνοι με toga, κρατοφν με τα δεξιά τουσ χζρια μαηί τθ Νίκθ πάνω ςε ςφαίρα,ric IV 255. επτιμιοσ εβιροσ, μ.χ. Æ Corkyra, μ.χ. A K Λ СEΠ С EBHPOC ПС Εικ.60 Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. KOPKY PAI ΩN Η Νίκθ ςτζκεται ςτθν πλϊρθ ενόσ μεγάλου πλοίου ςτραμμζνου προσ τα δεξιά, ενϊ ςτα κφματα από κάτω φαίνεται ζνα δελφίνι,bmc

112 Εικ.61 επτιμιοσ εβιροσ, μ.χ. Aureus Αδιευκρίνιςτο νομιςματοκοπείο, 210 μ.χ. SEVERVS- PIVS AVG Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. P M TR P XVIII COS III Η Νίκθ προχωράει προσ τα αριςτερά ςτθρίηοντασ τρόπαιο πάνω ςτον αριςτερό τθσ ϊμο και κρατϊντασ ζναν αιχμάλωτο με το δεξί τθσ χζρι, RIC IV 237. Μακρίνοσ, μ.χ. As Ρϊμθ, Ιανουάριοσ 218 μ.χ. IMP CAES M OPEL SEV MACRINVS AVG Εικ.62 Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα με μακριά γενειάδα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. PONTIF MAX TR P II COS II P P S C Ο αυτοκράτορασ κρατϊντασ κλαδί και ςκιπτρο που απολιγει ςε μορφι αετοφ οδθγεί τζκριππο προσ τα αριςτερά, ενϊ ςτεφανϊνεται από τθ Νίκθ που ςτζκεται πίςω του, RIC IV

113 Εικ.63 Γαλλιθνόσ, μ.χ. Aureus Αδιευκρίνιςτο νομιςματοκοπείο, 258 μ.χ. IMP GALLIENVS P F AVG GERM Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα με πανοπλία ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. VICTORIA GERM Η Νίκθ ςτζκεται προσ τα αριςτερά κρατϊντασ ςτεφάνι και κλαδί φοίνικα και ςτα πόδια τθσ απεικονίηεται ςχθματικά ζνασ αιχμάλωτοσ, RIC V 96. Γαλλιθνόσ, μ.χ. Quinarius Αδιευκρίνιςτο νομιςματοκοπείο, 262 μ.χ. GALLIENVS AVG Εικ.64 Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. VICTORIA AVG Ο αυτοκράτορασ ςτζκεται προσ τα αριςτερά κρατϊντασ ςφαίρα και ςκιπτρο και ςτεφανϊνεται από τθ Νίκθ που ςτζκεται όρκια πίςω του, RIC V

114 Εικ.65 Postumus, μ.χ. Aureus Κολωνία,266μ.Χ. POSTVMVS PIVS FELIX AVG Δαφνοςτεφείσ προτομζσ του Postumus και του Ηρακλι FELICITAS AVG Δαφνοςτεφείσ προτομζσ τθσ Νίκθσ που κρατάει ςτεφάνι και κλαδί και τθσ Ειρινθσ που κρατάει κλαδί ελιάσ, μαηί ςε μία ςπάνια απεικόνιςθ,ric V 267. Αυρθλιανόσ, μ.χ. AE-Antoninian Μεδιόλανα (Μιλάνο), 272μ.Χ. IMP AVRELIANVS AVG Εικ.66 Εςτεμμζνθ προτομι του αυτοκράτορα με πανοπλία ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. ROM-AE AE-TER/Q Ο αυτοκράτορασ όρκιοσ και θ Ρϊμθ κακιςμζνθ με ςκιπτρο ενϊνουν τα χζρια τουσ και κρατοφν μαηί τθ Νίκθ, RIC V

115 Εικ.67 Probus, μ.x. Aureus Serdica (όφια, Βουλγαρία), μ.χ. IMP C M AVR PROBVS AVG Προτομι του αυτοκράτορα με κράνοσ και πανοπλία ςτραμμζνθ προσ τα αριςτερά, κρατάει λόγχθ πάνω από το δεξί του ϊμο και αςπίδα ςτον αριςτερό. VICTORIAE/ AVG Η Νίκθ οδθγεί τζκριππο κρατϊντασ ςτεφάνι και κλαδί φοίνικα, RIC V 831. Probus, μ.χ. AE-Antoninian Ρϊμθ, μ.χ. IMP C PR-O-BVS AVG 112 Εικ.68 Εςτεμμζνθ προτομι του αυτοκράτορα με τιβεννο και ςκιπτρο ςτραμμζνθ προσ τα αριςτερά. ROMAE - AETER/R Πρόςοψθ εξάςτυλου ναοφ με ζνκρονο άγαλμα τθσ Ρϊμθσ που κρατάει τθ Νίκθ και ςκιπτρο, RIC V 184.

116 Εικ.69 Διοκλθτιανόσ, μ.χ Aureus Αντιόχεια, μ.χ. DIOCLETIANVS AVGVSTVS Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα αριςτερά. CONSVL IIII P P PRO COS Ο αυτοκράτορασ κακιςτόσ, ςτραμμζνοσ προσ τα αριςτερά κρατάει Νίκθ πάνω ςε ςφαίρα που τον ςτεφανϊνει και ζνα εγχειρίδιο, RIC VI 308. Mαξζντιοσ, μ.χ. Φόλλισ Πάδουα, /312 μ.χ. IMP MAXENTIVS P F AVG Εικ.70 Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα με κοντι γενειάδα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. CONSERV VRB SVAE Η Ρϊμθ ζνκρονθ ςτραμμζνθ προσ τα αριςτερά μζςα ςε τετράςτυλο ναό με τθ Νίκθ πίςω τθσ να τθν ςτεφανϊνει, RIC VI

117 Εικ.71 Mαξζντιοσ, μ.χ. Aureus Όςτια, μ.χ. MAXENTIVS P F AVG Μετωπικι προτομι του αυτοκράτορα με πανοπλία. VICTORIA AETERNA AVG N / POST Η Νίκθ προχωράει προσ τα δεξιά, δίνοντασ ςφαίρα ςτον Μαξζντιο, ενδεδυμζνο με ςτρατιωτικι ςτολι και κακιςμζνο πάνω ςε οπλιςμό, RIC VI 10. Κωνςταντίνοσ Ι, μ.χ. όλιδοσ Σρζβθροι, μ.χ. CONSTAN TINVS P F AVG Εικ.72 Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. VICTORIA CONSTANTINI AVG/SMT Η Νίκθ προχωράει προσ τα αριςτερά κρατϊντασ ςτεφάνι και κλαδί φοίνικα ςτισ δφο πλευρζσ τθσ κάκεται ςτο ζδαφοσ από ζνασ αιχμάλωτοσ, RIC VII

118 Εικ.73 Λικίνιοσ Ι, μ.χ. όλιδοσ Αδιευκρίνιςτο νομιςματοκοπείο, 315 μ.χ. LICIN IVS AVG Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα με πανοπλία, ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. VICTORIAE LAETAE PRINC PERP/PR Δφο Νίκεσ όρκιεσ, αντωπζσ κρατοφν μαηί αςπίδα που γράφει VOT/X και είναι τοποκετθμζνθ πάνω ςε κοντό κίονα,ric VI 688. Κωνςταντίνοσ Ι, μ.χ. όλιδοσ Σικίνιο, 316 μ.χ. CONSTANTI NVS P F AVG Εικ.74 Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. VICTOR OMNIV M GE NTIVM/SMT Ο αυτοκράτορασ όρκιοσ με ςτρατιωτικι ενδυμαςία ςτρζφεται προσ τα αριςτερά κρατϊντασ ςφαίρα ςτο δεξί του χζρι και λόγχθ ςτο αριςτερό, ενϊ ςτεφανϊνεται από τθ Νίκθ που κρατάει κλαδί φοίνικα με το αριςτερό τθσ χζρι και ςτζκεται πίςω του, RIC VII

119 Εικ.75 Κρίςποσ, μ.χ. όλιδοσ Σικίνιο, μ.χ. FL IVL CRIS PVS NOB CAES Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα με πανοπλία ςτραμμζνθ προσ τα αριςτερά με λόγχθ και αςπίδα μπροςτά από το κϊρακά του. VICTORIAE PERPETVAE/ SMT. C Η Νίκθ κακιςτι πάνω ςε πανοπλία κρατάει αςπίδα που τθν ςτθρίηει ο Ζρωσ και γράφει VOT / XX, Biaggi Κωνςταντίνοσ Ι, μ.χ. όλιδοσ Κφηικοσ, 324 μ.χ. CONSTANT INVS P F AVG Εικ.76 Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. VICTORIB AVGG ET CAESS NN/SMKE Η Νίκθ κακιςμζνθ προσ τα δεξιά ςε αςπίδα και πανοπλία γράφει ςε αςπίδα που τθν ακουμπά ςτα πόδια τθσ VOT/XX. τα δεξιά τθσ βρίςκεται ςτθμζνο τρόπαιο, ςτα πόδια του οποίου κάκεται ζνασ αιχμάλωτοσ, RIC VII

120 Εικ.77 Κωνςταντίνοσ Ι, μ.χ. όλιδοσ Νικομιδεια, μ.χ. Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. CONSTANTINVS XXVC/SMN Η Νίκθ κακιςτι ςτραμμζνθ προσ τα αριςτερά κρατάει ςτο δεξί τθσ χζρι μια victoriola που με τθ ςειρά τθσ κρατάει ςτεφάνι που το υψϊνει μπροςτά ςτθ κεά. Πίςω από τθ Νίκθ βρίςκεται οβάλ αςπίδα, RIC VII 70. Κωνςταντίνοσ Ι, μ.χ. Φόλλισ ίρμιο, μ.χ. CONSTAN TINVS AVG Εικ.78 Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. SARMATIA - DEVICTA/SIRM Η Νίκθ ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά κρατεί τρόπαιο και κλαδί φοίνικα, ενϊ ακουμπά το αριςτερό τθσ πόδι πάνω ςε αιχμάλωτο κακιςμζνο ςτο ζδαφοσ, RIC VII

121 Εικ.79 Κωνςταντίνοσ Ι, μ.χ. Φόλλισ Κωνςταντινοφπολθ, 328 μ.χ. CONSTANTI-NVS MAX AVG Εςτεμμζνθ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. CONSTANTINI-ANA DAFNE/CONS Η Νίκθ ζνκρονθ ςτραμμζνθ προσ τα αριςτερά με το κεφάλι τθσ προσ τα δεξιά και με τα δφο τθσ χζρια κρατάει κλαδί φοίνικα. Πίςω τθσ ςτα αριςτερά βρίςκεται τρόπαιο κάτω από το οποίο κάκονται αιχμάλωτοι, RIC VII 574. Κωνςταντίνοσ Ι, μ.χ. Φόλλισ ιςκία, μ.χ. CONSTAN TINOPOLIS 118 Εικ.80 Προτομι τθσ Κωνςταντινοφπολθσ με πανοπλία ςτραμμζνθ προσ τα αριςτερά με κράνοσ να κρατάει ςκιπτρο πάνω από τον αριςτερό τθσ ϊμο. BSIS Η Νίκθ όρκια ςτραμμζνθ προσ τα αριςτερά κρατάει αςπίδα και ςκιπτρο, ενϊ ακουμπά το δεξί τθσ πόδι πάνω ςε πλϊρθ πλοίου, RIC VII 241.

122 Εικ.81 Κωνςταντίνοσ ΙΙ, μ.χ. όλιδοσ Θεςςαλονίκθ, μ.χ. CONSTANTI NVS PF AVG Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα με πανοπλία ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. VICTORIA DD MM AVGC / TSE Η Νίκθ βαδίηει προσ τα αριςτερά κρατϊντασ τρόπαιο και κλαδί φοίνικα, RIC VIII 2R3. Κϊνςτασ, μ.χ. Φόλλισ Σρζβθροι CONSTAN S PF AVG Εικ.82 Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα με πανοπλία ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. VICTORIAE DDML CCONN/ TRS Δφο Νίκεσ όρκιεσ, αντωπζσ, ςτραμμζνεσ θ μία προσ τθν άλλθ ςυγκλίνουν τα ςτεφάνια τουσ ςτο κζντρο, RIC VIII

123 Εικ.83 Κϊνςτασ, μ.χ. AE Centenionalis Σρζβθροι Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα με πανοπλία ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. Ο αυτοκράτορασ ςτραμμζνοσ πάνω ςε γαλζρα κρατάει Νίκθ και λάβαρο, ενϊ θ Νίκθ ςτα δεξιά του κάκεται ςτθν πλϊρθ, ςτραμμζνθ προσ αυτόν, RIC VIII 243. Βετράνιοσ, 350 μ.χ. Siliqua ιςκία, 350 μ.χ. Εικ.84 Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα με πανοπλία και κοντι γενειάδα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. VICTORIA - AVGVSTORVM/SIS Η Νίκθ βαδίηει προσ τα αριςτερά κρατϊντασ ςτεφάνι και τρόπαιο, RIC VIII,

124 Εικ.85 Μαγνζντιοσ, μ.χ. όλιδοσ Σρζβθροι, 352 μ.χ. DNN MAGNEN-TIVS P F AVG Προτομι του αυτοκράτορα με πανοπλία ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. VICTORIA CAES LIB ROMANOR/TR Η Νίκθ και θ Ελευκερία όρκιεσ και αντικριςτζσ κρατοφν μαηί ζνα τρόπαιο, RIC VIII (D277/R279). Βαλεντινιανόσ Ι, μ.χ. όλιδοσ Κωνςταντινοφπολθ, μ.χ. D N VALENTINI ANVS P F AVG Εικ.86 Εςτεμμζνθ προτομι του αυτοκράτορα με πανοπλία ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. VICTORIA AVGVSTORVM/ COMTM Η Νίκθ κακιςμζνθ ςε κϊρακα γράφει VOT / V / MVL / X ςε αςπίδα τοποκετθμζνθ πάνω ςε μικρό κίονα και δίπλα του βρίςκεται το γράμμα Β, RIC IX 26a. 121

125 Εικ.87 Γρατιανόσ μ.χ. όλιδοσ Σρζβθροι, μ.χ. DN GRATIANVS PF AVG Εςτεμμζνθ προτομι του αυτοκράτορα με πανοπλία ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. VICTOR IA AVG/TROBT Δφο ζνκρονοι αυτοκράτορεσ που κρατοφν μαηί μια ςφαίρα ςτεφανϊνονται από τθ Νίκθ που διακρίνεται πίςω τουσ ωσ τθ μζςθ με διάπλατα τα φτερά τθσ, RIC IX 17g. Εικ.88 Θεοδόςιοσ Ι, μ.χ. ΑR ιςκία, μ.χ. Η Νίκθ βαδίηει προσ τα αριςτερά κρατϊντασ ςτεφάνι και κλαδί φοίνικα. Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά, RIC IX 39B. 122

126 Εικ.89 Αρκάδιοσ, μ.χ. όλιδοσ ίρμιο, μ.χ. DN ARCADI-VS P F AVG Εςτεμμζνθ προτομι αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. VICTOR-IA AVGGGI/ S-M/ COMOB Ο αυτοκράτορασ όρκιοσ, μετωπικόσ με ςτραμμζνοσ το κεφάλι προσ τα δεξιά και φορϊντασ ςτρατιωτικι ενδυμαςία κρατά victoriola με το αριςτερό του χζρι θ οποία τον ςτεφανϊνει και με το δεξί του χζρι κρατάει ςκιπτρο. Σο αριςτερό του πόδι ακουμπά πάνω ςε αιχμάλωτο, RIC X 14b6. Εικ.90 Ονϊριοσ, μ Χ. Σριμίςιο Κωνςταντινοφπολθ, μ.χ. D N HONORI VS P F AVG Εςτεμμζνθ προτομι τθσ αυτοκράτειρασ ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. VICTORIA AVGVSTORVM/CONOB Η Νίκθ ςτζκεται όρκια κρατϊντασ ςτεφάνι και ςφαίρα με ςταυρό, RIC X

127 Εικ.91 Αρκάδιοσ, μ.χ. όλιδοσ Θεςςαλονίκθ, μ.χ. D N ARCADI VS P F AVG Εςτεμμζνθ προτομι αυτοκράτορα ςε ¾ με κράνοσ και πανοπλία. τθν αςπίδα φαίνεται ιππικι ςκθνι. CONCOR DIA AVGG Η Κωνςταντινοφπολθ κακιςτι, μετωπικι με ςτραμμζνο το κεφάλι τθσ προσ τα δεξιά κρατάει ςκιπτρο και τθν Νίκθ όρκια πάνω ςε ςφαίρα, RIC X 37. Aelia Pulcheria, μ.χ. όλιδοσ, μ.χ. AEL PVLCH ERIA AVC Εικ.92 Εςτεμμζνθ προτομι τθσ αυτοκράτειρασ ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. Από πάνω τθσ φαίνεται το χζρι του Θεοφ που κρατάει ςτεφάνι. SALVS REI - PVBLICAE/*/CONOB H Νίκθ κάκεται πάνω ςε πλϊρθ και κρατάει αςπίδα ςτθ οποία χαράςςει χριςτόγραμμα, ΜΙRB

128 Εικ.93 Αναςτάςιοσ Ι, μ.χ. θμίςιο Κωνςταντινοφπολθ, μ.χ. DN ANASTA SIVS PP AVG Εςτεμμζνθ προτομι αυτοκράτορα με πανοπλία ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. VICTORIA AVGGG/CONOB H Νίκθ με αςπίδα κακιςμζνθ προσ τα δεξιά και από δίπλα τθσ ςταυρόσ με χριςτόγραμμα, DOC I 8.1 Αναςτάςιοσ Ι, μ.χ. όλιδοσ Κωνςταντινοφπολθ, μ.χ. DN ANASTA SIVS PP AVG Εικ.94 Εςτεμμζνθ προτομι του αυτοκράτορα με περπενδοφλια. Κρατάει δόρυ πίςω από το δεξί του ϊμο και αςπίδα με ιππικι ςκθνι. VICTORI A AVGGGA/CONOB Η Νίκθ όρκια ςτραμμζνθ προσ τα αριςτερά κρατάει ψθλό ςταυρό με το δεξί τθσ χζρι. Πίςω από τα φτερά τθσ βρίςκεται ζνα αςτζρι, Sear

129 Εικ.95 Ιουςτίνοσ Ι, μ.χ. όλιδοσ Κωνςταντινοφπολθ, μ.χ. DN IVSTI NVS PP AVI Εςτεμμζνθ προτομι του αυτοκράτορα με περπενδοφλια. Κρατάει δόρυ πίςω από το δεξί του ϊμο και αςπίδα με ιππικι ςκθνι. VICTORI A AVGGGA/CONOB Η Νίκθ - άγγελοσ όρκια, μετωπικι φοράει χιτϊνα και κρατάει ςτο δεξί τθσ χζρι ψθλό ςταυρό. το αριςτερό τθσ χζρι κρατάει ςταυροφόρο ςφαίρα και κάτω από αυτι βρίςκεται αςτζρι, Sear 56. Ιουςτινιανόσ Ι, μ.χ. όλιδοσ Κωνςταντινοφπολθ, μ.χ. D N IVSTINIANVS PP AVG 126 Εικ.96 Εςτεμμζνθ προτομι του αυτοκράτορα με περπενδοφλια. Φοράει πανοπλία και κρατάει ςφαίρα με ςταυρό. VICTORIA AVGGG/CONOB Ο άγγελοσ όρκιοσ μετωπικόσ κρατάει μακρφ ςταυρό και ςταυροφόρο ςφαίρα, ενϊ κάτω από αυτι βρίςκεται ζνα αςτζρι, DOC I 8f.

130 Εικ. 97 Ιουςτινιανόσ Ι, μ.χ. όλιδοσ Κωνςταντινοφπολθ, μ.χ. D N IVSTINIANVS PP AVG Προτομι του εςτεμμζνου αυτοκράτορα με πανοπλία που ζχει διακόςμθςθ ιππζα και κρατάει ςφαίρα με ςταυρό ςτο δεξί του χζρι. VICTORIA AVGGG Α/CONOB Ο άγγελοσ όρκιοσ μετωπικόσ κρατάει μακρφ ςταυρό και ςταυροφόρο ςφαίρα, ενϊ κάτω από αυτι βρίςκεται ζνα αςτζρι, DOC I 8f. Ιουςτινιανόσ Ι, μ.χ. Σριμίςιο Ραβζννα, μ.χ. D N IVSTINI ANVS P P AVG Εικ.98 Δαφνοςτεφισ προτομι του αυτοκράτορα με πανοπλία ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά. VICTORIA AVGVSTORVH Η Νίκθ όρκια μετωπικι με ςτραμμζνο το κεφάλι προσ τα αριςτερά κρατάει με το δεξί τθσ χζρι ςτεφάνι και με το αριςτερό ςφαίρα με ςταυρό. το περικϊριο δεξιά φαίνεται εξάκτινο αςτζρι. το ζξεργο, CONOB, Sear

131 Εικ. 99 Μαυρίκιοσ Σιβζριοσ, μ. Χ. ιμίςιο Κωνςταντινοφπολθ, μ. Χ. DNMAVRI-CIPPAVG Προτομι του εςτεμμζνου αυτοκράτορα ςτραμμζνθ προσ τα δεξιά με πανοπλία, ο οποίοσ κρατάει ςφαίρα με ςταυρό. VICTORI-AAVVG, CONOB Η Νίκθ κρατάει ςτο δεξί τθσ χζρι ςτεφάνι και ςτο αριςτερό τθσ ςφαίρα με ςταυρό,doc I 12 b. Φωκάσ, μ.χ. όλιδοσ Κωνςταντινοφπολθ, μ.χ. FOCAS - PERP AVI Εικ.100 Προτομι του εςτεμμζνου αυτοκράτορα με πανοπλία που κρατάει ςφαίρα με ςταυρό. VICTORI A AVGG /CONOB Η Νίκθ κρατάει ςτο δεξί τθσ χζρι ςταυρό με χριςτόγραμμα και ςτο αριςτερό τθσ ςφαίρα με ςταυρό,doc II 10 e. 128

132 Εικ.101 Μιχαιλ V Καλαφάτθσ, μ.χ. Χρυςό ιςτάμενο Θεςςαλονίκθ, μ.χ. ΙΗS XIS REX REGNANTIHM Ο Χριςτόσ ζνκρονοσ μετωπικόσ υψϊνει το δεξί του χζρι για ευλογία και κρατάει με το αριςτερό του χζρι το ευαγγζλιο. MI-XAHΛ ΔECPOT Ο αρχάγγελοσ Μιχαιλ μετωπικόσ ςτα αριςτερά του κεατι και δίπλα του ο Μιχαιλ ο V με κοντι γενειάδα ςτζκεται όρκιοσ και οι δυο κρατοφν ανάμεςά τουσ ζνα λάβαρο. Ο αρχάγγελοσ φοράει χιτϊνα και μανδφα, ενϊ ο αυτοκράτορασ είναι ενδεδυμζνοσ με ςάκκο και λϊρο. Από τα δεξιά το χζρι του Θεοφ ςτζφει τον αυτοκράτορα,doc III 2. Ιςαάκ ΙΙ Άγγελοσ, μ.χ. Άςπρο τραχφ Κωνςταντινοφπολθ, μ.χ. MP ΘΤ Η Παναγία ζνκρονθ μετωπικι βρεφοκρατοφςα. ΙCAAKIOC ΔΕCΠ Εικ.102 Ο αυτοκράτορασ κρατάει ςκιπτρο και ακακία και δίπλα του βρίςκεται ο αρχάγγελοσ Μιχαιλ,DOC IV 2a. 129

133 Εικ.103 Ιςαάκ ΙΙ Άγγελοσ, μ.χ. Τπζρπυρον Κωνςταντινοφπολθ, μ.χ. MP ΘΤ Η Παναγία ζνκρονθ μετωπικι βρεφοκρατοφςα. ΙCAAKIOC ΔΕCΠ Ο αυτοκράτορασ κρατάει ςκιπτρο και δίπλα του βρίςκεται ο αρχάγγελοσ Μιχαιλ. Από πάνω τουσ προβάλλει το χζρι του Θεοφ,DOC IV 1b. Δθμιτριοσ Κομνθνόσ Δοφκασ, μ.χ. Άςπρο τραχφ Θεςςαλονίκθ, μ.χ. OЄ/MM/Λ *N]HΛ Eικ.104 Προτομι του Χριςτοφ Εμμανουιλ που φοράει κολόβιο πάνω από το χιτϊνα του και κρατάει κφλινδρο. Δεξιά και αριςτερά του IC και XC. Ο αρχάγγελοσ Μιχαιλ όρκιοσ μετωπικόσ με διάπλατα τα φτερά του φοράει λϊρο πάνω από αυτοκρατορικό ςτρατιωτικό χιτϊνα και κρατάει λάβαρο και ςταυροφόρο ςφαίρα. Οι επιγραφζσ που το ςυνοδεφουν είναι ΙΧ ΑΡ ΧΜ, DOC IV 1 var. 130