KLİNİK LABORATOR DİAQNOSTİKA

Transcript

1 AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL PROBLEMLƏRİ İNSTİTUTU AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI SƏHİYYƏ NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN TİBB UNİVERSİTETİ RAMİN BAYRAMLI YAVƏR HACIYEV KLİNİK LABORATOR DİAQNOSTİKA Tibb Universitetinin tələbələri və həkim rezidentlər üçün dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmimetodik şurasının "Tibbi-nəzəri" bölməsinin ci il tarixli iclasının qərarı (protokol --) və Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi kollegiyasının ci il -- saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir. BAKI 2016

2 2

3 1 KLİNİK LABORATORİYALARDA İŞ TƏHLÜKƏSİZLİYİ Laboratoriyalarda dezinfeksiya, antiseptika və sterilizasiya prosesləri Klinik laboratoriyalar xəstəxanalarda infeksiyalar ilə əlaqəli xüsusi əhəmiyyət daşıyan bölmələrdir. Hansı infeksion agenti daşıdığı əvvəlcədən məlum olmayan qan, toxuma və s. nümunələrlə işləyən mikrobioloji, patoloji, biokimyəvi, klinik-diaqnostik laboratoriyaların personalı bunlarla əlaqəli çalışmaların hər bir mərhələsində yoluxma riski ilə üzüzədirlər. Laboratoriyada işləyənləri infeksion xəstəliklərdən qoruyan, həyati əhəmiyyət daşıyan proses mikroorqanizm kulturalarının, iş sahələrinin və ya bioloji materialla kontaminə olmuş ləvazimatların dekontaminasiya mərhələsidir. İşçilərin və ətrafın təhlükəsizliyindən başqa, xüsusilə mikrobioloji laboratoriyalarda düzgün, etibarlı nəticə əldə edilməsi baxımından mikroorqanizmlərdən təmizlənmiş şərait, ləvazimat və maddələrlə işləmək ən təməl qaydalardır. Ötən illərdə infeksiya törədicilərinin ətraf mühitdən baş verən yoluxmalarından daha çox, insandan-insana yoluxmalara önəm verilirdi. Lakin laboratoriyalarda istifadə olunan ləvazimat və avadanlıqların sterilizasiyası, hər-hansı qəza və ya tökülmədən sonra tətbiq olunacaq dekontaminasiya prosesi və çalışmalardan sonra kontaminə olmuş qalıqların kənarlaşdırılmasının əhəmiyyəti son illərdə daha dəqiq məlum olmuşdur. Laboratoriyalarda biotəhlükəsizliyin təmin olunmasında yanlış icraatların qarşısının alınması baxımından sterilizasiya, dezinfeksiya, antiseptika prinsiplərinin əhəmiyyəti böyükdür. Sterilizasiya: Endosporalar da daxil olmaqla mikroorqanizmlərin tamamilə öldürülməsi, yaxud kənarlaşdırılması prosesidir. Dezinfeksiya: Sporalar istisna olmaqla, mikroorqanizmlərin tamamən olmasa belə, böyük hissəsinin, xüsusilə patogen mikrobların zərərsizləşdirilməsi, kənarlaşdırılması prosesidir. Dezinfeksiya prosesi əsasən iş sahələri, avadanlıqlar kimi cansız səthlərə, yaxud obyektlərə tətbiq olunur. Antiseptika: Canlı toxumanın və ya dərinin dezinfeksiyasıdır. Dekontaminasiya: Mikroorqanizmləri kənarlaşdıran və/və ya öldürən sterilizasiya, dezinfeksiya və antiseptika prosesləri ümumi mənada dekontaminasiya adlandırılır. Dekontaminasiyanın məqsədi kontaminə olmuş materialın sonrakı çalışmalar üçün hazır vəziyyətə gətirilməsidir. Kulturalar atılmazdan əvvəl dekontaminasiya edilir: təkrar istifadə olunan alətlər əvvəlcə yuyulur, sonra sterilizasiya prosesindən keçirilərək dekontaminə edilir. 3

4 Laboratoriyalarda iş masaları, kabinələr, otaqlar, cihaz və ləvazimatların dekontaminasiyası Laboratoriyalarda iş sahələrinin, masaların, kabinələrin, laborator avadanlıqların, əşyaların planlı qaydada və iş intensivliyindən asılı olaraq dekontaminasiyası aparılır. Bu proseslərin hamısının icrası zamanı laborator personal əlcək və lazım gəldikdə digər qoruyucu vasitələr istifadə etməlidir. Toxuma parçalayıcıları və ya histoloji laboratoriyalardakı mikrotom bıçaqları kimi kəsici alətlərin dekontaminasiyası zamanı dəmir örtüklü əlcəklər istifadə olunmalıdır. İş masalarının və səthlərin dekontaminasiyası: İş masaları təmiz görünsə belə, baş verəcək sıçramalar ilə əlaqədar olaraq çalışmalar bitdikdə və hər səhər işə başlayarkən mütləq dezinfektantla silinməlidir. İş masalarının dekontaminasiyası üçün natrium hipoxlorid məhlulu (camaşır suyu) istifadə oluna bilər. Məhlul ən azı 10 dəqiqə təmas etdirilərək quruması gözlənilir. Tərkibində 1 q/l xlorin olan məhlul ümumi istifadə üçün uyğundur. Daha riskli vəziyyətlər üçün tərkibində nisbətən qatı xlorin olan məhlulların (5 q/l) istifadəsi vacibdir. Bu məqsədlə camaşır suyu əvəzinə tərkibində 3% hidrogen peroksid olan məhlullar və ya məlum kontaminasiya baş verməyən iş sahələri üçün 70%-li spirt də istifadə oluna bilər. Qəza nəticəsində infeksion maddə töküldükdə isə aşağıda göstərilən üsullar tətbiq olunmalıdır: Təmirə gedəcək cihazların dekontaminasiyası: Qan və ya digər riskli orqanizm mayeləri ilə, patoloji 4 materiallarla kontaminasiya ehtimalı olan müxtəlif laborator cihazlar və avadanlıqların işə yarasız vəziyyətdə olduğu zaman təmirə göndərilməzdən əvvəl dekontaminasiya prosesindən keçirilməsi lazımdır. Tətbiq ediləcək dekontaminasiya üsulu cihaza və ya onun hissələrinə zərər verməməli, cihazın hissələrinin materialı istifadə olunacaq kimyəvi dezinfektantlarla uyğun olmalıdır. Dezinfektant içərisində saxlanıla bilməyən elektrik cihazlarının səthi spirtlə silinir, ən azı 1 dəqiqə nəm qalması təmin edilir. Bakteriya və ya qişalı viruslarla kontaminə olduqda isə fenol birləşmələri ilə də silinə bilər. Metodun seçimində cihazın, yaxud avadanlığın istifadə kitabçasında istehsalçı firma tərəfindən təklif edilən dekontaminasiya üsulları varsa, ilk növbədə bunlar nəzərə alınmalıdır. Bəzi cihazların dekontaminasiyanı asanlaşdırıcı xüsusiyyətləri vardır. Məsələn, lazım gəldikdə isti hava ilə sterilizasiyanı təmin edən inkubatorlar mövcuddur. Laborator cihazların alınması zamanı onların bu xüsusiyyətlərinin mövcudluğu nəzərə alınmalıdır. Laboratoriyalarda döşəmənin dekontaminasiyası: Laboratoriyada döşəmənin təmizliyi və dekontaminasiyası əsaslı şəkildə aparılmalıdır. Detergentlə təmizlik aparıldıqdan sonra camaşır suyu istifadə oluna bilər. Ümumi təmizlik üçün 1 q/l camaşır suyu uyğundur, lakin detergentlə qarışdırılmadan istifadə olunmalıdır. Bu məqsəd üçün camaşır suyu əvəzinə detergentlərə uyğun fenol birləşmələri də istifadə oluna bilər.

5 Laboratoriyalarda təmizlik üçün istifadə olunan ləvazimatlar düzgün qaydada dezinfeksiya edilmədikdə mikrobları asanlıqla ətrafa yaya bilər. Buna görə də təmizlik əşyaları istifadədən sonra təzə hazırlanmış camaşır suyunda saxlanılmalı və ya avtoklavdan keçirilməli, mütləq qurudulmalıdır. Laboratoriyanın təmizliyində istifadə olunan bu ləvazimatlar qətiyyən başqa sahələr üçün istifadə olunmamalıdır. Yüksək riskli vəziyyətlər Laboratoriya otaqlarının dekontaminasiyası: Laboratoriya sahələri paraformaldehidin qızdırılması və ya formalinin qaynadılması ilə əmələ gələn formaldehid qazı ilə dekontaminasiya edilə bilər. Bu üsul təhlükəli olub yalnız bu sahədə təcrübəsi olan personal tərəfindən tətbiq olunmalıdır. Otaqdakı bütün qapılar, pəncərələr kip bağlanır. Otaqdakı nəmlilik 70%, otaq temperaturu ən aşağı 20 0 C olmalıdır. Formalin tərkibində 40% formaldehid olan stabil bir məhlul formasında satılır. Hər 28.3 m 3 sahə üçün 100 ml formalin və 900 ml su qarışığı qaynadılır. Ən azı 6 saat (bəzən 1 gecə) saxlanılır. Proses bitdikdən sonra və personal içəri daxil olmazdan əvvəl otağın havası dəyişdirilməlidir. Havalandırmadan əvvəl içəri daxil olmaq lazım gələrsə daxil olan şəxs respirator istifadə etməlidir. Formaldehidi neytrallaşdırmaq üçün ammonium bikarbonat qazı istifadə oluna bilər. Daha kiçik sahələrin fumiqasiyası üçün hidrogen peroksid buxarı da istifadə oluna bilər, lakin bunun üçün təcrübəli mütəxəssislər lazımdır. 5 Bio-təhlükəsizlik kabinələrinin dekontaminasiyası: Klinik mikrobioloji laboratoriyalarda əksər hallarda ikinci sinif kabinələr istifadə olunur. Birinci və ikinci sinif kabinələrin dekontaminasiyası üçün formaldehid qazı verən, daha sonra bu qazın kabinə içərisində dövriyyəsi və neytralizasiyasını təmin edən sistemlər istifadə oluna bilər. Buna alternativ olaraq, müvafiq miqdarda paraformaldehid (havadakı son konsentrasiyası 0.8% olmalıdır) və ondan 10% çox miqdarda amonium bikarbont ayrıayrı qab və qızdırıcılar üzərində yerləşdirilir. Elektrik qızdırıcılarının ştepsel çəngəli qızdırıcıların kontrolu üçün kabinədən xaricdə şəbəkəyə qoşulmalıdır. Qabın içərisindəki nəmlilik 70%-dən az olduqda isə ağzı açıq bir qabada isti su kabinənin daxilində yerləşdirilməlidir. Kabinənin ön paneli tam qapadılaraq lentlənir. Kabinənin daxilindəki qazın otağa sızmamağı üçün ön qabaq hissəsindən elektrik kabellərinin keçdiyi yerlər və kabinənin bütün çıxış yerləri yapışqan lentlərlə kip bağlanır. İçərisində formaldehid olan qab qızdırılır. Paraformaldehid tamamilə buxarlandıqdan sonra qızdırıcı qapadılır. Ən azı 6 saat gözlədikdən sonra digər qab qızdırılaraq amonium bikarbonatın tamamilə buxarlanması təmin edilir. Kabinənin havalandırma sistemi qısa fasilələrlə açılaraq amonium bikarbonat qazının kabinə daxilində dövriyyəsi təmin edilir. Kabinə açılmazdan əvvəl 30 dəqiqə gözləmək lazımdır. Kabinənin səthləri istifadədən əvvəl qalıqların yox edilməsi məqsədilə silinməlidir.

6 Laboratoriyada baş verən qəzalar zamanı (tökülmə və sıçramalar zamanı) görüləcək işlər: Laboratoriyada baş verən tökülmə/sıçrama, iynə batması və şüşə kəsiyi qəzaları laborator mənşəli infeksiyaların səbəbləri arasında ilk sırada yer alır. Laboratoriya qəzaları laborator işlərin istənilən mərhələsində (transport, kultivasiya və s.) baş verə bilər. Buna görə də həm standart təhlükəsizlik tədbirlərinə diqqət edilməli, həm də qəza zamanı görüləcək işlər əvvəlcədən müəyyən edilmiş olmalıdır. Qəza nəticəsində infeksion materialın tökülməsi hallarında ilk növbədə 1:10 nisbətində durulaşdırılmış camaşır suyu istifadə edilir. Tökülmələr üçün təcili dekontaminasiya kiti (spill kit) Kontaminə olmuş materialın tökülməsi zamanı təcili istifadə üçün bütün laboratoriyalarda hazır vəziyyətdə saxlanılması vacib olan sistemdir. Bu sistemə aşağıdakı ləvazimatlar daxildir: 1. Dezinfeksiya edici (məs., camaşır suyu kimi qatı germisid maddə istifadə olunduqda 1:10 nisbətində konsentrasiya təzə hazırlanmalıdır). 2. Sorucu (absorbent) xüsusiyyətli material (məs., kağız salfetlər, absorbent pudra). 3. Tullantılar üçün konteyner (məs., avtoklava qoyula bilən tullantı torbası, deşici-kəsici alətlər üçün qutular). 4. Fərdi qoruyucu ləvazimatlar (məs., əlcək, eynək, maska). 5. Mexaniki alətlər (məs., avtoklava qoyula bilən maşa, pinset, fırça və s.) 6. Tətbiq olunacaq üsulun yazılı sənədləri. Təcili dekontaminasiya kitləri hər istifadədən sonra yenidən hazırlanmalıdır. Laboratoriyanın daxilində baş verən tökülmələr zamanı tətbiq olunan dekontaminasiya protokolu: Tərkibində orta risk qrupuna aid mikroorqanizmlər olan, az miqdarda material töküldükdə: Təhlükəli materialın töküldüyü sahədən bütün personal uzaqlaşdırılır. tökülmə baş verən sahədə əmələ gələ biləcək hər hansı aerosolizasiyanın qarşısını almaq üçün 30 dəqiqəyə qədər gözlədikdən sonra laboratoriyaya daxil olmaq olar. Kontaminə olmuş bütün geyimlər çıxarılır və daha sonra tibbi tullantılar torbasına atılır. Dezinfeksiya kiti təcili hazırlanır: 1. Kitdəki bütün ləvazimatlar çıxarılır, tullantılar üçün torba hazırlanır. 2. İkiqat əlcək geyilir, qoruyucu eynək taxılır. 3. Dezinfeksiya edici məhlul təzə hazırlanmalıdır. 4. Tökülmə baş verən sahədə və/və ya kəsici-deşici ləvazimatlar varsa maşa və ya pinset vasitəsilə toplanaraq bu tipli tullantılar üçün nəzərdə tutulan xüsusi qutulara atılır. 5. Tökülmə sahəsi sorucu xüsusiyyətə malik materialla (kağız salfetlər, absorbent pudra) örtülür. 6

7 6. Süpürgə vasitəsilə kağız salfetlər və ya absorbent pudra toplanaraq tullantılar torbasına atılır. 7. Kontaminə olmuş sahəyə dezinfeksiya edici tətbiq olunur və müvafiq müddət (təxminən 20 dəqiqə) gözlənilir. Gözlə görünməyən sıçrama ehtimalı nəzərə alınaraq material tökülən sahənin ətrafına da dezinfeksiya edici tətbiq olunmalıdır. Müddətin sonunda dezinfeksiya edici kağız salfetlə silinir və tullantılar torbasına atılır. 8. Tökülmə sahəsi su ilə təmizlənərək qurudulur. 9. Xaricdəki əlcək çıxarılır, tullantılar torbasına atılır. Daxildəki əlcəklə eynək çıxarılır və dezinfektantla silinir, həmçinin dezinfenktant qutusunun səthləri də silinir. 10. Daxildəki əlcək də çıxarılır və tullantılar torbasına atılır. Tullantılar torbası daha sonrakı proseslər üçün dəmir tullantı qutularına yerləşdirilir. 11. Əllər vaxt itirmədən su və sabunla yuyulur. Tərkibində orta-yüksək risk qrupuna aid mikroorqanizmlər olan çox miqdarda materiallar töküldükdə: Yuxarıda göstərilənlərə əlavə olaraq laboratoriyada çalışanlar mümkün qədər nəfəs almadan laboratoriyanı təcili tərk etməlidir. Laboratoriyada neqativ təzyiq tətbiq olunmursa dərhal dekontaminasiya prosesi başlanmalıdır. Qoruyucu geyimlər (maska, əlcək, uzun önlük və s.) istifadə olunmalıdır. Kontaminasiya baş vermiş otaqdakı aerozol konsentrasiyasının azaldılmasına yardım üçün burada biotəhlükəsizlik kabinəsi varsa işə salınmalıdır. Dezinfeksiya edici bilavasitə tökülən materialın üzərinə tətbiq olunduqda aerozollar formalaşa bilər. Buna görə də proses kənardan mərkəzə doğru aparılmalı və yuxarıda göstərilən qaydada proseslər sona çatdırılmalıdır. Laboratoriyadan kənarda baş verən tökülmələr zamanı tətbiq olunan dekontaminasiya protokolu: Patoloji materialın laboratoriyadan kənarda daşınması zamanı tökülmə və sıçramalar baş verərsə yuxarıda göstərilən protokollar tətbiq olunur. Lakin dekontaminasiya prosesinə bütün lazımi ləvazimatlar təmin edilərək dərhal başlanılmalıdır. Hər hansı bir məqsədlə laboratoriyadan kənara çıxarılan bütün kulturalar, patoloji materiallar üzərində biotəhlükə emblemi olan və xaricə müəyyən bir maye və aerozol çıxışına mane olan, sınmağa davamlı və kip bağlı qablar (metal və ya plastik) içərisində daşınmalıdır. Biotəhlükəsizlik kabinələrinin içərisində baş verən tökülmələr zamanı tətbiq olunan dekontaminasiya protokolu: Proseslərə başlamazdan əvvəl təcili dekontaminasiya kiti hazırlanmalıdır: 1. Laborator önlük, qoruyucu eynək və əlcəklər geyilir. 2. Təmizlik müddətində kabinə işlək vəziyyətdə saxlanılmalıdır. 3. Tökülmüş material kağız salfetlər vasitəsilə toplanılır. 4. Dezinfeksiya edici tətbiq olunur və 20 dəqiqəyə qədər gözlənilir (istifadə olunan dezinfeksiya edici üçün firmanın tövsiyə etdiyi kon- 7

8 sentrasiya və müddət nəzərə alınmalıdır). 5. Materialın qalıqları və dezinfektant kağız salfet ilə silinərək təmizlənir. 6. Kabinənin divarları, çalışma sahəsi və daxilindəki bütün hissələr dezinfektant (məsələn, fenol və ya yodofor birləşmələri) hopdurulmuş kağız salfet ilə silinir. Spirt və buna bənzər alışa bilən üzvi həlledicilər istifadə olunmamalıdır. 7. Bütün kontaminə olmuş materiallar tullantı torbasına yerləşdirilir və avtoklava göndərilir. 8. Avtoklavdan keçirildikdən sonra təkrar istifadə edilə bilən ləvazimatlar və temperatura davamlı alətlər daha sonra təkrar təmizlənir. 9. Qabın içərisində avtoklava davamlı olmayan materiallar vardırsa, kabinədən çıxarılmazdan əvvəl 10 dəqiqə müddətində dezinfeksiya edicidə saxlanılır. 10. Dekontaminasiya mərhələsində istifadə olunan qoruyucu geyimlər çıxarılır və sonrakı proseduralar üçün tullantılar torbasına yerləşdirilir. 11. Kabinə təmizlik prosesindən sonra, çalışma başlamazdan əvvəl 10 dəqiqə müddətində işə salınmalıdır. 12. HEPA filtrlər və kabinənin digər hissələri laboratoriyanın personalı tərəfindən dezinfeksiya edilməməlidir. Hər tökülmədən sonra HEPA filtrlərin təmizliyinə ehtiyac olmur, buna ehtiyac olduqda istehsalçı firmanın təcrübəli mütəxəssisləri tərəfindən aparılmalıdır. 13. Kabinədən istifadə edən digər laboratoriya işçiləri və laboratoriyaya məsul şəxs baş verən tökülmə və kabinənin təmizliyi baxımından məlumatlandırılmalıdır. 14. Çox riskli hallarda kabinənin formaldehidlə dekontaminasiyasına ehtiyac yarana bilər. Sentrifuqaların içərisində baş verən tökülmələr zamanı tətbiq olunan dekontaminasiya protokolu: Proseslərə başlamazdan əvvəl təcili dekontaminasiya kiti hazırlanmalıdır: 1. İnfeksion materialın töküldüyü sahədən bütün personal kənarlaşdırılır. Tənəffüslə baş verə biləcək yoluxmaların qarşısını almaq üçün sentrifuqanın qapağı açılmadan 30 dəqiqə gözlənilir. 2. Təmizlik müddətində laborator önlük, qoruyucu önlük və əlcək geyilməlidir. 3. Sentrifuqanın rotoru (fırlanan hissəsi) və ştativləri çıxarılır. Rotoru avtoklavdan keçirmək mümkün deyilsə korroziya təsiri olmayan dezinfeksiya edici ilə (məsələn, fenollar, 70%-li spirt) silinir, dəqiqə gözlənilir. 4. Sınmış parçaları varsa, pinset vasitəsilə götürülür, ştativlər avtoklavdan keçirilir. 5. Sınmamış qapaqlı sınaq şüşələri isə dezinfeksiya edici içərisində dəqiqə saxlanılır. 6. Sentrifuqanın daxili hissəsi dezinfektantla silinir, quruması gözlənilir. Bu proses bir neçə dəfə təkrarlanır, sonda su ilə silinərək qurudulur. 8

9 7. Dezinfeksiyadan sonra kontaminə olmuş tullantılar çıxarılaraq tullantılar torbasına yerləşdirilir. Digər cihazların dekontaminasiya prosesində də oxşar üsullar istifadə oluna bilər. Bəzi avtomatik laborator cihazlar üçün istehsalçı firmadan yardım istənilir. Prionlarin inaktivləşdirilməsi İndiyə qədər laborator mənşəli prion infeksiyalarına dair məlumatlara rast gəlinməsə də infeksion, yaxud şübhəli materialla işləyərkən ehtiyatlı olmaq vacibdir. Prionların ənənəvi sterilizasiya və dezinfeksiya metodları ilə tamamilə inaktivləşdirilməsi çətin olduğundan, standart laborator təhlükəsizlik qaydalarına əlavə olaraq müəyyən tədbirlər görülməlidir. Ən azı biotəhlükəsizlik-2 səviyyəsi şəraitində çalışılmalıdır. Mümkün olan hər mərhələdə, qoruyucu geyim və ləvazimatlar daxil olmaqla, birdəfəlik istifadə üçün nəzərdə tutulan əşyaların istifadəsinə çalışmaq lazımdır. Biotəhlükəsizlik kabinəsinin daxili də birdəfəlik istifadə üçün nəzərdə tutulan qoruyucu örtüklə örtülməlidir. Uzun müddət proteazalarla işləmənin, saflaşdırılmış nümunələrdə prionların yoluxuculuğunu azalda bilən natrium-dodesil-sulfat və karbamid içərisində qaynatmanın müxtəlif nəticələr verdiyi haqqında məlumatlar vardır. Eyni qayda ilə fenol və quanidin izotiosianat yoluxuculuğu azaltmağa səbəb olmaqla yanaşı, tam inaktivləşdirməni də təmin edir. Prionlar paraformaldehid buxarı və ultrabə- 9 növşəyi şüalara davamlıdır. Lakin ehtimal edilən digər törədicilərin inaktivləşdirilməsi üçün kabinələrin standart üsullarla dekontaminasiyası aparılmalıdır. Ənənəvi avtoklavdan keçirmə üsulu üçün də vəziyyət oxşardır. Formalinlə fiksə edilmiş və parafinləşdirilmiş toxumalar (xüsusilə beyin toxuması) uzun müddət formalində saxlanılsalar da yoluxucu kimi qəbul edilməlidir. Histoloji nümunələr 30 dəqiqə 96%-li formol turşusu ilə işlənildikdə prionların əksəriyyəti inaktivləşir. Ən etibarlı üsul tullantıların və istifadə olunan bütün ləvazimatların yandırılmasıdır. HEPA filtrlər ən azı C-də yandırılmalıdır. CDCnin rəhbərliklərində verilən son tövsiyələrə görə hazırda prionların inaktivləşdirilməsində ən təsirli üsulun natrium hipoxlorid, natrium hidroksid və Environ LpH (fenollu dezinfeksiya edici) dezinfektantları ilə avtoklavdan keçirmə üsulunun birlikdə istifadəsidir. Buna əsasən; Təkrar istifadə oluna bilən və temperatura davamlı alətlər üçün: 1. 1 N NaOH içərisində C-də 30 dəqiqə avtoklavdan keçirilir, yaxud; 2. 1 N NaOH və ya natrium hipoxlorid ( ppm) içərisində bir saat saxlanılır. Su içərisinə salınaraq C-də 1 saat avtoklavdan keçirilir, yaxud; 3. 1 N NaOH və ya natrium hipoxloriddə (2.000 ppm) 1 saat saxlanılır. Su ilə yuyulur, açıq qab içərisində C və ya C-də 1 saat avtoklavdan keçirilir.

10 Hər 3 prosesdə klassik tipli, yaxud ön vakuumlu avtoklavlar istifadə olunmalıdır. Daha sonra klassik üsullarla təmizlənərək sterilizasiya edilir. Səthlər və temperatura davamlı olmayan alətlər üçün: 2 N NaOH və ya natrium hipoxlorid (2.000 ppm) ilə 1 saat işlənilir, su ilə yuyulur. Kimyəvi maddələrin tətbiqindən əvvəl üzvi maddələrin kənarlaşdırılması üçün ön təmizlik aparılmalıdır. Yuyula bilən, sərt və məsaməsiz səthlər (döşəmələr, masalar, ləvazimatlar), müxtəlif alətlər üçün (təkrar istifadə oluna bilən kəsici alətlər və onların qutuları) və/və ya laborator tullantı məhlulları üçün (formalin və digər mayelər) Environ LpH istifadə oluna bilər. Laborator mənşəli infeksion tullantıların ləğv edilməsi Laboratoriyanın üzərinə düşən vəzifələr: Potensial infeksiya törədicilərini daşıyan və bundan şübhə edilən bütün növ laborator tullantıların (mikroorqanizm kulturaları və ehtiyat kulturalar, qan və digər patoloji materiallar, bu tip materiallarla çirklənmiş əlcək, tampon, əşya-örtük şüşələri, pipet, Petri kasaları kimi ləvazimatlar və digər birdəfəlik əşyalar, bakteriya və virus saxlayıcı hava filtrləri, tədqiqat məqsədilə istifadə edilən eksperimental heyvanların cəsədlərilə, yoluxmuş heyvanlarla və onların ifrazatları ilə təmas etmiş hər növ əşyalar) təhlükəsiz formada ləğv edilməsi vacibdir. İnfeksion laborator tullantıların ölkə qanunlarına uyğun olaraq, laboratoriyadan çıxmazdan əvvəl avtoklavdan keçirilərək dekontaminasiya edilə bilər və/və ya laboratoriyanın (və ya xəstəxananın) yerləşdiyi bölgədə yandırma mərkəzlərinə göndərilir. 10

11 2 LABORATOR MÜAYİNƏLƏR ÜÇÜN NÜMUNƏLƏRİN ALINMASI Xəstənin razılığını almaq. Laborator analiz vermək üçün müraciət edən xəstəyə ilk növbədə bu prosedur ətraflı izah edilməli, nümunələrin alınmasına dair məlumatlar və tövsiyələr haqqında xəstələr nümunə almazdan əvvəl məlumatlandırılmalıdır. Gündəlik laborator prosedurların əksəriyyətində xəstə istək formasını laboratoriyaya təqdim edir və öz istəyi ilə ümumi qan alma manipulyasiyalarını (məs. qan almaq üçün damara daxil olma əməliyyatı) qəbul edirsə, bu, xəstənin razılığı mənasına gəlir. Ümumi məlumatlar. Nümunə almaq üçün standart şərtlər tətbiq olunsa da bəzi parametrlər (məsələn qlükoza, kalsium, dəmir, insulin) gün ərzində müxtəliflik göstərir. Məsələn, boy hormonu yuxuladıqdan bir az sonra yüksəlir. Halbuki, bazal plazma insulini, səhər və axşam saatlarında daha yüksək səviyyədə olur. ACTH və kortizol gecə saatlarında minimal səviyyədə olur; sidiyin həcmi və kreatinin ifrazı gecə azalır. Orqanizm gün ərzində ətraf mühitə adaptasiya olmaq məcburiyyətindədir (işləmə, qidalanma və s.), bu baxımdan ciddi biokimyəvi dəyişikliklər müşahidə oluna bilər. Bu müxtəlifliklə əlaqədar olaraq qan nümunələrinin səhər saat radələrində (10-12 saatlıq aclıqdan sonra) alınması tövsiyə edilir. Müvafiq olaraq testlər üçün referens aralıqları da bu şərtlər daxilində hazırlanmışdır. Bu saatlardan kənar alınan qan nümunələrindən əldə edilən test nəticələri şərh olunarkən gün ərzində dəyişikliklərin ola biləcəyi nəzərə alınmalıdır. Uzanma/oturma və ayaq üstə dayanma vəziyyətindən asılı olaraq damarlardan hüceyrələr arasına əhəmiyyətli dərəcədə orqanizm mayesinin keçməsi baş verir. Ayaq üstə dayanan şəxsin qan həcmi uzanmış şəxsə nisbətən ml az olur. Bu vəziyyət qan həcmində təxminən 10% azalmaya səbəb olur. Nəticədə fermentlər və zülal təbiətli hormonlar da daxil olmaqla bütün proteinlər, proteinlərlə qismən əlaqəli kalsium, bilirubin və proteinlə əlaqəli dərmanların konsentrasiyasında müxtəlifliklər müşahidə olunur. Məhz bu baxımdan, qan nümunələri uzanma, yaxud oturma vəziyyətində alınır. Qan alma vəziyyətinin təsiri ilə əlaqədar olaraq, ayaq üstə dayanan şəxsdən alınan qan nümunəsində plazma proteinlərinin miqdarı 30 dəqiqə oturaraq gözləmiş xəstə ilə müqayisədə yüksək ola bilər. 11

12 Bu baxımdan, nümunə alınana qədər xəstələr oturaraq gözləməli, qan alma prosesi isə mütləq oturaq vəziyyətdə icra olunmalıdır. İdman hərəkətlərinin orqanizm mayelərinin tərkibinə təsiri bu hərəkətlərin müddəti və intensivliyi ilə əlaqəlidir. İdman zamanı əhəmiyyətli miqdarda orqanizm mayesi damarlardan hüceyrələr arası sahəyə keçir. Qısa müddətli idman hərəkətlərinin təsirinə məruz qalan testlər bunlardır: kreatinin kinaza, qlükoza, kreatinin, hemoqlobin, hematokrit, albumin, protein, natrium, kalium, kalsium, AST, LH, sidik çövhəri, leykositlərin miqdarı. Bunlardan başqa, plazma renin aktivliyinin, aldosteron və boy hormonu səviyyələrinin idmandan sonra patoloji səviyyələrədək yüksəldiyi nəzərə alınmalıdır. Bu testlər üçün istirahət periodundan 2 saat sonra analiz aparılmalıdır. Alınan nümunə istək olunan test üçün uyğun olmalıdır. Biokimyəvi analizlərin bir çoxu serum və ya plazma ilə icra olunur; bəzən də tam qan, sidik, beyin-onurğabeyni mayesi (BOM), plevral maye və s. nümunələr istifadə olunur. Əksər hallarda serum və ya plazma nümunələri bir çox analiz üçün qəbul edilə bilər, ancaq bəzi testlər üçün yalnız bir növ nümunə tələb olunur; məsələn, protein elektroforezi üçün serum, renin aktivliyini ölçmək üçün isə plazma nümunəsi lazımdır. Qan alma prosesində hemolizin baş verməməsinə diqqət edilməli, əgər xəstə intravenoz müalicə alırsa, kontaminasiyadan qaçmaq üçün qan digər qoldan alınmalıdır. Hemoliz prosesi eritrositlərdən baş verən sızma ilə əlaqədar olaraq plazmanın fosfat və kalium səviyyələrinin, həmçinin AST aktivliyinin yüksəlməsinə səbəb olur. Plazmanı eritrositlərdən ayırmaq üçün istifadə olunan sentrafuqadan keçirmə prosesinin gecikməsi ilə əlaqədar hemoliz baş verdikdə isə, qlukoza miqdarı da azala bilər. Eyni zamanda nəzərə alınmalıdır ki, hüceyrələrdən in vitro sızma xüsusilə trombosit və leykositləri artmış xəstələrdə kalium və fosfat konsentrasiyasının yüksəlməsinə səbəb ola bilər. Xətalı nəticələrə səbəb olan digər mühüm amil qanın yanlış sınaq şüşələrinə alınmasıdır. Oksalat və EDTA kalsiumla birləşdiyindən bəzi hemotoloji testlər üçün antikoaqulyant kimi istifadə edilir və plazmada kalsium miqdarının azalmasına səbəb olur. Sidik, BOM, oynaq mayesi, digər steril orqanizm mayeləri və bəlğəm, tənəffüs sistemi sekresiyaları kimi başqa nümunələrin toplanması və transportu üçün də eyni diqqət tələb olunur. Bütün nümunələr potensial infeksiya mənbəyi kimi qəbul edilməli və lazım gələn profilaktik tədbirlər görülməlidir. 12

13 Cədvəl 1. Kənar amillərin təsirindən dəyişə bilən testlər Xəstə ilə əlaqəli Təsirə məruz qalan test təsiredici faktor Yaş Cinsiyyət Hamiləlik Qan alma vəziyyəti İdman Stress Qidalanma Yüksək proteinli qidalanma Siqaret Alkoqol Yüksək hərarət Menstruasiya periodu Qələvi fosfataza Qonadal steroidlər Tiroksin (total) Proteinlər, fermentlər Kreatin kinaza, kreatinin, AST, LDH, Sidik cövhəri, leykositlərin miqdarı, qlükoza, Hb, Htc, albumin, protein, Na, K, Ca Prolaktin Qlükoza, triqliserid, ALP, sidik cövhəri, ammonyak, sidik turşusu Sidik cövhəri, ammonyak və sidik turşusu Lipidlər, proteinlər, vitamin B12, CEA Laktat, sidik turşusu, triqliserid, HDLC, GGT, MCV Lipidlər, Ca, sidik turşusu CEA 125 yüksəlməsi, FSH, LH Nümunələrin alınması Analizlər üçün İstək Forması nın doldurulması və nümunələrin etiketlənməsi. Analizlər üçün "istək forması" istifadə edirsinizsə Laboratoriya tərəfindən təqdim olunan "istək forması"nda testlər işarələndikdən sonra aşağıdakı məlumatlar doldurulmalıdır: Xəstənin adı-soyadı, cinsiyyəti və doğum tarixi, ünvanı və şəxsiyyət vəsiqəsinin (şəxsiyyətini təsdiq edən sənədin) nömrəsi Göndərən mərkəz və ya laboratoriyanın nömrəsi Testi istəyən/olunan şəxs /müəssisənin ünvan məlumatları İstək edən həkimin adı, telefonu, ünvanı Klinik diaqnoz və ya ilkin diaqnoz İstək olunan testlər Nümunənin növü və alındığı anatomik nahiyə Nümunənin alındığı tarix və saat Qəbul etdiyi dərmanlar (əgər varsa) Hamiləlik vəziyyəti (əgər varsa) 24 saatlıq sidik nümunələri üçün ümumi həcm və toplandığı müddət 13

14 Nümunənin üzərinə xəstənin ad və soyadının açıq şəkildə yazılması mühüm əhəmiyyət daşıyır. Əgər test tələbləri internet vasitəsiylə laboratoriya informasiya sisteminə (LİS) daxil edilirsə, belə hallarda göndərən müəssisələr analizlər üçün istək forması nda istədikləri testləri işarələdikdən sonra aşağıda göstərilən digər lazımı məlumatları da kompyuterə daxil etməklə doldurmalıdırlar. Əgər barkod printeri istifadə edilirsə, barkodlar çıxarılıb serumu ayrılmış nümunənin üzərinə yapışdırılmalıdır. Analizlər üçün İstək Forması nda testlərin işarələnməsi ilə birlikdə doldurulması vacib olan yerlər. Xəstənin adı-soyadı, cinsiyyəti və doğum tarixi, ünvanı və şəxsiyyət vəsiqəsinin (şəxsiyyətini təsdiq edən sənəd) nömrəsi Göndərən mərkəz və ya laboratoriyanın nömrəsi Testi istəyən/olunan şəxs /müəssisənin ünvanına dair məlumatlar İstək edən həkimin/müəssisənin adı, telefonu, ünvanı Klinik diaqnoz və ya ilkin diaqnoz İstək olunan testlər Nümunənin növü və alındığı anatomik nahiyə Nümunənin alındığı tarix və saat Qəbul etdiyi dərmanlar (əgər varsa) Hamiləlik vəziyyəti (əgər varsa) 24 saatlıq sidik nümunələri üçün ümumi həcm və yığıldığı müddət Nümunənin laboratoriyaya çatdırıldığı tarix və saat Nümunəni laboratoriyada qəbul edən şəxsin adı və soyadı Qeyd: Son iki maddə laboratoriya tərəfindən nümunə qəbul edildikdən sonra doldurulur. Əhəmiyyətli: Testlər üçün istəkləri şifahi formada qəbul etmək düzgün deyildir. Əgər əvvəlcədən müəyyən bir istək vardırsa və buna əlavə olunacaqsa, yaxud xəstə haqqında məlumatlar ilə hər hansı düzəliş aparılacaqsa, bunlar ya yeni bir test istək forması ilə, ya da müəsisənin möhürü və düzəlişi istəyən şəxsin adı, soyadı və imzası əks olunan istək yazısının faksla göndərilməsi ilə aparılır. Laboratoriya bu qaydalara uyğun olmayan dəyişiklikləri qəbul etməməlidir.

15 Müayinənin nəticəsinə təsir edə bilən analiz önü (preanalitik) vəziyyətlər aşağıda şərh olunmuşdur. Nümunənin xəstədən alınması və laboratoriyaya göndərilməsindən əvvəl bu halların baş verməməsinə diqqət edilməlidir: Nümunənin etiketlənməməsi, yaxud səhv etiketlənməsi və ya üzərində ad olmaması Qan alma tarixi və saatının olmaması Nümunə növünün bildirilməməsi və ya yanlış bildirilməsi Yetərsiz miqdarda nümunə Yanlış olaraq qatılan kimyəvi maddələr Kimyəvi maddələrlə nümunə arasındakı düzgün olmayan reaksiya Düzgün olmayan saxlama şəraiti Çox köhnəlmiş material Bakterioloji müayinəyə göndərilən materialın, yaxud tam qanın dondurulması Materialın əridildikdən sonra təkrar dondurulması Serumu ayırmadan qanın uzun müddət saxlanılması Sentrifuqadan keçirmə müddətinin yetərsiz olması Yanlış daşınma, yaxud saxlama şəraiti Hemoliz, lipemiya və laxtalanma kimi təsiredici faktorlar Nümunədən imtina kriteriyaları. Nümunələrdən imtina kriteriyaları istək olunan testlərdən asılıdır. Laboratoriya tərəfindən qəbulundan imtina edilən nümunələr testi istəyən həkimə və ya testi göndərən mərkəzdəki məsul personala xəbər verilmədən atılmamlıdır. Nümunələrdən aşağıdakı səbəblərlə əlaqədar imtina oluna bilər: Hemoliz Lipemiya Qanın laxtalanmış olması Nümunənin yetərsiz miqdarda, yaxud işarələnmiş xətdən artıq miqdarda (koaqulyasiya testləri, hemoqram) olması Müvafiq testə uyğun olmayan qoruyucu Etiketlənməmiş, yaxud üzərində ad-soyad yazılmamış nümunə Yanlış etiketlənmiş nümunə Nümunənin uyğun olmayan formada toplanması Nümunənin uyğun olmayan nə və ya qaba alınması 15

16 Qırılmış, çatlamış qablarda göndərilən nümunələr, nümunənin qab və ya şprisdən kənara sızmış olması Steril qabda göndərilməsi vacib olan nümunələrin steril olmayan qabda göndərilməsi Başqa bir materialla kontaminə olmuş nümunələr (məs. sidiyin nəcis ilə qarışması kimi) Nümunədə barkod, alınma tarixi və saatının olmaması (təcili hallarda yazılı qeydiyyat aparılaraq məsul laborant və ya laboratoriya mütəxəssisinin məlumatı daxilində işlənilir, daha sonra mütləq faks, yaxud ilə bu vəziyyəti açıqlayan yazı və ya yeni test istək forması göndərməlisiniz). İstək formasına klinik məlumatların və ilkin diaqnozun yazılmaması; belə ki, əgər xəstələrdə HCV, HBV, HIV kimi infeksiyalar ehtimal olunursa və ya yoluxduqları daha əvvəl təsdiqlənmişsə, bu barədə mütləq bildirilməlidir. (Belə hallarda laboratoriya tərəfindən nümunəni göndərən mərkəz ilə əlaqə saxlanılır, müvafiq düzəliş aparılr. Mümkün olduqda faks və ya ilə yazılı şəkildə təsdiq alınır). Bu tipli nümunələrə nümunə qəbul bölməsində mavi etiket yapışdırılaraq işlənilmək üçün laboratoriyaya göndərilir. Nəticələrin şərhi lazım gəldikdə düzgün mülahizə yürütmək üçün bu məlumatların olması vacibdir və müvafiq hissənin doldurulmasına xüsusi diqqət yetirmək vacibdir. Nümənin tipinin bildirilməməsi və yanlış bildirilməsi (faks və ya e- mail ilə təsdiq alınır) İstək formasındakı məlumatlarla nümunə qabındakı məlumatların uyğunsuzluğu (faks və ya ilə təsdiq alınır) Nümunələrin uyğun və ya qablara alınmamış olması Nümunələrin laboratoriyaya uyğun temperatur şəraitində çatdırılmaması Nümunələrin təklif olunan müddətlərdən çox saxlanılmış olması Mikrobioloji müayinə üçün nümunələrin formalin içərisində göndərilməsi Mikobakteriyaların tədqiqi üçün 24 saat müddətində toplanan bəlğəm və sidiyin göndərilməsi Boyadılmış preparatlarda mikroskopik müayinə üçün nümunələrin transport qidalı mühitlərində göndərilməsi Mikrobioloji baxımdan uyğun olmayan nümunələrin göndərilməsi: bağırsaq möhtəviyyatı, qusuntu, Foley kateterinin ucu, kolostomiya nahiyəsi materialı, yeni doğulmuşun mədə aspiratı ilə müayinə aparılmır. 16

17 Mikrobioloji baxımdan düzgün alınmayan nümunələrin göndərilməsi: səthi, oral, periodontal, yataq yarası, varikoz xora, yanıq yarası, səthi qanqrenoz yara, perirektal absesdən tamponla alınmış nümunələr qəbul edilmir; toxuma nümunəsi və ya aspirat istənilməlidir. Lipemik, hemolizə uğramış, laxtalanmış, düzgün şəraitdə göndərilməyən, yaxud yetərsiz miqdarda göndərilən nümunələr barədə xəstənin həkimi/göndərən mərkəz məlimatlandırılır və nümunə təkrar istənilir. Nümunələrin təkrar gəlməsi mümkün deyilsə və ya BOM, perikard, plevra, oynaq mayeləri kimi çətin alınan və miqdarı kifayət etməyən nümunələr isə analiz edilir və nəticə hissəsində bu vəziyyət bildirilir. Laborator analizlər üçün qan nümunələrinin alınması Qan nümunəsinin alınmasından əvvəl xəstələrin hazırlanması ilə əlaqədar onlara veriləcək məlumat və təlimatlar. Tətbiq olunan bütün prosedurlar üçün xəstənin məlumatlandırılması və razılığı vacibdir. Xəstə rutin laborator prosedurların əksəriyyətində həkimi tərəfindən doldurulan istək formasını laboratoriyaya təqdim edir. Bu zaman xəstə öz istəyi ilə ümumi qan alma prosedurunu (məsələn, qan almaq üçün damara müdaxilə prosesi) qəbul etmiş sayılır. Beləliklə, istək formasınının təqdim olunması pasiyentin razılığı hesab oluna bilər. Digər mərkəzlərdən göndərilən qan nümunələri laboratoriyaya gəldikdə xəstənin Nümunələrin alınmasına dair kitabça dakı məlumatlar və təkliflər çərçivəsində məlumatlandırıldığı və razılığının alındığı qəbul edilir. Qan alma prosesində xəstəyə nələr hiss edə biləcəyi barədə məlumat verilir: Qan nümunəsi qolunuzdakı müəyyən bir mərkəzi damardan (venadan) alınır. Qol dirsəkdən yuxarı nahiyədən elastik turna vasitəsilə sıxılır, bu zaman təzyiq hiss oluna bilər. İynənin girişi zamanı heç bir şey hiss olunmaya bilər, yaxud ötəri ağrı hiss oluna bilər şəklində məlumat verilir. Qan alma prosesində hansı risklər ehtimal olunur? İlk növbədə xəstəyə prosedur açıqlanmalıdır. Venadan qan nümunəsi alınarkən kiçik bir nahiyədə hematomanın əmələ gəlmə ehtimalını, yüngül ağrı hiss etmə və başgicəllənmənin mümkünlüyünü, bu problemlərin baş vermə riskinin çox nadir olduğu bildirin. İynənin giriş yerində kiçik zədələnmənin baş verə biləcəyini, bu riskin qanalmadan sonra bir neçə dəqiqə müddətində təzyiq etməklə aradan qaldırıla biləcəyini bildirin. Nadir hallarda qanalmadan sonra vena şişə bilər. Bu problem flebit adlandırılır və baş verərsə gündə 17

18 bir neçə dəfə ilıq kompreslə sağala biləcəyi izah olunmalıdır. Qanaxma pozğunluğu olan şəxslərdə qan alınan yerdən qanaxmanın davam etməsi müşahidə oluna bilər. Nəzərə alınmalıdır ki, aspirin, varfarin (kumadin) və digər qan durulaşdıran dərmanlar qanaxmaya səbəb ola bilər. Qanaxma, yaxud laxtalanma problemləri varsa və ya qan durulaşdıran dərman istifadə edirsə xəstənin qan verməzdən əvvəl bu barədə həkiminə məlumat verməsi vacibdir. Xəstə əvvəllər qan verərkən bayılma keçirdiyi haqqında məlumat verərsə, ammonyaklı inhalyat hazır saxlanılmalıdır. Qan sınaq şüşələrinə alınarkən vakkum çatışmazlığı və ya vena kollapsı baş verərsə ikinci dəfə qanalma prosesi lazım gələ bilər və xəstə bu barədə öncədən məlumatlandırılmalıdır. Ümumi prinsiplər Qanalma standart şəraitdə icra olunmalıdır. Mümkündürsə, aşağıdakı şərtlərə əməl olunmalı və xəstənin də buna riayət etməsi təmin edilməlidir: Səhər dan etibarən qanalma (xüsusi testlər üçün məcburi saatlara əməl olunur) Son 3 gün müddətində ağır fizik aktivliyin olmaması Qanalmadan bir gün əvvələ qədər spirtli içkilərin qəbul olunmaması (xüsusilə son 24 saat müddətində) saatlıq aclıq (16 saatdan çox olmamalıdır) Test üçün qan verməyə gəlməzdən əvvəlki gecə saat dan sonra sudan başqa heç bir şeyin yeyilib-içilməməsi tövsiyə olunur Eyni vəziyyətdə qan alma (oturaraq və ya uzanaraq) Qanalmadan əvvəl 10 dəqiqə istirahət Qanalmadan əvvəl gözləyən xəstənin oturması təmin olunur Qanalmadan əvvəl aşağıdakı ləvazimatlar hazır saxlanılmalıdır: Dəri üçün dezinfeksiyaedici:70%-li spirt (izopropil spirti, etanol) və ya 10%-li povidon yod, tamponlar, bint, yara bandı Birdəfəlik lateks və ya vinil əlcəklər Turna, adaptor, iynə ucluqları, yaxud birdəfəlik şprislər Etiketlər və qələm 18

19 Bütün yuxarıda qeyd olunanlar nəzərə alındıqdan sonra: Qanalma prosesindən əvvəl əllərinizi yaxşı yuyun Xəstənin şəxsiyyətini müəyyənləşdirin. Bunu xəstənin adını soruşmaqla və ya şəxsiyyət vəsiqəsini görməklə edə bilərsiniz. Xəstə stul və ya kresloya rahat vəziyyətdə oturmalı, qolunu düz şəkildə uzadaraq qolaltının üzərinə yerləşdirməlidir. Qol dirsəkdən bükülü halda olmamlıdır, xəstənin qolunu çiyindən biləyə qədər düz uzatmasını təmin edin. Oturma/uzanma və ya ayaqüstə dayanma vəziyyətində qanalma, nəticələrə ciddi təsir göstərir. Biokimyəvi və hemotoloji testlər bu təsirə daha çox məruz qalır. Uzanma və oturma vəziyyətləri arasındakı fərq 5-15%-dir. Geniş həcmli yarası olan və ya hematomalı qoldan, mastektomiyalı qadınlarda süd vəzinin götürüldüyü tərəfdəki qoldan, sağalmaqda olan yanıq sahələrindən qan alınmamalıdır. Hematoma nahiyəsindən alınan nümunələr xətalı test nəticələrinə səbəb olduğu üçün əlverişli digər vena nahiyəsi seçilməlidir. Əgər bu mövcud deyilsə, nümunə hematomanın alt hissəsindən alına bilər. Xəstədən hansı həcmdə qan alınacağını müəyyən edin, istək olunan testlər üçün müvafiq sayda və növdə və 19 iynə seçib hazırlayın. Ən çox istifadə olunan iynələr nömrəli iynələrdir. Nömrə böyüdükcə diametr kiçilir, normal yetkin şəxslərdə 21 (yaşıl uclu) və ya 22 (qara uclu) nömrəli iynələr istifadə olunur. Əgər venoz qan alacaqsınızsa müvafiq venanı seçin. Böyük və dolğun venaları seçmək üçün hər iki qolu kontrol edin. Yetkin şəxslərdə dirsək çuxurunda (fossa antecubitalis) yoğun və dərinin üzərinə yaxın venanı seçə bilərsiniz. Qan alınacaq nahiyənin ətrafını 70%-li izopropanol hopdurulmuş bintlə, dairəvi hərəkətlərlə və qanalma nahiyəsindən kənara doğru təmizləyin. Spirtin təsirindən qanın hemolizə uğramaması və dərini deşərkən xəstənin göynəmə hiss etməməsi üçün silinmiş sahənin hava ilə qurumasını gözləməlisiniz. Qan alma nahiyəsindən sm yuxarıdan turnanı bağlayıb, şəhadət barmağı ilə venaların keçdiyi yolu palpasiya edin. Lazım gələrsə qan alınacaq vena sahəsinə şəhadət barmağı və ikinci barmaqla yüngülcə vuraraq venanın genişlənməsini təmin edin. Xəstədən yumruğunu 1-2 dəfə açıb-yummasını istəməklə venalarının daha aydın görünməsi təmin oluna bilər. Lakin qanın axınını aktivləşdirmək üçün hədsiz əl hərəkətləri gərəkli deyildir və bundan qaçmaq lazımdır. Belə ki, bu

20 hərəkət plazmada kalium, fosfat və laktat konsentrasiyalarını artırır. Damara daxil olma və qanalma qola turna bağlandıqdan sonra bir dəqiqə ərzində tamamlanmalıdır. Əgər yenidən qan almağa ehtiyac duyularsa digər qol istifadə olunmalıdır. Qolda turnanın uzun müddət qalması protein konsentasiyasında, proteinlərlə əlaqəli və hüceyrəvi komponentlərdə artıma səbəb ola bilər. Əgər xəstə infuziya qəbul edirsə, bu proses üç dəqiqə müddətində dayandırılmalı və digər qoldan qan nümunəsi alınmalıdır. Vakkumlu şınaq şüşəsinə qan götürmək üçün iynəni adaptoruna bərkidin. Damara daxil olmaq üçün iynəni qan alınacaq vena ilə eyni istiqamətə gətirərək, dəriyə təxminən 15 dərəcəlik bucaq altında venanın sm içərisinə yeridin. İynə yerini aldıqdan sonra sınaq şüşəsi tıxacı deşmək və vakkumu boşaltmaq məqsədilə irəliyə doğru (adaptora doğru) basılmalıdır. Sınaq şüşəsini irəliyə tərəf çox itələməyin. Bununla iynənin nin qapağını deşməsi və vakkumun vaxtından əvvəl itirilməsinin qarşısı alına bilər. Qan nin içərisinə axmağa başladıqda iynəni hərəkət etdirmədən turnanı boşaldın. Vakkum bitənə qədər doldurulur, sonra adaptordan çəkilir və yerinə başqa taxılır. Sınaq şüşələrinə bu ardıcıllıqla qan almağa diqqət edin: əvvəlcə içərisində hər hansı kimyəvi maddə olmayan qırmızı və ya sarı qapaqlı sınaq şüşələrinə, sonra sitratlı mavi qapaqlı koaqulyasiya şüşələrinə, sonra sıra ilə qırmızı və ya sarı qapaqlı gelli düz sınaq şüşələri, yaşıl qapaqlı heparinli sınaq şüşələri, bənövşəyi qapaqlı, EDTA-lı hemoqram şüşələri və boz qapaqlı oksalat-flüoridli şüşələrə qan alın. Şprisə qan almaq üçün iynəni şprisin ucuna möhkəm bərkidin, üzərindəki qoruyucunu çıxarın. Şpis və iynə qan alınacaq venaya paralel tutulur və iynə dəriyə təxminən 15 dərəcəlik bucaq altında damara daxil edilir. Venanın divarı deşilərkən ilk anda hiss edilən təzyiq yox olduğu zaman, şprisdəki təzyiq azalır və porşen geri çəkilərkən qan şprisə dolur. Şpisə alınmış qanın hemolizə uğramaması üçün, iynə şprisdən çıxarılır, qapağı açılmış sınaq şüşəsinin divarı ilə yavaş-yavaş və diqqətlə boşaldılır. Qapağı açılmış sınaq şüşələrinin ağzını möhkəm bağlayın, içərisində kimyəvi maddə və ya antikoaqulyant varsa, şüşəni 6-7 dəfə yavaş-yavaş alt-üst çevirməklə qarışdırın. Qan alma prosedurunu bitirib, iynəni geri çəkdikdən sonra sızma olmaması üçün xəstəyə quru bint və ya pambıq verilir, qan alınmış nahiyənin 2-5 dəqiqə 20

21 sıxılaraq saxlanılması və qolunu yuxarıya doğru tutması təmin olunur. Daha sonra bu nahiyəyə yara bantı yapışdırılır. Alınmış tam qan nümunələri həmin gün işlənməyəcəksə +4 0 C-də soyuducuda bir gecə saxlanıla bilər. Daha uzun müddət qalacaqsa C-də dondurularaq saxlanılmalıdır. Nümunə işlənəcəyi zaman dondurucudan çıxarılaraq əridilir. Serumu ayrıldıqdan sonra sınaq şüşəsində qalan qan nümunələrini və qanalmada istifadə etdiyiniz iynələrin porşen hissəsini qırmızı rəngli tibbi tullantılar torbasına atın. Qan alma üçün istifadə etdiyiniz iynə və şpis uclarını isə sarı rəngli tibbi tullantı qablarına atın. Qanalmadan sonrakı prosedurlarla əlaqədar təlimatlar: İçərisində antikoaqulyant olan sınaq şüşələrinə alınmış qan nümunələri ehtiyatla, ən azı 5-6 dəfə alt-üst çevirməklə qarışdırılmalıdır. Bütün sınaq şüşələri barkodla etiketlənməlidir. Barkodda xəstənin adı və ya şəxsiyyət vəsiqəsinin nömrəsi, qan alınan saat və tarix, qan alan şəxsin adının baş hərfləri yer almalıdır. Analizlər üçün İstək Forması ndakı doldurulması vacib məlumatlar kontrol edilməlidir. Qanın laxtalanması məqsədilə serumları ayırmazdan əvvəl qırmızı və ya sarı qapaqlı sınaq 21 şüşələri dik vəziyyətdə dəqiqə (45 dəqiqəni keçməməlidir) saxlanılmalıdır. Qan alınan nahiyədə hematomanın əmələ gəlməməsi üçün aşağıdakı qaydalara riayət edilməlidir: Venanın yalnız ön divarı deşilir. İynənin çıxarılmasından əvvəl turna açılır. Yalnız böyük venalar istifadə olunur. Səthi nazik venalardan qan alınmamalıdır. Venanın ön divarına iynənin tam keçdiyindən əmin olmaq lazımdır. İynənin yarımçıq keçməsi qanın yumuşaq toxumalara sızmasına səbəb ola bilər. Qola bandaj tətbiq etməyə ehtiyac yaranarsa bint istifadə olunur və həmin nahiyə sıxılır. Qan nümunəsini almaq mümkün deyilsə; İynənin vəziyyətini dəyişdirin; əgər iynə venadan xeyli aralı bölgəyə daxil olmuşsa geri çəkilməli, uzaq deyilsə venaya doğru yeridilməlidir. İynəni yarım dövrə fırlatmaq mümkündür. Başqa yoxlayın, şüşənin vakkumu bitmiş ola bilər. Turnanı bir az boşaldın. Çox sıxmaqla qanın axını dayandırılmış ola bilər. Xəstədə ağrı hissi oyatdığı üçün venaya sondaj (iynəni dik vəziyyətdə daxil etmək) tətbiq olunmamalıdır. Əksər hallarda bi-

22 rinci cəhd olunan nahiyənin alt tərəfindən təkrar daxil olmaq tövsiyə edilir. Damara daxil olmaq üçün heç vaxt iki dəfədən çox cəhd göstərməyin! Hemolitik, lipemik və ikterik (bilirubini çox yüksək) nümunələr Əhəmiyyətli dərəcədə hemoliz və ya lipemiya müşahidə olunan nümunələr bəzi parametrlərin analizi üçün istifadə olunmamalıdır. İkterik nümunələr isə adətən müəyyən xəstəliyin nəticəsi kimi meydana çıxdığından (məs. hepatitlər), analiz icra olunur. Hemoliz: Hemoliz eritrositlərin parçalanması nəticəsində baş verir, zəif, orta və ya yüksək dərəcədə müşahidə oluna bilər. Hemoliz nəticəsində eritrositin daxilindəki maddələr seruma keçir. Serumda hemoqlobinin konsentrasiyası 20mg/dL-dən yüksək olduqda hemolizi gözlə görmək mümkün olur. Bu zaman hüceyrədaxili konsentrasiyası hüceyrəxarici konsentrasiyasından yüksək olan maddələrin serumdakı konsentrasiyası anormal dərəcədə artır. Hemoliz nəticəsində miqdarı artan maddələr bunlardır: Kalim və maqnezium; aldolaza, turş fosfataza, LDH fermentləri və fosfor. Ümumiyyətlə hemoliz cihazda nm arası dalğa uzunluğunda oxunan bütün analizlərə təsir edə bilər. Hemoliz prosesi zaman, temperatur və travma kimi, üç səbəbdən baş verə bilər. Zaman: Qanı sentrifuqadan keçirmədən 2 saatdan çox saxlamaq əksərən zəif hemolizə səbəb olur. Sentrifuqadan keçirməzdən əvvəl qanın laxtalanması üçün ən azı dəqiqə gözləmək lazımdır. Temperatur: Qan heç vaxt isti yerdə, məsələn, isti avtomobildə, isti günəş altında saxlanılmamalıdır. Travma: Vena daxilində iynənin hərəkəti və ya damar kollapsı hemolizə səbəb ola bilər. Çox kiçik iynə uclarının istifadə olunması da hemolizə şərait yaradır. Laboratoriyalar tərəfindən adətən 21 (yaşıl uclu) və ya 22 (qara uclu) nömrəli iynə ucları istifadə olunur. 23 nömrəli iynənin (mavi uclu) istifadəsi hemoliz ehtimalını artırır. Yalnız çox vacib hallarda kiçik iynə ucları istifadə olunmalıdır. Barmaq ucundan qan alarkən baş verən hemolizin əsas səbəbi barmağın sıxılmasıdır. Lipemiya: Qanda anormal miqdarda yağların mövcud olması lipemiya adlanır. Nəticəyə təsir edən ən əhəmiyyətli səbəb xəstənin ac olmamasıdır. Belə hallarda aşağıdakı testlər təsirə məruz qala bilər: qlükoza, triqliserid, ALP, sidik cövhəri, ammonyak, sidik turşusu. Əgər nümunəni analiz etmək vacibdirsə və yenidən alınması mümkün deyilsə, nəticələr şərh ilə 22

23 birlikdə verilir və hemolizli və ya lipemik nümunə olduğu bildirilir. Hemolizə səbəb olan halları qısaca belə xarakterizə etmək olar və bunlara yol verilməməlidir! Turnanın qolda uzun müddət saxlanılması Silkələnmə (çalxalanma) Şprisə sürətlə çəkmə, qarışdırma və şprisdən nə sürətlə boşaltma Soyutma və ya isitmə Sentrifuqadan keçmə müddətinin tamamlanmaması Serumun ayrılması üçün uzun müddət gözləmə (2 saatdan çox) Qanın hematomalı nahiyədən alınması Qan alınan nahiyənin quru olmaması Qan nümunələrinin hazırlanması Tam qan Əgər test kataloquna əsasən EDTA, heparin və ya sitratlı qan tələb olunursa, tərkibində bu antikoaqulyantlar olan sınaq şüşələrinin üzərindəki xəttə qədər qan alınır. Sonra laxtalanmanın qarşısını almaq üçün şüşə yaxşı qarışdırılır, amma çalxalanmamalıdır. Əgər barkod istifadə olunursa nümunə barkodlanır, əks halda xəstənin adı-soyadı üzərinə yazılaraq laboratoriyaya göndərilir. Qeyd: Əgər birdən çox antikoaqulyantlı nə qan alınacaqsa, toxuma tromboplastini ilə kontaminasıya ehtimalını minimuma endirmək üçün sitratlı nə ikinci sırada qan alınır. 23 Serum Serum nümunələri üçün miqdarın təxminən iki qatı qədər qan alınmalıdır, məsələn 2 ml serum üçün 4-5 ml qan alınmalıdır. Qan xüsusi serum nə alınır və içərisindəki laxtalanma faktorunun təsirini artırmaq üçün ehtiyatla 5-6 dəfə alt-üst çevrilir. Qanın laxtalanması üçün dik vəziyyətdə dəqiqə saxlanılır və sonra rpm-də 10 dəqiqə sentrifuqadan keçirilir. Əgər gelli istifadə olunmuşdursa, ayrılmış serum transport sınaq şüşələrinə və ya düzgün etiketlənmiş ikinci bir serum nə köçürülür, nümunə etiketlənir. Nümunənin bundan sonra transportu və ya saxlanılması mümkündür. Plazma Qan xüsusi sınaq şüşələrinə alınır (məs. EDTA-lı sınaq şüşələri); Şüşə təlimata uyğun olaraq doldurulur, yəni, işarələnmiş yerə qədər qan alınır. Ehtiyatla qarışdırılır (çalxalamaq olmaz). Laboratoriyanın test kataloquna əsasən əgər plazma istənilmişdirsə; qan nümunəsi EDTA-lı, heparinli və ya sitratlı sınaq şüşələrinə alınır. Sonra 10 dəqiqə 3000 rpm-də sentrifuqadan keçirilir. Ehtiyac olduqda ayrılmış plazma transport sınaq şüşələrinə keçirilərək etiketlənir. Nümunənin bundan sonra transportu və ya saxlanılması mümkündür.

24 Koaqulyasiya testləri üçün qanın alınması və hazırlanması Koaqulyasiya faktorlarına dair testlərdən düzgün nəticələrin əldə olunması üçün nümunələrin müvafiq qaydalara uyğun hazırlanması vacibdir. Nümunənin qaydalara əməl olunmadan hazırlanması xətalı nəticələrə və həkimin xətalı mülahizələr yürütməsinə səbəb ola bilər. Aşağıda vurğulanan şərtlərə mümkün qədər əməl etmək lazımdır. Bu, koaqulyasiya testlərinin nəticələrinin dürüstlüyünə xidmət edir: Xəstə imkan daxilində ac olmalıdır, bəzi testlər üçün isə antikoaqulyant preparatlar (heparin və ya varfarin) qəbul etməməlidir. Qan nümunələri açıq mavi qapaqlı sınaq şüşələrinə (3.2% natrium sitratlı) alınmalı, şüşələr işarələnmiş xəttə qədər tam dolmalıdır. Unutmaq olmaz ki, toxuma tromboplastini koaqulyasiya prosesinin aktivləşməsinə səbəb olur. Bu baxımdan qanalma nahiyəsində toxuma zədələnməsinə yol verilməməlidir. İçərisində fibrin topaları olan nümunələrdən laboratoriya imtina edir, buna görə də laxtalanmış nümunələr göndərilməməlidir. sentrifuqadan keçirilməlidir. Plazma diqqətlə hüceyrələrdən ayrılaraq plastik nə əlavə olunur, yenidən 4 0 C-də rpm-də 10 dəqiqə sentrifuqadan keçirilir. Sonda nin dibində təxminən 250 ml saxlamaqla üst hissədəki plazma başqa nə köçürülməlidir. Xəstə nümunələri soyuq şəraitdə saxlanılmalı, 4 0 C temperaturda laboratoriyaya göndərilməldir. İstək formasında xəstənin diaqnozuna və varsa istifadə etdiyi dərmanlara dair hissə doldurulur. Nümunənin maksimum diqqətlə hazırlanması daha dəqiq nəticələrin əldə olunmasını təmin edir. Terapevtik dərman preparatlarına nəzarət üçün qanalma Nümunənin gelli sınaq şüşələrinə alınması və saxlanılması nümunədəki bəzi dərmanların konsentrasiyasının azalmasına səbəb ola bilər. Nümunənin miqdarından və saxlama müddətindən asılı olaraq bu azalma kliniki əhəmiyyət daşıya bilər. Buna görə də dərman səviyyələrinin ölçülməsində nümunələrin gelli sınaq şüşələrinə alınması məsləhət görülmür, bu məqsədlə gelsiz düz istifadə olunur. Dərmanların konsentrasiyası əksər hallarda tam qan və ya serumda təyin olunur. Nümunənin alınma vaxtı da dərman konsentrasiyasına İçərisində trombositlər olmayan plazma nümunəsi hazırlamaq üçün nümunə iki dəfə sentrifuqadan keçirilir. Qan nümunəsi alındıqdan dərhal sonra, mümkünsə 4 0 C-də rpm-də 10 dəqiqə təsir edə bilər. Antikonvulzion 24

25 (qıcolma əlehinə) preparatların təyinində aşağı konsentrasiyalar (doza aralığının sonu) əlverişli olduğu halda, bəzi antibiotiklər üçün pik səviyyələrin ölçülməsi faydalıdır. Xəstədən qan nümunələrinin alınma vaxtı müalicə həkiminin tövsiyələri nəzərə alınaraq müəyyən edilir. Məsələn, litium un təyini üçün adətən son dozanın qəbulundan 12 saat sonra nümunə alınır. PZR analizləri üçün nümunələrin toplanması Polimerazalı zəncirvari reaksiya (PZR) metodunun yüksək həsaslığı ilə əlaqədar olaraq aşağıdakı tədbirlər nəzərə alınmalıdır: RNT yada DNT ilə hər hansı kontaminasiyaya qətiyyən yol verilməməlidir, əks təqdirdə yanlış pozitiv nəticələr alına bilər. Nümunənin toplanması zamanı əlcəkdən istifadə olunmalıdır. Nümunələr alındıqdan sonra qapaq möhkəm bağlanmalı və yenidən açılmamalıdır. PZR-in nəticələrinə təsir etdiyi üçün qanalma zamanı antikoaqulyant kimi heparin istifadə olunmamalıdır. EDTA, DNT-aza fermentlərini inhibisiya etdiyindən əksər hallarda bütün PZR növlərində EDTA-lı tam qana üstünlük verilir. Bu məqsədlə sitratlı tam qan da istifadə oluna bilər. Dializ xəstələrindən laborator analizlər üçün qan nümunələrinin alınması. Qanın alınması və işlənməsi zamanı aşağıdakı məsələlərə diqqət yetirilməlidir: Qan alınacaq sınaq şüşələrinə xəstənin barkodları yapışdırılmalıdır. Hər bir xəstəyə məxsus nümunənin, onun öz adı yapışdırılmış sınaq şüşələrinə alınmasına diqqət edilməlidir. Əgər barkod printeri varsa və xəstəyə dair məlumatlar laboratoriyanın məlumat sisteminə daxil edilmişdirsə, barkodlar çıxarılıb sınaq şüşələrinin üzərinə yapışdırılmalıdır. Giriş qanı (dializdən öncə): Rutin biokimyəvi testlər üçün (üzərinə biokimya yazılmış barkodu GİRİŞ sınaq şüşəsinə yapışdırın) qırmızı (və ya sarı) qapaqlı, hemoqram üçün bənövşəyi qapaqlı EDTA-lı sınaq şüşələrinə qan nümunəsi alınır və dərhal sonra hər iki şüşə ağzı qapalı vəziyyətdə ehtiyatla 5-6 dəfə alt-üst çevrilir. Bənövşəyi qapaqlı sınaq şüşələri laboratoriyaya göndərilənə qədər soyuducuda (4 0 C-də ) saxlanılmalıdır. Qırmızı (sarı) qapaqlı sınaq şüşələrinə alınan qan nümunələri 30 dəqiqəyə qədər dik vəziyyətdə saxlanıldıqdan sonra rpm-də 10 dəqiqə sentrifuqadan keçirilir. 25

26 Bakı şəhəri daxilindəki digər tibb müəsisələrindən bu sınaq şüşələri laboratoriyamıza göndərilənə qədər soyuducuda saxlanılmalıdır. Bakı şəhərindən kənarda yerləşən laboratoriyalarda alınan qan nümunələri isə sentrifuqadan keçirildikdən sonra serumlar 5 ml-lik başqa plastik sınaq şüşələrinə köçürülməli, göndərilənə qədər soyuducuda saxlanılmalıdır. Sonra nümunələr Nümunə Daşıma Təlimatı nda yer alan məqamlara diqqət edilərək laboratoriyaya göndərilməlidir. Aylıq testlər üçün bir ədəd plastik nə alınan serum nümunəsi kifayətdir, 3 və 6 aylıq testlər üçün serum nümunəsi 3 ayrı nə (biokimya, hepatit və hormon-pth) alınmalıdır. Diabeti olan xəstələr üçün (HbA1c testi istənilirsə) əlavə olaraq bir ədəd EDTA-lı nə də qan alınmalıdır. Çıxış qanı: Dializdən sonrakı (çıxış qanı) testlər üçün qırmızı (və ya sarı) qapaqlı sınaq şüşələrinə qan nümunəsi alınır və ehtiyatla 5-6 dəfə alt-üst çevrilir. ( Dializçıxış yazılan barkod ÇI- XIŞ nə yapışdırılmalıdır). Çıxış sınaq şüşələrinə alınan qan nümunələri 30 dəqiqəyə qədər dik vəziyyətdə saxlanıldıqdan sonra, rpm-də 10 dəqiqə sentrifuqadan keçirilir. Bakı şəhəri daxilindəki digər tibb müəsisələrindən bu sınaq şüşələri laboratoriyamıza göndərilənə qədər soyuducuda saxlanılmalıdır. Bakı şəhərindən kənarda yerləşən laboratoriyalarda alınan qan nümunələri isə sentrifuqadan keçirildikdən sonra serumlar 5 ml-lik başqa plastik sınaq şüşələrinə köçürülməli, göndərilənə qədər soyuducuda saxlanılmalıdır. Sonra nümunələr Nümunə Daşıma Təlimatı nda yer alan məqamlara diqqət edilərək laboratoriyaya göndərilməlidir. Göndərilən barkodlardan Biokimya və ya giriş yazılan barkodun GİRİŞ nə, dializ-çıxış yazılanın isə ÇIXIŞ nə yapışdırılması çox əhəmiyyətlidir, çünki dializ-çıxış barkodu yapışdırılmış ndəki nümunə ilə yalnız BUN, Kalium, Kreatinin testləri işlənilir. Dializ mərkəzlərindən qan nümunələri göndərilərkən çox teztez rast gəlinən aşağıdakı problemlərə xüsusi diqqət yetirilməlidir: 26

27 EDTA-lı, bənövşəyi qapaqlı sınaq şüşələrinə alınan nümunələr dərhal 5-6 dəfə altüst çevrilmədikdə qan laxtalana və hemoqram nəticələri xətalı çıxa bilər. EDTA-lı, bənövşəyi qapaqlı sınaq şüşələrinə alınan qan nümunələrinin dondurulması zamanı eritrosit və leykositlərin parçalanması xətalı nəticələrə səbəb ola bilər. Qırmızı (sarı) qapaqlı sınaq şüşələrinə alınmış qan nümunələri sentrifuqadan keçirilmədən uzun müddət saxlanılarsa bəzi parametrlər aşağı (məsələn qlükoza) və ya yüksək (məsələn Kalium və Fosfor) çıxa bilər. Belə hallarda yenidən nümunə alıb göndərilməlidir. Xəstənin doğum tarixinin bildirilməməsi. Xəstənin qanının başqa bir xəstəyə aid barkod yapışdırılmış nə alınması. Ay ərzində bir dəfə göndərilən nümunələr üçün istək formasının yazılmamış olması və ya nin üzərinə xəstənin adının yazılmaması. Qan və ya serumların uzun müddət otaq temperaturunda saxlanılması. Sınaq şüşələrinin qapaqlarının möhkəm bağlanmaması və serumun transport zamanı tökülməsi. Hemoqram üçün qan nümunələri mütləq biokimyəvi testlər üçün nəzərdə tutulan giriş qanı ilə eyni anda alınmalıdır. Sidik nümunəsinin alınması Sidik nümunəsini (orta hissə): imkan daxilində uretranın girişində kontaminasiyaya yol vermədən almaq lazımdır. Bu məqsədlə sidiyin ilk hissəsi toplanmamalıdır, belə ki, ilk hissə az miqdarda ifraz olunduqdan sonra nümunə steril qablara yığılır. Mikrobioloji analizlər üçün isə əksər hallarda səhər sidiyinin orta hissəsi tələb olunur. Birdəfəlik sidik: Günün hər hansı bir saatında alınan sidik nümunəsidir. Səhər ilk və ya ikinci sidiyin orta hissəsinin alınması məsləhətdir. Katexolaminlər və bunların metabolitləri üçün isə kriz zamanı alınan sidik nümunəsi daha əhəmiyyətlidir. 27

28 Cədvəl 2. Nümunələrin alınması üçün sınaq şüşələri (Qan nümunələri cədvəldəki sıra ilə alınmalıdır). Qan alma həcmi Rəng kodu 1.8 ml 2.7 ml 4.5 ml açıq mavi 5 ml qara 4 ml 6 ml 10 ml qırmızı 3.5 ml 5 ml 8.5 ml sarı 3 ml 4 ml 6 ml 8 ml yaşıl Sınaq şüşəsinin növü Qan kultivasi yasi Natrium sitrat Natrium sitrat EÇS Serum/p lastik SST tm ii Advance Heparin İstifadə məqsədi 28 Sentrifuqadan keçirmə şərtləri Anaerobun təqib etdiyi aerob- əgər hər iki kultivasiya üçun yetərli qan yoxdursa, yalnız aerob olanı istifadə edin Qarışdırma Koaqulyasiya analizləri üçün EÇS təyini üçün Serum analizləri üçün Serum analizləri üçün (Gelli) Plazma analizləri üçün 3-4 dəfə 8-10 dəfə 5-6 dəfə 5-6 dəfə 8-10 dəfə Dövr: g Müddət dəqiqə Temperatur: 25 0 C-otaq temperaturu Dövr: <1300 g Müddət 10 dəqiqə Temperatur: 25 0 C-otaq temperaturu Dövr: g Müddət 10 dəqiqə Temperatur: 25 0 C-otaq temperaturu Dövr: <1300 g Müddət 10 dəqiqə Temperatur: 25 0 C-otaq temperaturu

29 1 ml 2 ml 3 ml 4 ml 6 ml 4 ml 6 ml 2 ml 4 ml 7 ml 5 ml narıncı boz göy ağ EDTA Cross Match Flüor oksalat Flüor EDTA Eser element Hər hansı maddə yoxdur bənövşəyi Hematoloji analizlər üçün Cross Match analizləri üçün Qlükoza analizləri üçün Qlükoza, Laktat, HbA1c analizləri üçün Eser element analizləri üçün Məs. BOM analizləri üçün 8-10 dəfə 8-10 dəfə 8-10 dəfə 8-10 dəfə Dövr: <1300 g Müddət 10 dəqiqə Temperatur: 25 0 C-otaq temperaturu Dövr: <1300 g Müddət 10 dəqiqə Temperatur: 25 0 C-otaq temperaturu Dövr: <1300 g Müddət 10 dəqiqə Temperatur: 25 0 C-otaq temperaturu 24 saatlıq sidik nümunəsinin toplanması: Sidik nümunəsi 24 saat müddətində xüsusi qablara toplanmalıdır. Nümunəni stabil saxlamaq üçün içərisində kimyəvi maddə olan qablar istifadə olunur. Kimyəvi maddəyə icazə verilmirsə nümunə soyuq şəraitdə saxlanılmalıdır. Yığılmanın dəqiq saatı və nümunənin miqdarının bildirilməsi çox əhəmiyyətlidir. 24 saatlıq sidiyin yığılmasından əvvəl xəstələrə aşağıdakı məlumatlar verilməlidir: Gündəlik normadan az maye qəbul edilməli, spitli içkilərdən istifadə olunmamalıdır (normal:1.5-2 litr/24 saat); Sidik yığılmazdan əvvəl və sonra əllər yuyulmalıdır. 24 saatlıq sidiyin toplanılmasına başlanılan gün səhər ilk 29

30 sidik atılır. Bundan sonrakı 24 saat müddətində ifraz olunan sidik qaba yığılır. Səhər saat dan növbəti gün səhər a və ya səhər dan ertəsi gün səhər a qədər gündüz və gecə boyunca ifraz olunan sidik tam həcmdə, diqqətlə qaba yığılır. Toplama müddətində sidik qabı soyuq və qaranlıq şəraitdə saxlanılmalıdır. Toplama qabına sidik əlavə olunduqca qoruyucu maddə istifadə olunursa, bu maddə ilə qarışması üçün yaxşı çalxalanır. Növbəti günün səhəri ilk sidik nümunəsinin də (səhər 8 00 və ya 9 00 ) toplama qabına əlavə olunması ilə prosedur sona çatdırılır. Toplama vaxtının bitməsi qeyd edilir. Sidik gecikmədən laboratoriyaya gətirlir. Cümə və şənbə günləri 24 saatlıq sidik toplanmamalıdır. Sidikdə təyin olunacaq test üçün qoruyucu maddənin lazım olub-olmaması barədə laboratoriyadan məlumat alınmalıdır. Bəzi testlər üçün (oksalat, sitrat, VMA, HVA, 5-HIAA, katexolaminlər, metanefrinlər, serotonin) sidiyə qoruyucu maddənin əlavə olunması vacibdir. Laboratoriya tərəfindən verilən bu maddə sidik qabının dibinə boşaldılır, daha 30 sonra sidik yuxarıda göstərilən qaydada toplanır. Əgər 24 saatlıq sidikdə VMA, HVA və 5-HIAA, katexolaminlər, metanefrinlər, serotonin təyin olunacaqsa test nəticələrinin dəqiqliyi üçün aşağıdakılara diqqət yetirmək lazımdır: Üç gün müddətində vanilsiz pəhriz tətbiq olunur. Sidik nümunəsi 4-cu gün səhər saat 8 00 və ya da yuxarıda qeyd edildiyi kimi toplanmağa başlanılır. Pəhriz və sidik toplama müddətində ağır idman hərəkətləri edilməməlidir. Bu testlər üçün laboratoriyadan alınan qoruyucu maddə 5 litrlik plastik qaba boşaldıldıqdan sonra nümunə yuxarıda bəhs olunan qayda üzrə yığılmağa başlanır. Tərkibində vanil olan məhsullar aşağıdakılardır: Çay, qəhvə, kakao; Banan, qreyfurt, pomidor, portağal, ananas, mandarin; Dondurmalar; Vanilli souslar, biskivitlər, səhləb, tərkibində vanil olan digər bütün yemək və içkilər; Hazır qidalar, hazır şorbalar; Çərəzlər, tomat, qurudulmuş meyvələr; Spirtli içkilər Qeyd: sidikdə metanefrin testi üçün pəhriz saxlamaq şərt deyil, adi

31 sidik nümunəsi də istifadə oluna bilər. Sidik toplanmış qab şəhər daxilindəki hər hansı mərkəzdən və ya laboratoriyaya birbaşa müraciət edən xəstələr tərəfindən laboratoriyaya təqdim olunduqdan sonra nümunənin həcmi ölçülür, analiz üçün 10 ml-lik sınaq şüşələrinə keçirilərək ağzı bağlanılır və soyuducuda işlənəlicək günə qədər saxlanılır. Şəhər daxili və ya xaricindəki mərkəzlər tərəfindən qaydalara uyğun yığılaraq göndərilən sidik nümunələrinin həcmi ölçüldükdən sonra yalnız işləniləcək miqdarda (10 ml) nümunə transport qabı içərisində, soyuq şəraitdə karqo və ya kuryer vasitəsilə laboratoriyaya çatdırılır. Bəzi dərmanların qəbulu yanlış nəticələrə səbəb ola bilər. Bu baxımdan xəstənin istifadə etdiyi dərmanlar barədə mütləq Analizlər üçün İstək Forması nda müvafiq qeydlər aparılmalıdır. Test nəticələrinə təsir göstərən və nisbətən çox istifadə olunan dərmanlar bunlardır: asetaminofen, aspirin, MAO inhibitorları, metildopa, levodopa, fenotiazidlər, xlorpromazin, promazin, fenotiazin, rezerpin, kofein, litium, eritromisin, tetrasiklinlər, aminofilin və s. 31

32 NÜMUNƏLƏRİN ÖLKƏDAXİLİ MƏRKƏZLƏRDƏN LABORATORİYAYA DAŞINMASI Analizlər üçün alınmış nümunələrin travma və təzyiqə davamlı, sızdırmayan qabın içərisində, müvafiq şəraitdə daşınması təmin edilməlidir. Nümunə daha sonra xüsusi strafor/süngərin içərisinə yerləşdirilərək strafor qapaqla ağzı bağlanmalı, daşıma çantasına qoyulmalıdır. Beləliklə, daşınma zamanı birinci qabda hər hansı bir sızma olsa belə, strafor və nümunə daşıma çantası tərəfindən sızmanın qarşısı alınacaq. Çantanın içərisində soyuq mühit əmələ gəlməsi üçün buz kasetlər istifadə edilir C-də daşınmalı nümunələr çantanın içərisinə, C-də daşınması vacib olan nümunələr isə çantadakı buz kasetinə təmas edəcək şəkildə yerləşdirilməli, ya da ehtiyac varsa quru buz ilə göndərilməlidir. Tam doldurulmuş Analizlər üçün İstək Forması nı da çantaya qoyulmalı və ya müvafiq kuryerə verilməlidir. Forması ilə birlikdə laboratoriyaya gətirilir, Nümunə Qəbul və Qeydiyyat bölməsinə təhvil verilir. Kuryer tərəfindən verilən Kuryer Nümunə Təhvil Alma Forması -nı doldurulub imzalanmalıdır. Şəhər xarici Kənar mərkəzlərdən göndərilən nümunələr isə nümunəni göndərən müəsisə tərəfindən yuxarıda göstərilmiş şəkildə hazırlanır, Analizlər üçün İstək Formaları doldurulur, karqoya təslim edərək laboratoriyaya çatdırılır. Çantanın daxilindəki temperaturun kontrolu üçün uzaqda yerləşən müəssisələrə ayda bir dəfə, şəhər daxili müəsisələrə isə həftədə bir dəfə istifadə təlimatı ilə birlikdə data logger göndərilir. Çantalar açıldıqdan sonra data logger ölçmələri aparılır və qeyd olunur. Dondurulmuş nümunələ- Şəhər daxili rin daşınması Spesifik testlər üçün Laboratoriyamıza İstək olunmuşsa, dondurul- göndəriləcəyi müəyyən muş nümunələr xüsusi kuryerlər va- edilmiş nümunələr kuryerlər tərəfindən sitəsilə təhvil alınır. Şəhər xaricindən həftə ərzində saat gələn nümunələr quru buz ilə gönsitəsilə arası mərkəzlərdən götürülür. Bu dərilməlidir. zaman Analizlər üçün İstək Forması, göndərən müəssisə tərəfindən Təcili nümunələr kuryerin nümunələri aldığı saat Laboratoriyanın test kataloqunda hissəsi mütləq doldurulmalı, vacib yer alan nəticə vermə zama- hissələr imzalanmalıdır. Nümunə nından xaric təcili nümunə olduğu Kuryer Nümunə Təhvil Alma hallarda, Analizlər üçün İstək 32

33 Forması nın üzərinə böyük və qırmızı hərflərlə TƏCİLİ yazılmalı, nümunəni alan kuryerlərə bu barədə məlumat verilməli və/və ya laboratoriya bu barədə telefonla məlumatlandırılaraq nümunələr laboratoriyaya göndərilməlidir. Əgər kuryerin mərkəzə gəlmə saatı deyilsə, laboratoriyaya məlumat verilərək kuryerin tələb olunan mərkəzə yönləndirilməsi təmin edilir. Laboratoriyaya gəldikdən sonra nümunələr dərhal prosesə cəlb edilərək, təcili işlənilir. 33

34 A A 1AT (Bax. ALFA-1 ANTİTRİPSİN) AAT (Bax. ALFA-1 ANTİTRİPSİN) ABO QRUPLARI (Bax. Qan qrupları və Rh təyini) ABSES MATERİALININ KUL- TİVASİYASI Sinonim: irin kultivasiyası Nümunə növü: Abses materialı Nümunə qabı: Steril qab və ya transport qidalı mühiti Nümunənin alınma qaydası: Absesin kapsulasından içəriyə daxil olaraq material alınır. (Bax. Əlavə A) Xəstənin hazırlanması: Absesin səthi antiseptik maddə ilə təmizlənməlidir. İş prinsipi: Kultivasiya İstifadəsi: Abses əmələ gəlməsinə səbəb ola bilən aerob bakteriyaların izolə olunması. AC QLOBULİN (Bax. FAKTOR V ) ACA (Bax. ANTİKARDİOLİPİN ANTİ- CİSİMLƏRİ İgM və İgG) ACE (Bax. ANGİOTENSİN KON- VERTİNG ENZİM ) AChR (Bax. ASETİLKOLİN RE- ZEPTOR ANTİCİSİM ) ACTH (Bax. ADRENOKORTİ- KOTROPİK HORMON ) ASİLKARNİTİN (ACYLCARNI- TINE) PROFİLİ Nümunə növü: yeni doğulmuşların skrininq kartına hopdurulmuş qan nümunəsi. (Bax. əlavə L) 34 Lazımi məlumatlar: Xəstənin ümumi vəziyyəti haqqında ətraflı məlumat. Nümunə miqdarı: Kart üzərinə hopdurulmuş minimum 2 işarəli sahə. İş prinsipi: Elektrosprey tandem mass spektrometriya. (ESI-MS/MS) Referens: Nəticədə bildirilir. İstifadəsi: Yağ turşusu oksidləşməsinin defektləri və bəzi üzvi asiduriyaların diaqnostikasında istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Skrininq kartındakı işarəli sahəyə üst-üstə qan hopdurulması, karta həm ön, həm də arxa tərəfdən qan hopdurulması, qanın kartın arxa səthinə keçməməsi. ACLIQ QAN ŞƏKƏRİ: (Bax. Qlükoza) ADA (Bax. ADENOZİN DEAMİNAZA) ADACIQ HÜCEYRƏ ANTİCİSMİ (Bax. İSLET ADACİQ ANTİCİSMİ) ADENOVİRUS ANTİGENİ Nümunə növü: Nəcis Nümunə miqdarı: 10 g Nümunə qabı: Kip qapaqlı qabda, soyuq şəraitdə göndərilməlidir İş prinsipi: Lateks aqqlütinasiya Referens: Neqativ ADENOZİN DEAMİNAZA Sinonim: ADA Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi

35 İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: 5-20 U/L Istifadəsi: Hepatit, sirroz, hemaxromatoz, prostat və sidik kisəsi karsinomaları, hemolitik anemiya, talasemiya major, vərəm, autoimmun xəstəliklər, infeksion mononukleoz və ürək çatışmazlığında serumda ADA miqdarı artır. ADENOZİN DEAMİNAZA (Maye) Nümunə növü: Beyin-onurğa beyni mayesi, maye Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Gelsiz düz sınaq şüşəsi İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: Beyin onurğa beyni mayesində <6 U/L Maye >40 U/L İstifadəsi: Əsasən vərəm eksudatlarının və vərəm meningitinin təyinində istifadə olunur. Limfoma, sistemik qırmızı qurdeşənəyi (SLE) və adenokarsinomalar zamanı da mayedəki ADA səviyyəsi yüksələ bilər. ADH ( Bax. Antidiuretik hormon). ADRENOKORTİKOTROP HORMON Sinonim: ACTH; Kortikotropin Nümunə növü: EDTA-lı plazma Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan soyuq şəraitdə dərhal ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir. Nümunənin alınma 35 zamanı əhəmiyyətlidir. Plazmadakı ACTH miqdarı saat arasında maksimum, arasında isə minimum səviyyədə olur. Bundan başqa hamiləlik, menstrual sikl və stres zamanı da plazmadakı səviyyə dəyişir. İş prinsipi: RIA. Referens: Səhər <100 pg/ml Axşam <80 pg/ml İstifadəsi: Hipofiz vəzinin funkiyasını göstərir. Hiperkortizolizm (Cushing sindromu, ektopik ACTH sindromu və ektopik CRH ifrazı), hipokortizolizm (Addison xəstəliyi, ikincili adrenal çatışmazlıq, hipotalamus hormonlarının çatışmazlığı), kongenital adrenal hiperplaziya və adrenal karsinomaların differensial diaqnostikasında istifadə olunur (Bax. Cədvəl 19.). Nümunədən imtina səbəbləri: Hədsiz hemoliz, lipemiya, nümunənin tam qan formasında göndərilməsi. AFP: (Bax. ALFA- FETOPROTEİN) AGA: (Bax. ANTİ-QLİADİN ANTİCİSMLƏRİ) AGBM:(Bax. ANTİ- QLOMERULYAR BAZAL MEMBRAN ANTİCİSİMİ) AĞ QAN HÜCEYRƏ SAYI (Bax.LEYKOSİT) AXONDROPLAZİYA (ACH) MUTASİYA ANALİZİ Sinonim: Nanizm (karlik); FGFR3 gen analizi Lazımi məlumatlar: Ailə ağacı və ətraflı ailə məlumatları Nümunə növü: EDTA-lı tam qan

36 Nümunə miqdarı: 5ml İş prinsipi: PZR-REA Referens: N/N =Homoziqot normal Mt/N =Heteroziqot Mt/Mt =Homoziqot mutant İstifadəsi: ACH, sümük və qığırdaq toxumalarının inkişaf pozğunluğu ilə xarakterizə olunur, bəzən fatal nəticələnir. Diaqnozu klinik və radioloji məlumatlara əsasən təyin edilir və diaqnostikada yanılma ehtimalı azdır. Qısa ətraflar, qabarıq alın, çökük burun kökü və genu varum (tibia varum) bunun üçün xarakterikdir. Xəstəliyə böyümə faktoru genlərindən biri olan FGFR3-də əmələ gələn və xəstələrin təxminən 95%-də müşahidə olunan mutasiya səbəb olur. Hamiləlik müddətində aparılan ultrasonoqrafik müayinələr zamanı dölün aşağı ətrafının qısa olması, çökəlmiş burun kökü və fəqərə cismi, makrosefaliya kimi deformasiyaların və əlamətlərin müşahidə olunması ACH şübhəsi yaradlr (Mutasiyaların siyahısı üçün bax. Əlavə G). Nümunədən imtina səbəbləri: laxtalanmış, hemoliz baş vermiş nümunələr AKTİV VİTAMİN D 3 (Bax. Vitamin D Dihidroksi xolekalsiferol) AKTİV PARSİAL TROMBO- PLASTİN ZAMANI Sinonim: aptt, Parsial tromboplastin zamanı, PTT. Nümunə növü: sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 500 μl 36 Nümunə qabı: mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan tez ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir. (Bax. Əlavə K) Xəstənin hazırlanması: Xəstə heparin qəbul edirsə növbəti dozadan 1 saat əvvəl nümunə alınmalıdır. Heparin vurulan qoldan qan alınmamalıdır. İş prinsipi: Koaqulometrik Referens: san İstifadəsi: Daxili (intrensek) laxtalanma sisteminin qiymətləndirilməsi, heparin müalicəsinin nəzarətdə saxlanılması, A və B hemofiliyanın skrininqi, II, V, VIII, IX, X, XI və XII faktorların kongenital çatışmazlıqlarının skrininqi, DIC, disfibrinogenemiya, qaraciyər çatışmazlığı, dövr edən anti-koaqulyantlar və K vitamini çatışmazlığının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Laxtalanmış, hemolizli, heparinli nümunələr, uyğun olmayan qan/antikoauqulyant nisbəti. AKTİV PROTEİN C RESİZ- TENTLİYİ Sinonim: APC rezistentliyi Nümunə növü: sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 300 ml Nümunə qabı: mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nünumə alma: nümunə alındıqdan sınra plazma hemolizə uğramadan dərhal ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. əlavə K). İş prinsipi: Koaqulometrik

37 Referens: APC rezistentliyi normallaşdırma əmsalı APC rezistentliyi normallaşdırma nisbəti /FV Leiden İstifadəsi: Əsasən faktor V Leiden mutasiyası ilə əlaqədar olaraq inkişaf edən APC rezistentliyinin araşdırılmasında skrininq test kimi istifadə olunur. Test iki formada aparılır və nəticə verilir. Birinci formada (APC rezistentliyi normallaşdırma əmsalı), xüsusilə kumadin istifadə edən xəstələrdə protein C və S miqdarı azaldığı üçün aşağı nəticələr əldə oluna bilər. Referensdan kiçik nəticələr APC rezistentliyini və ya protein C və S miqdarının az ola biləcəyini göstərir. İkincisində isə (APC rezistentliyi normallaşdırma nisbəti/fv Leiden) yalnız APC rezistentliyi qiymətləndirilir. Oral antikoaqulyantların istifadəsi bu testə təsir göstərmir və referensdən kiçik nəticələr APC rezistentliyini göstərir. Nümunədən imtina səbəbləri: laxtalanmış, hemolizə uğramış, heparinli nümunələr, qan/antikoaqulyant nisbəti düz olmayan nümunələr. AL (Bax. ALÜMİNİUM) ALA (Bax.AMİNOLEVULEN TURŞUSU) ALANİN (Bax. AMİN TURŞULAR) ALANİN AMİNOTRANSFERAZA Sinonim: ALT, Serum glutamik piruvat transaminaza, SGPT Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: spektrofotometrik, kinetik Referens: Göbək ciyəsindən alınmış qanda U/L <7 gün U/L 7 gün-1 yaş U/L 1-60 yaş U/L >60 yaş U/L İstifadəsi: Qaraciyərin funksional testlərindən biridir. Qaraciyər xəstəlikləri, öd yolları obstruksiyası, əzələ zədələnmələri, əzələ distrofiyaları, kəskin pankreatit, kəskin ürək çatışmazlığı, böyrək çatışmazlığı və hepatatoksik preparatlar ALT-nin miqdarında artmaya səbəb olur. (Bax. cədvəl 9) Nümunədən imtina səbəbləri: hemoliz Albumin Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: qırmızı qapaqlı İş prinsipi: spektrofotometrik Referens: Göbək ciyəsindən alınmış qanda g/dl Erkən doğulmuş uşaqlarda g/dl <7gün g/dl 7 gün-15 yaş g/dl yaş g/dl >60yaş g/dl İstifadəsi: Qidalanma vəziyyəti və qanın onkotik təzyiqi haqqında məlumat verir. Dehidratasiya və ampisillin istifadəsi albumin miqdarının yüksəklməsinə səbəb olduğu halda, venadaxili qidalandırma, sürətli hid- 37

38 ratasiya, sirroz və digər qaraciyər xəstəlikləri, alkoqolizm, hamiləlik, nefrotik sindrom, malabsorbsiya, malnutriasiya, neoplaziyalar, zülal itkisi ilə müşaiyət olunan bağırsaq xəstəlikləri (Crohn xəstəliyi, xoralı kolit), hipertiroidizm, yanıqlar, uzunmüdətli immobilizasiya, ürək çatışmazlığı və digər xronik xəstəliklərdə albumin miqdarı azalır. Xəstəyə venadaxili müalicə verilmirsə və ya qaraciyər və böyrək xəstəliyi yoxsa, serumda albumin səviyyəsinin aşağı olması orqanizmdakı protein rezervlərinin azaldığını göstərir. Albumin, prealbumin və transferrin ilə birliktə neqativ kəskin faza reagenti olaraq qəbul edilir. Kəskin iltihabi proseslər zamanı da serumda albuminin miqdarı azalır. ALBUMİN (BOM) Nümunə növü: BOM (numunədə qan olmamalıdır ) Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Gelsiz düz sınaq şüşəsi İş prinsipi: Nefelometrik Referens: mg/dl İstifadəsi: Bakterial meningit, Guillain-Barre sindromu və travmalardan sonra BOM albumin səviyyəsi artır. 38 ALBUMİN (Maye) Nümunə növü: Orqanizm mayeləri (plevral maye və b.) Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Gelsiz düz sınaq şüşəsi İş prinsipi: Nefelometrik İstifadəsi: Orqanizm mayelərindəki albumin onkotik təzyiqin əsas elementidir. Portal hipertenziyaya səbəb olan hallarda (sirroz, sağ mədəcik çatışmazlığı, konjestiv perikardit və b.) serum ilə orqanizm mayeləri arasındakı albumin fərqi <1.1 g/dl olur. Portal hipertenziyanın olmadığı, vərəm, malignizasiyalar, SLE, miksödema, bəzi yumurtalıq xəstəlikləri və ciddi hipoalbuminemiyada bu fərq < 1.1 g/dl-dir. Qaraciyər xəstələrinin 15-20%-də isə bu fərq >2.5 g/dl olur və bunlara yüksək proteinli assit adlanır. ALDOLAZA Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Spektrofotometrik, fermentativ Referens: < 5yaş U/L 6-15 yaş U/L >15 yaş U/L (Kişi) U/L (Qadın) İstifadəsi: Kəskin hepatitlər və digər qaraciyər xəstəlikləri, Duchenne əzələ distrofiyası, əzələ travması, dermatomiozit, polimiozit, miotonik distrofiya, rabdomioliz, AMI, hemorragik pankreatit, trixinelloz, qanqrenalar, prostat şişləri, qranulositoz və meqaloblastik anemiyalar, delirium tremens (alkoqol sayıqlaması), kəskin psixoz və şizofreniyalar (60-80 %-ində), tetanus, infeksion mononukleoz və müxtəlif malignizasiyalarda aldolaza səviyyəsi yüksəlir. Xüsusilə əzələ disrofiyalarının diaqnozu və müşahidəsində yerini CK ilə müqayisədə daha informativdir.

39 Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz ALDOSTERON Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Xəstənin hazırlanması: Normal duzlu pəhriz verilən xəstə son iki saat eyni vəziyyətdə durmalıdır (ayaqüstə və ya istirahət vəziyyətində). Bundan başqa son iki həftədə diuretik, esterogen və siklik progestasional dərmanlar istifadə etməməlidir. İş prinsipi: RIA Referens: < 6 ay pg/ml 7-12ay pg/ml 1-3 yaş pg/ml > 3yaş pg/ml İstirahət pg/ml Efor sonrası <1 ay pg/ml 2-12ay pg/ml >12 ay pg/ml İstifadəsi: Böyrək funksiyalarının qiymətləndrilməsində istifadə olunur. Aldosteron ifraz edən adenomalar, karsinomalar, pseudoprimer aldosteronizm və ikincili aldosteronizmdə serumda aldosteron səviyyəsi artır. İzolə aldosteron çatışmazlığı, Addison xəstəliyi və renin çatışmazlığında isə aldosteron səviyyəsi azalır. Aldosteron və renin miqdarının eyni zamanda təyini birincili-ikincili (primer-sekonder) hiperaldosteronizmin differensiasiyası üçün əhəmiyyətlidir (Bax. Cədvəl-19). Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz və lipemiya. ALDOSTERON (Sidikdə) Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: 24 saatlıq sidik asetat turşusu üzərinə yığılaraq göndərilməlidir. Bor turşusu və 6 N HCl üzərinə yığılan sidik nümunələri, həmçinin yığıldıqdan sonra soyuq şəraitdə saxlanan sidiklər də qəbul edilə bilər. Nümunələr laboratoriyaya soyuq şəraitdə göndərilməlidir. (Bax. Əlavə p). Xəstənin hazırlanması: Nümunə götürülməzdən əvvəl xəstə normal duzlu pəhriz saxlamalıdır. İş prinsipi: RİA Referens: 12 yaş μg/gün 12 yaş μg/gün İstifadəsi: Böyrək funksiyalarının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Xüsusilə hipertenziyanın qiymətləndirilməsində və renal hipertenziya diaqnozunun təyinində əhəmiyyətlidir. Həmçinin birincili və ikincili aldosteronizmin tədqiqində istifadə olunur. ALFA-1 ANTİTRİPSİN Sinonim: A 1AT; AAT; 1-Antitripsin Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Nefelometrik Referens: < 7 gün mg/dl 7gün-5yaş mg/dl > 5 yaş mg/dl 39

40 İstifadəsi: Pozitiv kəskin faza reagentlərindəndir. Protein elektroforezində 1 lentinin böyük hissəsini təşkil edir. Həmçinin serumda ən yüksək konsentrasiyada olan proteza inhibitorudur. Hər cür infeksiya, toxuma nekrozu, travmalar, oral kontraseptivlərin istifadəsi və hamiləlik zamanı AAT səviyyəsi yüksəlir. AAT-nin səviyyəsinin həddən artıq düşməsi zamanı xroniki ağciyər və qaraciyər xəstəlikləri inkişaf edə bilər. Ağır dərəcəli irsi AAT çatışmazlıqları zamanı xüsusilə uşaqlarda neonatal hepatit sindromu və infantil sirroz kimi ağır klinik mənzərələr inkişaf edə bilər. Böyüklərdə isə emfizema və xroniki bronxit kimi xroniki ağciyər xəstəliklərinin inkişafına şərait yarada bilər. (Bax. Cədvəl-17) ALFA-1 ANTİTRİPSİN MUTASİYA ANALİZİ (Genotipləndirmə) Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: PZR İstifadəsi: Alfa-1 anantitrispin çatışmazlığı diaqnozunun dəqiqləşdirilməsi və spesifik allergik variantın təyinində istifadə olunur (Bax. Əlavə G). ALFA-FETOPROTEİN Sinonim: AFP; -Fetoprotein Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: MEIA Referens: >6ay <14ng/mL 40 İstifadəsi: Hepatosellular rüşeym hüceyrəli (nonseminomalar) karsinomalarda istifadə olunan onkomarkerdir. Xüsusilə hepatosellular karsinomalarda proqnozun və müalicənin effektivliyinin müşahidəsi baxımından çox faydalıdır. Rüşeym hüceyrəli karsinomaların təsnifatı və dərəcələndirilməsində hcg ilə birliktə istifadə olunur. Digər bəzi xərçənglərdə də (məs. pankreas, mədə, yoğun bağırsaq, ağciyər və s.) AFP səviyyəsi yüksələ bilər. Həmçinin sirroz, hepatit və alkaqol ilə əlaqəli qaraciyər xəstəlikləri kimi bəzi xoşxassəli proseslərdə də serumda AFP səviyyələrində yüksəlmə müşahidə oluna bilər (Bax. Cədvəl-7). Hamiləlik müddətində maternal AFP səviyyəsinin ölçülməsidə əhəmiyyətlidir. Maternal AFP 12-ci həftədən etibarən artmağa başlayır (hamiləlikdə AFP-nin istifadəsi üçün bax: Üçlü skrininq testi və AFP hamiləlik). Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz və lipemiya ALFA-FETOPROTEİN (Amnion mayesi) Nümunə növü: Amnion mayesi Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Gelsiz düz sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə müalicə həkimi tərəfindən götürülməli və ikinci trimestr skrininq testi anket forması ilə birgə göndərilməlidir. İş prinsipi: MEIA Referens: Laboratoriya ilə əlaqə saxlamaq lazımdır.

41 İstifadəsi: Serumda AFP səviyyəsi yüksək çıxan hamilələrdə döldəki nevroloji qüsurların diaqnostikası üçün istifadə olunur. Skrininq testdir, nəticənin neqativ çıxması döldə nevroloji qüsurların olmasını inkar etmir. Pozitiv nəticələr asetilxolinesteraza və fetal hemoqlobinin təyini ilə təsdiqlənməlidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, amnion mayesində AFPnin təyini zamanı fetal qan kontaminasiyası olarsa, yalançı pozitivlik ehtimalı arta bilər. Həmçinin bir sıra xoşxassəli hallarda da yalançı yüksək nəticələr əldə oluna bilər. ALFA-FETOPROTEİN (Hamiləlik) Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunənin hamiləliyin cu həftələrində alınması daha məqsədəuyğundur həftəlik hamiləliklər zamanı MoM dəyəri verilə bilər. Riskin qiymətləndirilməsi üçün ikinci trimestr skrininq testi anket forması doldurulmalıdır. Referens: <7 gun U/L 7 gün-1ay U/L 2-3 ay U/L 4-6 ay U/L 7 ay-1 yaş U/L 1-3 yaş U/L 4-5 yaş U/L 6-11 yaş U/L 41 İş prinsipi: MEIA Referens: Nəticədə göstərilir. İstifadəsi: Döldəki nevroloji qüsurları təyin etmək üçün prenatal skrininq testidir. Bəzi yanaşmalara görə I trimestr skrininq testindən sonra II trimestrdə yalnız AFP-nin müayinəsi kifayətdir. Bu xəstələrdə AFP MoM dəyəri və NTD üçün hesablanan risk nəticədə bildirilir. Həmçinin yaş və AFP səviyyəsinə görə hesablanan Down sindromu riski də nəticədə yer alır. ALFA-TOKOFEROL (Bax. Vitamin E) ALKALEN FOSFATAZA (Qələvi fosfataza ) Sinonim: ALP Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Spektrofotometrik, fermentativ, kinetik

42 Kişi Qadın yaş U/L U/L yaş U/L U/L >20 yaş U/L U/L İstifadəsi: Qraciyər, öd kisəsi və sümük toxumasına aid xəstəliklərin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Biliar obstruksiya, biliar atreziya, sirroz, sümük deformasiyaları, hiperparatiroidizm, Paget xəstəliyi, infiltirativ qaraciyər xəstəlikləri, infeksion mononukleoz, metastatik sümük şişləri, metabolik sümük xəstəliləri, virus hepatitləri, hamiləlik, konjestiv ürək çatışmazlığı və uşaqların böyümə dövründə ALP səviyyəsi artır. (Bax. Cədvəl 7 və 9) Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz Intestinal (11, 12, 13) <14 <14 <14 İstifadəsi: Qələvi fosfataza yüksəkliyinin mənbəyinin müəyyən edilməsi məqsədilə istifadə olunur. ALP qaraciyər, sümük və əgər vardırsa, intestinal və plasental fraksiyalara ayrılır. ALP (Bax. ALKALEN FOSFATAZA) ALP İZOENZİMLƏRİ (Bax.ALKALEN FOSFATAZA İZOENZİM ELEKTROFOREZİ) ALT (Bax. ALANİN AMİNOTRANSFERAZA) ALKALEN FOSFATAZA (Qələvi fosfataza) İZOENZİM ELEKTROFOREZİ Sinonim: ALP izoenzimləri Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Agaroza gel elektroforezi Referens: % -lə Qadın Kişi Uşaq (<18 yaş) Sümük (B) Qaraciyər (L1) Qaraciyər (L2) ALÜMİNİUM Sinonim: Al, 24 saatlıq sidik, birdəfəlik sidik, BOM, dializ mayesi Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum) (Əvvəlcədən istifadə edilməmiş və ya nitrat turşusu ilə yuyulmuş, distillə olunmuş və ya ionsuzlaşdırılmış su ilə yaxalanmış ndə göndərilməlidir), 24 saatlıq sidik (Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir. Bor turşusu və ya asetat turşusu üzərinə yığılan sidiklər də qəbul edilir. Bax. Əlavə P), gelsiz steril (BOM, maye) Nümunənin alınma qaydası: Alüminiumun xarici mühitdən konta-

43 minasiya riski çox yüksək olduğundan nümunə alınarkən kontaminasiyaya xüsusilə diqqət yetirilməlidir. Xəstənin hazırlanması: analiz üçün qan nümunəsi verməzdən əvvəlki son 24 saat ərzində tərkibində alüminium olan antiasit preparatlar və digər dərmanlar istifadə olunmamalıdır. İş prinsipi: AAS-Zeeman Referens: Serum 1-14 μg/l Sidik 7-40 μg/l Dializ mayesi <10 μg/l İstifadəsi: Hemodializ xəstələrinin müşahidəsində istifadə olunur. Böyrək çatışmazlığı, dializlə əlaqəli demensiya, Hodgkin xəstəliyi və mukovissidozlar (kistik fibrozis) zamanı alüminyum səviyyəsi artır. 100μg/L dən yüksək nəticələr toksiki təsir göstərir. Al(OH) 3, mədə antiasitləri və ya dializ xəstələrində fosfat birləşdirici vasitə kimi istifadə olunduğundan bu xəstələrdə alüminium toksikozuna diqqət edilməlidir. Həmçinin serumda Al səviyyəsi 100 μg/l dən yüksək olan xəstələrdə Al mənşəli osteomaliyasiyaya diqqət edilməlidir. AMA (Bax. ANTİ-MİTOXONDRİYAL ANTİCİSİM ) AMA TİP M-2 (Bax. ANTİ- MİTOXONDRİYAL ANTİCİSİM TİP M-2) AMİLAZA Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi 43 İş prinsipi: Spektrofotometrik, fermentativ, kinetik Referens: IU/L İstifadəsi: Mədəaltı vəzin funksional testlərindən biridir. Pankreatit, pankreatik kista və psevdokistalar, qulaqaltı vəzin infeksiyaları, intestinal obstruksiya və infaktlar, ektopik hamiləlik, öd yolları xəstəlikləri, diabetik ketoasidoz, peritonit, makroamilazemiya, bəzi ağciyər və yumurtalıq şişlərində, böyrək çatışmazlığı, ERCP, abdominal travmalar, başbeyin travmaları, virus infeksiyaları və alkaqol istifadəsi serumda amilazanın səviyyəsini artırdığı halda, pankreas çatışmazlığı, mukovissidoz (kistik fibrozis), ağır qaraciyər xəstəlikləri və pankreatektomiyadan sonra amilaza səviyyəsi azalır. Həmçinin Oddi sfinktorunda spazm törədən narkotik analgetiklər və digər bəzi dərmanlar da serumda amilazanın səviyyəsinin artmasına səbəb ola bilər. (Bax. Pankreatik amilaza). AMİLAZA (Sidik) Nümunə növü: Birdəfəlik sidik, müəyyən zaman müddətində toplanan sidik Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P) Nümunənin alınma qaydası: Sidik toplanmışdırsa, toplanma müddəti (məs. 24 saat) və həcmi qeyd olunmalıdır. İş prinsipi: Spektrofotometrik, fermentativ, kinetik

44 Referens: <6 ay IU/L 7 ay-15 yaş IU/L >15 yaş IU/L İstifadəsi: Kəskin və ya xroniki pankreatitli xəstələrin müşahidəsində və pankreatitin diferensial diaqnostikasında istifadə olunur. Serum amilazasında artmaya səbəb olan xəstəliklərdən fərqli olaraq böyrək çatışmazlığı və makroamilazemiyada sidikdə amilaza səviyyəsi normal və ya aşağıdır. Həmçinin kəskin pankreatit tutmasından sonra sidikdə amilaza səviyyəsinin iki həftədən çox yksək qalması psevdokistanın varlığına əsas verir. AMİNTURŞULAR, KƏMİYYƏTCƏ (Plazma, Sidik və BOM) Testin tərkibi: (Bax. Əlavə N) Nümunə növü: Heparinli plazma, birdəfəlik sidik, BOM. Xəstənin həkimi tərəfindən doldurulmuş anket forması və ya xəstənin anamnezi nümunə ilə bərabər göndərilməlidir. Nümunə miqdarı: Plazma 1 ml, Sidik 5 ml, BOM 1mL Nümunə qabı: Yaşıl qapaqlı sınaq şüşəsi (plazma), gelsiz düz sınaq şüşəsi (BOM) Nümunənin alınma qaydası: Plazma nümunəsi böyüklər və uşaqlarda 12 saatlıq, körpələrdə isə ən az 4 saatlıq aclıqdan sonra alınmalıdır. Nümunədə hemoliz və fibrin olmamalıdır. Nümunələr dondurularaq saxlanılmalı və mütləq soyuq şəraitdə göndərilməlidir. Birdəfəlik sidik dondurularaq saxlanılmalı və soyuq mühitdə göndərilməlidir. 6N 44 HCl və ya bor turşusu üzərinə yığılan sidiklər də qəbul edilir (Bax. Əlavə P). İş prinsipi: HPLC Referens: Nəticədə bildirilir İstifadəsi: Aminturşu patologiyalarının təyini və müşahidəsində istifadə olunur (Bax. Əlavə N) Nümunədən imtina səbəbləri: Nümunənin hemolizə uğraması, fibrinli olması və laboratoriyaya soyuq şəraitdə göndərilməməsi. AMİNOLEVULİN TURŞUSU Sinonim: Delta-ALA; DALA; ALA Nümunə növü: 24 saatlıq sidik, birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 10 ml Nümunə qabı: Asetat turşusu üzərinə yığılaraq göndərilməlidir. 6N HCl üzərinə yığılan sidiklər də qəbul edilir. Qaranlıq yerdə yığılmalı və işıqdan qorunaraq göndərilməlidir (Bax. Əlavə P) Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin miqdarı bildirilməlidir. İş prinsipi: Xromatoqrafik, spektrofotometrik Referens: <7 mg/gün İstifadəsi: Kəskin porfiriyanın diaqnozu və müalicəsinin müşahidəsi üçün istifadə olunur. Xüsusilə kəskinləşmə zamanı götürülən nümunədə (birdəfəlik və ya 24 saatlıq sidik) ALA, porfobilinogen və sidik porfirinlərinin təyini porfiriya diaqnozunu təsdiq və ya inkar etməyə imkan verir. Qurğuşun zəhərlənməsi, herediter tirozinemiya, diabetik ketoasidoz, hamiləlik və bəzi qıcolma əlehinə dərmanlar ALA səviyəsində yüksəlməyə səbəb olduğu halda,

45 alkaqolla əlaqəli qaraciyər xəstəlikləri zamanı sidikdə ALA səviyyəsi azalır (Bax. Cədvəl 18) AMEB ANTİGENİ Sinonim: Entamoeba hystolytica antigeni (Həmçinin Bax. Nəcisdə parazit antigenləri) Nümunə növü: Nəcis Nümunə miqdarı: 10 g Nümunə qabı: Kip qapaqlı qabda 24 saatdan gec olmayaraq, soyuq şəraitdə göndərilməlidir İş prinsipi: EIA AMEB ANTİCİSİMİ Sinonim: Entamoeba histoytica anticisimi Nümunə miqdarı: 100 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: dolayı hemaqqlütinasiya İstifadəsi: Bağırsaqdan kənar amebiazların (xüsusilə qaraciyər absesi) təyinində istifadə olunur. İstifadə olunan üsulun spesifikliyi yüksək, həssaslığı dəyişkəndir. Anticisimlərin yüksəlməsi qaraciyər abseslərində 100%, ameb dizenteriyalarında isə 98% müşahidə olunur. AMNİON MAYESİ FOSFOLİPİDLƏRİ (Bax. LESITIN / SPINGOMYELIN NİSBƏTİ) AMMONYAK Sinonim: NH 3; NH 4; Ammonium Nümunə növü: EDTA-lı plazma Nümunə miqdarı: 500 μl 45 Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Sınaq şüşəsinin üzərindəki xəttə qədər qan alınmalı və soyuq şəraitdə, gecikmədən laboratoriyaya çatdırılmalıdır. Gecikdirilmiş nümunələrdə ammonyak səviyyəsinin arta bilmə ehtimalı nəzərə alınmalıdır. İş prinsipi: Spektrofotometrik, fermentativ Referens: Göbək ciyəsindən alınmış qanda Erkən doğulmuş uşaqlarda <7 gün gün-1 ay ay ay >1 yaş (Kişi) (Qadın) İstifadəsi: Qaraciyər ensefalopatiyasının diaqnozu və hiperalimentasiya müalicəsi alan xəstələrin müşahidəsində istifadə olunur. Qaraciyər çatışmazlığı, Reye sindromu, sirroz, mədə-bağırsaq qanaxmaları, portalsistemik şuntlar və bəzi böyrək xəstəliklərində də ammonyak səviyyəsi arta bilər. Sidik cövhəri mübadiləsinin pozulması ilə müşaiyət olunan xəstəliklərdən I tip hiperammoniemiya, argininemiya və ornitinemiyada aclıq amonyak səviyyəsi artdığı halda, II tip hiperammoniemiya, sitrulinuriya, argininosuksinl-asiduriya və lizin intoleransı zamanı isə pəhrizlə zülal qəbulunun ardından ammonyak səviyyəsi artır.

46 Nümunədən imtina səbəbləri: Sınaq şüşəsindəki işarəli yerə qədər qan alınmaması, nümunənin soyuq şəraitdə laboratoriyaya çatdırılmaması, hemolizli və ya uzun müddət gözləmiş olması, lipemiya AMMONİUM (Bax. AMMONYAK) ANA (Bax. ANTİ-NUKLEAR ANTİCİSİM) ANCA (Bax. ANTİ-NEYTROFİL SİTOPLAZMATİK ANTİCİSİM) 46 ANDROSTENEDİON Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Gündəlik variasiyası var. Səhər saat arasında maksimum, günortadan sonra saat da isə minumum səviyyədə olur İş prinsipi: RIA Referens: ng/ml İstifadəsi: Androstenedion androgen və esterogenlərin sintezində əsas prekursordur. Androgen pozğunluqlarının diaqnoqnozu və müşahidəsində digər hormon testləri ilə bərabər istifadə olunur. Yumurtalıqların polikistoz sindromu, tüklənmə (hirşutizim), anadangəlmə adrenal hiperplaziya, Cushing sindromu, ektopik ACTH sintez edən bədxassəli törəmələr və yumurtalıq şişlərində androstenedion səviyyəsi artır, əksinə oraq hüceyrəli anemiya, adrenal çatışmazlıq və yumurtalıq çatıçmazlıqlarında isə azalır. Androstenedion nəticələri qiymətləndirilərkən xəstənin digər klinik əlamətlərini də nəzərə almaq lazımdır. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya və yaxın zamanda radioizotop istifadəsi. ANGİOTENZİN II Nümunə növü: EDTA-lı plazma Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı sınaq şüşüsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan soyuq şəraitdə tez ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir. Xəstənin hazırlanması: Nümunə alınmazdan əvvəl xəstə 30 dəqiqə istirahət etməlidir. İş prinsipi: RIA Referens: 1 ay-5 yaş 2-25 pmol/l 6-11 yaş pmol/l >12 yaş pmol/l İstifadəsi: Renin-angiotenzin sisteminin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Hipertoniya, renin ifraz edən şişlər, həcmin yükləməsi, konjestiv (durğunluq) ürək çatışmazlığı və sirrozda plazmada angiotenzin II-nin miqdarı artır. Birincili aldosteronizm, Cushing sindromu və ACE inhibitorları isə angiotenzin II-nin miqdarını azaldır. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq, nümunənin soyuq şəraitdə göndərilməməsi və tam qan olaraq göndərilməsi. ANGİOTENZİN ÇEVİRİCİ FERMENT Sinonim: ACE (Angiotensin Converting Enzyme)

47 Nümunə növü: Heparinli plazma, BOM, bronxoalveolyar lavaj mayesi Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Yaşıl qapaqlı sınaq şüşəsi (plazma), gelsiz düz (maye) Xəstənin hazırlanması: Qan alınmazdan 12 saat əvvəl ACE inhibitorlarının istifadəsi kəsilməlidir. İş prinsipi: Türbidimetrik, kinetik Referens: 8-52 U/L (plazma) İstifadəsi: Sarkoidozun diaqnostikasında istifadə olunur. Aktiv sarkoidoz zamanı ACE səviyyəsi >35 U/L olur. Həmçinin kəskin və xroniki bronxit, ağciyər fibrozu, revmotoid artrit, servikal adenit, birləşdirici toxuma xəstəlikləri, Gaucher xəstəliyi, hipertiroidizim, histoplazmoz və digər göbələk xəstəlikləri zamanı ACE miqdarı arta bilər. ANNA-1 (Bax. ANTİ-Hu) ANNA-2 (Bax. ANTİ-Ri) ANTİBİOQRAM Sinonim: Antibiotiklərə həssaslıq testi; Antimikrob həssaslıq testi Nümunə növü: Yeni bakteriya ştammı İş prinsipi: Kirby-Bauer disk diffuziya sistemi İstifadəsi: Bakterial infeksiyaların müalicəsi məqsədilə işlənəcək antibakterial preparatların seçilməsi üçün istifadə olunur. ANTİBİOQRAM (Kəmiyyətcə) Sinonim: Antibiotiklərə həssaslıq testi; Antimikrob həssaslıq testi Nümunə növü: Yeni bakteriya ştammı İş prinsipi: Vitek 2 avtomatik mikrobioloji sistem 47 İstifadəsi: Test edilən bakteriyaya qarşı antibiotik həssaslığının və MİK (mnimal inhibisiya konsentrasiyası, mikroorqanizmlərin inkişafını dayandıran minimal antibiotik konsentrasiyası) dəyərlərinin təyinində istifadə olunur. Həmçinin antibiotikin istifadəsi üçün gərəkli dozası haqqında məlumat verir. ANTİ-CCP Sinonim: CCP; Cyclic citrullinated peptide antibody Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: EIA Referens: Neqativ İstifadəsi: Revmatoid artritin diaqnostikasında istifadə olunur. Anti- CCP-nin revmatoid artritin təyinində spesifikliyi 96%, həssaslığı isə 78%- dir. Xüsusilə erkən diqanozda çox dəyərlidir, çünki xəstələrin 70%-də erkən mərhələdə pozitivləşir. Həmçinin seroneqativ revmatoid artritlərin 30-40%-də də anti-ccp pozitiv təyin olunur. Anti-CCP pozitivliyinin eroziv xəstəliyin göstəricisi olduğu da məlumdur. ANTİDİURETİK HORMON Sinonim: ADH; Vazoperssin; Arginin vazopressin hormon; AVP Nümunə növü: EDTA-lı Plazma Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan soyuq şəraitdə təcili ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir.

48 Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı Xəstənin hazırlanması: Plazmadakı ADH səviyyəsinə təsir edən bir çox faktor var. Ayaq üstə durmaq, ağrı, sters, gimnastika, plazma osmolyarlığının (osmolalite) artması və qanın həcminin, yaxud, arterial təzyiqin azalması və gecələr ADH ifrazı artır, istirahət, hipoosmolyarlıq, qanın həcminin artması və hipertenziya zamanıisə azalır. Həmçinin xlorpropamid, tiazid, diuretklər və s. dərmanlar da ADH ifrazını artırır. İş prinsipi: RIA Referens: <8 pg/ml İstifadəsi: Ektopik ADH ifraz edən şişlər, kəskin intermittant porfiriya, Guillian-Barre sindromu, beyin şişləri, vaskulyar və infeksion beyin xəstəlikləri, pnevmoniya, ağciyər vərəmi, vərəm meningiti və beyin mənşəli şəkərsiz diabet, psixogen polidipsiya və nefrotik sindromda ADH səviyyəsi azalır. Mərkəzi və nefrogen şəkərsiz diabet və ya psixogen polidipsiyanın differensial diaqnosikası üçün ADH stimuliyasiya testləri istifadə olunur. (Bax. Cədvəl 19) Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq və nümunənin tam qan olaraq göndərilməsi. ANTİDİURETİK HORMON (Sidik) Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P). Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin miqdarı bildirilməlidir. 48 İş prinsipi: RIA Referens: ng/gün ANTİ ds-dnt Sinonim: Double-stranded DNT anticisimi; Anti-nativ DNT; Anti-n- DNT Nümunə miqdarı: 150 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: RIA Referens: < 5 IU/mL İstifadəsi: SLE-nin (sistimik qırmızı qurdeşənəyi) diaqnostikası və müşahidəsində istifadə olubur. Sjögren sindromu, dağınıq birləşdirci toxuma xəstəlikləri və proqressiv sistemik skleroz zamanı da anti- ds-dnt səviyyəsi yüksəlir (Bax. Cədvəl 11 və13). Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz və lipemiya. ANTİ-DELTA (Bax. HEPATİT D VİRUS ANTİCİSİMİ) ANTİ-FAKTOR Xa Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan dərhal ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir. İş prinsipi: Koaqulometrik Referens: >12 yaş U/mL Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan/antikoaqulyant nisbəti, laxtalı, heparinli nümunələr.

49 ANTİ-FOSFATİDİLSERİN ANTİCİSİMLƏRİ IgM və IgG Sinonim: aps (soyuq şəraitdə saxlanılmalıdır) Nümunə miqdarı: 2 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: ELISA Referens: Nəticədə bildirilir İstifadəsi: Arterial və venoz trombemboliyaya səbəb olan antifosolipid sindromunun diaqnostikasında istifadə olunur. Bu anticisimlərin serumda olması tromboz, düşük, endokardit, iflic, infarkt və hemolitik anemiya ilə əlaqədardır. Bundan başqa, kardiolipin və fosfatidilserin anticisimlərinin hər ikisi pozitiv olan xəstələrdə klinik ağırlaşma riski, bu testlərdən yalnız biri pozitiv olanlara nisbətən daha yüksəkdir (Həmçinin bax: Anti-kardiolipin və beta 2 qlikoprotein 1 anticisimləri). ANTİ-GAD (Bax. ANTİ-GLUMATAT TURŞUSU DEKARBOKSİLAZA ANTİCİSİMİ) ANTİ-GLİADİN ANTİCİSİMLƏRİ IgA və IgG Sinonim: Gliadin anticisimləri; AGA Nümunə miqdarı: 100 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: EIA İstifadəsi: Qluten adlı zülala qarşı əmələ gələn anticisimlərdir. Xüsusilə seliyakiya (Celiac) xəstəliyi və digər 49 qlutenə həssas bagırsaq patologiyaları (dermatitis herpetiformis və s.) üçün skrininq test kimi istifadə olunur. Həmçinin diaqnozu təsdiqlənmiş xəstələrdə qlutensiz pəhrizin müşahidəsində də əhəmiyyətlidir. Seliyakiya xəstəliyində IgG sinfindən olan anticisimlərin həssaslığı daha yüksəkdir. IgA quruluşlu anticisimlərin səviyyəsi isə qlutensiz pəhriz ilə azalır. Glutenə məruz qaldıqda isə, bəzən klinik simptomlar meydana çıxmazdan bir neçə ay əvvəl hər iki anticisim nəzərə çarpacaq dərəcədə yüksələ bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya ANTİ-QLOMERULYAR BAZAL MEMBRAN ANTİCİSİMİ Sinonim: AGBM; Qlomerulyar bazal membran anticisimi Nümunə miqdarı: 100 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: IFA Referens: Neqativ İstifadəsi: Qlomerulonefrit, Goodpasteur (Qudpasçer) sindromu və nadir hallarda isə idiopatik ağciyər fibrozunun diaqnozunun müəyyən edilməsi və bu xəstəliklərin qiymətləndrilməsində istifadə olunur. Böyrək yumaqcığının bazal membranında olan IV tip kollagenə qarşı əmələ gələn anticisimdir. Eyni zamanda alveolyar bazal membranla çarpaz reaksiya verir və bu xüsusiyyəti ilə Goodpasteur sinromunun diaqnostikasında da istifadə olunur. AGBM normal populyasiyada olmamalıdır.

50 Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya ANTİ-GLUTAMAT TURŞUSU DEKARBOKSİLAZA ANTİCİSİMİ Sinonim: Anti-GAD, Glutamat turşusu dekarboksilaza anticisimi, GAD-65; GADA Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: IRMA Referens: < 1 U/mL İstifadəsi: I tip şəkərli diabet, autoimmun endokrin xəstəlikləri (tiroidit, pernisioz anemiya və s.) və autoimmun ensefalomiopatiyaların diaqnostikasında istifadə olunur. Diaqnozu yeni təyin olunmuş I tip şəkərli diabet xəstələrinin 70-80%-də müşahidə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq ANTİ-HAV IgM Sinonim: Hepatit A anticisimi IgM; HAV IgM Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: MEIA Referens: Neqaiv İstifadəsi: Kəskin HAV infeksiyasının diaqnostikasında istifadə olunur günlük inkubasiya dövrünü keçdikdən sonra simptomların üzə çıxması ilə birlikdə qanda tapılır 50 və adətən pozitivlik 3-6 ay davam edir. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq ANTİ-HAV TOTAL (IgM + IgG) Sinonim: Hepatit A anticisimləri total; HAV total Nəticə vermə zamanı: 3 saat Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: MEIA Referens: Neqaiv İstifadəsi: Hepatit A-ya qarşı immunitetin olub-olmadığının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq ANTİ-HBc IgM Sinonim: Hepatit B virusu özək (core) anticisimi IgM Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: MEIA Referens: Neqativ İstifadəsi: Kəskin HBV infeksiyalarının diaqnostikasında istifadə olunur. Simptomların üzə çıxması ilə bərabər qanda tapılır. Pəncərə dövründə serumda tapılan yeganə göstərici olduğundan, bu dövrdəki xəstələrin qiymətləndirilməsi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya.

51 ANTİ-HBc TOTAL (IgM + IgG) Sinonim: Hepatit B virusu özək (core) anticisimləri-total. Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: MEIA Referens: Neqativ İstifadəsi: Əvvəllər HBV infeksiyasının keçirilib-keçirilmədiyi haqqında məlumat verir. Anti-HBc IgM ilə birlikdə kəskin/xroniki HBV infeksiyasının diferensial diaqnozu üçün qiymətlidir. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya. ANTİ-Hbe Sinonim: Hepatit B virusu e anticisimi Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: MEIA Referens: Neqativ İstifadəsi: HBV infeksiyasının müşahidəsində istifadə olunur. HBeAg itdikdən sonra serumda tapılır. Anti- Hbe pozitiv olan xroniki daşıyıcıların qaraciyərinin həm histoloji müayinəsinin nəticələri, həm də funksional testləri adətən normal olur. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya. Lab kodu: ANTİ-HBs Sinonim: HbsAb; Hepatit B-nin səthi antigeninə qarşı anticisimlər; Hepatit B s anticisimi; 51 Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: MEIA Referens: Neqativ İstifadəsi: HBV-yə qarşı immunitetin təyinində istifadə olunur. HBV infeksiyasının bitməsi ilə bərabər (HBsAg itdikdən sonra) anti-hbs əmələ gəlir. Həmçinin HBV-yə qarşı immunizasiyadan (vaksinasiya) sonra immunitetin təyinində də istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya. ANTİ-HCV Sinonim: Hepatit C anticisimi Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: MEIA Referens: Neqativ İstifadəsi: HCV infeksiyasının diaqnostikasında istifadə olunur. Adətən HCV infeksiyasının sonrakı (gec) dövrlərində qanda tapılır. Qanda Anti-HCV-nin mövcud olması inmmuniteti təmin etmir. Pozitiv nəticələr digər müayinə üsulları ilə təsdiqlənməlidir. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya. ANTİ-HDV Sinonim: Delta anticisimi; Anti- Delta ; Hepatit D virusu anticisimi. Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi

52 İş prinsipi: EIA Referens: Neqativ İstifadəsi: HDV infeksiyasının diaqnostikasında istifadə olunur. Xüsusilə stabil xroniki HBV infeksiyası olanlarda ani kəskinləşmə baş verdikdə delta anticisiminin varlığı araşdırılmalıdır. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. ANTİHEMOFİLİYA FAKTORU (Bax.FAKTOR VIII) ANTİHEMOFİLİYA FAKTORU Bc(Bax.FAKTOR IX) Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: RIA Referens: 4-10% İstifadəsi: İmmun insulin rezistentliyi, I tip şəkərli diabet (insulin müalicəsindən qabaq) və poliendokrin autoimmun sindromlarda insulin anicisimlərinin miqdarı artır. Həmçinin ekzogen insulin müalicəsi alan diabetik xəstələrin əksəriyyətində bir müddət sonra serumdakı insulin anticisimlərinin səviyyəsi yüksəlir. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. ANTİ-HU Sinonim: Anti neyronal nuklear anticisim-i tip; ANNA-1 Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Western blot Referens: Nəticədə bildirilir İstifadəsi: Paraneoplastik autoimmun neyropatiyalar, ensefalomieloradikulopatiyalar və kiçik hüceyrəli ağciyər xərçəngi ilə əlaqəli psevdoobstruksiyalar və hərəki pozğunluqların qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Siqaret çəkənlərdə Anti-Hu pozitiv ola bilər. Skrininq test kimi stifadə olunmamalıdır (Həmçinin Bax. Anti-Ri, Anti-Yo, paraneoplastik panel). ANTİ-İNSULİN ANTİCİSİMİ Sinonim: İnsulin anticisimi 52 ANTİ-KARDİOLİPİN ANTİCİSİMLƏRİ İgM və İgG Sinonim: ACA Nümunə miqdarı: 100 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: EIA Referens: Neqativ İstifadəsi: Antifosfolipid anticisimi termini ümumiyyətlə neqativ yüklü fosfolipidlərə qarşı əmələ gələn anticisimlər üçün istifadə olunur. Bu fosfolipidlərdən ən çox kardiolipinə qarşı əmələ gələn anticismlər yoxlanılır. Antikardiolipin antisicimləri SLE, lupusa bənzər xəstəliklər, bəd xassəli törəmələr, infeksiyalar, dərman mənşəli lupus sindromları və yaşlılarda müşahidə oluna bilər. Revmatik xəstəliklərdə tapılan antiposfolipid anticisimləri adətən IgG tipində və yüksək titrdə olur. İnfeksiya, dərman və bəd xassəli törəmə

53 mənşəli anticisimlər isə adətən IgM tipində olur. Həmçinin venoz və arterial tromboz, trombositopeniya, serebral-vaskulyar proseslər və təkrarlanan fetal düşüklərlə müşayiət olunan antifosfolipid sindromunda da qanda antikardiolipin anticisimləri tapılır. Anticisim səviyyələri zaman keçdikcə, tədricən dəyişmədiyindən müşahidəsi tövsiyə olunmur. Sərhəd dəyərlərə yaxın nəticələr və təkbaşına IgM pozitivliyi diqqətlə qiymətləndirilməlidir. Antifosfolipid sindromu olan xəstələrin çoxunda orta və yüksək dərəcədə IgG pozitivliyi və ya IgM və IgG pozitivliyi birlikdə olur (Bax. Antifosfatidilserin və beta-2 qlikoprotein 1 anticisimləri). ANTİ-LA (Bax.ENA 12-Cİ PANEL) ANTİ-M (Bax.TİROİD PEROKSİDAZA ANTİCİSİMLƏRİ) ANTİ-MİKROSOMAL ANTİCİSİM (Bax.TİROİD PEROKSİDAZA ANTİCİSİMLƏRİ) ANTİ-MİTOXONDRİAL ANTİCİSİM Sinonim: AMA Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: IFA Referens: Neqativ İstifadəsi: İlkin biliar sirrozun diaqnoztikasında istifadə olunur, amma diaqnoz təsdiqləndikdən sonra xəstəliyin gedişi haqqında məlumat vermir. Həmçinin CREST sindromu və bəzi autoimmun xəstəliklərdə də müşahidə oluna bilər (Bax. Cədvəl-10). Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya ANTİ-MİTOXONDRİAL ANTİCİSİMİ TİP M-2 Sinonim: AMA tip M-2 Nümunə miqdarı: 100 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: EIA Referens: Neqativ İstifadəsi: M-1-dən M-9-a qədər sıralanan M tipləri içində ilkin biliar sirroza ən spesifik olan testdir. Yaıançı neqativlikləri çox nadir rast gəlinir. Bununla bərabər M-2 səviyyəsi xəstəliyin aktivliyi və proqressivliyi haqqında məlumat verir (Həmçinin Bax. Autoimmun hepatit paneli və ENA-12ci panel). Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya. 53 ANTİ-NATİV DNT (Bax.ANTİ ds-dnt) ANTİ-NEYRONAL NÜKLEAR ANTİCİSİM-TİP 1 (Bax.ANTİ-HU) ANTİ-NEYRONAL NÜKLEAR ANTİCİSİM-TİP 2 (Bax.ANTİ-RI) ANTİ-NEYTROFİL SİTOPLAZMATİK ANTİCİSİM Sinonim: ANCA (canca-panca) Nümunə miqdarı: 200 μl

54 Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: IFR İstifadəsi: Neytrofil lizosomal fermentlərə qarşı əmələ gələn spesifik anticisimləri təyin edir. Wegener granulomatozu və sistemik vaskulitlərin (xüsusilə böyrək və ağciyəri əhatə edən) diaqnostikasında və müalicə prosesinin müşahidəsində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya. ANTİ-NUKLEAR ANTİCİSİM Sinonim: ANA; FANA Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: IFR Referens: Neqativ İstifadəsi: Kollagen toxuma xəstəliyinə şübhə olduqda müayinəyə başlamaq üçün ilk addımdır. Sistem xarakterli və ya orqan spesifik auroimmun xəstəliklərin diaqnostikasında istifadə olunur. Xüsusilə SLE, diskoid lupus erythematosus, dərmanların səbəb olduğu lupus erythematosus, qarışıq birləşdirici toxuma xəstəliyi, Sjögren sindromu, sklerodermiya, CREST, revmatoid artrit, polimiozit və dermatomiozit kimi xəstəliklərdə pozitiv olur (Bax. Cədvəl 10,11,12). Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya. ANTİ-PARİETAL HÜCEYRƏ ANTİCİSİMİ Sinonim: APCA; Parietal hüceyrə anticisimi Nümunə miqdarı: 100 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: IFR Referens: Neqativ İstifadəsi: A tip autoimmun qastritin diaqnostikasında istifadə olunur. Bu xəstələrdə pernisioz anemiya da müşahidə olunmuşdur. Bu baxımdan pernisioz anemiyanın səbəbinin araşdırılmasında da qiymətli testdir. Pernisioz anemiyası olan xəstələrin 90%-də, atrofik qastritli xəstələrin isə 60%-ə qədərində müşahidə olunur. Həmçinin digər autoimmun xəstəliklərdə və ailəsində pernisioz anemiyalı qohumu olanlarda APCA pozitiv ola bilər (Bax. Cədvəl-12). Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya. 54 ANTİ-PLATELET ANTİCİSİM (Bax.ANTİ-TROMBOSİT ANTİCİSİMİ) ANTİ-RETİKULYAR ANTİCİSİM Sinonim: ARA Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: IFR İstifadəsi: IgA tipli retukulyar anticisimlər araşdırılır. Dermatitis herpe-

55 tiformis xəstələrinin 25%-də, celiac sprue xəstələrinin isə 60%-də antiretikulyar anticisimlər tapılır. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya. ANTİ-Rİ Sinonim: Anti-neyronal nuklear anticisim-tip 2; ANNA-2 Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Western blot Referens: Nəticədə bildirilir İstifadəsi: Süd vəzi, ağciyər və ginekoloji orqanların xərçəngləri ilə əlaqədar paraneoplastik sindromlarda tapılan və IgG quruluşunda olan seroloji markerdir. Səbəbi bilinməyən nevroloji xəstəliklər və ya mielopatiyaların qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Skrininq test kimi istifadə olunmamalıdır (Həmçinin bax. Anti-Hu, Anti-Yo, paraneoplastik panel ). ANTİ-RNP ANTİCİSİMLƏRİ (Bax. RNP ANTİCİSİMLƏRİ) ANTİ-RO (Bax. ENA 12-Cİ PANEL) 55 ANTİ-SENTROMER ANTİCİSİM Nümunə miqdarı: 100 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: IFR İstifadəsi: CREST variant sklerodermiya xəstələrinin 80-90%-də sentromer anticisimləri tapılır. Həmçinin Raynaud xəstəliyində 30%, qarışıq birləşdirici toxuma xəstəliyində 12%, diffuz sklerodermiya, intersitisial pulmonar fibroz, ilkin biliar sirroz, SLE və revmatoid artritdə isə daha az miqdarlarda müşahidə oluna bilər (Bax. Cədvəl 13). Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya. ANTİ-SKİN (DƏRİ) ANTİCİSİMİ Sinonim: Anti skin basement membrane anticore; Pemphigus anticisimi; Epidermal anticisim Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: IFR Referens: Neqativ İstifadəsi: Flüoressensiya spektrinə əsasən pemfiqoid, pemfiqus, herpes gestationis (pemfiqoid) və paraneoplastik pemfiqusun diaqnostikasında istifadə olunur (Bax. Cədvəl 12). Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya. ANTİ-DÜZ ƏZƏLƏ ANTİCİSİMİ Sinonim: ASMA Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: IFR Referens: Neqativ İstifadəsi: Xroniki aktiv hepatitin səbəbinin araşdırılmasında istifadə

56 olunur. Yüksək titrdə pozitivlik (>1/80) xroniki aktiv autoimmun hepatitdən, aşağı titrdə pozitivlik isə (<1/80) ilkin biliar sirroz, virus hepatiti və ya xroniki alkaqol hepatitindən şübhələnməyə əsas verir. Həmçinin EBV infeksiyaları, bədxassəli melanoma, süd vəzi və yumurtalıq karsinomaları, öd kisəsi obstruksiyaları və normal populyasiyada da ASMA pozitivliyinə rast gəlinə bilər (Bax. Cədvəl-10 və 12). Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya. ANTİ-SPERMA ANTİCİSİMİ Sinonim: Sperma anticisimlərı; Sperma autoanticisimləri; ASA Nümunə miqdarı: 100 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: IFR Referens: Neqativ İstifadəsi: Hər iki cinsdə sonsuzluğa (dölsüzlüyə) səbəb ola bilən autoanticimlərin araşdırılmasında istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya. ANTİ-SS-A ANTİCİSİMİ (Bax.SS-A ANTİCİSİMİ) ANTİSTREPTOLİZİN O (Kəmiyyətcə) Sinonim: ASO; Streptolizin O anticisimi Nümunə miqdarı: 300 μl 56 Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Türbidimetrik Referens: <200 IU/mL İstifadəsi: Streptococcus pyogenes-ə məxsus streptolizin O-ya qarşı əmələ gələn anticisimlərdir. A qrup betahemolitik streptokok infeksiyalarının diaqnostika və müşahidəsində istifadə olunur (Bax.Cədvəl-17). ANTİ-TİROQLOBULİN Sinonim: Tiroqlobulin anticisimləri Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: RIA Referens: <60 U/mL İstifadəsi: Qalxanabənzər vəzin autoimmun xəstəliklərinin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. TPO anticisimləri ilə müqayisədə əhəmiyyəti azdır. Hashimito tiroiditi, Graves xəstəliyi, qalxanabənzər vəz karsinomaları, idiopatik miksedema, pernisioz anemiya, SLE və de-quervain yarımkəskin tiroiditində anti-tiroqlobulin anticismlərinin miqdarı artır. Normal poulyasiyanın 10%-də az mirdarda yüksək ola bilər. Həmçinin tiroqlobulin səviyyəsi aşağı olan xəstələrdə də anti-tiroqlobulin səviyyəsinə baxılmalıdır. Tiroqlobulin anticisimlərinin olması, tiroqlobulinin ölçülməsində interferensiyaya (dəyişikliyə) səbəb ola bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq.

57 ANTİ-TPO (Bax.TİROİD PEROKSİDAZA ANTİCİSİMLƏRİ) ANTİTRİPSİN (Bax.ALFA-1 ANTİTRİPSİN) ANTİTROMBİN III Sinonim: AT III; Heparin kofaktor çalışması Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan dərhal ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. Əlavə K). İş prinsipi: Koaqulometrik Referens: < 3 ay % >3ay % İstifadəsi: AT III çatışmazlığı hiperkoaquliyasiyaya səbəb olan faktorlardan biridir. AT III azlığı genetik (autosom dominant) və ya qazanılmış səbəblərlə əlaqədar ola bilər. Ağır sirroz, DIC, ağciyər emboliyası və cərrahi əməliyatlar qazanılmış səbəblərdəndir. Fərdi və ya irsi trombemboliya xəstəliyi olanlarda və yetərsiz heparin müalicəsi zamanı AT III səviyyəsi təyin olunmalıdır (Bax. Cədvəl-23). Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan/antikoaqulyant nisbəti, laxtalı, hemolizli, heparinli nümunələr. ANTİ-TROMBOSİT ANTİCİSİMİ Sinonim: Trombosit anticisimi; Anti-trombosit anticisimi 57 Nümunə növü: EDTA-lı və ya sitratlı tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi (EDTA-lı) və ya mavi (sitratlı) qapaqlı İş prinsipi: Flow cytometry Referens: Neqativ İstifadəsi: İmmun trombositopeniyalar zamanı trombosit antisimlərinin təyinində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Laxtalanma, hemoliz. ANTİ-YO Sinonim: Purkinye hüceyrəsi sitoplazmatik anticisimi-tip 1; PCA-1 Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Western blot Referens: Nəticədə bildirilir İstifadəsi: Adətən qadınlarda tapılır və yumurtalıq karsinoması, müllerian neoplazma və ya süd vəzi xərçəngi ilə əlaqədardır. Anti-yo pozitivliyi olan xəstələrdə ümumiyyətlə yarım kəskin serebellar ataksiya və ensefalomiyeloradikulopatiyalar olur. Skrininq test kimi istifadə olunmamalıdır (Həmçinin bax. Anti-Hu, Anti-Ri, Paraneoplastik panel). ANİON GAP Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: ISE + Autoanalizator Referens: 7-16 mol/l İstifadəsi: Serumdakı kationlar və anionlar arasındakı fərqi göstərir.

58 Metabolik asidozda anion GAP artır, hipokalemiya, hipokalsemiya, hipomaqnezemiya, rabdomioliz, hiperqammaqlobulinemiya, hipoalbuminemiya və mielomada isə bu göstərici azalır (Bax. Cədvəl-6). APC REZİSTENTLİYİ (Bax.AKTİV PROTEİN C REZİSTENTLİYİ) APCA (Bax.ANTİ-PARİETAL HÜCEYRƏ ANTİCİSİMİ) APO A (Bax.APOLİPOPROTEİN A) APO A-1 (Bax.APOLİPOPROTEİN A) APO B (Bax.APOLİPOPROTEİN B) Referens: Kişi Qadın <7 gün mg/dl mg/dl 7 gün-3 yaş mg/dl mg/dl 4-5 yaş mg/dl mg/dl 6-15 yaş mg/dl mg/dl yaş mg/dl mg/dl yaş mg/dl mg/dl >60 yaş mg/dl mg/dl İstifadəsi: HDL, xilomikronlar və VLDL-nin başlıca zülal komponentidir. Koronar ürək xəstəliyi riskinin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Abetalipoproteinemiya, irsi hipoalfalipoproteinemiyalar, lipoprotein lipaza kofaktor (Apo C-II) çatışmazlığı, fish-eye disease, hipertriqliseridemiya, kontrolsuz diabet, hepatosellular xəstəliklər, xolestaz, nefrotik sindrom, xroniki böyrək çatışmazlığı və siqaret çəkmək serumda Apo A-1 səviyyəsində azalmaya səbəb olur. Apo A-1-in azlığı erkən koronar ürək xəstəliyi baxımından risklidir (Bax. Cədvəl-17). APOLİPOPROTEİN A Sinonim: Apo A; Apo A-1 Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Türbidimetrik APOLİPOPROTEİN B Sinonim: Apo B; Apoprotein B Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Xəstənin hazırlanması: Nümunə alınması üçün 10 saatlıq səhər aclığı lazımdır. Pasiyent nümunə verməzdən saat əvvəl gimnastika ilə məşğul olmamalıdır; 5 dəqiqə istirahət etdikdən sonra nümunənin alınması daha məqsədəuyğundur. Nümunə xəstənin uzanmış vəziyyətində alınarsa yalançı aşağı nəticələr əldə oluna bilər. Həmçinin nümunə alınarkən turna mümkün qədər az saxlanılmalıdır. 58

59 İş prinsipi: Türbidimetrik Referens: Kişi Qadın <5 yaş mg/dl mg/dl >5 yaş mg/dl mg/dl İstifadəsi: LDL-in başlıca zülal komponentidir. Koronar ürək xəstəliyi və enmə riskinin qiymətləndirilməsiondə istifadə olunur. Apo A-1/Apo B nisbəti hiperbetalipoproteinemiyanın təyinində istifadə olunur. Hiperlipoproteinemiya IIa, IIb, IV və V tiplər, erkən koronar ürək xəstəliyi, diabet, hipertiroidizim, nefrotik sinrom, böyrək çatışmazlığı, qaraciyər xəstəlikləri, Cushing sindromu, porfiriya, hamiləlik, və anoreksiya nervosa zamanı serumda Apo B səviyyəsi artır, I tip hiperlipoproteinemiya, hipertiroidizm, malnutrisiya, malabsorbsiya, xroniki anemiyalar, Reye sindromu, kəskin stres, xroniki ağciyər xəstəlikləri, mieloma və arıqlama zamanı Apo B səviyyəsi azalır (Bax. Cədvəl-17). APOLİPOPROTEİN E GENOTİPLƏNDİRMƏSİ Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: PZR Referens: Normal genotip e3/e3 İstifadəsi: Apo E genotipləri III tip hiperlipoproteinemiya və erkən koronar ürək xəstəliyinin inkişafı ilə əlaqədardır. Həmçinin e4 allelinin varlığı Alzheimer xəsəliyi üçün əhəmiyyətli risk faktorudur. APOPROTEİN B (Bax.APOLİPOPROTEİN B) aptt (Bax.AKTİV PARSİYAL TROMBOPLASTİN ZAMANI) ARA (Bax.ANTİ-RETİKULYAR ANTİCİSİM) ARB AXTARILMASI Sinonim: Tbc mikobakteriyalarının tədqiqi; turşuya davamlı bakteriyaların tədqiqi Nümunə növü: Bəlğəm, bronxoalveolyar lavaj mayesi, mədə şirəsi, sidik, BOM, plevra, perikard, assit və oynaq mayesi kimi orqanizm mayeləri, toxuma nümunələri, qan, sümük iliyi, abses, nəcis. Nümunə miqdarı: Bəlğəm (10 ml), sidik (2 ml), orqanizm mayeləri (10-15 ml), BOM (2 ml) Nümunə qabı: Burğulu qapaqlı qab. İş prinsipi: Mikroskopik Referens: Neqativ (+1) Pozitiv: Hər 100 görüş sahəsində 1-9 çöp (+2) Pozitiv: Hər 10 görüş sahəsində 1-9 çöp (+3) Pozitiv: Hər görüş sahəsində 1-9 çöp (+4) Pozitiv: Hər görüş sahəsində > 9 çöp İstifadəsi:Vərəm çöplərinin mikroskopik olaraq təyinində istifadə olunur. Vərəm çöplərinin tapılması üçün nümunədə çöp/ml olmalıdır. Nümunədən imtina səbəbləri: Nümunənin lazımi miqdarda olma- 59

60 ması, bəlğəm əvəzinə ağız suyu verilməsi. AGRİNİN (Bax.AMİN TURŞULAR) AGRİNİN VAZOPRESSİN HORMON (BAX.ANTİDİURETİK HORMON) ARSEN Sinonim: As Nümunə növü: 24 saatlıq sidik, saç Nümunə miqdarı: 5 ml (sidik), 10 q saç Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanmalı və göndərilməlidir. 6N HCl, asetat turşusu və ya bor turşusu üzərinə yığılan sidik nümunələri də qəbul edilir (Bax.Əlavə P). Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin həcmi bildirilməlidir. İş prinsipi: AAS Referens: 60 Sidik 5-50 μg/gün Saç <1 μg/saç İstifadəsi: Kəskin və ya xroniki arsen zəhərlənmələrinin diaqnozunda istifadə olunur. As (Bax.ARSEN) ASA (Bax.ANTİ-SPERMA ANTİCİSİMİ) ASA (Bax.SALİSİLAT) ASETAMİNOFEN Sinonim: Parasetamol Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Xəstənin ən son qəbul etdiyi dərmanın vaxtı və dozası bildirilməlidir İş prinsipi: Fermentativ Referens: Terapevtik konsentrasiya :10-30 μg/ml Toksik konsantrasiya : >200 μg/ml (dərman qəbulundan 4 saat sonra) >100 μg/ml (dərman qəbulundan 8 saat sonra) >50 μg/ml (dərman qəbulundan 12 saat sonra) İstifadəsi: Dərman səviyyəsinin müşahidəsində istifadə olunur (Bax. Cədvəl-20). ASETİLXOLİN RESEPTOR ANTİCİSİMİ Sinonim: AChR Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Radio receptor assay Referens: <0.5 nmol/l İstifadəsi: Myasteniya Gravis-in diaqnozunda istifadə olunur. Myasteniya Gravis-in generalizə olunmuş və okulyar formalarının, xəstəliyin remissiyasının və immunsupressiv müalicənin müşahidəsi üçün əhəmiyyətlidir. Bununla bərabər xəstəliyin şiddətinin qiymətləndirilməsində istifadə olunmur. Həmçinin timoma,

61 amiotrofik lateral skleroz və autoimmun qaraciyər xəstəliklərində də AChR səviyyəsi yüksək ola bilər (Bax. Cədvəl-12). Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. ASETİLSALİSİL TURŞUSU (Bax.SALİSALAT) ASKORBİN TURŞUSU (Bax.VİTAMİN C) ASMA (Bax.ANTİ-DÜZ ƏZƏLƏ ANTİCİSİMİ) ASO (Bax.ANTİSTREPTOLİZİN O) ASPARAGİN (Bax.AMİNTURŞULAR) ASPARTAT AMİNOTRANSFERAZA Sinonim: AST; SGOT; Serum glutamik oksaloasetik transminaz Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Sperktrofotometrik, kinetik Referens: <7 gün IU/L 7 yaş-1yaş IU/L 2-12 yaş IU/L yaş IU/L yaş IU/L >60 yaş IU/L İstifadəsi: Orqanizmin bütün toxumalarında olsa da, qaraciyər, ürək və sklet əzələsində daha çox toplanır. Hər hansı bir səbəbdən qaraciyər hüceyrəsinin zədələnməsi və ya dağıl- ması, xolestatik və obstruktiv sarılıq, xroniki hepatilər, infeksion monunukleoz, ürək və ya sklet əzələsinin nekroz və ya travması, həmçinin iltihabi xəstəlikləri, kəskin miokard infaktı, ağır idman, ürək çatışmazlığı, ağır dərəcəli yanıqlar, hipotiroidizm, bağırsaq obstruksiyaları, bədxassəli hipertermiya və talasemiya major zamanı serumda AST səviyyəsi artır (Bax. Cədvəl-8 və 9). Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz 61 ASPARTAT TURŞUSU (Bax.AMİN TURŞULAR) AST (Bax.ASPARTAT AMİNOTRANSFERAZA) AT III (Bk.ANTİTROMBİN III) AUTOİMMUN HEPATİT PANELİ Sinonim: SLA/LP (Soluble liver antigen/liver-pancreas antigen), LKM-1 (Liver-kidney microsomes; cytochrome P450 II D6), LC-1 (Cytosolic liver antigen type 1; formiminotransferasecylodeaminase), AMA-M2 (pyruvatedehydrogenase-complex) Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir İş prinsipi: Western Blot Referens: Nəticədə bildirilir İstifadəsi: Qaraciyərin autoimmun xəstəlikləri, autoimmun hepatit, birincili biliar sirroz və birincili sklerozlaşan xolangit. Bu proseslərin dif-

62 ferensiasiyasında autoanticisimlər istifadə olunur. Anti-SLA/LP tək başına və ya digər anticisimlərlə birlikdə istifadə oluna bilər. Faktların 30%- də tapılsa da prediktiv dəyəri 100%-ə yaxındır. Üstəlik SLA/LP anticisimlərinin hepatit C və digər viral hepatit mənşəli yalançı pozitivliyinə rast gəlinmir. LKM-1 anticisimləri isə bütün autoimmun hepatitlərin təxminən 1%-də tapılır. LKM-1 anticisimləri nisbətən tez-tez rast gəlindiyi üçün uşaqlarda daha əhəmiyyətlidir. AMA-M2 titrinin yüksəlməsi isə birincili biliar sirroz üçün xarakterikdir. Bu faktların 96%-də AMA-M2 tapılır. Həmçinin ümumiyyətlə aşağı titrdə olsa da digər xroniki qaraciyər xəstəlikləri və proqressiv sistemli sklerozda da AMA-M2 anticisimlərinə rast gəlinir. AUTOPROTOMBİN C (Bax.FAKTOR X) AUTOPROTOMBİN I (Bax.FAKTOR VII) AUTOPROTOMBİN II (Bax.FAKTOR IX) AUTOPROTOMBİN III (Bax.FAKTOR X) AVP (Bk.ANTİDİURETİK HOMRON) 62

63 B BACİLLUS ANTHRACIS KULTURASI Sinonim: Qarayara törədicisinin kulturası Nümunə növü: kultivasiya üçün material İş prinsipi: qidalı mühitlərə kultivasiya İstifadəsi: Kultivasiya olunan materialda qara yara törədicisinin- Bacillus anthracis-in varlığının təyinində istifadə olunur. BACTEC MİKOBAKTERİYA KULTURASI (Bax.MYCOBACTERİUM KULTURASI) BAKTERİOLOJİ QİDA ANALİZİ Sinonim: Qida analizi Nümunə növü: Qida nümunəsi Nümunə miqdarı: 100 g Nümunə qabı: Steril burğulu qapaqlı qab İş prinsipi: qidalı mühitlərə kultivasiya İstifadəsi: Qidalarda xəstəlik və ya zəhərlənməyə səbəb ola bilən bakteriyaların tədqiqi. BAKTERİYOLOJİ SU ANALİZİ Sinonim: Su analizi Nümunə növü: Su nümunəsi Nümunə miqdarı: 100 ml Nümunə qabı: Steril, burğulu qapaqlı qab İş prinsipi: Filtrli-çoxqatlı membran boru metodu İstifadəsi: Su nümunəsində gigiyenik indikator bakteriyaların axtarılması. BƏDƏN KÜTLƏ İNDEKSİ (Bax.XOLESTEROL-TOTAL) BƏLĞƏM KULTURASI Nümunə növü: Bəlğəm Nümunə qabı: Steril qab (Bax. Əlavə A) İş prinsipi: Kultivasiya İstifadəsi: Verilən bəlğəm nümunəsində patogen aerob bakteriyaların təyini Nümunədən imtina səbəbləri: Tərkibində bəlğəm olmayan nazofarinks materialı, nümunənin qeyri-steril qabda gətirilməsi. BENCE-JONES PROTEİNİ (Bax.İMMUNFİKSASİYA ELEKTROFOREZİ- Sidik) BETA-2 GLİKOPROTEİN 1 ANTİCİSİMLƏRİ IgM VƏ IgG Sinonim: β2gp1 Nümunə miqdarı: 2 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə soyuq şəraitdə saxlanılmalıdır İş prinsipi: ELISA Referens: Nəticədə bildirilir 63

64 İstifadəsi: β2gp1 antifosfolipid anticisimlərinin birləşdiyi kofaktordur. Buna görə də, anti-kardiolipin və ya anti-fosfotidilserin anticisimlərinin neqativ və ya yalnız bir anticisimin aşağı titrdə pozitiv olmasına baxmayaraq, klinik təzahürlərin qüvvətli olduğu vəziyyətlərdə β2gp1 anticisimləri antifosfolipid sindromlarının diaqnozunu dəqiqləşdirmək üçün istifadə oluna bilər. Həmçinin sifilis və digər infeksiyalar, anti-ds DNT pozitivliyi kimi bəzi hallar antikardiolipin anticisimlərinin səviyyəsində yalançı pozitivliyə səbəb ola bilər. β2gp1 anticisimləri yalançı pozitivliklərin təyinində də anti-kardiolipin və ya anti-fosfatidilserinlərə nisbətən daha spesifik testdir (Həmçinin Bax. Anti-kardiolipin və antifosfatidilserin anticisimləri). 64 BETA-hCG ( Kəmiyyət ) Sinonim: β-hcg; Human chorionic gonadotropin; Hamiləlik testi Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: ECLIA / MEIA Referens: Qadın <12 yaş 2 miu/ml >12 yaş 6 miu/ml Kişi <2 miu/ml İstifadəsi: Hamiləliyin təyini, ektopik (uşaqlıqdan kənar) hamiləlik sübhəsinin qiymətləndirilməsi və in vitro fertilizasiya xəstələrinin müşahidəsində istifadə olunur. Həmçinin mol hidatiform, koryo karsinoması, xayaların şişləri, yumurtalığın rüşeym hüceyrəli şişlərinin qiymətləndirilməsi və müşahidəsində də istifadə olunur (Bax. Cədvəl-7). Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. BETA-hCG (Sidik) Sinonim: β-hcg; Human chorionic gonadotropin; Hamiləlik testi Nümunə növü: Birdəfəlik sidik (səhər ilk sidik məsləhət görülür) Nümunə miqdarı: 2 ml Nümunənin alınma qaydası: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P) İş prinsipi: Strip Referens: Neqativ İstifadəsi: Hamiləliyin təyinində istifadə edilir. Lab kodu: BETA-KAROTİN Sinonim: β-karoten; Karoten (işıqdan qorunaraq göndərilməlidir) Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Xəstənin hazırlanması: Nümunənin alınması üçün 10 saatlıq səhər aclığı lazımdır. 0-6 ay arası yaş qrupu son 24 saat ərzində, daha böyüklər isə son 48 saat ərzində vitamin və ya A vitamini ilə zəngin olan yeməklərdən istifadə etməməlidirlər. İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: μg/dl İstifadəsi: Malabrosbsiya sindromaları və A vitaminin hipervitaminozunun diaqnostikasında istifadə olunur. Qaraciyər xəstəlikləri, diabetes mellitus, hipotiroidizim, pəhriz ilə

65 həddən artıq A vitaminin qəbulu, hiperlipidemiya, hamiləlik, yarımkəskin tiroidit, miksedema, xroniki nefrit və nefrotik sindromda serumda β-karotinin səviyyəsi artır, yüksək temperatur, enteritlər, mukovissidoz və ağır malabsorsiyada isə bu göstərici azalır. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, daşınma müddətində nümunənin işığa məruz qalması. BETA-2 MİKROGLOBULİN Sinonim: β 2M; Timotaksin Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: MEIA Referens: mg/l İstifadəsi: İltihab, autoimmun xəstləliklər, limfa vəzilərinin bədxassəli şişləri (Məs. multiple myleoma) və virus infeksiyalarında serumda β 2M səviyyəsi arta bilər. Xüsusilə, multiple myelomada proqnostik əhəmiyyətə malikdir. 4 mg/l-dən yüksək nəticələr mənfi proqnozu bildirir. Həmçinin tubulyar funksiya pozğunluğu olan xəstələrdə serumda β 2M miqdarı azalır, sidikdə β 2M miqdarı yüksək olur. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. BETA-2 MİKROGLOBULİN (BOM) Nümunə növü: BOM Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Gelsiz düz sınaq şüşəsi İş prinsipi: MEIA 65 Referens: <2.4 mg/l İstifadəsi: Mərkəzi sinir sistemini əhatə edən kəskin leykoz və limfomalarda BOM-da β 2M arta bilər. Eyni zamanda serumdakı səviyyəsinin də təyin olunması daha məqsədəuyğundur. BETA-2 MİKROGLOBULİN (Sidik) Nümunə növü: 24 saatlıq sidik, Birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunənin alınma qaydası: Sidiyin ph-ı <6.0 olarsa üzərinə 1M NaOH əlavə edilərək β 2M-nin stabilliyi qorunmalıdır. Soyuq şəraitdə saxlanılmalıdır. 24 saatlıq sidik nümunələrinin götürülməsi daha əlverişlidir. Sidik nümunələri mensturasiya dövründə götürülməməlidir, 24 saatlıq sidiyin həcmi bildirilməlidir. İş prinsipi: MEIA Referens: mg/l İstifadəsi: Normal insanlarda β 2M sabit sürətlə sintez olunur. Sonra böyrəklərdə öncə filtirasiya olunur və ardınca reabsorbsiya edilir. Son olaraq β 2M proksimal tubulyar hüceyrələrdə katabolizmə uğrayır. Normal halda sidikdə β 2M-in miqdarı çox az olur, lakin dərman, müxtəlif xəstəliklər, ağır metallar və s. səbəblərdən proksimal tubulyar hüceyrə zədələnməsi baş verdikdə sidiklə β 2M-in ifrazı artır. Bu baxımdan böyrəklərin tubulyar funksiyalarının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: ph-ı <6.0 olan sidik nümunələri.

66 BETA-TALASEMİYA MUTASİYA ANALİZİ Sinonim: Cooley anemiyası (major talasemiya); minor talasemiya (daşıyıcılıq), Aralıq dənizi anemiyası; Lazımi məlumatlar: Nəsil şəcərəsi və ailəsi barədə ətraflı məlumat, hemoqlobin elektroforezi və qanın ümumi analizinin nəticələri Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: PZR İstifadəsi: Beta qlobulin geni üzərində baş verən və beta talasemiyanın inkişafına səbəb olan mutasiyaların təyinində istifadə olunur (Bax. Cədvəl-21). (Tədqiq olunan mutasiyaların siyahısı üçün Bax. Əlavə G ) Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, laxtalanma, münasib nə qan alınmaması, nümunənin plazma şəklində göndərilməsi. BETTA-2 TRANSFERRİN Nümunə növü: Burun ifrazatı, qulaq ifrazatı Nümunə miqdarı: 1 ml Burun və ya qulaq ifrazatı və 1 ml serum Nümunə qabı: Gelsiz düz İş prinsipi: İmmunfiksasiya elektroforezi İstifadəsi: BOM-da transferrinin 2 izoforması tapılır. Bunlarda biri normada serumda da olur və beta-1 fraksiyası adlandırılır. Digəri isə yalnız BOM-da olur və beta-2 adlandırılır. Beta-2 transferrin serum, qulaq mayeləri, burun sekresiyaları, ağız suyu, gözyaşı, bəlğəm, və limfa 66 vəzilərində olmur. Bu mayelərdə betta-2 transferrinin olması BOMdan keçdiyi barədə düşündürür. Xüsusilə otoreya (qulaqdan ifrazatın axması) və rinoreyanın (burundan ifrazatın axması) diaqnozunda testin həssaslığı çox yüksəkdir. BGP (Bax.OSTEOKALSİN) BİKARBONAT Sinonim: HCO 3 Nümunə növü: Heparinli plazma, serum Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum), Yaşıl qapaqlı (heparinli plazma) Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alınarkən və labaratoriya göndərilərkən anaerob şərtlərə riayət olunmalıdır. Gözləyən nümunələrdə bikarbonat səviyyəsi azalır. İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: meq/l İstifadəsi: Qələvi-turşu balansının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Kompensasiya olunmuş respirator asidoz, metabolik alkaloz, morfin, barbituratlar, kortikosteroidlər və bəzi diuretik və işlədicilərin istifadəsi zamanı plazmada HCO 3 səviyyəsi artır. Metabolik asidoz, kompensasiya olunmuş respirator alkaloz, etilenqlikol zəhərlənməsi, metanol və salisilat toksikozlarının gec dövrlərində, asetozolamid və siklosporin istifadəsi isə HCO 3-ün səviyyəsini azaldır. BİLİRUBİN (Düz) Sinonim: Birləşmiş bilirubin

67 Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra düz işıq şüalarından qorunmalıdır İş prinsipi: Spektrofotometrik, kinetik Referens: Göbək ciyəsindən alınmış qanda <0.2 mg/dl Erkən doğulmuş uşaqlarda <1.0 mg/dl <7 gün <1.0 mg/dl >7 gün <0.54 mg/dl İstifadəsi: Qaraciyər və öd kisəsi funksiyalarının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. İntrahepatik (qaraciyər daxili) və ekstrahepatik (qaraciyər xarici) öd yolları durğunluqları, qaraciyər hüceyrələrinin zədələnməsi, xolestaz, Dubin-Johnson sindromu və Rotor sindromunda serumda düz bilirubinin səviyyəsi artır (Bax. Cədvəl-9). Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz BİLİRUBİN (Total) Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası : Nümunə alındıqdan sonra düz işıq şüalarından qorunmalıdır. İş prinsipi: Spektrofotometrik, kinetik Referens: Göbək ciyəsindən alınmış qanda mg/dl Erkən doğulmuş uşaqlarda mg/dl <7 gün mg/dl 7 gün-1 ay mg/dl 2-3 ay mg/dl >3 ay mg/dl İstifadəsi: Qaraciyər və öd kisəsi funksiyalarının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Qaraciyər hüceyrələrinin zədələnməsi (iltihab, toksik, neoplastik), İntrahepatik (qaraciyər daxili) və ekstrahepatik (qaraciyər xarici) öd yolları durğunluqları, hemolitik xəstəliklər, neonatal fizioloji sarılıq, Crigler-Najar sindromu, Gilbert xəstəliyi, Dubin-Johnson sindromu, fruktoza intoleransı və hipotiroidizim zamanı serumda ümümi bilirubinin səviyyəsi artır (Bax. Cədvəl-19) Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz BİRİNCİ TRİMESTR SKRİNİNQ TESTİ Sinonim: İkili skrininq testi Testin tərkibi: Sərbəst β-hcg, PAPP-A və USG ilə əldə olunan nuchal translucency (NT) ölçülməsi istifadə olunaraq trisomiya 21-in (Daun) riskinin kəmiyyətcə təyini Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı 67

68 Nümunənin alınma qaydası: Hamiləliyin cü həftələri arasında nümunə alınmalıdır. Birinci tremestr skrininq testindəki risk hesablamalarında istifadə olunacaq məlumatların düzgünlüyü çox əhəmiyyətlidir. Riskin hesablaması üçün lazım olan məlumatlar aşağıdakılardır: -Doğum tarixi, -Hamilə qaldığı vaxtdakı bədən çəkisi, -Son mensturasiya tarixi, -Sonuncu ultrasəs müayinəsinin tarixi, - Sonuncu ultrasəs müayinəsinə görə hamiləliyin həftəsi (CRL-yə görə), - Sonuncu ultrasəs müayinəsinə əsasən ölçülən NT, -Döl sayı, -İnsulin istifadə olunan şəkərli diabetin olması, -Xəstənin və həkiminin adı və telefon nömrəsi İş prinsipi: FIA Referens: Nəticədə bildirilir. İstifadəsi: Trisomiya 21 üçün hamiləliyin erkən mərhələsində (11 həftə- 13 həftə 6 gün) aparılan prenatal skrininq testdir. Ananın serumunda sərbəst β-hcg və PAPP-A konsentrasiyası ilə yüksək həssaslıqlı USM istifadə olunaraq ölçülən nuchal translucensy (NT-ənsə şəffaflığı) nəticəsi, hamiləliyin həftəsi, ananın yaşı və digər məlumatlarla kombinasiya edilərək kəmiyyətcə risk qiymətləndirilməsi aparılır. Bu, skrininq testi olduğundan, normal nəticələr dölün hər hansı bir qüsur daşımadığını birmənalı təsdiq etmir. Eyni zamanda anormal test nəticələrinin də dəqiqləşdirilməsi üçün genetik müayinələrə ehtiyac vardır. 68 Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq və münasib olmayan sınaq şüşəsinə alınmış nümunələr. BİRLƏŞMİŞ BİLİRUBİN (Bax.BİLRUBİN Düz) BMI (Bax. Xolesterol-ümumi) BNP Sinonim: B-tipli natriuretik peptid Nümunə növü: EDTA-lı tam qan (4 saat ərzində laboratoriyaya çatdırılmalıdır) və ya EDTA-lı plazma (dondurularaq saxlanılmalı və göndərilməlidir) Nümunə miqdarı: 3 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: FPIA Referens: <100 pg/ml İstifadəsi: Asimptomatik xəstələr də daxil olmaqla bütün kəskin ürək çatışmazlıqlarının diaqnozunda, mərhələsinin müəyyən edilməsində, proqnozu və müşayiətində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Nümunənin plazması ayrılmadan saxlanılması. BORRELİA BURGDORFERİ ANTİCİSİMİ Sinonim: Lyme screen (total anticisim) Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı. İş prinsipi: ELFA İstifadəsi: Borrelia burqdorferi-nin səbəb olduğu Lyme xəstəliyinin

69 diaqnozunda istifadə olunur. Xəstəliyin ilkin mərhələsində yalançı neqativlik ola bilər. Anticisimlərin tədqiqində ilkin nəticələrin neqativ olmasına baxmayaraq, xəstəliyin başlanğıc mərhələdə olduğu düşünülürsə, 2-4 həftə sonra yeni qan nümunəsi ilə test təkrarlanmalıdır. Pozitiv nəticələr isə Western blot ilə dəqiqləşdirilməlidir. Sifilis, HIV və hiperqammaqlobulinemiya da anticisim testində yalançı pozitivliklərə səbəb ola bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya BOM KULTURASI Nümunə növü: BOM (Bax.Əlavə A) Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Gelsiz düz steril İş prinsipi: Kultivasiya İstifadəsi: Meningit törədicisinin izolə olunması və identifikasiyası Nümunədən imtina səbəbləri: Qeyri steril BOM nümunələri BOM-DA OLİGOKLONAL BANT ARAŞDIRILMASI (Bax.İMMUNFİKSASİYA ELEKTROFOREZİ-BOM) BORRELİA BURGDORFERİ WESTERN BLOT IgM və IgG Sinonim: Lyme xəstəliyi western blot Nümunə miqdarı: 2 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Western blot İstifadəsi: Lyme xəstəliyinin diaqnozunda ilk növbədə skrininq test ilə total anticisimlərin axtarılması, sərhədə yaxın və ya pozitiv nəticələrin isə western blot ilə təsdiqlənməsi tövsiyə olunur. Erkən mərhələdə isə xəstəliyin diaqnozunda birbaşa western blot üsulu istifadə oluna bilər. Bu halda neqativ nəticə alınarsa və klinik şübhə davam edərsə 2-4 həftə sonra test təkrarlanmalıdır. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya. BORUCUQ FOSFAT REABSORBSİYASI Sinonim: Tubulyar fosfat reabsorbsiyası, TRP Nümunə növü: Səhər 2-4 saatlıq sidik və eyni zamanda alınan serum Nümunə miqdarı: 500 μl serum və 10 ml sidik Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum). Yığılan sidik soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P). Xəstənin hazırlanması: Xəstə müayinədən əvvəlki 5 gün ərzində normal kalsium və fosfor tərkibli pəhriz qəbul etməlidir. İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: % İstifadəsi: Paratiroid vəzi funksiyalarının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Hipoparatiroidizm və psevdohipoparatiroidizmdə TRP artır, hiperparatiroidizmdə isə azalır. Hiperparatiroidizmi olan xəstələrin 69

70 25 %-də yalançı neqativ nəticə əldə oluna bilər. TRP %=100x(1- sidik fosforu x serum kreatinini / sidik kreatinini x serum fosforu) BRUCELLA AQQLÜTİNASİYA TESTİ (Bax.BRUCELLA RAYT) BRUCELLA ANTİHUMAN QLOBULİN, BOM Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı (serum), Gelsiz düz (BOM) İş prinsipi: Aqqlütinasiya İstifadəsi: Xroniki brusellyoz zamanı IgG tipli natamam (blok edici) anticisimləri təyin edir. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya. BRUCELLA IgM, BOM Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı (serum), gelsiz düz (BOM) İş prinsipi: 2-ME reduksiya Referens: Neqativ İstifadəsi: Brucella IgM anticisimlərinin təyinində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya. BRUCELLA SLIDE TEST (Bax.BRUCELLA SKRİNİNQ ROSE-BENGAL) BRUCELLA SKRİNİNQ (ROSE-BENGAL) Sinonim: Brucella slide testi, BOM Nümunə miqdarı: 100 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı (serum), gelsiz düz ( BOM) İş prinsipi: Aqqlütasiya Referens: Neqativ İstifadəsi: Brusellyoz xəstəliyinin diaqnozunda skrininq test kimi istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya. 70 BRUCELLA RAYT (WRIGHT) Sinonim: Brucella aqqlütinasiya testi, BOM Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum), gelsiz düz sınaq şüşəsi (BOM) İş prinsipi: Aqqlütinasiya Referens: Neqativ İstifadəsi: Brusellyoz xəstəliyinin diaqnozunda istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya. BUN (Bax.UREA NİTROGENİ) BURUN İFRAZATI KULTURASI Sinonim: Nazal ifrazat kulturası Nümunə növü: Burun ifrazatı (Bax.Əlavə A) Nümunə qabı: Steril düz sınaq şüşəsi vəya transport qidalı mühiti

71 İş prinsipi: Kultivasiya İstifadəsi: Burun ifrazatından patogen aerob bakteriyaların izolə olunması BURUNDAN YAXMA Sinonim: Eozinofil yaxma Nümunə növü: Burundan ifrazat nümunəsi Nümunə miqdarı: 2 əşya şüşəsi üzərinə yayılmış nazik preparat İş prinsipi: Wrilight üsulu ilə boyadılmadan sonra mikroskopik müayinə Referens: Neqativ İstifadəsi: Allergik və asmatik xəstəliklərin, həmçinin parazitar infeksiyaların qiymətləndirilməsində istifadə olunur. BURUN-UDLAQ KULTURASI Nümunə növü: Burun-udlaqdan tamponla material Nümunə qabı: Steril və ya transport qidalı mühiti İş prinsipi: Kultivasiya İstifadəsi: Xəstəliyə səbəb olan bakteriyanın izolə olunması 71

72 C C1 ESTERAZA İNHİBİTORU (Bax.C1 İNAKTİVATOR) C1 İNAKTİVATOR Sinonim: C1 esteraza inhibitoru; C1-INH; C1 INA Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Nefelometrik Referens: g/l İstifadəsi: Anadangəlmə C1-INH çatışmazlığı irsi angionevrotik ödemə səbəb olur. Qazanılmış C1- INH azlığı isə SLE, limfoma və digər limfoproliferativ xəstəliklər zamanı müşahidə olunur. Hamiləlik və androgen steroidlərin istifadəsi isə C1-INH səviyyəsini artırır. Test üçün istifadə olunan üsul anadangəlmə C1-INH çatışmazlığının kəmiyyətcə təyinində çox əhəmiyyətlidir. C1INA (Bax.C1 İNAKTİVATOR) C1-INH(Bax.C1 İNAKTİVATOR) C1q(Bax.İMMUNOKOMPLEKS C1q) C1q BINDING TEST(Bax.İMMUNOKOMPLEKS C1q) C-21 STEROİD(Bax.PROGESTERON) C3(Bax.KOMPLEMENT C3) C4(Bax.KOMPLEMENT C4) Ca(Bax.KALSİYUM) Ca 1(Bax.İYONLAŞMIŞ KALSİYUM) CA 125 Sinonim: Canser antigen 125, Xərçəng antigeni125 Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Ovulyasiya və menstruasiya mərhələləri nəzərə alınmalıdır İş prinsipi: MEIA Referens: <35 U/mL İstifadəsi: Əsasən yumurtalıq xərçənglərinin müşahidəsində istifadə olunan onkomarkerdir. Seroz, endometrial, şəffaf hüceyrəli və differensiasiya etməyən yumurtalıq karsinomaları, endometrium və ya fallop borularının adenokarsinomaları, bəzi qeyri-genikoloji bədxassəli törəmələr və bəzi xoş xassəli hallarda (hamiləlik, menstruasiya, peritoneal və ya plevral iltihabi proseslər, yumurtalıq kistaları, endometrioz) CA 125-in səviyyəsi artır. Həmçinin sağlam insanların 1%- də də CA 125 səviyyəsi yüksək ola bilər. Buna görə də normal hallarda skrininq məqsədilə istifadə olunmamalıdır (Bax. Cədvəl-7). Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. CA 15-3 Sinonim: Canser antigen 15-3, Xərçəng antigeni

73 Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: MEIA Referens: <29 U/mL İstifadəsi: Süd vəzi xərçənginin diaqnozunda, xəstəliyin təkrarlanmasının və müalicəsinin müşahidəsində istifadə olunur. Xüsusilə metastatik süd vəzi xərçənglərinin 80%-də CA 15-3 səviyyəsi artır. Həmçinin bəzi bədxassəli törəmələr (mədəaltı vəz, ağciyər, yumurtalıq, yoğun bağırsaq, qaraciyər və s.), hepatit, sirroz, sarkoidoz, vərəm və SLE-də də CA 15-3 səviyyəsi yüksəlir. Skrininq testi kimi istifadə olunmamalıdır (Bax.Cədvəl-7 ). Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. 73 CA 19-9 Sinonim: Xərçəng antigeni 19-9; Karbohidrat antigeni 19-9 Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: MEIA Referens: <37 U/mL İstifadəsi: Bütün qastrointestinal sistem xərçəngləri (mədəaltı vəz xərçəngləri, xolangiokarsinomalar, yogun bağırsaq xərçəngləri və s.) və digər adenokarsinomalarda CA19-9- un səviyyəsi artır. Mədəaltı vəz xərçənglərində həssaslığı %- dir. CA19-9 səviyyəsi ilə şişin kütləsi arasında əlaqə yoxdur. CEA ilə bərabər istifadə olunduqda mədə xərcənginin təkrarlanmasının təyinində həsaslığı 94 %-ə qədər yüksəlir. Həmçinin xroniki pankreatit, xolangit və sirroz kimi bəzi xoşxasəli proseslərdə də CA19-9 səviyyəsində yüksəlmə müşahidə oluna bilər. Skrininq testi kimi istifadə olunmamalıdır (Bax.Cədvəl-7). Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. CA 72-4 Sinonim: Xərçəng antigeni 72-4; TAG 72; Tumor associated glicoprotein 72 Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: ECLIA Referens: <6.9 U/mL İstifadəsi:Qastrointestinal sistem, yumurtalıq və süd vəzi toxumasının ilkin adenokarsinomalarının təkrarlanması və müalicəsinin müşahidəsində istifadə olunur. Xüsusilə metastatik mədə karsinomalarında CA72-4 səviyyəsi yüksəlir. Həmçinin bəzi xoşxassəli halarda da (pankreatit, qaraciyər sirrozu, ağciyər xəstəlikləri, revmatoid xəstəliklər, ginekoloji xəstəliklər, qastrointestinal sistem xəstəlikləri və s.) CA72-4 səviyyəsi arta bilər. Skrininq test kimi istifadə olunmamalıdır (Bax. Cədvəl-7). Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. CAMPYLOBACTER KULTURASI Nümunə növü: Nəcis Nümunə qabı: Xüsusi transport qidalı mühit (Carry-Blair) içərisində göndərilməlidir (Bax. Əlavə A).

74 İş prinsipi: Selektiv kultura İstifadəsi: Campylobacter cinsli bakteriyaların izolə olunması canca Sinonim: PR3 ANCA; Proteinaza 3 spesifik ANCA Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: EIA Referens: Neqativ İstifadəsi: Neytrofil lizosim fermentlərindən proteinaza-3-ə (PR-3) qarşı əmələ gələn anticisimləri göstərir. Wegener qranulamatozu və sistemik vaskulitlərin (xüsusilə böyrək və ağciyər mənşəli) diaqnoz və müalicəsinin müşahidəsində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. CANDIDA KULTURASI Nümunə növü: İstənilən nümunə Nümunə qabı: Steril düz sınaq şüşəsi İş prinsipi: Kultivasiya İstifadəsi: Candida cinsli göbələklərin izolə olunması və Candida albicans və digər Candida növlərinin identifikasiyası. CBC (Bax.TAM QAN SAYIMI) Cd (Bax.KADMİUM) CD4/CD8 Nümunə növü: EDTA-lı tam qan, bronxoalveolyar lavaj mayesi (BAL) Nümunə miqdarı: 5mL Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı (EDTA-lı tam qan), Gelsiz düz (BAL) İş prinsipi: Flow cytometry Referens: % (Tam qan) İstifadəsi: Tam qanda CD4/CD8 nisbəti, HIV virusu daşıyan xəstələrdə QİÇS-in diaqnoz və müşahidəsi ilə antivirus müalicənin yönləndirilməsində, hüceyrə mənşəli immun çatışmazlıqların qiymətləndirilməsində istifadə olunur. BAL ilə aparılan müayinə isə xüsusilə sarkoidozun diaqnozu üçün əhəmiyyətlidir. Müxtəlif müayinələrə görə dən çox olan CD4/CD8 nisbətinin sarkaidozun diaqnozunda həssaslığı 52-59%, spesifikliyi isə 94-96% təşkil edir. Bu nisbətin aşağı olması isə hiperhəssaslıq pnevmoniyası, diffuz panbronxiolit və limfoma şübhəsinə əsas verir. CEA Sinonim: Karsinoembirionik antigen Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: MEIA Referens: <4 ng/ml İstifadəsi: Yoğun və düz bağırsaq, ağciyər, süd vəzi, qaraciyər, pankreaz, prostat, mədə və yumurtalıq xərçənglərində CEA səviyyəsi artır. Əsasən kolorektal xərçənglər və süd vəzi xərçənglərinin gec dövrlərinin müşahidəsində istifadə edilir. Xoşxassəli qaraciyər xəstəlikləri, xoralı kolit və polipoz kimi bəzi xoşxassəli mədə-bağırsaq prosesləri, xoşxassəli süd vəzi xəstəlikləri, ağciyər infeksiyaları, emfizema və böyrək çatışmazlıqlarında da CEA səviyyəsi arta bilər. Həmçinin siqaret çəkənlərdə 74

75 də CEA səviyyəsində mülayim yüksəlmə qeyd edilir. Buna görə də skrininq testi kimi istifadə olunmamalıdır (Bax. Cədvəl-7). Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. CENP B (Bax.ENA 12-Lİ PANEL) CHLAMYDIA ANTİCİSİMLƏRİ IgM və IgG Nümunə miqdarı: 100 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: IFR İstifadəsi: Qadınlarda servisit, çanaq orqanlarının iltihabi xəstəlikləri, endometrit, perihepatit və uretral sindroma; kişilərdə qeyri-qonokok etiologiyalı uretrit və epididemitə; yeni doğulanlarda isə konyunktivit və pnevmoniyaya səbəb olan bakteriyaya qarşı əmələ gələn immunitetin təyinində istifadə olunur. Həmçinin Chlamydia pneumonia və psittaci-yə qarşı əmələ gələn immuniteti göstərir. Xlamidiya infeksiyasının seroloji üsulla təyini; xlamidiya növləri arasında çarpaz reaktiv anticisimlərin varlığının, antixlamidiya anticisimlərinin qeyri-spesifik stimulyasiyasının və ya qarışıq xlamidiya növləri ilə əvvəllər qarşılaşmanın ağırlaşması ola bilər. Böyüklərdə anticisim pozitivliyi 50-78% arasında dəyişir. Xüsusilə IgM-də çaraz reaksiya daha çox müşahidə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. 75 CHLAMYDIA TRACHOMATIS (PZR) Nümunə növü: Sidiyin plastik qaba götürülmüş ilk porsiyası və ya xüsusi tamponla (qadınlarda servikal, kişilərdə uretral) sıyrıntı. Nümunə miqdarı: Sidik, ilk porsiya 15 ml Nümunə qabı: Lazım olan ləvazimatlar laboratoriya tərəfindən təmin edilir Nümunənin alınma qaydası: Nümunə götürüldükdən sonra soyuq şəraitdə saxlanılmalı və vaxt itirmədən, soyuq şəraitdə laboratoriyaya çatdırılmalıdır. İş prinsipi: PZR Referens: Neqativ İstifadəsi: Chlamydia trachomatis infeksiyasının təyinində PZR üsulu kultural və seroloji üsullarla müqayisədə daha həssasdır. Nümunədən imtina səbəbləri: Nümunənin uzun müddət otaq temperaturunda saxlanılması. CHRİSTMAS FAKTORU (Bax.FAKTOR IX) CİNSİ HORMON-BİRLƏŞ- DİRİCİ QLOBULİN Sinonim:SHBG; Testosteron-estradiol-binding globulin; TeBG Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırzımı qapaqlı İş prinsipi:fia

76 Referens: 1-12 yaş mg/l yaş mg/l Kişi Qadın yaş mg/l mg/l yaş mg/l mg/l >60 yaş mg/l İstifadəsi: Testesteron və esterogenlər mənşəli cinsi hormonlar SHBG tərəfindən birləşdirilirək qanda daşınır. Hipertiroidizim, anoreksiya nervosa, hamiləlik və sirrozda SHBG səviyyəsi azalır, hipotiroidizim, hirşutizm, piylənmə və yumurtalıqların polikistoz sindromunda isə bu göstərici artır. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq CİVƏ Sinonim: Hg Nümunə növü: EDTA-lı tam qan (əvvəllər heç istifadə olunmamış və ya nitrat turşusu ilə yuyulmuş və distillə, yaxud, ionsuzlaşdırılmış su ilə yaxalanmış ndə göndərilməlidir), saç. Nümunə miqdarı: 5 ml EDTA-lı tam qan, 10 g saç Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı (EDTA-lı tam qan) İş prinsipi: AAS Referens: Tam qan <10 μg/l Saç <1μg/L İstifadəsi: Kəskin və ya xroniki civə zəhərlənməsinin müşahidəsində istifadə olunur. Bəzi dərmanlar, funqusidlər və sənaye maddələrində civəyə rast gəlinir. CİVƏ (Sidik) 76 Nümunə növü: 24 saatlıq sidik, birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 10 ml Nümunə qabı: 24 saatlıq sidik üçün qoruyucu lazım deyil. Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir. 6N HCl, asetat turşusu və ya bor turşusu üzərinə yığılan sidik nümunələri də qəbul olunur (Bax. Əlavə P). Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin həcmi bildirilməlidir İş prinsipi: AAS Referens: 24 saatlıq sidik <15 μg/gün Birdəfəlik sidik <10 μg/l İstifadəsi: Kəskin və ya xroniki civə zəhərlənmələrinin müşahidəsində istifadə olunur. Qeyri-üzvi civə miqdarının müəyyən olunması üçün sidikdə civənin təyini məsləhət görülür. CK (Bax.KREATİN KİNAZA) CK-MB (Bax.KREATİN KİNAZA- MB) Cl (Bax.XLOR ) CLOSTRİDİUM DİFFİCİLE TOKSİN A Sinonim: Psevdomembranoz kolit seroloji testi Nümunə növü: Nəcis (Bax. Əlavə A) Nümunə miqdarı: 20 g Nümunə qabı: Təmiz ağzı qapaqlı qab (Bax.Əlavə A)

77 İş prinsipi: EIA İstifadəsi: Clostridium difficile, antibiotik qəbulu ilə əlaqədar ishal və psevdomembranoz kolitə səbəb olur. Eyni zamanda A və B toksini adlandırılan iki toksin ifraz edir. A toksini maye itkisi, selikli qişalarda zədələnmə və bağırsaq iltihabına səbəb olur. A toksininin nəcisdə tapılması ilə mövcud ishalın səbəbi məlum olur. İshalın başlamasından əvvəlki son 8 həftə müddətində antibiotik istifadə edənlər mütləq müayinə olunmalıdırlar. Bir çox hallarda Clostridium difficile daşıyıcılığına da rast gəlinir. CMV IgG AVİDLİK Sinonim: Cytomegalovirus IgG avidite Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: ELFA İstifadəsi: CMV infeksiyasının dölə təsir edib-etməməsinin müəyyən edilməsində istifadə olunur. CMV infeksiyasının təxmini başlanğıc tarixi haqqında informasiya verir. Beləliklə birincili infeksiyanın hamiləlik müddətində baş veribvermədiyi, başqa sözlə, dölün CMV infeksiyası ilə zədələnmə ehtimalının varlığı qiymətləndirilir. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. CMV IgM və IgG Sinonim: Cytomegalovirus IgM və IgG 77, BOM Nümunə miqdarı: 250 μl (serum), 100 μl (BOM) Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum), gelsiz düz sınaq şüşəsi (BOM) İş prinsipi: ELFA (serum), İFR (BOM) İstifadəsi: CMV infeksiyası adətən asimptomatik keçir. Transplantasiya xəstələri, xərçəng xəstələri və immun reaktivliyi zəifləmiş xəstələrdə isə ağır hepatit və retinit infeksiyaları müşahidə oluna bilər. İmmunsupressiv xəstələr CMV infeksiyasına əsasən hemotransfuziya ilə yoluxur. Buna görə də, belə xəstələrə veriləcək qan nümunələrini CMV infeksiyasına görə yoxlanılmalıdır. Bundan başqa, ən çox rast gəlinən anadangəlmə virus infeksiyası olduğundan hamilələrdə də yoxlanılması vacibdir. Ananın IgG anticisimiləri döl üçün qoruyucu deyil və CMV infeksiyası döldə qüsurlara səbəb ola bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. CMV PZR, EDTA-lı tam qan, BOM Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı (serum), bənövşəyi qapaqlı (EDTA-lı tam qan), gelsiz düz (BOM) İş prinsipi: PZR/DNT hibridizasiya İstifadəsi: CMV infeksiyasının təyinində istifadə olunur.

78 Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. Cn (Bax.SİANİD) COMPLEMAN COMPONENT C1q (Bk.İMMUNOKOMPLEKS C1q ) COMPOUND F (Bax.KORTİZOL) COMPOUND S (Bax.11- DEOKSİKORTİZOL) CONNECTİNG PEPTİDE (Bax.C- PEPTID ) COOMBS TESTLƏRİ (Bax.DÜZ və QEYRİ DÜZ COOMBS) COXSACKİE A VƏ B (Bax.ENTEROVIRUS PZR ) Cp (Bk.SERULOPLAZMİN) 78 C-PEPTID Sinonim: İnsulin C-peptid; CPR; Birləşdirici peptid; C-peptid reaktivliyi) Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Xəstənin hazırlanması: Nümunənin alınması üçün 10 saatlıq səhər aclığı lazımdır İş prinsipi: RIA Referens: pmol/ml İstifadəsi: C-peptid yalnız mədəaltı vəzin β hüceyrələrindən ifraz olunduğu üçün, xüsusilə ekzogen insulin istifadə edən diabet xəstələrində, endogen insulin ifrazının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. İnsulinoma, oral hipoqlikemik dərmanlar, böyrək çatışmazlığı, II tip şəkərli diabet, qlükoza qəbulu, azan sinirin stimuliyasiyası, tirotoksikoz, Cushing sindromu, hipokalemiya, hamiləlik və akromeqaliya zamanı serumda C-peptid səviyyəsi artır, I tip şəkərli diabet, insulin müalicəsi, tiazid qrupundan olan diuretiklər, alkaqol qəbulu və pankreatektomiyadan sonra isə C-peptid səviyyəsi azalır. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. CPK (Bax.KREATİNİN KİNAZA) CPR (Bax.C-PEPTİD) Cr (Bax.XROM) C-REAKTİV PROTEİN Sinonim: CRP Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Türbidimetrik Referens: <3 mg/l İstifadəsi: Qeyri spesifik kəskin faza reaktantıdır. İnfeksiya və iltihabi proseslərin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. CRP virus və spiroxet mənşəli infeksiyalar zamanı artmadığından, xüsusilə bakterial infeksiyaların təyinində çox əhəmiyyətlidir. CRP-nin yüksəlməsi koronar ürək xəstəliyi riskinin erkən göstəricisi olduğundan, bu riskin skrininqi məqsədilə də istifadə olunur. CROSSLINKS (Bax.PRİDİNOLİN KOLLAGEN CROSSLİNKS) CRP (Bax.C-REAKTİV PROTEİN) CRYPTOCOCCUS NEOFORMANS TƏDQİQİ (Bax.

79 İNDİAN İNK BOYALI PREPARAT) CRYPTOSPORİDİUM TƏDQİQİ (Bax.NƏCİSDƏ CRYPTOSPORİDİUM TƏDQİQİ) CRYPTOSPORİDİUM ANTİGENİ Nümunə növü: Nəcis Nümunə miqdarı: 10 g Nümunə qabı: Kip qapaqlı bir qabda ən gec 24 saat müddətində soyuq şəraitdə göndərilməlidir. İş prinsipi: EIA Cu (Bax.MİS) CYTOMEGALOVİRUS IgG AVİDİTE (Bax.CMV IgG AVİDLİK) CYTOMEGALOVİRUS IgM və IgG (Bax.CMV IgM və IgG) 79

80 D DALA (Bax. AMİNOLEVULİN TURŞUSU) DAŞ ANALİZİ Nümunə növü: Sidikçıxarıcı sistemin daşları İş prinsipi: Kəmiyyət İstifadəsi: Sidikçıxarıcı sistem daşlarının kimyəvi tərkibinin təyinində istifadə olunur. Daşda karbonat, sistin, fosfat, maqnezium, kalsium, ammonium, sidik turşusu və oksalatın olması təyin olunur. DAUN SINDROMU PRENATAL SKRİNİNQ TESTLƏRİ (Bax.BİRİNCİ TRİMESTE SKRİNİNQ TESTİ VƏ ÜÇLÜ SKRİNİNQ TESTİ) D-DİMER Sinonim: Fibrinin parçalanma məhsulları Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 250μL Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan tez ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. Əlavə K) İş prinsipi: Koaqulometrik Referens: < μg/l İstifadəsi: D-Dimer səviyyəsinin normadan yüksək olması laxtalanma, beləliklə dərin vena trombozu, ağciyər emboliyası və ya DDL (disseminə olunmuş damardaxili laxtalanma) (disseminated intravascular coagulation, DIC) ehtimalını artırır. Bundan başqa, yumurtalıq karsinomaları və böyrək xəstəlikərində fibrinin parçalanmasının təyinində, dərin vena trombozu və ya kəskin miokard infaktı zamanı aparılan müalicənin müşahidəsində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan və qan/antikoagulyant nisbəti, laxtalı, hemolizli nümunələr. DEHİDROEPİANDROSTERON SULFAT Sinonim: DHEA-S; DHEA-SO 4; DHEA-sulfat Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: RIA Referens: Kişi Qadın 1-12 yaş ng/ml ng/ml yaş ng/ml ng/ml yaş ng/ml ng/ml 80

81 21-30 yaş ng/ml ng/ml yaş ng/ml ng/ml yaş ng/ml ng/ml yaş ng/ml ng/ml >60 yaş ng/ml ng/ml İstifadəsi: Androgen azlığı və ya artıqlığının qiymətləndirilmısində istifadə olunur. Hirşutizm, amenoreya, yumurtalıqların polikistoz sindromu, anadangəlmə adrenal hiperplaziya və adrenal karsinomaların qiymətləndirilməsində əhəmiyyətlidir. Digər androgenlərlə (testesteron və androstenedion) bərabər qiymətləndirilməlidir. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq DELTA-ALA (Bax.AMİNOLEVULİN TURŞUSU) DELTA ANTİCİSİMİ (Bax.HEPATİT D VİRUS ANTİCİSİMİ) 11-DEOKSİKORTİZOL Sinonim: Compound S Nümunə miqdarı: 100 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: RIA Referens: <8 ng/ml İstifadəsi: 11 β-hidroksilaza çatışmazlığı ilə əlaqədar adrenokortikal hiperplaziya, adrenal karsinomalar və ACTH səviyyəsinin artdığı hallarda serumda 11-deoksikortizolun səviyyəsi də artır. 81 Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. DEOKSİPRİDİNOLİN (Bax.PRİDİNOLİN KOLLAGEN CROSSLİNKS) DƏMİR Sinonim: Fe Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Günlük variasiyası vardır. Belə ki, serumda dəmirin miqdarı səhər saatlarında ən yüksək səviyyədə olur. Xəstənin hazırlanması: Nümunənin 10 saatlıq aclıqdan sonra alınması məsləhət görülür. Həmçinin səhər alınan nümunələrdəki dəmir konsentrasiyası günortadan sonrakılara nisbətən daha yüksək olduğundan nümunələrin səhər alınmasına üstünlük verilməlidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, infeksiya zamanı müvəqqəti olaraq serumda dəmirin səviyyəsi azala bilər. İş prinsipi: Kolorimetrik Referens: <7 gün μg/dl 7 gün-1 yaş μg/dl 2-15 yaş μg/dl >15 yaş μg/dl (Kişi) μg/dl (Qadın)

82 İstifadəsi: Hər növ anemiya, dəmir azlığı, talasemiya, sideroblastik anemiya və dəmir zəhərlənməsinin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Pernisioz, aplastik və hemolitik anemiytalar, hemaxromatoz, kəskin leykoz, qurğuşun zəhərlənməsi, kəskin hepatitlər, vitamin B 6 çatışmazlığı, talasemiya, təkrarlanan qanköçürülmələr və kəskin dəmir zəhərlənməsi zamanı serumda dəmirin miqdarı artır, dəmir çatışmazlığı anemiyası kəskin və xroniki infeksiyalar, hipotiroidizim və postoperativ müddətdə isə bu göstərici azalır (Bax. Cədvəl-21 və 23). Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz 82 DƏMİR BİRLƏŞDİRMƏ QABİLİYYƏTİ Sinonim: TIBC; Total iron binding capacity Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Xəstənin hazırlanması: Nümunənin 10 saatlıq aclıqdan sonra alınması məsləhət görülür. İş prinsipi: Kolorimetrik Referens: <1 yaş μg/dl >1 yaş μg/dl İstifadəsi: Serumda dəmir miqdarının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Hipoxrom anemiyalar, kəskin hepatitlər və hamiləliyin son həftələrində TIBC artır, dəmir çatışmazlığı ilə əlaqədar olmayan anemiyalar, xroniki infeksiyalar, bədxassəli törəmələr, sirroz, hemoxromatoz, böyrək xəstəlikləri və talasemiyalarda isə bu göstərici azalır (Bax. Cədvəl-21 və 23). Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz DƏRİ QAŞINTISINDA GÖBƏLƏK HÜCEYRƏLƏRİNİN TƏYİNİ Nümunə növü: Dəri qaşıntısı (Bax.Əlavə A) İş prinsipi: Mikroskopik İstifadəsi: Mikozlara şübhəli dəri zədələnmələrində göbələk hüceyrələrinin təyinində istifadə olunur. DƏRİ LEZYONUNUN (ZƏDƏLƏNMİŞ DƏRİ) KULTİVASİYASI Nümunə növü: zədələnmiş dəri Nümunə qabı: Steril düz sınaq şüşəsi və ya transport qidalı mühiti İş prinsipi: Kultivasiya İstifadəsi: Dəri lezyonlarında infeksiyaya səbəb ola bilən bakeriya və ya bakteriyaların izolə olunması. DHEA SULFAT (Bax.DEHİDROEPİANDROSTERO N SULFAT) DHEA-SO 4 (Bax.DEHİDROEPİANDROSTERO N SULFAT) DİAZEPAM Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi

83 Nümunənin alınma qaydası: Xəstənin ən son qəbul etdiyi dərmanın vaxtı və dozası bildirilməlidir İş prinsipi: FPIA Referens: Terapevtik konsentrasiya : μg/ml Toksik konsentrasiya : >5.0 μg/ml İstifadəsi: Dərman səviyyəsinin müşahidəsində istifadə olunur (Bax. Cədvəl-20 ). DİFENİLHİDANTOİN Sinonim: Epdantoin; Fenitoin Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Xəstənin ən son qəbul etdiyi dərmanın vaxtı və dozası bildirilməlidir. İş prinsipi: FPIA Referens: Terapevtik konsentrasiya : μg/ml Toksik konsentrasiya : >20 μg/ml İstifadəsi: Dərman səviyyəsinin müşahidəsində istifadə olunur (Bax.Cədvəl-20 ). DİQOKSİN Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Qəbul edilmiş ən son dozadan 8-12 saat sonra nümunə alınmalıdır. Xəstənin ən son qəbul etdiyi dərmanın vaxtı və dozası bildirilməlidir. 83 İş prinsipi: KIMS (Kinetik interaction of microparticles in solution) Referens: Terapevtik konsentrasiya : ng/ml Toksik konsentrasiya : >2.5 ng/ml İstifadəsi: Dərman səviyyəsinin müşahidəsində istifadə olunur (Bax. Cədvəl-20). DİNİTROFENİLHİDRAZİN TESTİ Nümunə növü: Birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 5 ml İş prinsipi: Kolorimetrik Referens: Neqativ İstifadəsi: Leysinoz (maple syrup urine disease, MSUD) xəstəliyinin (ağcaqayın siropu sidik xəstəliyi) diaqnostikasında istifadə olunur. Fenilketonuriya, histidinemiya, metonin malabsorbsiyası və müxtəlif səbəbli ketonuriyalar da pozitiv nəticələrə səbəb ola bilər. Skrininq testi ulduğu üçün pozitiv nəticələr dəqiqləşdirilməlidir. DUZ (Sidik) Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin miqdarl bildirilməlidir İş prinsipi: ISE Referens: 6-12 g/gün İstifadəsi: Orqanizimin elektrolit müvazinəti və duz pəhrizinin müşahidəsində istifadə olunur.

84 DÜZ (BİRBAŞA) COOMBS Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 2 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: Aqqlütinasiya İstifadəsi: İnvivo sensibilizasiyaya uğramış eritrositlərin aşkar olunmasında istifadə edilir. Eritroblastozis fetalis, autoimmun hemolitik anemiyalar və uyğun olmayan qan transfuziyaları ilə əlaqədar əmələ gələn transuzion reaksiyalar zamanı pozitiv nəticələr müşahidə olunur. Həmçinin dərmanla əlaqəli hemolitik anemiyaların təyinində də istifadə olunur. DÜZ ƏZƏLƏ ANTİCİSİMİ (Bax.ANTİ DÜZ ƏZƏLƏ ANTİCİSİMİ) DÜZ (BİRBAŞA) STREP A TESTİ Sinonim: Strep A antigen testi Nümunə növü: Əsnək materialı Nümunə qabı: Steril tamponlu sınaq şüşəsi İş prinsipi: İmmunoxromatoqrafik Referens: Neqativ İstifadəsi: A qrupundan olan beta hemolitik streptokokların antigen xüsusiyyətləri əsas götürülərək bu bakteriyalar təyin olunur. qanı, korion villus (CVS) və ya amnion mayesi (AFS) ], kultura materialı Nümunə miqdarı: EDTA-lı tam qan 5 ml, toxuma (10 mg), döl materiyalı, AFS (10 mg ), göbək ciyəsi qanı (500 μl) Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı (qan marerialları üçün); toxuma, CVS və AFS kimi materiallar üçün bunları alan həkimin seçdiyi münasib qab götürülür. İş prinsipi: Kit və ya NaCl ekstraksiyası və spektrofotometrik qiymətləndirmə Referens: O.D A 260 /A 280 = İstifadəsi: Genetik xəstəliklərin molekulyar diaqnozunda istifadə olunan DNT materialının əldə olunması məqsədilə tətbiq edilir. Mövcud fakt və ya ailəyə aid mutasiya analizi/daşıyıcılığının təyinində DNT ekstraksiyası, EDTA-lı tam qan və ya toxuma materialı ilə aparılır. Prenatal diaqnostika üçün isə CVS, AFS və göbək ciyəsi qanı lazımdır. Nümunədən imtina səbəbləri (kan): Hüceyrə sayının az olması, hemoliz, laxta, materialın uyğun olmayan ndə gönərilməsi. DNT İZOLYASİYASI (Bax. DNT EKSTRAKSİYASI) DNT EKSTRAKSİYASI Sinonim: DNT izolyasiyası; DNTnin ayırd edilməsi Lazımi məlumatlar: Xəstə haqqında klinik məlumatlar göndərilməlidir Nümunə növü: EDTA-lı tam qan, toxuma, döl materialı [göbək ciyəsi 84 DNT KONTENT ANALİZİ Lazımi məlumatlar: Xəstə haqqında klinik məlumat göndərilməlidir Nümunə növü: Parfinli və təzə toxuma nümunələri, orqanizim mayeləri, sidik kisəsi lavaj mayesi, sidik, sitratlı tam qan, sümük iliyi

85 Nümunə miqdarı: 2mL Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi (sitratlı qan) İş prinsipi: Flow cytometry İstifadəsi: Bərk toxuma (solid) şişləri və neoplazik lezyonlarda hüceyrədaxili DNT kontent analizi və proliferasiya sürətinin təyinində istifadə olunur. Bu test ilə statistik və dinamik proliferasiya indeksinin müəyyənləşdirilməsi, hüceyrə aneuoploidiyasının və şişlərin çoxalma tezliyinin təyini mümkündür. Nümunədən imtina səbəbləri: Hüceyrə sayının az olması. DOPAMİN (Bax.KATEXOLAMİNLƏR Plazma və Sidik) DOLAYI COOMBS Nümunə miqdarı: 500μL Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Aqqlütinasiya İstifadəsi: Rh(-) hamilələrdə yenidoğulanın hemolitik xəstəlik (eritroblastozis fetalis) riskinin təyinində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya DOUBLE-STRANED DNT ANTİ- CİSİMİ (Bax.ANTİ ds- DNT) drvvt TESTİ (Bax.LUPUS ANTİKOAQULYANT SKRİNİNQ) DUCHENNE / BECKER ƏZƏLƏ DİSTROFİYASI (DMD/BMD) BİRLƏŞMƏ ANALİZİ 85 Sinonim: Proqressiv əzələ distrofiyası (PƏD) Lazımi məlumatlar: Nəsil ağacı və ailə barədə ətraflı məlumatlar, CPK nəticələri, delesiya analizinin nəticələri Ailə üzvləri: Testin kimin üçün istənildiyindən asılı olaraq, aparılacaq tədqiqatlar çərçivəsində hansı ailə fərdlərinin müayinəsinə ehtiyac olduğu nəsil ağacı araşdırıldıqdan sonra qərar verilir Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: PCR-RFLP-VNTR İstifadəsi: Xəstə fərdin anasından qəbul etdiyi allel gen, bağlantı analizi adlandırılan dolayı (qeyri düz) metod ilə təyin olunur. Mutasiyası aşkar olunmamış xəstələrin ailəsinə prenatal diaqnozun və/və ya daşıyıcılığın təyinində kömək etmək məqsədilə dolayı (qeyri düz) metod tətbiq oluna bilər (Bax. Duchenne / Becker əzələ distrofiyasi delesiya analizi) (Tədqiq olunan mutasiyaların siyahısı üçün Bax.Əlavə G). Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, laxta, materialın uyğun nə alınmaması. DUCHENNE / BECKER ƏZƏLƏ DİSTROFİYASI (DMD/BMD) DELESİYA ANALİZİ Lazımi məlumatlar: Nəsil ağacı və ətraflı ailə məlumatları, CPK nəticələri, EMG və əzələ biopsiyası nəticələri Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml

86 Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: Multipleks I və Multipleks II amplifikasiya sistemləri ilə PZR və birbaşa analiz. İstifadəsi: DMD/BMD əzələ hüceyrələrinin proqressiv şəkildə məhv olmasına səbəb olan irsi xəstəlikdir. DMD, BMD-nin ağır gedişli allelik formasıdır və BMD ilə müqayisədə daha çox rast gəlinir. X xromosomu üzərində olan distrofin genində baş verən mutasiyalarla əlaqədar olduğu üçün oğlan uşaqlarında müşahidə olunur. Delesiyalarda ən çox müşahidə olunan (faktların %-i) mutasiyalardır. Xəstəliyin diaqnozu, klinik əlamətlərlə yanaşı serumdakı yüksək CPK səviyyəsi, EMG və əzələ biopsiyasının nəticələri ilə birlikdə müəyyən edilir. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, laxta, materialın uyğun sınaq şüşəsinə alınmaması. D-KSİLOZA ABSORBSİYA TESTİ Sinonim: Ksiloza absorbsiya testi və sidik Nümunənin alınma qaydası: Sidik qaranlıq yerdə toplanmalı və soyuq şəraitdə saxlanmalıdır Xəstənin hazırlanması: Xəstə 10 saatlıq səhər aşlığı ilə labarotoriyaya gəlməlidir İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: Nəticədə bildirilir İstifadəsi: Malabsorbsiyanın təyini və nazik bağırsağın proksimal hissəsindəki karbohidrat absorbsiyasının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Bağırsaq malabsorbsiyası, nazik bağırsaqda bakterial çoxalma, qusma, assit, gecikmiş mədə boşalması və Whipple xəstəliyində qan və sidikdə ksilozanın miqdarı azalır. 86

87 E E 2 (Bax.ESTRADİOL) E 3(Bax.ESTİROL) EBV EA ANTİCİSİMİ (Bax.EBV IgM və IgG PROFİLLƏRİ) EBV EBNA ANTİCİSİMİ (Bax.EBV IgM və IgG PROFİLLƏRİ) EBV IgM və IgG PROFİLLƏRİ Testin tərkibi: VCA gp 125,VCA p19, EBNA-1, p22 və EA-D Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Immunobolt Referens: Nəticədə bildirilir İstifadəsi: EBV infeksiyası geniş yayılsa da, uşaqlarda ilkin infeksiya adətən asimptomatik keçir. Sonrakı yaş dövrlərində isə infeksion mononukleoz klinikası meydana çıxır. Cəmiyyətdə insanların yaşadığıı müddət ərzində EBV infeksiyası keçirmə ehtimalı 90%-dən çoxdur. EBV infeksiyasının diaqnozunu müəyyən etmək bəzən çox çətin olur. Diaqnostikasında seroloji üsullardan dah çox istifadə olunur. Bu testlər hər zaman xəstənin klinik əlamətləri nəzərə alınaraq qiymətləndirilməlidir. Burkitt limfoması və nazofaringeal karsinomada anticisim səviyyələri uzun müddət yüksək qala bilər. Klinik mərhələ Heterofil VCA VVA EA EBNA anticisim IgM IgG (D) Şübhəli Çox erkən mərhələ +/- +/- +/- - - Erkən mərhələ /- Mövcud infeksiya /- +/- Keçirilmiş infeksiya /- EBV VCA ANTİCİSİMLƏRİ (Bax.EBV IgM və IgG PROFİLLƏRİ) ECHİNOCOCCUS SEROLOJİ TESTİ (Bax.KİST HİDATİK HEMAQQLÜTİNASİYA TESTİ) ECHİNOCOCCUS SPESİKİK IgE (Bax.KİST HİDATİK SPESİFİK IgE) ECHOVİRUS (Bax.ENTEROVİRUS PZR) ECP (Bax.EOZİNOFİL KATİON PROTEİNİ) 87

88 EAKULYAT ANALİZİ Sinonim: Spermoqramma Nümunə növü: Təzə eakulyat (30 dəqiqə ərzində labaratoriyaya çatdırılmalıdır) Nümunə miqdarı: İfraz olunanın hamısı Nümunə qabı: Təmiz, ağzı qapaqlı qab İş prinsipi: Mikroskopik İstifadəsi: Kişi sonsuzluğunun qiymətləndirilməsində istifadə olunur. EAKULYATIN KULTİVASİYASI Sinonim: eakulat kulturası, sperma kulturası Nümunə növü: EakulYat (Bax. Əlavə A) Nümunə qabı: Steril, ağzı qapaqlı qab İş prinsipi:kultivasiya İstifadəsi: İnfeksiya törədə bilən aerob bakteriyaların eakulatdan izolə olunması EAKULYATDA FRUKTOZA TƏYİNİ Nümunə növü: Eakulyat (dondurularaq göndərilməlidir.bax. Əlavə A) Nümunə qabı: Təmiz, ağzı qapaqlı qab İş prinsipi Spektrofotometrik Referens: mg/dl İstifadəsi:Toxum vəzilərinin funksional və toxum axacaqlarının açıq olmasının təyini məqsədilə istifadə olunur. EAKULYATIN CANLILIĞININ MÜAYİNƏSİ Sinonim: Canlı spermotozoidlərin nisbətinin təyini 88 Nümunə növü: Təzə eakulyat (30 dəqiqə ərzində labaratoriyaya çatdırılmalıdır) Nümunə miqdarı: İfraz olunanın hamısı Nümunə qabı: Təmiz, ağzı qapaqlı qab İş prinsipi:xüsusi rəngləmə ilə mikroskopik müayinə EMA (Bax.ENDOMYSİAL ANTİCİSİM) ENA (12-Lİ Panel) Sinonim: Extractable nuclear antigen anticisimləri Testin tərkibi: nrnp/sm,sm (Smith), SS-A(Anti-Ro), Ro-52, SS- B (Anti-La ), Scl-70, PM-Scl, Jo-1, CENP B, PCNA, dsdnt, Nukleosomlar, Histonlar, ribosomal P- Proteini, AMA-M2. Nümunə miqdarı: 2 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Western Blot Referens: Nəticədə bildirilir İstifadəsi: SLE, Sjögren sindromu, proqressiv sistemli skleroz, polimiozit, dermatomiozit, overlap sindromu, sharp sindromu (qarışıq birləşdirici toxuma xəstəliyi) və ilkin biliar sirroz kimi autoimmun xəstəliklərin diaqnostikasında istifadə olunur. Jo-1 antigenləri xüsusilə intersitisial ağciyər fibrozunda və simmetrik poliartiriti olan polimiozitli xəstələrin diaqnozunda istifadə olunur. Jo-1 antigenləri pozitiv olan xəstələrdə ağciyər zədələnməsi riski daha yüksəkdir.

89 RNP anticisimləri isə SLE, qarışıq birləşdirici toxuma xəstəliyi, Sjögren sindromu və sklerodermiyada tapılan ENA qrupundan olan anticisimlərdir. SCL-70 anticisimləri topoizomeraza I-yə qarşı əmələ gəlir və SCL-70 antisimi pozitiv olan xəstələrin ANA boyanma tipləri adətən ləkəli olur. Sm (Smith) antisisimləri SLE-nin diaqnozunda istifadə olunur və SLE üçün spesifikliyi yüksəkdir. Dərman mənşəli SLE, revmatoid artrit, sklerodermiya və Sjögren sindromunda da Sm anticisim pozitivliyi ola bilər. SS-A və SS-B antisimləri Sjögren sindromu, SLE və revmotoid artritin diaqnozunda istifadə olunur. SS-B anticisiminin pozitiv olması xəstəliyin klinikasının daha yüngül keçə biləcəyinə əsas verir. Bu xəstələrdə xüsusilə böyrək zədələnməsi çox yüngül olur və ya heç olmur (Bax.Cədvəl-11 və 13, həmçinin Bax. Autoimmun hepatit paneli) ENDOMYİSAL ANTİCİSİM Sinonim: EMA Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: IFR İstifadəsi: Seliakiya (Celiac sprue) və dermatitis herpetiformis-in diaqnoz və müalicəsinin müşahidəsində istifadə olunur. IgA quruluşunda olan bu anticisimlər dermatitis herpetiformis-də 70 %, aktiv selaikiyada isə 100% nisbətində tapılır. Müalicə və ya qlütensiz pəhrizlə anticisimin titri adətən azalır və ya neqativləşir. Qlüten tərkibli pəhrizə 89 başladıqda isə 2-3 ay müddətində EMA yenidən pozitivləşir. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya. ENTAMOEBA HYSTOLİTİCA ANTİGENİ (Bax.NƏCİSDƏ PARAZİT ANTİGENİ və AMEB ANTİGENİ) ENTAMOEBA HYSTOLİTİCA ANTİCİSİMİ (Bax. AMÖB ANTİCİSİMİ) ENTAMOEBA HYSTOLİTİCA MÜAYİNƏSİ (Bax.NƏCİSDƏ AMÖB MÜAYİNƏSİ) ENTEROBİUS VERMİCULARİS YUMURTASININ AXTARILMASI Sinonim: Enterobius vermicularis yumurtasının axtarılması, Sellofan bant testi Nümunə növü: Peri-anal sellofan bant nümunəsi Nümunə qabı: Nümunə götürmək üçün lazım olan materialı labarotoriya təmin edir Nümunənin alınma qaydası:səhər tezdən xəstə yataqdan qalxmamış nümunə alınmalıdır (Bax.Əlavə A) İş prinsipi: Mikroskopik İstifadəsi: Enterobius vermicularis yumurtasının axtarılması ENTEROVİRUS PZR Testin tərkibi: Coxsackie A və B, ECHO-virus, poliovirus, enterovirus və s. bütün enteroviruslar Nümunə növü: BOM Nümunə miqdarı: 2 ml Nümunə qabı: Gelsiz düz sınaq şüşəsi

90 İş prinsipi: RT-PZR Referens: Nəticədə bildirilir İstifadəsi: Enteroviruslar, Picornaviridae fəsiləsinə məxsusdurlar və 70-dən çox serotipi (Coxsackie A və B, ECHO-virus, poliovirus, enterovirus və s.) var. Bunların çoxu fekaloral yolla yoluxsa da, yuxarı tənəffüs yolları ilə də yoluxma mümkündür. Non-polio enteroviruslar adətən yuxarı tənəffüs yolları infeksiyaları və səpkilərlə yanaşı, aseptik meningit və ensefalitə də səbəb ola bilərlər. EOZİNFİL KATİON PROTEİNİ Sinonim: ECP (Qan nümunəsi vakkumlu nə götürülərək, bir neçə dəfə çevirməklə qrışdırıldıqdan sonra, dəqiqə o C-də saxlanılmalıdır. Sonra isə Xg-də sentrifuqadan keçirilərək serumu ayrılmalı, təmiz nə köçürülərək göndərilməlidir.) Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: FEIA Referens: 1-15 yaş <20 μg/l >15 yaş <16 μg/l İstifadəsi: Serumda ECP-nin səviyyəsi astmanın kəskinləşmə dərəcəsi haqqında məlumat verir. Həmçinin müalicənin müşahidəsində də istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. EOZİNOFİL SAYI Nümunə növü: EDTA-lı tam qan 90 Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: İş prinsipi: Hüceyrə sayılması + mikroskopik Referens: eozinofil/mm 3 İstifadəsi: Alergik xəstəliklər, parazit infeksiyaları, kollagen vaskulyar toxuma xəstəlikləri, bəzi hematopoetik sistem xəstəlikləri (pernisioz anemiya, KLL, polisitemiya), postsplenektomiya, Addison xəstəliyi, hipopituiterizm, eozinofilik qastroenterit və xoralı kolit zamanı qandakı eozinofillərin ümumi sayı artır. Nümunədən imtina səbəbləri: Nümunənin laxtalanmış və ya hemolizə uğramış olması. EOZİNOFİL SAYI (Bəlğəm) Nümunə növü: Bəlğəm İş prinsipi: Mikroskopik İstifadəsi: Allergik xəstəliklərin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. EPDANTOİN (Bax.DİFENİLHİDANTİON) EPİDERMAL ANTİCİSİM(Bax.ANTİ-DƏRİ ANTİCİSİMİ) EPİNEFERİN(Bax.KATEXOLAM İNLƏR- Plazma və Sidik) EPO(Bax.ERİTROPOETİN) EPSTEIN-BARR VİRUSU ERKƏN ANTİGEN ANTİCİSİMİ (Bax.EBV IgM və IgG ANTİCİSİMLƏRİ) EPSTEIN-BARR VİRUSU NUK- LEAR ANTİGEN ANTİCİSİMİ (Bax.EBV IgM və IgG ANTİCİSİMLƏRİ)

91 EPSTEIN-BARR VİRUSU KAPSİD ANTİGEN ANTİCİSİMİ IgM və IgG (Bax.EBV IgM və IgG ANTİCİSİMLƏRİ) 91 ERİTROPOİETİN Sinonim: EPO; s-epo Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Sutkalıq ritmi vardır və səhər ən yüksək səviyyədə olur. İş prinsipi: EIA Referens: mu/ml İstifadəsi: İlkin (polistemia vera) və ikincili polisitemiyanın differensiasiyasında istifadə olunur. Anemiyalar, ikincili polisitemiya, eritropoietin ifraz edən şişlər və hamiləlikdə eritropoietinin səviyyəsi artır, böyrək çatışmazlığı və ilkin (birincili) polisitemiyada isə azalır. Həmçinin ağciyər və ya kardiovaskuliyar hipoksiya ilə əlaqədar eritrositoz zamanı, kəskin qan axmalar və arterial O 2-nin təzyiqinin kəskin azalmalarında da eritropoetinin səviyyəsi artır. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz ERİTROSİT KÖVRƏKLİYİ (Bax.OSMOTİK KÖVRƏKLİK (FRAGİLİTE)) ERİTROSİT SAYI Sinonim: Qırmızı qan hüceyrələrinin sayı; RBC Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alınarkən turnanın uzun müddət qalması səhv nəticələrə səbəb olur. Xəstənin hazırlanması: Saat arasında və yeməklərdən sonra eritrositlərin sayında bir qədər azalma müşahidə oluna bilər. İş prinsipi: Hüceyrə sayılması Referens: Göbək ciyəsindən götürülmüş qan milyon/mm 3 Erkən doğulmuş uşaqlarda milyon/mm 3 <7 gün milyon/mm 3 7 gün-1 ay milyon/mm ay milyon/mm ay milyon/mm 3 7 ay-3 yaş milyon/mm yaş milyon/mm yaş milyon/mm 3 Kişi Qadın yaş milyon/mm milyon/mm 3 >15 yaş milyon/mm milyon/mm 3 İstifadəsi: Polisitemiya, ağır idman, hemokonsentrasiya və yüksəkliklərdə eritrositlərin sayı artır, anemiyalar və hemolizə səbəb olan bəzi dərman-

92 ların qəbulu zamanı isə eritrositlərin sayı azala bilər. Bunlardan başqa, soyuq aqqlütininlərin varlığı da yalnış olaraq eritrositin sayının azlığına və ya avtomatik qan sayım cihazlarında sayılmamasına səbəb ola bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Nümunənin laxtalanmış olması ERİTROSİT SAYI (BOM) Nümunə növü: BOM Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Gelsiz düz sınaq şüşəsi İş prinsipi: Mikroskopik İstifadəsi: Mərkəzi sinir sistemi xəstəliklərinin differensasiyasında istifadə olunur. 92 ERİTROSİTLƏRİN ÇÖKMƏ SÜRƏTİ Sinonim: Sedimentasiya; Western çökmə sürəti; ESR, EÇS Nümunə növü: Sitratlı qan Nümunə miqdarı: 1.5 ml Nümunə qabı: Qara qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Qapalı sistem Referens: Kişi Qadın <7 gün <10 mm/saat <10 mm/saat 7 gün- <15 mm/saat <20 mm/saat 50 yaş >50 yaş <20 mm/saat <25 mm/saat İstifadəsi: İltihabi xəstəliklər, kəskin və xroniki infksiyalar, toxuma nekrozu, temporal arterit, bəd xassəli törəmələr, revmatoid xəstəliklər və autoimmun xəstəliklərin diaqnoz və müşahidəsində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Nümunənin laxtalı, hemolizli və ya həddindən artıq lipemiyalı olması, uzun müddət gözləməsi, qan/sitrat nisbətinin düzgün olmaması və miqdarının lazım olandan az və ya çox olması. ERKƏN MOLEKULYAR DİAQNOZ TESTİ Nümunə növü: Amnion mayesi, göbək ciyəsindən alınmış qan. Nümunə miqdarı: Amnion mayesi (2mL), göbək ciyəsindən alınmış qan (1 ml) Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı (EDTA-lı) (göbək ciyəsindən alınmış qan) Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alınmazdan əvvəl laboratoriya ilə əlaqə saxlanılmalıdır. Nümunə 24 saat ərzində laboratoriyaya çatdırılmalıdır. Xəstənin hazırlanması: Xüsusi anket formasının doldurulması vacibdir. Bu formanın tam və düzgün şəkildə doldurulması aparılacaq molekulyar analizin dürüstlüyü baxımından çox əhəmiyyətlidir. İş prinsipi: QF-PZR İstifadəsi: Kariyotipləndirmədən əvvəl əhali arasında çox rast gəlinən 13, 18, 21 və cinsiyyət xromosomlarına aid anoploidlərin saat müddətində skrininqində istifadə olunur. Əldə olunmuş məlumatlar sitogenetik analizlərlə dəqiqləşdirilməlidir (həmçinin Bax. Kariyotip analizi). ESR (Bax. ERİTROSİTLƏRİN ÇÖKMƏ SURƏTİ) ESRTADİOL Sinonim: E 2 ; 17-β-estradiol Nümunə miqdarı: 400 μl

93 Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı 93 İş prinsipi: MEIA Referens: Qadın <12 yaş 2-18 pg/ml yaş pg/ml yaş pg/ml >50 yaş pg/ml Menopauza pg/ml Follikulyar faza pg/ml Pik pg/ml Luteal faza pg/ml Ovulasiya müşahidəsi pg/ml Kişi <12 yaş 2-18 pg/ml >12 yaş pg/ml İstifadəsi: Orqanizimdəki ən təsirli endogen esterogendir. Puberte prekoks, amenoreya, ovulyasiya induksiyasının müşahidəsi və kişilərdə ginekomastiyanın qiymətləndirilməsində isitifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. ESTRİOL (Sərbəst) Sinonim: E 3 ; Unkonjuge E 3 ; ue 3 Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: FIA Referens: Nəticədə bildiriləcəkdir İstifadəsi: Fetoplasental dövrün qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Sərbəst E 3 miqdarı ümumi E 3-lə müqayisədə daha spesifikdir. Nəticələr xəstədən asılı olaraq dəyişə bildiyindən bir neçə ardıcıl müayinə aparılmalıdır. Bundan başqa, səhərlər konsentrasiyası daha yüksək olur. Hamiləlik müddətində sərbəst E 3 daim yüksəlir, doğuşun başlaması ilə birlikdə daha kəskin yüksəlmə baş verir. Diabetli hamilələr, post-date hestasiya və bətndaxili inkişafın gedişinin qiymətləndirilməsində sərbəst E 3 istifadə oluna bilər. Döldə mərkəzi sinir sisteminin malformasiyası, anadangəlmə qapaq xəstəlikləri və ya Daun sindromunda serumda sərbəst E 3 səviyyəsində azalma müşahidə oluna bilər. Hamiləliyin cı həftələrində dölün yaşının hesablanmasında da sərbəst E 3 istifadə oluna bilər. Həmçinin II trimesterdə hcg və AFP ilə birgə istifadə olunaraq risk skrininqi aparıla bilər. (Bax. Üçlü skrininq test) Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. ETOSUKSİMİD Sinonim: Petimit İşləmə zamanı: Cümə Nəticə vermə zamanı: Həmin gün saat18.00

94 Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Xəstənin ən son qəbul etdiyi dərmanın vaxtı və dozası bildirilməlidir. İş prinsipi: HPLC Referens: Terapevtik konsentrasiya : μg/ml Toksik konsentrasiya : >150 μg/ml İstifadəsi: Dərman səviyyəsinin müşahidəsində istifadə olunur (Bax. Cədvəl-20) EUQLOBİN TROMB LİZİS Sinonim: Fibrinoliz zamanı Nümunə növü: Sitratli plazma Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi (natrium sitratın miqdarı normadan iki dəfə çox olmalıdır). Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan dərhal ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. Əlavə K) Xəstənin hazırlanması: Xəstə qan verməzdən əvvəl idman hərəkətləri etməməlidir Referens: Tromb lizisi 2-4 saata baş verir İstifadəsi: Urekinaza və sterptokinaza müalicəsi ilə fibrinolitik aktivliyin müşahidəsi və anormal fibrinolizisin müayinəsində istifadə olunur. Sürətli lizis yüksək fibrinolitik aktivliyi göstərir. Nümunədən imtina səbəbləri: Nümunəni iki saat müddətində laboratoriyaya çatdırılmaması, uyğun olmayan qan/antikoaqulyant nisbəti (nümunədəki sitrat nisbətinin ikiqat olmaması), laxtalanmış, hemolizli, heparinli nümunələr. EXTRACTABLE NUCLEAR ANTİGEN (Bax.ENA 12-Lİ PANEL) 94

95 Ə ƏSNƏK MATERİALININ KULTİVASİYASI Nümunə növü: Əsnəkdən tamponla material Nümunə qabı: Əsnək materialının kultivasiyası üçün steril transport qidalı mühiti (Bax.Əlavə A) İş prinsipi: Kultivasiya İstifadəsi: A qrupundan olan β hemolitik streptokok infeksiyalarının araşdırılmasında istifadə olunur. 95

96 F FAKTOR I (Bax.FİBRİNOGEN) FAKTOR II Sinonim: Protrombin aktivliyi Nümunə növü: Sitratli plazma Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan tez ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. Əlavə K) Xəstənin hazırlanması: Risk qiymətləndirilməsi aparıldıqdan sonra komadin cinsli antikoaqulyant istifadə edən xəstələr 2 həftə, heparin müalicəsi alanlar isə 2 gün əvvəldən müalicəni dayandırmalıdırlar. İş prinsipi:koaqulometrik Referens: Normal aktivliyin %-i İstifadəsi: Protrombin zamanı ilə eyni test kimi qiymətləndirilməməlidir. İrsi protrombin çatışmazlığı olduqca nadir rast gəlinən koaquliyasiya pozğunluğudur. Autosom resessiv mexanizmlə keçən bu pozğunluq zamanı orqanizmdə mütəlif dərəcələrdə qanaxmaya meyillik olur. Bu şəxslərdə PT və aptt testlərində uzanma müşahidə edilir. Həmçinin K vitamini çatışmazlığı və oral antikoaquliyant müalicəsi protrombin səviyyələrini azaldır. Protrombin səviyyələrinin yüksəkliyi isə protrombin genindəki mutasiyanın nəticəsi kimi inkişaf edir və tromboz riskini artırır. Belə hallarda xəstədə kardiovaskulyar risk faktorları da varsa, miokard infarktı ehtimalı artır. 115% aktivlikdən yuxarı nəticələr isə risk kimi qəbul edilmir Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan/antikoaqulyant nisbəti, laxtalı, hemolizli, heparinli nümunələr. FAKTOR V Sinonim: AC globulin; Labil faktor; Plazma akselerator globulin; Proakselerin Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan dərhal ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. Əlavə K) İş prinsipi:koaqulometrik Referens: Normal aktivliyin %-i İstifadəsi: V faktorun irsi çatışmazlığı olan xəstələrdə (parahemofiliya) anormal qanaxmalar müşahidə olunur və laxtalanma zamanı, PT və APTT testlərində uzanmalar müəyyən edilir. Hamiləlik zamanı bir sıra laxtalanma faktorları kimi V faktorda da az miqdarda artım baş verə bilər. Kəskin qaraciyər çatışmazlığında sintezin zəifləməsi, DDL zamanı isə sərf olunmanın artması ilə əlaqədar olaraq V faktorun miqdarı azalır. V faktorun 96

97 təyini qaraciyər xəstəliyi və K vitamini çatışmazlığının differensiasiyasında istifadə olunur. Parenximal qaraciyər xəstəliklərində V faktor və K vitaminindən asılı sintez olunan laxtalanma faktorları (II, VII, IX və X faktorlar) azaldığı halda, K vitamini çatışmazlığında V faktor normal, digər faktorların miqdarı isə aşağı olur. Bu məqsədlə V və VII faktorların aktivliyi təyin oluna bilər (Bax. Cədvəl-23). Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan/antikoaqulyant nisbəti, laxtalı, hemolizli, heparinli nümunələr. FAKTOR V LEİDEN MUTASİYA ANALİZİ Sinonim: FV-Leiden; FV çatışmazlığı; F5 Lazımi məlumatlar: APC rezistentliyi, Protein S və Protein C nəticələri Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı Xəstənin hazırlanması: Xəstənin heparin tərkibli dərmanlar qəbul etməsi DNT ekstraksiyasında problem yarada bilər Mutasiya: FV geni 1691 G>A və 1090 A>G (Hong-Kong) İş prinsipi:pzr-rea Referens: N/N Homoziqot normal Mt/N Heteroziqot Mt/Mt Homoziqot mutant İstifadəsi: Aktiv protein C (APC), antikoaqulyant xüsusiyyətə malik serin proteazadır. Normal hemostaz zamanı APC, Va və VIIIa faktorların proteolitik inaktivləşməsini təmin 97 edərək qanın laxtalanmasını məhdudlaşdırır. Tromboz xəstələrini təxminən 50%-də, APC-nin antikoaqulyant cavabına qarşı rezistentlik olduğu bildirilir (APC rezistentliyi). APC rezistentliyi fenotipinin, əsasən V faktor genində baş verən nöqtəvi mutasiya (1691 G>A substitusiyası; FVQ506) ilə əlaqədar olduğu tapılmışdır. V Leiden faktoru olaraq adlandırılan və bu mutasiyanı homoziqot və ya heteroziqot formada daşıyan şəxslərdə APC rezistentliyi ilə əlaqəli tromboz riskinin, mutasiyanı daşımayan şəxslərlə müqayisədə daha yüksək olduğu bildirilir. Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan nə qan alınması, laxtalı, hemolizli nümunələr. FAKTOR VII Sinonim: Autoprotrombin I; Prokonvertin; Stabil faktor Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan tez ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. Əlavə K) Xəstənin hazırlanması: Risk qiymətləndirilməsi aparıldıqdan sonra kumadin cinsli antikoaqulyant istifadə edən xəstələrdə 2 həftə, heparin müalicəsində isə 2 gün əvvəl müalicə kəsilməlidir. İş prinsipi: Kaoqulometrik Referens: Normal aktivliyin %-i

98 İstifadəsi: VII faktorun çatışmazlığı, nadir rast gəlinən, autosom resessiv keçən irsi xəstəlikdir. Xəstəlik olan şəxslərdə PT uzanır, APTT isə normal olur. Klinik qanaxmanın şiddəti VII faktorun aktivlik səviyyəsi ilə əlaqədardır. Qaraciyər xəstəliyi və K vitamini çatışmaznığının differensiasiyasındada istifadə olunur. Parenximal qaraciyər xəstəliklərində V faktor və K vitaminindən asılı sintez olunan laxtalanma faktorları (II, VII, IX və X) azaldığı halda, K vitamini çatışmazlığında V faktor normal, digər faktor səviyyələri isə aşağı olur. Bu məqsədlə V və VII faktorların aktivliyi təyin oluna bilər. Oral kontraseptiv istifadə edən qadınların plazmaları 4 o C-də saxlanıldıqda VII faktorun aktivliyində 10 dəfəyə qədər artım müşahidə oluna bilər. Həmçinin VII faktorun aktivliyinin artması miokard infarktı riskini də artırır. Oral antikoaqulyantların istifadəsi, ağır qaraciyər xəstəliyi və K vitamini çatışmazlığı hallarında isə VII faktorun səviyyəsində azalmalar müşahidə oluna bilər (Bax. Cədvəl-23). Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan/antikoaqulyant nisbəti, laxtalı, hemolizli, heparinli nümunələr. FAKTOR VIII Sinonim: Antihemofiliya faktoru Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan tez ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. Əlavə K) Xəstənin hazırlanması: Risk qiymətləndirilməsi aparıldıqdan sonra heparin müalicəsi müayinədən 2 gün əvvəl kəsilməlidir İş prinsipi: Kaoqulometrik Referens: Normal aktivliyin %-i İstifadəsi: İrsi VIII faktorun çatışmazlığı (hemofiliya A) X-ə bağlı keçən və qanaxmaya meyilliliklə xarakterizə olunan xəstəlikdir. Klinik olaraq VIII faktorun çatışmazlığı, xəstənin plazmasında VIII faktorun səviyyəsindən asılı olaraq, şiddətli (<1%), orta dərəcə (1-5%) və yüngül (>5%) dərəcələrə ayrılır. Həmin şəxslərdə aptt uzandığı halda, PT və TT normal olur. Həmçinin VIII faktor kəskin faza reaktantı olub, esterogenlərin istifadəsi, qaraciyər xəstəliyi, şəkərli diabet, stress halları və ya idman hərəkətlərindən sonra yüksələ bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan/antikoaqulyantnisbəti, laxtalı, hemolizli, heparinli nümunələr. 98 FAKTOR VIII İLƏ ƏLAQƏLİ ANTİGEN (Bax.VON WİLLEBREND FAKTOR ANTİGENİ) FAKTOR VIII İNHİBİTOR Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma he-

99 molizə uğramadan tez ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. Əlavə K) İş prinsipi: Kaoqulometrik Referens: <0.9 Bethesda vahidi İstifadəsi: Faktor əvəzedici müalicə alan şəxslərdə və ya spontan olaraq (doğuşdan sonra, immunoloji xəstəliklər, antibiotik istifadəsi, bəd xassəli törəmələr, qocalıq) faktor inhibitorları əmələ gəlir və müvafiq faktorları inhibisiya edir. Bu test ilə VIII faktor inhibitorunun varlığı araşdırılır. Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan/antikoaqulyantnisbəti, laxtalı, hemolizli, heparinli nümunələr. FAKTOR IX Sinonim: Anti-hemofiliya faktoru B; Christmas faktoru; Autoprotrombin II Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan tez ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. Əlavə K) Xəstənin hazırlanması: Risk qiymətləndirmə aparıldıqdan sonra kumadin cinsli antikoaqulyant istifadə edən xəstələrdə 2 həftə, heparin müalicəsində isə 2 gün əvvəl müalicə kəsilməlidir. İş prinsipi:kaoqulometrik Referens: Normal aktivliyin %-i İstifadəsi: İrsi IX faktorun çatışmazlığı (hemofiliya B), X ilə əlaqəli keçən, qanaxma diatezi və plazmada 99 IX faktor aktivliyinin az olması ilə xarakterizə olunan xəstəlikdir. Əsasən kişilərdə rast gəlinir, qadınlar isə daşıyıcıdır. 1/25000 tezliyində rast gəlinir. Bu xəstələrdə APTT uzanır, PT normal olur. Qazanılmış IX faktor çatışmazlığı isə oral antikoaqulyantların istifadəsi, ağır qaraciyər xəstəliyi və K vitamini çatışmazlığında müşahidə oluna bilər (Bax. Cədvəl-23). Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan/antikoaqulyant nisbəti, laxtalı, hemolizli, heparinli nümunələr. FAKTOR IX İNHİBİTOR Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan tez ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. Əlavə K) İş prinsipi:kaoqulometrik Referens: Nəticədə bildirilir İstifadəsi: Faktor əvəzedici müalicə alanlarda və ya spontan olaraq (doğuşdan sonra, immunoloji xəstəliklər, antibiotik istifadəsi, bəd xassəli törəmələr, qocalıq) faktor inhibitorları əmələ gəlir və müvafiq faktorları inhibisiya edir. Bu test ilə IX faktor inhibitorunun varlığı araşdırılır. FAKTOR X Sinonim: Stuart faktoru; autoprotrombin C; autoprotrombin III Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 500 μl

100 Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan tez ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. Əlavə K) Xəstənin hazırlanması: Risk qiymətləndirilmə aparıldıqdan sonra kumadin cinsli antikoaqulyant istifadə edən xəstələrdə 2 həftə, heparin müalicəsində isə 2 gün əvvəl müalicə kəsilməlidir. İş prinsipi:koaqulometrik Referens: Normal aktivliyin %-i İstifadəsi: İrsi X faktor çatışmazlığı olan xəstələrdə PT və APTT uzanmış, TT isə normaldır. X faktor çatışmazlığı autosom resessiv keçir. Qazanılmış X faktor çatışmazlığı isə birincili amiloidoz ilə əlaqədardır. Bundan başqa, oral antikoaqulyantların istifadəsi və K vitamini çatış- Referens: Normal aktivliyin %-i <7 gün gün-1ay ay ay >60 ay İstifadəsi: Homoziqot XI faktor çatışmazlığı olan xəstələrdə laxtalanma zamanı və APTT uzanır, dəyişkən qanaxma mənzərəsi müşahidə olunur. PT, TT, trombosit sayı və trombositlərin funksional testləri isə normaldır (Bax. Cədvəl- 23). Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan/antikoaqulyant mazlığında da X faktorun miqdarı azalır. Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan/antikoaqulyantnisbəti, laxtalı, hemolizli, heparinli nümunələr. 100 FAKTOR XI Sinonim: Plazma tromboplastin antesedan Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan tez ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. Əlavə K) Xəstənin hazırlanması: Risk qiymətləndirmə aparıldıqdan sonra heparin müalicəsi müayinədən 2 gün əvvəl kəsilməlidir İş prinsipi:koaqulometrik nisbəti, laxtalı, hemolizli, heparinli nümunələr. FAKTOR XII Sinonim: Hageman faktoru Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi

101 Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan tez ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir. (Bax. Əlavə K) Referens: Normal aktivliyin %-i <7 gün gün-1ay ay ay >6ay İstifadəsi: İrsi XII faktor çatışmazlığı olan xəstələrin əksəriyyətində qanaxma problemləri olmadığı halda, trombembolik problemlər daha çox rast gəlinir. Bu xəstələrdə PT normal, APTT uzanmış olur (Bax. Cədvəl-23). Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan/antikoaqulyant nisbəti, laxtalı, hemolizli, heparinli nümunələr. FAKTOR XIII SKRİNİNQ Sinonim: Fibrin stabilləşdirici faktor Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan tez ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. Əlavə K) İş prinsipi: Tromb lizis İstifadəsi: XIII faktorun çatışmazlığı autosom resessiv keçir. Xəstələrdə ilk qanaxma hadisəsi göbək ciyəsi ayrıldıqdan sonra baş verir. Bu xəstələrdə ümumi hemostaz testləri normalkən, 101 Xəstənin hazırlanması: Risk qiymətləndirmə aparıldıqdan sonra heparin müalicəsi müayinədən 2 gün əvvəl kəsilməlidir. İş prinsipi:koaqulometrik travma sonrası əmələ gələn yaralar gec sağalır. (Bax Cədvəl-23) Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan/antikoaqulyantnisbəti, laxtalı, hemolizli, heparinli nümunələr. FAMİLİAL (AİLƏVİ) ARALIQ DƏNİZİ QIZDIRMASI (FMF) MUTASİYA ANALİZİ Sinonim: MEFV, periodik xəstəlik, nevropatiyasız irsi ailəvi amiloidoz, erməni xəstəliyi Keçiş forması: Autosom resessiv Lazımi məlumatlar: Nəsil ağacı və ətraflı ailə məlumatları Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: PZR-REA İstifadəsi: FMF təkrarlanan kəskinləşmələrlə, hipertermiyaları müşayiət edən qarın, döş qəfəsi və oynaq ağrıları ilə özünü biruzə verən irsi xəstəlikdir. Bu test ilə FMF-yə səbəb olan bəzi mutasiyalara baxılır. (Baxılan mutasiyaların siyahısı üçün Bax Əlavə G)

102 Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, laxtalanma, uyğun olmayan nə qan alınması. FANA (Bax.ANTİ-NUKLEAR ANTİCİSİM) Fe (Bax.DƏMİR) FeCl 3 TESTİ (Bax. FERRİUM XLORİD) FENİLALANİN (Kəmiyyət), heparinli plazma Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum), yaşıl qapaqlı (heparinli plazma) Xəstənin hazırlanması: Nümunənin acqarına götürülməsi məsləhtdir İş prinsipi: HPLC Referens: Yarımçıq doğulan mg/dl <1 ay mg/dl 2-12 ay mg/dl 1-20 yaş mg/dl >20 yaş mg/dl İstifadəsi: Fenilketonuriya xəstələrində pəhrizin təsirinin müşahidəsində istifadə olunur. Hiperfenilalaninemiya, sepsis, ağır yanıqlar, yenidoğulmuşların müvəqqəti tirozinemiyası və hiperfenil alaninemiyası, virus hepatitləri və hepatik ensefalopatiyalarda da qanda fenilalanin miqdarı arta bilər (Bax. Aminturşular). FENİLKETONURİYA (PKU) MOLEKULYAR ANALİZİ Lazımi məlumatlar: Nəsil ağacı və ətraflı ailə məlumatları, yenidoğulanın skrininq nəticələri 102 Ailə fərdləri: Testin kimin üçün istənildiyindən asılı olaraq, görüləcək iş çərçivəsində hansı ailə üzvlərinin müayinəsinə ehtiyac olduğu nəsil ağacı araşdırıldıqdan sonra qərar verilir Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: PZR-REA-RFLP İstifadəsi: PKU, fenilalanin hidroksilaza (PAH) fermentinin pozğunluğu və ya çatışmazlığı ilə baş verən irsi xəstəlikdir. Autosom resessiv keçir. PAH, fenilalanini tirozinə çevirir. PAH çatışmazlığı və ya funksional pozğunluğu zamanı qanda fenilalanin toplanır ki, bu da beyin üçün toksikdir. Doğuşdan sonrakı günlərdə skrininq testlərlə PKU təyin oluna bilər və bu xəstələr müvafiq pəhrizlə normal həyata davam edə bilərlər. Əks halda yaş ötdükcə, geridönməz əqli və ya nevroloji pozğunluqlar meydana çıxa bilər. Xəstəlik PAH genində baş verən mutasiyalarla əlaqədar əmələ gəlir. Bunun üçün üçün həm ana, həm də ata mutant gen daşıyıcısı olmalıdır. Daşıyıcı ana və atadan olan uşaqların xəstələnmə ehtimalı 25%-dir. Xəstə şəxsin valideyinlərindən aldığı allel genlər bağlantı analizi adlandırılan dolayı metod ilə təyin olunur. Mutasiyası aşkar olunmayan xəstə ailələrinə prenatal diaqnoz və ya daşıyıcılığın təyinində kömək etmək məqsədilə dolayı analiz tətbiq oluna bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, laxtalanma, uyğun olmayan nə qan alınması.

103 FENİLKETONURİYA SKRİNİNQİ (Bax.YENİDOĞULMUŞLARIN İRSİ METABOLİK XƏSTƏLİKLƏRİNİN SKRİNİNQİ) FENİTİON (Bax.DİFENİLHİDANTİON) FENOBARBİTAL Sinonim: Luminal Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Xəstənin ən son qəbul etdiyi dərmanın vaxtı və dozası bildirilməlidir İş prinsipi: FPIA Referens: Terapevtik konsentrasiya : μg/ml Toksiki konsentrasiya : > 40 μg/ml İstifadəsi: Dərman səviyyəsinin müşahidəsində istifadə olunur (Bax. Cədvəl-20). Fenobarbitalla birlikdə valproy turşusu və salisilatlar istifədə olunduqda fenobarbitalın səviyyəsi 40% artır. FENOL Nümunə növü: Birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunənin alınma qaydası: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir. Referens: Yenidoğulmuş ng/ml <7 gün ng/ml 7 gün-1 ay ng/ml 2-3 ay ng/ml 103 İş prinsipi: Qaz xromatografiya (GC) Referens: mg/g kreatinin İstifadəsi: Fenol, fenol-krezol və benzen ilə işləyən şəxslərin bu maddələrin təsirinə nə dərəcədə məruz qaldıqlarını təyin etmək üçün istifadə olunur. FERRUM XLORİD Sinonim: FeCl 3 Nümunə növü: Birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunənin alınma qaydası: Səhər ilk sidik nümunəsi alınmalıdır (Bax. Əlavə P) İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: Neqativ İstifadəsi: Fenilalanin metabolitlərindən fenilpiruvat turşusu təyin olunur. Fenilketonuriya və digər metabolik xəstəliklərin diaqnozunda, dərman və alkoqol istifadəsinin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Bundan başqa, pəhriz müalicəsinə cavabın müşahidəsi üçün də əhəmiyyətlidir. Skrininq test kimi istifadə olunmamalıdır. Levadopa, salisilatlar və fenitiazidlər yalançı pozitiv nəticələrə səbəb ola bilər. FERRİTİN Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: ECLIA

104 4-6 ay ng/ml 7-12 ay ng/ml 1-5 yaş ng/ml 6-12 yaş ng/ml yaş ng/ml Kişi Qadın yaş ng/ml ng/ml yaş ng/ml ng/ml >60 yaş ng/ml ng/ml İstifadəsi: Dəmir çatışmazlığı anemiyası, xroniki xəstəlik anemiyası, talasemiya, hemoxromatoz və dəmir yükləmə müalicəsinin müşahidəsində istifadə olunur. Qaraciyər xəstəlikləri zamanı dəmir çatışmazlığına baxmayaraq ferritin normal səviyyədə ola bilər. Həmçinin kəskin faza reaktantlarından biridir (Bax. Cədvəl-21 və 23). Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. FİBRİN STABİLLƏŞTİRİCİ FAKTOR (Bax. XIII FAKTORUN SKRİNİNQİ) FİBRİN PARÇALANMA MƏHSULLARI (Bax.D-DIMER) FİBRİNOGEN Sinonim: I Faktor Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 500 ml Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan tez ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. Əlavə K). İş prinsipi: Koaqulometrik 104 Referens: g/l İstifadəsi: Fibrinogen kəskin faza reaktantlarından biridir. Anadangəlmə afibrinogenemiya, hipofibrinogenemiya, disfibrinogenemiya, disseminasiya olunan damardaxili laxtalanma, kəskin ağciyər emboliyası, sistemik fibrinoliz, pankreatit və ağır qaraciyər çatışmazlığında fibrinogen miqdarı azalır; infeksiyalar, hamiləlik, travma və yayılmış toxuma nekrozunda isə bu göstərici artır. Yüksək fibrinogen səviyyəsi tromboz riskini artırdığından kardiovaskulyar xəstəliklər və iflic riski də artır (Bax. Cədvəl-23). Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan/antikoaqulyant nisbəti, laxtalı, hemolizli, heparinli nümunələr. FİBRİNOLİZ ZAMANI (Bax.EUGLOBİN TROMB LİZİSİ) FİNRONEKTİN Sinonim: FN Nümunə növü: EDTA-lı plazma, maye Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı (plazma), gelsiz düz (maye)

105 İş prinsipi: Nefelometrik Referens: Serum g/l İstifadəsi: Sinovial mayedəki fibrinoektinin konsentrasiyası serumdakından yüksək olur. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya. FK506 (Bax.TAKROLİMUS) FMF MUTASİYA ANALİZİ (Bax. FAMİLİAL (İRSİ) AĞDƏNİZ QIZDIRMASI MUTASİYA ANALİZİ) FN (Bax. FİBRONEKTİN) FOLAT (Bax. FOL TURŞUSU) Referens: Qadın <6 ay miu/ml 7ay-12 yaş miu/ml yaş miu/ml yaş miu/ml yaş miu/ml >60 yaş miu/ml 105 FOL TURŞUSU Sinonim: Folat Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Xəstənin hazırlanması: Nümunənin alınması üçün 10 saatlıq səhər aclığı məsləhət görülür İş prinsipi: ECLIA Referens: ng/ml İstifadəsi: Fol turşusu çatışmazlığının diaqnoz və müalicəsinin müşahidəsində, meqaloblast və makrositar anemiyaların qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Pəhrizlə fol turşusunun qəbulunun azalması, hemodializ, malabsorbsiya, hamiləlik, xroniki alkoqolizm və fenitoin kimi bəzi dərmanlar serumda fol turşusunun miqdarını azaldır, vegeterian pəhriz isə bu göstəricini artırır. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq. FOL TURŞUSU (Eritrosit daxili) Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: ECLIA Referens: ng/ml İstifadəsi: Eritrosit daxili fol turşusunun konsentrasiyası serumdakına nisbətən daha çoxdur. Bu baxımdan orqanizmdəki fol turşusunun miqdarının təyinində eritrosit daxili fol turşusunun səviyyəsinin ölçülməsi daha optimal göstəricidir. Nümunədən imtina səbəbləri: Plazması ayrılmış nümunələr FOLLİKUL STİMULLAŞTIRICI HORMON Sinonim: FSH; Follitropin; Pituiter gonadotropin Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: MEIA

106 Follikulyar faza miu/ml Pik miu/ml Lüteal faza miu/ml Hamilə miu/ml Menopauza miu/ml Kişi <6 ay miu/ml 7 ay-12 yaş miu/ml >12 yaş miu/ml İstifadəsi: Hipofiz funksiyalarının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Xüsusilə ilkin və ikincili yumurtalıq çatışmazlığının differensiasiyası üçün qiymətlidir. İlkin qonadal çatışmazlıq, ovarial və testikulyar agenez, Turner və Kleinifelter sidnromu, kastrasiya, alkoqolizm, menopauza və orxit zamanı serumda FSH səviyyəsi yüksəlir, hipofizin ön payının hipofunksiyası, hipotalamusun xəstəlikləri, hamiləlik, anoreksia nervosa, yumurtalıqların polikistoz sindromu, hemaxromatoz, oraq hüceyrəli anemiya, hiperprolaktinemiya və esterogen və ya androgenlərlə müalicə edilən xəstələrdə isə FSH səviyyəsi azalır. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq. FOLLİTROPİN (Bax. FOLLİKUL STİMULLAŞTIRICI HORMON) FORMOL GEL Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: ECLIA İstifadəsi: Leyşmaniozun diaqnozunda istifadə olunan qeyri spesifik testdir. Qamma-qlobulinlərin artması ilə pozitivləşdiyi üçün diaqnoz məqsədilə deyil, diaqnozu dəstəkləyən test kimi istifadə olunur. FOSFOR Sinonim: PO 3; P; Qeyri üzvi fosfor; Fosfat Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Xəstənin hazırlanması: Nümunə acqarına alınmalı və serum mümkün qədər tez ayrılmalıdır. İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: Göbək ciyəsi qanı Yeni doğulmuş gün gün- 1 yaş yaş yaş yaş (Kişi) (Qadın) 106

107 İstifadəsi: Fosfor metobolizminin və Ca-P müvazinətinin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Osteolitik sümük metastazları, sarkoidoz, südqələvi sindromu, vitamin D intoksikasiyası, böyrək çatışmazlığı, hipoparatiroidizm, psevdohipoparatiroidizm, akromeqaliya, ağciyər emboliyası, laktik asidoz və respirator asidoz zamanı serumda fosforun səviyyəsi artır, osteomalyasiya, steatoreya, renal tubulyar asidoz, Qram neqativ bakterial septisemiya, hipokalemiya vitamin D çatışmazlığı, malnutrisiya, malabsorbsiya, ağır diarreya, qusma, birincili hiperparatiroidizm, hiperkalsemiya, salisilat zəhərlənməsi, respirator infeksiyalar, hiperinsulinemiya, respirator alkaloz, osteoblastik sümük metastazları və renal tubulyar defektlərdə isə fosforun miqdarı azalır. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq. FOSFOR (Sidik) Nümunə növü: 24 saatlıq sidik, birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir. 6N HCl və bor turşusu üzərinə toplanan sidiklər də qəbul olunur. (Bax. Əlavə P) Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin miqdarı bildirilməlidir. Xəstənin hazırlanması: Sidiklə fosfor ifrazının sutkalıq ritmi vardır və axşam saatları maksimum olur. Pəhriz, fosfor birləşdirən antiasidlər, GH, insulin və böyrək funksiyaları da sidiklə fosfor ifrazına təsir edir. Eyni zamanda menopauza və uzanaraq istirahət etmək serumda fosforun səviyyəsini artırdığı halda, menstruasiya müddətində serumda fosfor miqdarı azalır. İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: 24 saatlıq sidik g/gün İstifadəsi: Böyrək funksiyalarının və kalsium fosfor müvazinətinin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Hiperparatiroidizm, vitamin D rezisten raxit, vitamin D intoksikasiyası, renal tubulyar zədələnmə və irsi hipofosfatemiyada sidiklə ifraz olunan fosforun miqdarı artır, hipoparatireoidizm, psevdohipoparatiroidizm və paratiroidektomiyadan sonra isə azalır. FREE LIGHT CHAINS (Bax.SƏRBƏST KAPPA VƏ LAMBDA YÜNGÜL ZƏNCİRLƏR) FRUNKUL KULTİVASİYA Nümunə növü: Kultura materiyalı (Bax. Əlavə A) İş prinsipi: Kultivasiya İstifadəsi: Patogen bakteriyanın izolə edilməsi üçün istifadə olunur. FRUKTOZAMİN Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Xəstənin hazırlanması: Müayinədən əvvəlki son 24 saat ərzində askorbin turşusu istifadə olunmamalıdır. İş prinsipi: Spektrofotometrik, kinetik Referens: <15 yaş μ mol/l >15 yaş μmol/l İstifadəsi: Son 2-3 həftə müddətindəki orta qlükoza konsentrasiyasını göstərir. Qlikozilləşmiş zülal miqda-

108 rını göstərdiyindən serumdakı ümumi zülal miqdarında baş verən dəyişikliklər fruktozamin miqdarına da təsir edə bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz FSH (Bax.FOLLİKUL STİMULLAŞTIRICI HORMON) FT 3(Bax.SƏRBƏST T 3) FT 4(Bax.SƏRBƏST T 4) FTA-ABS Sinonim: Flüoressent treponemal anticisim-absorbsiya testi, BOM Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum), gelsiz düz (BOM) İş prinsipi: İFR İstifadəsi: Sifilisin diaqnostikasında istifadə olunur. Treponema pallidum üçün spesifik testlərdən biridir. SLE, hamiləlik və cüzam yalançı pozitivliyə səbəb ola bilər. Müalicədən sonra pozitiv qaldığından müalicənin müşahidəsində istifadə olunmur. 108

109 G G6PD (Bax.GLUKOZA-6-FOSFAT DEHİDROGENAZA) GABAPENTİN Sinonim: Neurontin Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Xəstənin son dərman istifadə vaxtı və dozası bildirilməlidir. İş prinsipi: HPLC Referens: Terapevtik konsentrasiya : 2-12 μg/ml Toksik konsentrasiya : >25 μg/ml İstifadəsi: Dərman səviyyəsinin müşahidəsində istifadə olunur. GAD-65 (Bax.ANTİ-QLUTAMATTURŞU- SU DEKARBOKSİLAZA ANTİ- CİSİMİ) GADA (Bax.ANTİ-QLUTAMAT TURŞUSU DEKARBOKSİLAZA ANTİCİSİMİ) GF-1(Bax.SOMATOMEDİN C) GFR(Bax.KREATİNİN) GGT (Bax.GAMMA GLUTAMİL TRANSFERAZA) GH(Bax.GROWTH HORMONU) GİARİDA ANTİGENİ Nümunə növü: Nəcis Nümunə miqdarı: 10 g Nümunə qabı: Sızdırmayan qapaqlı bir qabda ən gec 24 saat ərzində, soyuq şəraitdə göndərilməlidir GM1 Testin tərkibi: GM1, GD1b Sinonim: Qanqliozid anticisimləri Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Western blot Referens: Nəticədə bildirilir İstifadəsi: Qanqilozidlərə qarşı sintez olunan poliklonal anticisimlərdir. Qanqliozid-monosial turşusuna (GM1) qarşı anticisim əmələ gəlməsi, alt motor neyron sindromu, amiotofik lateral skleroz, multiple skleroz və digər multifokal neyropatiyalar və MSS-ni əhatə edən SLE zamanı tapıla bilər. Bu xəstəliklərin təyini və müalicənin müşahidəsində GM1 anticimləri istifadə oluna bilər. Bunlardan başqa, bəzi normal şəxslərdə də bu anticisimlər tapılır. (Həmçinin Bax. GQ1b) GÖBƏLƏK ŞÜBHƏLİ MATERİALIN MİKROSKOPİYASI Nümunə növü: Saç, dəri, dırnaq Nümunə qabı: Steril, ağzı qapaqlı qab İş prinsipi: Mikroskopik 109

110 İstifadəsi: Müayinə olunan nümunədə dermatofitlərin axtarılması GÖY ÖSKÜRƏK ŞÜBHƏLİ MATERİALIN KULTİVASİYASI Nümunə növü: Tamponla nazofaringeal material Nümunə qabı: Göy öskürək törədiciləri üçün xüsusi qidalı mühit (qidalı mühitin hazırlanması üçün 1-2 gün öncədən xəbər verilməlidir). İş prinsipi: Kultivasiya İstifadəsi: Göy öskürəyin törədicisi olan bakteriyaların (Bordetella pertussis) izolə olunması GÖZDƏN ALINAN MATERİALIN KULTİVASİYASI Sinonim: Konyunktival ifrazatın kultivasiyası Nümunə növü: Konyunktiva kisəsindən götürülmüş tampon (Bax. Əlavə A) Nümunə qabı: Seteril, düz sınaq şüşəsi və ya transport qidalı mühiti İş prinsipi: Kultivasiya İstifadəsi: Göz infeksiyaları zamanı bakterial və ya funqal agentin izolə edilməsi. GROWTH FAKTORU 1 (Bax. SOMATOMEDIN C) GROWTH HORMON Sinonim: GH; Somatotropin; STH Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Xəstənin hazırlanması: Nümunənin səhər acqarına və 30 dəqiqə istirahətdən sonra alınması məsləhətdir. 110 İş prinsipi: IRMA Referens: <20 μiu/ml İstifadəsi: Hipofizin funksiyasının qiymətləndirilməsi, uşaqlarda dwarfizm (nanizm) və giqantizmin, böyüklərdə isə akromeqaliyanın diaqnozunda və müalicəsinin müşahidəsində istifadə olunur. Uşaqlarda GH çatışmazlığının qiymətləndirilməsində bazal dəyərlər yetərsiz ola bilər, ona görə də bəzən stimuliyasiya testlərinə ehtiyac yaranır. (Bax. Cədvəl-19). Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. GQ1b Sinonim: Qanqliozid anticisimləri Nümunə miqdarı: 1mL Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Western blot Referens: Nəticədə bildirilir İstifadəsi: Qanqliozidlərə qarşı sintez olunan poliklonal anticisimlərdir. Motor neyron xəstəlikləri və motor neyropatiyaların qiymərləndirilməsində istifadə olunur. GQ1b xüsusilə motor və sensormotor neyropatiyalar, Miller-Fisher sindromu və Bickerstaff s brainstem ensofalitində əhəmiyyətlidir. (Həmçinin Bax GM1). GRUBER-WİDAL TESTİ Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Aqqlütinasiya

111 İstifadəsi: Qarın yatalağı və paratif infeksiyaları zamanı O aqqlütininləri 8-ci gündən, H aqqlütininləri isə ci gündən sonra təyin oluna bilən səviyyəyə çatır. Kəskin xəstəliyin təyini üçün gün fasilə ilə alınan qan nümunələrində titr artımı müşahidə olunmalıdır. Yalnız H aqqlütininin olması vaksinasiyanı, O isə xəstəliyi bildirir. Erkən mərhələdə müalicəyə başlanılan hallarda pozitivlik müşahidə olunmaya bilər. Dəqiq diaqnoz üçün bu test təkbaşına yetərli deyil. Qeyri-spesifik reaksiyalara da rast gəlinə bilər. 111

112 H HAGEMAN FAKTORU (Bax. Faktor XII) HAMİLƏLİK TESTİ (Bax.BETTA-Hcg Serum və Sidik) HAM TESTİ Sinonim: Turşu hemolizi testi Nümunə növü: Xəstədən və eyni qan qruplu sağlam şəxsdən EDTA-lı tam qan və serum göndərilməlidir. Nümunə miqdarı: 3 ml EDTA-lı tam qan və 3mL serum Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum) və bənövşəyi qapaqlı (EDTA-lı tam qan) İş prinsipi: Kvalitativ Referens: Neqativ İstifadəsi: Paroksizmal nokturnal (gecə) hemoqlobinuriyanın təyinində istifadə olunur. 112 HAPTOGLOBİN Sinonim: HPT Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Nefelometrik Referens: mg/dl İstifadəsi: İn vivo hemolizin təyinində istifadə olunan kəskin faza zülalıdır. Kəskin və xroniki iltihabi proseslər, neoplastik xəstəliklər, kortikosteroid müalicəsi və biliar obstruksiyalarda serumda HPT-nin miqdarı artır, in vivo hemoliz (hemoqlobinopatiyalar, eritrosit membran defektləri, autoimmun hemolitik xəstəliklər, mexaniki hemoliz, hipersplenizm), qaraciyər xəstəlikləri, esterogen müalicəsi, hamiləlik və oral kontraseptiv istifadəsi zamanı isə bu göstərici azalır (Bax. Cədvəl-17). HAV IgM (Bax.ANTI-HAV IgM) HAV TOTAL (Bax.ANTI-HAV TOTAL) Hb (Bax.HEMOQLOBİN) Hb ELEKTROFOREZİ (Bax: BETA TALASEMİYA və HEMOQLOBİNOPATİYALARIN SKRİNİNQİ) HbA 1C (Bax.QLÜKOHEMOQLOBİN) HbA 2(Bax.HEMOQLOBİN A) HbeAg Sinonim: Hepatit Be antigeni Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: MEIA Referens: Neqativ İstifadəsi: HBV infeksiyasının müşahidəsində istifadə olunur. İnfeksiyanın erkən dövrlərində, HBsAg-dən sonra meydana çıxır. Virusda aktiv virus replikasiyasının olduğunu göstərir. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq.

113 HbM (Bax.METHEMOGLOBİN) HBsAb(Bax.ANTI-HBs) Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz. HBsAg Sinonim: Hepatit B səthi (surface) antigeni Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: MEIA Referens: Neqativ İstifadəsi: Kəskin və ya xroniki HBV infeksiyalarının təyinində istifadə olunur. HBV infeksiyası zamanı serumda aşkara çıxan ilk seroloji markerdir (6-16-cı həftə). Kəskin infeksiyalarda əsasən simptomlar itdikdən 1-2 ay sonra yox olur. HBsAg-nin 6 aydan çox qalması xroniki daşıyıcılıq və ya xroniki qaraciyər xəstəliyinin göstəricisidir. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. HBV PZR (Virus Yükü) Sinonim: Hepatit B virus yükü Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunənin alınma qaydası: Nümunə soyuq şəraitdə saxlanmalı və laboratoriyaya göndərilməlidir. Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: PZR İstifadəsi: Serumdakı HBV miqdarını təyin emək üçün istifadə olunur. Klinik və digər laborator nəticələr ilə birlikdə xəstəliyin proqnozunun təyini və müalicənin müşahidəsində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemolizli və ya uyğun olmayan sınaq şüşəsində göndərilən nümunələr; nümunənin uzun müddət otaq temperaturunda qalması. HBsAg TƏSDIQLƏMƏ TESTİ Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: MEIA İstifadəsi: Hepatit B infeksiyası zamanı, HBsAg adətən klinik simptomların meydan çıxmasından 2-8 həftə əvvəl təyin oluna biləcək səviyyəyə çatır və 2-3 ay ərzində pozitiv qalır. Bununla birlikdə, HBsAg pozitiv halların təxminən 5 %-i yalançı pozitivliklə əlaqədardır və təsdiqləmə testi ilə neqativ nəticə əldə olunur. HBV DNT (PZR) Sinonim: Hepatit B DNT Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunənin alınma qaydası : Nümunə soyuq şəraitdə saxlanmalı və laboratoriyaya göndərilməlidir. Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: PZR Referens: Neqativ İstifadəsi: HBV infeksiyalarının erkən dövrlərində ancisim səviyyəsi aşağı olduğundan seroloji testlər yetərsizdir. Bu səbəbdən virusun birbaşa təyininə imkan verən həssas və spesifik PZR 113

114 üsulu istifadə olunur. Asimptomatik daşıyıcılar, anticisim əmələ gələnə qədərki mərhələ, seropozitiv analardan doğulan uşaqlar, immunoloji reaksiya verməyən xəstələr, həmçinin seroloji testləri pozitiv olan xəstələrdə diaqnozun dəqiqləşdirilməsi və müalicənin müşahidəsi üçün HBV DNT istifadə oluna bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemolizli, EDTA-lı və ya heparinli nümunələr və nümunənin uzun müddət otaq temperaturunda qalması. hcg (Bax.BETTA-hCG) Hco 3 - (Bax.BİKARBONAT) Hct(Bk.HEMATOKRİT) HCV GENOTİP TƏYİNİ Sinonim: Hepatit C genotip təyini Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunənin alınma qaydası: Nümunə soyuq şəraitdə saxlanmalı və laboratoriyaya göndərilməlidir. Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: DNT sekvenləşdirmə analizi (DNA sequencing analysis) Referens: Neqativ İstifadəsi: HCV tip təyini xəstəliyin gedişi və müalicəsi üçün əhəmiyyətlidir. Təyin olunan genotip və alt tiplər bunlardır: 1a,1b,1c,2a/c,2b, 3a, 3b,3c,4a,4b,4c/d,4e,4f,4h,5a,6a. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemolizli və ya heparinli nümunələr və nümunənin uzun müddət otaq temperaturunda qalması. HCV RNT Sinonim: Hepatit C RNT Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunənin alınma qaydası: Nümunə soyuq şəraitdə saxlanmalı və laboratoriyaya göndərilməlidir. Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: RT-PZR Referens: Neqativ İstifadəsi: HCV infeksiyalarının erkən dövrlərində ancisim səviyyəsi aşağı olduğundan seroloji testlər kifayət etmir. Bundan başqa, HCV ilə yoluxma zamanı antisimin varlığı heç də həmişə viremiya ilə birlikdə müşahidə olunmur. Buna görə də virusun birbaşa təyininə imkan verən, həssas və spesifik üsul olan PZR istifadə olunur. Asimptomatik daşıyıcılar, anticisim hələ əmələ gəlməyən hallar, seropozitiv analardan doğulan uşaqlar, immunoloji reaksiya verməyən xəstələr və seroloji testləri pozitiv olan xəstələrdə diaqnozun dəqiqləşdirilməsi və müalicənin müşahidəsi üçün HCV RNT istifadə oluna bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemolizli və ya heparinli nümunələr və nümunənin uzun müddət otaq temperaturunda qalması. HCV VİRUS YÜKÜ Sinonim: Hepatir C virus yükü Nümunə miqdarı:500 μl Nümunənin alınma qaydası: Nümunə soyuq şəraitdə saxlanmalı və laboratoriyaya göndərilməlidir. Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: RT-PZR Referens: Neqativ 114

115 İstifadəsi: Bu testlə serum və ya plazmadakı HCV RNT miqdarı təyin edilir. Klinik və digər laborator nəticələr ilə birlikdə xəstəliyin proqnozunun təyini və müalicənin müşahidəsində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemolizli və ya heparinli nümunələr və nümunənin uzun müddət otaq temperaturunda qalması. 115 Hcy (Bax.HOMOSİSTEİN) Referens: Erkən doğulmuş uşaqlarda 5-50 mg/dl <1 yaş mg/dl 2-15 yaş mg/dl Kişi Qadın yaş mg/dl mg/dl yaş mg/dl mg/dl >60 yaş mg/dl mg/dl İstifadəsi: Koronar ürək xəstəliyi riskinin qiymətləndirilməsi üçün istifadə olunur. 40mg/dL-dən aşağı nəticələr koronar ürək xəstəliyi üçün risk faktoru hesab olunur. 60 mg/dl-dən yüksək nəticələr isə HDL xolestorol üçün yüksək kimi qiymətləndirilir. HDV RNT Sinonim: Hepatit D RNT Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunənin alınma qaydası: Nümunə soyuq şəraitdə saxlanılmalı və laboratoriyaya göndərilməlidir. Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: RT-PZR Referens: Neqativ İstifadəsi: HDV infeksiyasının diaqnozu serumda anti-hdv anticisimləri və ya delta antigeninin (HDV Ag) HDL XOLESTEROL Sinonim: HDL-C Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Spektrofotometrik, kinetik təyini ilə müəyyən olunur. Delta antigeninin səviyyəsi kəskin infeksiya müddətində dəyişkən olur. Xroniki infeksiyalarda isə nadir hallarda delta antigeni tapıla bilər. Həmçinin anti-hdv tapılması heç də həmişə aktiv HDV infeksiyasının göstəricisi deyildir. Bu baxımdan aktiv HDV infeksiyasını müəyyən etmək üçün PZR ilə HDV RNT tədqiq oluna bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemolizli və ya heparinli nümunələr; nümunənin uzun müddət otaq temperaturunda saxlanılması. 2.5-HEGZANDİON Nümunə növü: Birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı:5 ml Nümunənin alınma qaydası: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. əlavə P)

116 İş prinsipi: Qaz xromatoqrafiya (GC) Referens: <0.5 mg/l İstifadəsi: n-hegzan ilə işləyən şəxslərə bu maddənin nə qədər təsir etdiyini təyin etmək üçün istifadə olunur. HELİCOBACTER PYLORİ ANTİGENİ Sinonim: HpSA Nümunə növü: Nəcis (Bax. əlavə A) Nümunə miqdarı: 20 g (qoz böyüklüyündə) Nümunə qabı: Təmiz ağzı qapaqlı qab İş prinsipi: EIA Referens: Neqativ İstifadəsi: Böyüklərdə H.pylorinin təyini və müalicədən sonrakı eradikasyasının müşahidəsində istifadə olunur. H.pylori, qastrit, mədə və onikibarmaq bağırsaq xoraları və mədə xərçənginə səbəb ola bilər. Qeyri-invazif test olduğu üçün müalicəyə cavabın müşahidəsi məqsədilə üstünlük verilir. Referens: Göbək ciyəsi qanı 42-60% Erkən doğulmuş uşaqlarda 42-60% <7 gün 45-67% 7 ay-1 ay 42-63% 2-3 ay 31-55% 4-6 ay 29-41% 7 ay-3 yaş 33-39% 4-5 yaş 34-40% 6-12 yaş 33-45% Kişi Qadın yaş 37-49% 36-46% yaş 40-53% 36-46% >50 yaş 41-53% 36-46% 116 HELİCOBACTER PYLORİ ANTİCİSİMLƏRİ IgA və IgG Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: EIA Referens: Neqativ İstifadəsi: H.pylori infeksiyasının diaqnozunda istifadə edilən qeyriinvazif testlərdir. Müalicədən sonrakı 6-8 ay ərzində anticisim səviyyəsinin düşməsi müşahidə edilir. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya. HEMATOKRİT Sinonim: Hct Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: Hüceyrə sayılması (Cell counter)

117 İstifadəsi: Anemiya, qan itkisi, polisitemiya və s. halların qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Polisitemiya, idman, hemokonsentrasiya zamanı (dehidratasiya, yanıq, həddən artıq qusma, bağırsaq obstruksiyası və s.) və yüksəkliklərdə Hct artımı baş verə bilər, anemiya və uzanmış vəziyyətdə Hct azalır. Saat arasında və yeməkdən sonra Hct-nin səviyyəsində 10% enmə müşahidə oluna bilər. Həmçinin qan alarkən turnanın uzun müddət qalması yanlış yüksək nəticələrə səbəb ola bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Nümunənin laxtalanmış olması HEMATOLOJİ KONSULTASİYA Nümunə növü: Periferik qandan preparat və klinik məlumat İş prinsipi: Mikroskopik HEMOFİLİYA A ƏLAQƏ ANALİZİ Lazımi məlumatlar: Nəsil ağacı və ətraflı ailə məlumatları, VIII faktorun səviyyəsi Ailə üzvləri: Testin hansı şəxs üçün istənildiyindən asılı olaraq, aparılacaq tədqiqatlar çərçivəsində ailə üzvlərindən kimlərin analizə cəlb olunacağına nəsil ağacı araşdırıldıqdan sonra qərar verilir Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: PZR-RFLP-VNTR İstifadəsi: Xəstənin anasından aldığı allel, əlaqə analizi deyilən dolayı metod ilə təyin olunur. Mutasiyası təyin olunmamış xəstə ailələrinə prenatal diaqnoz və /va ya daşıyıcılıq diaqnozuna kömək məqsədi ilə dolayı analiz tətbiq oluna bilər. (Bax. Hemofiliya A intron 22 inversiya analizi) (Tədqiq olunan mutasiyaların siyahısı üçün Bax Əlavə G). Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, laxta, uyğun olmayan sınaq şüşəsinə qan alınması HEMOFİLİYA A İNTRON 22 İNVERSİYA ANALİZİ Lazımi məlumatlar: Nəsil ağacı və ətraflı ailə məlumatları, VIII faktorun səviyyəsi Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: PZR İstifadəsi: Hemofiliya A, VIII faktorun çatışmazlığı ilə əlaqədar hemorragik xəstəlikdir. X ilə əlaqəli resessiv irsilik nümayiş etdirir. X xromosomu üzərində olan FVIII genində baş verən mutasiyalarla əlaqəli olduğu üçün oğlan uşaqlarında müşahidə edilir (Tədqiq olunan mutasiyaların siyahısı üçün Bax Əlavə G). Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, laxta, uyğun olmayan sınaq şüşəsinə qan alınması HEMOFİLİYA B ƏLAQƏ ANALİZİ Lazımi məlumatlar: Nəsil ağacı və ətraflı ailə məlumatları, IX faktorun səviyyəsi Ailə üzvləri: Testin hansı şəxs üçün istənildiyindən asılı olaraq, aparılacaq tədqiqatlar çərçivəsində ailə üzvlərindən kimlərin analizə cəlb olunacağına nəsil ağacı araşdırıldıqdan sonra qərar verilir

118 Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: PZR-RFLP-VNTR İstifadəsi: Hemofiliya B, IX faktorun çatışmazlığı ilə əlaqəli hemorragik xəstəlikdir. X ilə əlaqəli resessiv irsilik nümayiş etdirir. Rast gəlmə tezliyi hemofiliya A-ya nisbətən daha azdır. Xəstəlik X xromosomu üzərində olan IX faktor genində baş verən mutasiyalarla əlaqəli olduğu üçün oğlan uşaqlarında müşahidə edilir. Xəstənin anasından aldığı allel, bağlantı analizi deyilən dolayı metod ilə təyin olunur. Mutasiyası təyin olunmuş xəstə ailələrinə prenatal diaqnoz və/və ya daşıyıcılıq diaqnozuna kömək məqsədi ilə dolayı analiz tətbiq oluna bilər. (Bax. Hemofiliya A intron 22 inversiya analizi) (Baxılan mutasiyaların siyahısı üçün Bax Əlavə G). Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, laxta, uyğun olmayan sınaq şüşəsinə qan alınması HEMOQLOBİN Sinonim: Hb Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: Hüceyrə sayılması (Cell counter) Referens: Göbək ciyəsi qanı g/dl Erkən doğulmuş uşaqlarda g/dl <7 gün g/dl 7 gün-1 ay g/dl Kişi Qadın 2-3 ay g/dl g/dl 4-6 ay g/dl g/dl 7 ay-3 yaş g/dl g/dl 4-5 yaş g/dl g/dl 6-12 yaş g/dl g/dl yaş g/dl g/dl yaş g/dl g/dl >50 yaş g/dl g/dl İstifadəsi: Anemiya, qan itkisi, polistemiya və digər vəziyyətlərin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Polistemiya, idman, hemokonsentrasiya (dehidratasiya, yanıq, həddən artıq qusma, bağırsaq obstruksiyası və s.) və yüksəklik Hb miqdarında artıma səbəb ola bilər, anemiya zamanı və uzanmış vəziyyətdə Hb azalır. Saat arasında və yeməkdən sonra Hb miqdarında 10% enmə müşahidə oluna bilər. Həmçinin qan alarkən turnanın uzun müddət qalması yanlış yüksək nəticələrə səbəb ola bilər. 118

119 Nümunədən imtina səbəbləri: Nümunənin laxtalanmış olması HEMOQLOBİN A 1C (Bax.QLUKOHEMOQLOBİN) HEMOQLOBİN A 2 Sinonim: HbA 2 Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 2 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: HPLC Referens: <4% İstifadəsi: Talasemiyanın təyinində istifadə olunur. HbA 2 miqdarı dəmir çatışmazlığının təsirinə məruz qala bilər. Βeta-talasemiya və meqaloblastik anemiyada HbA 2 səviyyəsi artır, dəmir çatışmazlığı, eritroleykemiya, HbH xəstəliyi, δ-talasemiya və βδ-alasemiyada isə azalır. 119 HEMOQLOBİN ELEKTROFOREZİ Sinonim: Hb elektroforezi Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 2mL Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: β-talasemiya və hemoqlobinopatiyalar üçün birinci addım skrininq test kimi elektroforez üsulu nə qədər geniş istifadəsi olunsa da, HPLC üsulu ilə aparılan analizlərin həm həssaslığı, həm də dəqiqliyi çox yüksək olduğundan bu üsul tövsiyə olunur. Xüsusi istəkdən asılı olaraq və ya HPLC ilə əldə olunan nəticələrin dəqiqləşdirilməsi məqsədi ilə lazım gəldikdə aqaroza gel üsulu da istifadə olunur. Referens: % -lə: HbA 2 HbF HbS HbA <7 gün < < Həftə- 1ay < < ay < < ay-1 yaş < < yaş < < >3 yaş < < İstifadəsi: Talasemiya və digər hemoqlobin variasiyalarının təyinində istifadə olunur. HEMOQLOBİN S MUTASİYA ANALİZİ Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: PZR HEMOQRAM (Bax: TAM QAN SAYIMI) HEMOSİDERİN Nümunə növü: Birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 5 ml

120 Nümunənin alınma qaydası: Nümunə soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir. (Bax. Əlavə P) İş prinsipi: Kimyəvi + Mikroskopik Referens: Neqativ İstifadəsi: Plazmadakı sərbəst hemoqlobinin miqdarının yüksək olması və bununla əlaqədar hemopeksin və haptoqlobulin səviyyələrinin azalması sidikdə hemosiderin tapılmasına səbəb olur. Hemosiderinuriya adətən intravaskuliyar hemolizlə əlaqəli olur. İntravaskuliyar hemolizə səbəb olan anemiyalarda və hemoxromatozda hemosiderinuriya baş verir. HEPARİN KOFAKTOR ANALİZİ (Bax.ANTİTROMBİN III) HEPATİT A ANTİCİSİMİ IgM (Bax.ANTİ-HAV IgM) HEPATİT A ANTİCİSİMİ TOTAL (Bax.ANTİ-HAV TOTAL) HEPATİT B ÖZƏK ANTİCİSİMİ IgM (Bax.ANTİ-HBc IgM) HEPATİT B ÖZƏK ANTİCİSİMİ TOTAL (Bax.ANTİ-HBc TOTAL) HEPATİT B DNT (Bax. HBV DNT) HEPATİT B SƏTHİ ANTİGENİ (Bax. HbsAg) HEPATİT B SƏTHİ ANTİGENİNƏ QARŞI ANTİCİSİM (Bax. ANTİ-HBs) HEPATİT Be ANTİGENİ (Bax. HbeAg) HEPATİT Be ANTİCİSİMİ (Bax. ANTİ-Hbe) HEPATİT Bs ANTİCİSİMİ (Bax. ANTİ-HBs) 120 HEPATİT B VİRUS YÜKÜ (Bax.HBV PZR-VirusYükü) HEPATİT B VİRUSU YMDD MUTASİYA ANALİZİ Sinonim: HBV YMDD mutasiya analizi Testin tərkibi: YMDD və YVDD mutasiyaları Nümunə miqdarı:1 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: PZR / RFLP İstifadəsi: xroniki hepatit B infeksiyasının Lamivudin ilə müalicəsinin müşahidəsində istifadə olunr. Bu mutasiyanı daşıyan xəstələr Lamivudinə rezistentdir. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq HEPATİT C ANTİCİSİMİ (Bax.ANTİ-HCV) HEPATİT C GENOTİP TƏYİNİ (Bax. HCV GENOTİP TƏYİNİ) HEPATİT C RNT (Bax. HVC RNT) HEPATİT C VİRUS YÜKÜ (Bax. HCV VİRUS YÜKÜ) HEPATİT D RNT (Bax. HDV RNT) HEPATİT D VİRUS ANTİCİSİMİ (Bax.ANTİ-HDV) HERPES SİMPLEKS PZR (Bax. HSV PZR) HERPEKS SİMPLEKS TİP I IgM və IgG (Bax. HSV TİP-1 ANTİCİSİMLƏRİ IgM və IgG) HERPES SİMPLEKS TİP II IgM və IgG (Bax. HSV TİP-2 ANTİCİSİMLƏRİ IgM və IgG)

121 HETEROFİL ANTİCİSİM Sinonim: Monospot test Nümunə miqdarı:100 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Aqqlütinasiya Referens: Neqativ İstifadəsi: EBV infeksiyasının təyinində istifadə olunur. EBV B limfositlərə təsir etdiyindən spesifik və qeyri spesifik anticisim sintezi müşahidə olunur. Testin nəticəsi xəstəliyin ağırlığı haqqında məlumat vermir, lakin titrin artmasının müşahidəsi faydalıdır. (Həmçinin Bax. EBV IgM və IgG profilləri). Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya HƏLLOLAN QARACİYƏR ANTİGENİ (Bax.AUTOİMMUN HEPATİT PANELİ) HƏLLOLAN TRANSFERRİN RESEPTORU Sinonim: stfr Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Nefelometrik Referens: mg/l İstifadəsi: Dəmir səviyyəsinin qiymətləndirilməsində dəmir, dəmir birləşdirmə qabiliyyəti və ferritin testi ilə birlikdə istifadə olunur. Xüsusilə sümük iliyi biopsiyası mümkün olmayan xəstələrdə dəmir miqdarının qiymətləndirilməsində stfr səviyyəsi əhəmiyyətlidir (Bax. Cədvəl-23). 121 Hg (Bax.CİVƏ) 5-HIAA (Bax.5-HİDROKSİNDOLASETAT TURŞUSU) HIV-1 / HIV-2 ANTİCİSİM Sinonim: İnsanın immun çatışmazlıq (Human immunodeficiency) virus antigeni Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: EIA / ELFA Referens: Neqativ İstifadəsi: HIV-in diaqnostikasında istifadə olunur. HIV ilə yoluxmadan sonra, 6-12-ci həftədən əvvəl pozitiliyi təyin olunmur. Adətən 6-12-ci həftədən sonra pozitivləşir. QİÇS inkiş etdikdən sonra, xəstəliyin son dövrlərində anticisim səviyyəsi təyin oluna bilən sərhəddən aşağı enə bilər. Pozitiv və neqativ nəticələr çox diqqətlə qiymətləndirilməlidir. Pozitiv nəticələr Western blot və PZR ilə dəqiqləşdirilməlidir. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya HIV-1 PROVİRUS DNT-si Sinonim: Human immunodeficiency virus provial DNT Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 3 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: PZR Referens: Neqativ İstifadəsi: ELISA və Western blot kimi seroloji testlərlə HIV-ə qarşı

122 əmələ gələn anticisimlər təyin olunduğundan bu tetlərin serokonversiyadan əvvəlki dəyərləri məhduddur. PZR ilə HIV-1-in birbaşa təyin olunması mümkün olur. Yenidoğulanlarda və yüksək riskli xəstələrdə erkən diaqnoz və təsdiqləmə məqsədilə HIV-1 provirus DNT testi istifadə oluna bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemolizli və heparinli nümunələr və nümunələrin uzun müddət otaq temperaturunda saxlanılması HIV-1 RNT Sinonim: HIV-1 virus yükü; Human immunodeficiency virus RNT Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı (EDTA-lı plazma), mavi qapaqlı (sitratlı plazma) Nümunənin alınma qaydası: Nümunə soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir İş prinsipi: RT-PZR İstifadəsi: Plazmadakı HIV-1 RNTnin miqdarını təyin etmək üçün istifadə olunan testdir. Klinik əlamətlər və digər laborator nəticələrlə birlikdə proqnozun təyini və müalicənin müşahidəsində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemolizli və heparinli nümunələr və nümunələrin uzun müddət otaq temperaturunda saxlanılması HIV-1 VİRUS YÜKÜ (Bax.HIV-1 RNT) HIV p24 Ag + IgG COMBI Sinonim: Human immunodeficiency virus p24 antigeni 122 Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: ELFA Referens: Neqativ İstifadəsi: Kəskin HIV infekiyası sindromunun təyinində istifadə olunur. Anticisim əmələ gəlməzdən əvvəl antigenemiya baş verdiyi üçün şübhəli təmasdan 3 həftə sonra istifadə oluna bilər. Pozitiv və neqativ nəticələr çox diqqətlə qiymətləndirilməlidir. Pozitiv nəticələr Western blot və PZR ilə dəqiqləşdirilməlidir. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya HİDROKORTİZON (Bax.KORTİZOL) 5-HİDROKSİİNDOLASETAT TURŞUSU Sinonim: 5-HIAA; 5-OH-indolasetat turşusu Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunənin alınma qaydası: Asetat turşusu üzərinə toplanılmalıdır. 6N HCl və Bor turşusu üzərinə yığılan sidiklər də qəbul edilə bilər. (Bax. Əlavə P) Xəstənin hazırlanması: Tərkibində serotonin olan badımcan, pomidor, qoz, banan, fındıq, fısdıq, avakado və s. kimi bəzi qidalar son 72 saat müddətində qəbul edilməməlidir. Həmçinin son 72 saat ərzində istifadə olunan dərmanlar haqqında məlumat verilməlidir.

123 İş prinsipi: HPLC Referens: μmol/gün İstifadəsi: Karsinoid şişlərin diaqnozunda istifadə olunur. Həmçinin celiac sprue, whipple xəstəliyi və bronx karsinomalarında 5-HIAA səviyyəsi artır, depressiya, nazik bağırsağın rezeksiyası, fenilketonuriya və Hartnup xəstəliyində isə bu göstərici azalır. (Bax. Cədvəl-7) 25-HİDROKSİ XOLEKALSİFEROL (Bax.VİTAMİN D) Referens: Göbək ciyəsi qanı ng/ml Yenidoğulan ng/ml <7 gün ng/ml 7 gün-5 yaş ng/ml 6-15 yaş ng/ml ng/ml >50 yaş ng/ml Hamilə ng/ml Menopauza ng/ml Follikulyar faza ng/ml Pik ng/ml Lüteal faza ng/ml İstifadəsi: 11-Hidroksilaza və ya 21- Hidroksilaza çatışmazlığı ilə əlaqəli olan kongenital adrenal hiperplaziyalar üçün ən əlverişli skrininq testdır. Hirşutizm və ya sonsuzluğu olan qadınlarda, adult-onset kongenital adrenal hiperplaziyaların qiymətləndirilməsində və kongenital adrenal hiperplaziya səbəbi ilə qlikokortikoid müalicəsi alan xəstələrin müşahidəsində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. 17-HİDROKSİPROGESTERON Sinonim: 17-OH progesteron Nümunə miqdarı:200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Xəstənin hazırlanması: Sutkalıq ritmi var. Səhərlər 17-OH proqesteron səviyyəsi maksimum olur. İş prinsipi: RIA 17-HİDROKSİPPROGES- TERON, EKSTRAKSİYALI Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Xəstənin hazırlanması: Sutkalıq ritmi var. Səhərlər 17-OH proqesteron səviyyəsi maksimum olur. İş prinsipi: Ekstraksiya + RIA Referens: 17-Hidroksiproqesteron ilə eyni 123

124 İstifadəsi: Xüsusilə körpə yeni doğulan mərhələdə digər hormonların çarpaz reaksiya verməsi ilə əlaqədar olaraq 17-Hidroksiproqesteronun ekstraksiyadan sonra təyini faydalıdır. Ekstraksiya sayəsində yalançı yüksək nəticələrin qarşısı alınır. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. HİDROKSİPROLİN, TOTAL Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 10 ml Nümunənin alınma qaydası: 6N HCl, asetat turşusu və ya bor turşusu üzərinə yığılmalı və işıqdan qorunaraq göndərilməlidir (Bax. Əlavə P). Xəstənin hazırlanması: Sidiyin toplanmasından 3 gün əvvəl ət, toyuq məhsulları və jelatinli qidalar qəbul olunmamalıdır. İş prinsipi: HPLC Referens: 1-5 yaş mg/gün 6-12 yaş mg/gün yaş mg/gün yaş mg/gün yaş mg/gün >40 yaş mg/gün İstifadəsi: Total kollagen turnoverini göstərir. Sümük rezorbsiyası üçün faydalı göstəricidir. Həmçinin birincili və ikincili şişlərlə əlaqəli osteoparozların qiymətləndirilməsində də istifadə olunur. Akromeqaliya, hipertiroidizim, Paget xəstəliyi, rickets, osteomaliyasiya, böyük sümüklərin sınıqları, sümük şişləri, osteoparoz, sarkoidoz və kəskin osteomielitlərdə hidroksiprolinin miqdarı artır, hipotiroidizim, hipopituiterizm, 124 hipoparatiroidizm və malniturasiyada isə bu miqdar azalır. 5-HİDROKSİ TRİPTAMİN (Bax.SEROTONİN) HİPOXONDROPLAZİYA (HCH) MUTASİYA ANALİZİ Lazımi məlumatlar: Nəsil ağacı və ailə barədə ətraflı məlumatlar Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı:5 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: PZR-REA İstifadəsi: Bu xondrodistrofiya, axondroplaziyanın allelik formasıdır. Radioloji və klinik əlamətlər sayəsində axondroplaziyadan fərqləndirilə bilər. Autosom dominant keçdiyindən daşıyıcılıq müşahidə olunmur, birbaşa xəstəlik fenotipinə rast gəlinir (Tədqiq olunan mutasiyaların siyahısı üçün Bax Əlavə G). Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, laxtalanma, uyğun olmayan nə qan alınması. HİPPURAT TURŞUSU Nümunə növü: Birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P). İş prinsipi: HPLC Referens: <0.6 mg/l İstifadəsi: Toluen və ksilen ilə işləyən şəxslərin bu maddələrin təsirinə məruz qalma dərəcəsinin təyini üçün istifadə olunur.

125 HİSDİTİN (Bax.AMİN TURŞULAR) HİSTON ANTİCİSİMLƏRİ (Bax. ENA 12-Lİ PANEL) HLA-B7 Nümunə növü: EDTA-lı və ya heparili tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi (EDTAlı) və ya yaşıl (heparinli) qapaqlı İş prinsipi: Flow cytometry İstifadəsi: HLA toxuma qrupunun təyinində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Laxtalanmış, uzun müddət saxlanılmış və dondurulmuş nümunələr. HLA-B27 Nümunə növü: EDTA-lı və ya heparinli tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi (EDTAlı) və ya yaşıl (heparinli) qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Flow cytometry İstifadəsi: Ankilozlaşan spondilitli xəstələrin 90%-dən çoxunda HLA- B27 pozitiv olur. Normal populyasiyanın isə cəmi 5-10%-də HLA-B27 pozitivliyinə rast gəlinir. Həmçinin Reiter sindromu, ön uveit, psoriatik artrit və bağırsaqların iltihabi xəstəliklərində də HLA-B27 pozitivliyinin rastgəlmə tezliyi yüksəkdir. Nümunədən imtina səbəbləri: Laxtalanmış, uzun müddət saxlanılmış və dondurulmuş nümunələr. HLA-DR Nümunə növü: EDTA-lı heparinli tam qan vəya 125 Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi (EDTAlı) və ya yaşıl (heparinli) qapaqlı İş prinsipi: Flow cytometry İstifadəsi: HLA-DR antigenləri pemfigus vulgaris, dermatitis herpetiformes və I tip diabetdə rast gəlinir. Nümunədən imtina səbəbləri: Laxtalanmış, uzun müddət saxlanılmış və dondurulmuş nümunələr. HOMA (Bax.İNSULİN) HOMOGENTİZİN TURŞUSU Nümunə növü: Birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunənin alınma qaydası: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P) İş prinsipi: Kolorimetrik İstifadəsi: Alkaptonuriyanın diaqnostikasında istifadə olunur. Homogentizin turşusu, tirozin metobolizmində əmələ gələn aralıq məhsuldur. Homogentizin-oksidaza fermenti çatışmazlığının səbəb olduğu alkaptonuriya xəstəliyində bütün toxumalarda homogentizin trşusu toplanır. Askorbin turşusu, salisilat, gentizin turşusu və L-dopa yalançı pozitiv nəticələrə səbəb ola bilər. HOMOSİSTEİN Sinonim: Hcy Nümunə növü: EDTA-lı plazma Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındırdan sonra plazma hemolizə uğramadan təcili ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir.

126 Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı Xəstənin hazırlanması: Nümunə acqarına götürülməlidir İş prinsipi: HPLC Referens: μmol/l Normal Şübhəli Yüksək <15 yaş < > yaş < >15.0 >65 yaş < >20.0 İstifadəsi: Plazmadakı total homosistein səviyyəsi kardiovaskuliyar xəstəliklər üçün sərbəst risk faktorudur. Genetik mutasiyalar və ya esensial vitamin kofaktorlarındakı çatışmazlıq ferment funksiyalarına təsir edərək homosisteinin səviyyəsini artırır. Homosistein səviyyəsi yüksək olan şəxslərdə ateroskleroz və trombemboliya riski yüksək olur. Həmçinin qanda və sidikdə homosistein səviyyəsinin artmış olduğu anadangəlmə metobolizm pozğunluğu olan homosisteinuriyanın diaqnostikasında da istifadə olunur. Vitamin B 12 çatışmazlığı, yaş və siqaret istifadəsi homosistein səviyyəsini artırır, fol turşusunun istifadəsi ilə homosistein səviyyəsi azalır. HOMOSİSTİN Nümunə növü: Birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunənin alınma qaydası: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P). Askorbin turşusu interferensiyaya səbəb olduğundan, son 48 saat ərzində C vitamini istifadə olunmamalıdır. İş prinsipi: Kolorimetrik Referens: Neqativ İstifadəsi: Homosistinuriyanın təyinində istifadə olunur. Həmçinin generalizə olunmuş aminoasiduriyalarda da sidikdə homosistinin səviyyəsi yüksələ bilər. HOMOVANİLİN TURŞUSU Sinonim: HVA Nümunə növü: 24 saatlıq sidik, birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Asetat turşusu üzərinə yığılmalıdır. 6N HCl üzərinə yığılan sidiklər də qəbul olunur (Bax. Əlavə P) Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin miqdarı bildirilməlidir. İş prinsipi: HPLC Referens: 24 saatlıq sidik 3-5 yaş mg/gün 6-12 yaş mg/gün yaş mg/gün <15 yaş mg/gün 126

127 İstifadəsi: Dofaminin major terminal metabolitidir. Feoxromasitoma, neyroblastoma və qanqlioblastomanın diaqnoz və müşahidəsində istifadə olunur. 24 saatlıq sidikdə müayinəsi daha optimal nəticə verir. HpSA (Bax. HELİCOBACTER PYLORİ ANTİGENİ) HPT(Bk. HAPTOGLOBİN) HPV PZR və GENOTİP TƏYİNİ Sinonim: Human papilloma virus Nümunə növü: Şübhəli lezyondan tamponla alınmış material (quru vəziyyətdə) və ya biopsiya materialı (steril qabda, fizioloji məhlul işərisində, soyuq şəraitdə göndərilməlidir). İş prinsipi: PZR və hibridizasiya Referens: Neqativ İstifadəsi: Servikal xərçənglər, servikal intraepitelial neoplaziyalar (CN) və Condylomata acuminata zamanı HPV-nin təyin olunmasında istifadə olunur. Ehtiyac olduqda tapılmış virusun tipi də təyin oluna bilər. HPV 6, 11, 16, 18, 31, 33 və 35 tipləri təyin oluna bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Nümunənin qanla kontaminasiyası və uzun müddət otaq temperaturunda qalması hs-crp (Bax.C-REAKTİV PROTEİN) HSV PZR Sinonim: Herpes simplex PZR Nümunə növü: BOM, ağız ətrafı və ya genital leziyondan tamponla alınmış material. 127 Nümunə miqdarı: 1mL Nümunə qabı: Gelsiz düz sınaq şüşəsi (BOM), gelsiz quru sınaq şüşəsi (tampon materialları) İş prinsipi: PZR İstifadəsi: Şübhəli dəri lezyonları olan və ya virus ensefaliti yaxud menengiti olan xəstələrdə HSV-nin təyinində istifadə olunur. Nəticə pozitiv çıxan hallarda lazım gələrsə. 1-ci və 2-ci tipin differensiasiyası aparılır. HSV TİP-1 ANTİCİSİMLƏRİ IgM və IgG Sinonim: Herpes simplex tip I IgM və IgG, BOM Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum), Gelsiz düz sınaq şüşəsi (BOM) İş prinsipi: EIA (seum), IFR (BOM) İstifadəsi: Yaxın zamanlarda və əvəllər keçirilmiş HSV tip-1 infeksiyasına qarşı əmələ gələn anticisimləri müəyyən edir. Tez-tez gingivostomatit, herpes labialis, keratit, konyuktivit və vezikulyar lezyonlara səbəb olur. Müalicə olunmayan herpes ensefaliti və yenidoğulmuşların herpes infeksiyası 70% hallarda fatal nəticələnir. HSV infeksiyasında antivirus müalicəsi mühüm olduğundan erkən diaqnoz çox əhəmiyyətlidir. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya. HSV TİP-2 ANTİCİSİMLƏRİ IgM və IgG Sinonim: Herpes simplex tip II IgM və IgG

128 , BOM Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum), gelsiz düz sınaq şüşəsi (BOM) İş prinsipi: EIA (serum), IFA (BOM) İstifadəsi: Yaxın zamanlarda və ya əvəllər keçirilmiş HSV tip-2 infeksiyasına qarşı əmələ gələn anticisimləri müəyyən edir. HSV tip 2 genital herpesə səbəb olur. Doğuş zamanı anadan uşağa yoluxma ehtimalı ilə əlaqədar olaraq erkən diaqnoz çox əhəmiyyətlidir. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya. HUMAN CHORIONIC GONADOTROPIN (Bax.BETA-hCG) HUMAN İMMUNODEFICIENCY VİRUS (Bax.HIV) HUMAN PAPILLOMA VİRUS (Bax.HPV) HVA (Bk.HOMOVANİLİN TURŞUSU) 128

129 X XLOR Sinonim: Cl Nümunə miqdarı:200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: ISE Referens: Göbək ciyəsindən alınmış qanda meq/l Yenidoğulmuş meq/l <7 gün meq/l >7 gün meq/l İstifadəsi: Elektrolit müvazinəti, turşu-qələvi və su metabolizminin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Dehidratasiya, böyrək borucuqlarının asidozu, kəskin böyrək çatışmazlığı, şəkərsiz diabet (diapedes insipidus), salisilat intoksikasiyası və respirator alkaloz zamanı serumda Cl səviyyəsi artır, həddən çox qusma, aldosteronizim, respirator asidoz və su intoksikasiyası hallarında isə bu göstərici azalır. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz XLOR (BOM) Nümunə növü: BOM Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Gelsiz düz sınaq şüşəsi İş prinsipi: ISE Referens: <1 yaş meq/l >1 yaş meq/l İstifadəsi: Serumda Cl səviyyəsi artan hallarda BOM-dakı Cl səviyyəsi də artır. Vərəm menengiti, digər bakterial menengitlər və serumda Cl səviyyəsini azaldan hallarda isə BOMda xlor səviyyəsi azalır. XLOR (Sidik) Sinonim: Hər gün Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir. Bor turşusu üzərinə toplanmış sidiklər də qəbul olunur. (Bax. Əlavə P) Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin miqdarı bildirməlidir İş prinsipi: ISE Referens: <7 gün 2-10 meq/gün 7 gün-5 yaş meq/gün 6-12 yaş Kişi meq/gün Qadın meq/gün yaş Kişi meq/gün Qadın meq/gün yaş meq/gün >60 yaş meq/gün 129 İstifadəsi: Normada sidikdəki xlorun miqdarı qida ilə qəbul edilən xlorun miqdarından asılıdır. Duz qəbulunun artması, hansısa səbəbdən olan massiv diurez, kalium itkisi, adrenokortikal çatışmazlıq və Bartter

130 sindromunda sidiklə ifraz olunan Cl səviyyəsi artır, duz qəbulunu azalması, ekstrarenal Cl itkisi (qusma, bağırsaq fistulu, ağır diarreya) və adrenokortikal hiperfunksiya kimi hallarda isə sidiklə xaric olunan Cl səviyyəsi azalır. XLOR (Tər) Sinonim: Tər testi; İyontoferez Nümunə növü: Tər Nümunə miqdarı: 200μL Nümunənin alınma qaydası: Nümunə laboratoriyada xüsusi qayda ilə alınır İş prinsipi: Kondaktometrik Referens: <60 meq/l İstifadəsi: Mukovissidozun (kistik fibrozis) diaqnozunda istifadə olunur. Mukovissidozlu xəstələrdə tər ilə duz itkisi çox yüksəlir. İfraz normal şəxslərə nisbətən 2.5 dəfə yüksəkdir və bu xəstəlik üçün patoqnomik hesab olunur. Xəstə infantlarda III-V həftədən sonra pozitivləşir. Adrenal çatışmazlıq, malabsorbsiya, mədəaltı vəz çatışmazlığı, hipotiroidizim və bəzi böyrək xəstəliklərində də tərdəki Cl miqdarı yüksələ bilər. XOLESTEROL (Total) Sinonim: Total xolesterol Nümunə miqdarı: 250μL Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Xəstənin hazırlanması: Payız və qış aylarında serumda ümumi xolestorolun səviyyəsi daha yüksək olur. Həmçinin qan alma vəziyyəti, ən son qəbul edilən qida, emosioanal stress və menstural sikl də ümumi xolesterol miqdarına təsir edir. İş prinsipi: Spektrofotometrik, fermentativ. Referens: Göbək ciyəsi qanı kanı mg/dl <3 ay mg/dl 4-6 ay mg/dl 7-12 ay mg/dl 1-5 yaş mg/dl 6-15 yaş mg/dl yaş mg/dl yaş mg/dl >60 yaş mg/dl İstifadəsi: Hipolipidemiya və hiperlipidemiyanın diaqnozunda istifadə olunur. Xolesterol səviyyəsinin böyüklərdə 200 mg/dl, uşaqlarda isə 170 mg/dl-dən az olmalıdır. Böyüklərdə mg/dl sərhədə yaxın yüksək, >239 mg/dl isə yüksək 130 kimi qiymətləndirilməlidir. Boy və çəki ölçülərinin də verilməsi lazım gəldikdə, bədən kütlə indeksi (body mass index) hesablanılaraq verilir.

131 XOLİNESTERAZA II (Bax.PSEVDOXOLİNESTERAZA) XROM Sinonim: Cr Nümunə növü: 24 saatlıq sidik, birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir. Asetat turşusu və ya bor turşusu üzərinə yığılan sidiklər də qəbul edilir (Bax. Əlavə P). İş prinsipi: AAS-Zeeman Referens: 24 saatlıq sidik <0.52 μg/l İstifadəsi: Xroma məruz qalan şəxslərə bu maddənin təsir dərəcəsini göstərir. XROMOSOM ANALİZİ (Bax. KARİOTİP ANALİZİ) 131

132 I-İ I (Bax.YOD) ICA(Bax.ISLET ADACIQ ANTİCİSİMİ) IgA(Bax.İMMUNOQLOBULİN A) IgD(Bax.İMMUNOQLOBULİN D) IgE(Bax.İMMUNOQLOBULİN E) IGF-1 (Bax. İMMUNOQLOBULİN C) IGF BİRLƏŞDİRİCİ PROTEIN-3 Sinonim: IGFBP-3; İnsulin like growth factor binding protein-3 Nümunə miqdarı: 100 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: IRMA Referens: <1 yaş ng/ml 2-3 yaş ng/ml 4-5 yaş ng/ml Kişi Qadın 6-12 yaş ng/ml ng/ml yaş ng/ml ng/ml yaş ng/ml ng/ml yaş ng/ml ng/ml yaş ng/ml ng/ml yaş ng/ml ng/ml yaş ng/ml ng/ml >50 yaş ng/ml ng/ml İstifadəsi: İnsulin like growth faktorlar (İGF-1 və İGF-2) quruluşca insulinə bənzəməklə yanaşı inkişafa təsir edən peptidlərdəndir. Qandakı İGF-1 və İGF birləşdirici zülallara birləşərək daşınır. Bu proteinlərdən ən çox İGFBP-3 rast gəlinir. Həmçinin serumda İGFBP-3 səviyyəsi gün ərzində də sabit qalır. Boyun inkişafdan qalması, akromeqaliya, qidalanma vəziyyətinin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. İGF-1 ilə birlikdə təyini klinik əhəmiyyətini daha da artırır. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. IgG (Bax.İMMUNOQLOBULİN G) IgG İNDEKSİ (Bax.İMMUNOQLOBULİN G İNDEKSİ) IgG SUBCLASS 1, 2, 3 və 4 (Bax.İMMUNOQLOBULİN G SUBCLASSLARI) IgM (Bax.İMMUNOQLOBULİN M) 132

133 ISLET (ADACIQ) ANTİCİSİMİ Sinonim: Pankreas islet cell anticisimi; ICA; Adacıq anticisimi Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: IFR Referens: Neqativ İstifadəsi: I tip şəkərli diabet (DM) xəstələrinin 90%-də pozitivdir. I tip DM-da klinik əlamətlər başlamazdan bir neçə il əvvəl anticisim tapıla bilər. Diabeti olmayanlarda pozitiv çıxması I tip DM-a meyilliyi göstərir. Birinci dərəcəli yaxın qohumlarında I tip DM olan şəxslərdə, aşağı dərəcədə ICA pozitivliyi varsa, gələcəkdə I tip DM inkişaf etmə ehtimalı 40%, yüksək titrdə ICA pozitivliyi varsa 100% -dir. Həmçinin şəkərli diabetin I və II tiplərinin diferensasiyasında da istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya SİDİK KULTİVASİYASI VƏ KOLONİYA SAYILMASI Nümunə növü: Sidik Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Steril, burğulu qapağı olan qab (Bax.Əlavə A) İş prinsipi: Kultivasiya İstifadəsi: Sidik yolları infeksiyası və ya bakteriuriyaya səbəb olan bakteriyaların izolə olunması və koloniyalarının sayılmasında istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Steril olmayan və 2 saatdan çox saxlanılan sidik nümunələri 133 SİDİK ANALİZİ ( Bax.TAM SİDİK ANALİZİ) İKİNCİ TRİMESTER SKRİNİNQ TESTİ (Bk.ÜÇLÜ SKRİNİNQ TESTİ) İMMUNFENOTİPLƏNDİRMƏ PANELİ Sinonim: Leykemiya paneli Testin tərkibi: Baxılan monoklonalların əhatəsi əlavə H-da verilmişdir Lazimi məlumatlar: Xəstə haqqında klinik məlumat, həkiminin adı və telefonu bildirilməlidir. Nümunə növü: EDTA-lı və ya heparinli tam qan, EDTA-lı və ya heparinli sümük iliyi, təzə limfa düyünü, BOM, bronxoalveolyar lavaj mayesi, təzə dalaq toxuması, kök hüceyrə Nümunə miqdarı: Periferik qan və sümük iliyi (5 ml), BOM, bronxoalveolyar lavaj mayesi, orqanizm mayeləri (10 ml) Nümunə qabı: Bənövşəyi (EDTAlı) və ya yaşıl (heparinli) qapaqlı sınaq şüşəsi, gelsiz düz (maye) İş prinsipi: Flow cytometry İstifadəsi: Limfomaların tipləndirilməsində istifadə olunur. Standart paneldən başqa əlavə monoklonalların təyini lazımdırsa bildirilməlidir. Nümunədən imtina səbəbləri: Laxtalı nümünələr, hüceyrə miqdarı və həyatilik qabiliyyətinin azlığı İMMUNFİKSASİYA ELEKTROFOREZİ Sinonim: İmmunoqlobulin elektroforezi

134 Nümunə miqdarı:1 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Elektroforez İstifadəsi: Multiple myeloma və Waldenström makroglobulinemiyası kimi immunproliferativ xəstəliklər və immun çatışmazlıqların diaqnoz və müşahidəsində istifadə olunur. Antikoaqulyant, qıcolma əleyhinə dərman preparatları, oral kontraseptivlər, izoniazid və prokainamid istifadəsi bütün immunoqlobulin səviyyələrində yalançı yüksəlmələrə; fenitoin və metilprednizolon istifadəsi isə IgG və IgA miqdarının azalmasına səbəb olur. İMMUNFİKSASİYA ELEKTROFOREZİ (BOM) Sinonim: BOM-da oliqoklonal zolaqların (bant) axtarılması Nümunə növü: BOM Nümunə miqdarı: 3 ml Nümunə qabı: Gelsiz düz sınaq şüşəsi İş prinsipi: Elektroforez İstifadəsi: Dağınıq (multipl) sklerozun təyinində istifadə olunur. Kriptokokkal menengit, idiopatik polinevrit, neyrosifilis, xroniki məxmərək panensefaliti və yarımkəskin sklerozlaşan panensefalitdə BOM-da oliqoklonal zolaq tapıla bilər. Referens: Nefelometrik Serum Yenidoğulmuş 1-4 mg/dl <7 gün 2-30 mg/dl 7 gün-1 ay 2-50 mg/dl 2-6 ay 4-80 mg/dl 7-12 ay mg/dl 1-3 yaş mg/dl 134 İMMUNFİKSASİYA ELEKTROFOREZİ (Sidik) Sinonim: Bence-Jones proteini Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 5 ml İş prinsipi: Elektroforez İstifadəsi: Analizlə sidiklə ifraz olunan Lambda və Kappa yüngül zəncirinin varlığı qiymətləndirilir. Xüsusilə multiple myelomanın qiymətləndirilməsində istigadə olunur. Amiloidoz, Fanconi sindromu və Waldenström makroqlobulinemiyası zamanı da sidiklə ifraz olunan yünül zəncirin miqdarı artır. İMMUNFİKSASİYA ELEKTROFOREZİ (IgD və IgE üçün) Nümunə miqdarı: 500μL İş prinsipi: Elektroforez İMMUNOQLOBULİN A Sinonim: IgA, BOM, oynaq mayesi Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum), gelsiz düz sınaq şüşəsi (BOM, oynaq mayesi )

135 BOM 4-5 yaş mg/dl 6-12 yaş mg/dl yaş mg/dl >15 yaş mg/dl <0.6 mg/dl İstifadəsi: Xüsusilə sekresiyalarda tapılır və virusların neytrallaşdırılmasında iştirak edir. IgA mieloma, sirroz, xroniki qaraciyər xəstəlikləri və infeksiyalarında IgA-nın səviyyəsi artır, immun çatışmazlıqlar, zülal itkisinə səbəb olan xəstəliklər və ataksiya telengiektaziyada isə IgA səviyyəsi azalır (Bax. Cədvəl-17) İMMUNOQLOBULİN D Sinonim: IgD Nümunə miqdarı: 100μL Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: RID Referens: IU/mL İstifadəsi: IgD mielomasının diaqnoz və müşahidəsində istifadə olunur. İMMUNOQLOBULİN E Sinonim: IgE Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: FEIA Referens: <1 yaş <65 ku/l 2-12 yaş <150 ku/l yaş ku/l >15 yaş ku/l İstifadəsi: Allergik xəstəliklərin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Allergik xəstəliklər, parazit infeksiyaları, bronxopulmonar aspergillozlar, astma, hiperimmunoqlobulin E sindromu və Wiskott-Aldrich sindromunda serumda IgE artır, bəzi törəmələr, ataksiya telengiektaziya və bəzi aqammaqlobulinemiyalarda isə bu göstərici azalır. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq İMMUNOQLOBULİN ELEKTROFOREZİ (Bk.İMMUNFİKSASİYA ELEKTROFOREZİ Serum) İMMUNOQLOBULİN G Sinonim: IgG, BOM, oynaq mayesi Nümunə miqdarı: 300μL Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum), gelsiz düz sınaq şüşəsi (BOM, Oynaq mayesi) İş prinsipi: Nefelometrik Referens: Serum Yenidoğulmuş mg/dl <1 ay mg/dl 2-6 ay mg/dl 7-12ay mg/dl 135

136 1-3 yaş mg/dl 4-5 yaş mg/dl 5 yaş mg/dl BOM <15 yaş mg/dl yaş mg/dl >60 yaş mg/dl İstifadəsi: Bakteriya, virus və toksinlərə qarşı uzun müddət qoruyuculuğu təmin edən anticisimlərdir. IgG mieloma, qaraciyər xəstəlikləri, xroniki təkrarlanan infeksiyalar, autoimmun xəstəliklər və bəzi bədxassəli şişlərdə IgG səviyyəsi artır, immun çatışmazlıqlar və zülal itkisinə səbəb olan xəstəliklərdə isə azalır. Nevroliji xəstəliklərin differensiasiyasında isə BOM-dakı IgG səviyyəsi istiqamətverici ola bilər. Dağınıq skleroz, yarımkəskin sklerozlaşan panensefalit və mərkəzi sinir sisteminin sifilisində BOM-da IgG səviyyəsində artım müşahidə oluna bilər. (Bax. Cədvəl-17) İMMUNOQLOBULİN G İNDEKSİ Sinonim: IgG indeksi ve BOM Nümunə miqdarı: 300 μl serum ve BOM Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum), gelsiz düz sınaq şüşəsi (BOM) İş prinsipi: Nefolometrik Referens: İstifadəsi: İmmunoqlobulinlərin, xüsusilə də IgG-nin intratekal sintezinin artması MSS demielinizasion xəstəliklərinin, xüsusilə də dağınıq sklerozun diaqnozunda qiymətlidir. Dağınıq sklerozlu xəstələrin 90%- dən çoxunda IgG indeksi 0.77-dən yüksək olur. (Bax. Cədvəl-5) İMMUNOQLOBULİN G ALT TİPLƏRİ Sinonim: IgG subklassları Testin tərkibi: IgG subclass 1, 2, 3 və 4 Nümunə miqdarı:500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Nefolometrik Referens: IgG 1 <6 ay mg/dl 7-12 ay mg/dl 1-12 yaş mg/dl yaş mg/dl >15 yaş mg/dl IgG 2 <1 yaş mg/dl 2-3 yaş mg/dl 136

137 4-15 yaş mg/dl >15 yaş mg/dl IgG 3 <1 yaş mg/dl 2-12 yaş mg/dl >12 yaş mg/dl IgG 4 <1 yaş <50 mg/dl >1 yaş <125mg/dL İstifadəsi: Humoral və kombinə olunmuş (humoral+hüceyrəvi) immun çatışmazlıqların qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Etiologiyası məlum olmayan və təkrarlanan qulaq infeksiyaları, sinopulmonar xəstəliklər və atopik allergiyalarda IgGnin alt tipləri araşdırıla bilər. Hipoqammaqlobulinemiya, ataksiya-telengiektaziya və Wiskott-Aldrich sindromunda bütün IgG alt tiplərinin miqdarı azalır. Atopik allergiyalarda IgG 4 səviyyəsi artır, rekurrent sinopulmonar infeksiyalar və orta qulağın iltihabı zamanı isə IgG 2, IgG 3, IgG 4 səviyyəsi azalır. İMMUNOQLOBULİN M Sinonim: IgM, BOM, oynaq mayesi Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum), gelsiz düz sınaq şüşəsi (BOM, oynaq mayesi ) İş prinsipi: Nefolometrik Referens: Serum <1ay BOM mg/dl 2-3ay mg/dl 4-6 ay mg/dl 7-12 ay mg/dl 1-5 yaş mg/dl 6-12 yaş mg/dl >12 yaş mg/dl <1.3 mg/dl İstifadəsi: Bakteriya və viruslara qarşı sintez olunan anticisimlərdir. Waldenstrom makroqlobulinemiyası, infeksiyaların kəskin fazası, autoimmun xəstəliklər, xroniki qaraciyər xəstəlikləri, kəskin sarkoidoz, nefrotik sindrom və bəzi limfomalarda 137 IgM səviyyəsi artır, immun çatışmazlıqlar və zülal itkisinə səbəb olan xəstəliklərdə isə azalır (Bax. Cədvəl- 17). BOM-da IgM miqdarının 3 mg/dl-dən çox olması bakterial menengit ehtimalını artırır.

138 İMMUNOKOMPLEKS C1q Sinonim: C1q; Compleman component C1q; C1q bağlayıcı test Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: EIA Referens: <50 μg/ml İstifadəsi: Qanda dövr edən immunkomplekslərlə əlaqəli xəstəliklərin (məs. SLE, Lyme xəstəliyi, idiopatik intersitisial pnevmoniya, infektiv endokardit, xroniki HBV infeksiyası, HIV infeksiyası) qiymətləndirilməsində, həmçinin, revmotoid artrit və SLE-nin müşahidəsində istifadə olunur. Eyni zamanda bəzi bəzi bədxassəli xəstəliklərdə (məs.kəskin leykemiya) proqnostik dəyəri var. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq INDIAN INK BOYALI PRE- PARAT Sinonim: Cryptococcus neoformans hüceyrələrinin tədqiqi Nümunə növü: BOM İş prinsipi: Mikroskopik Referens: Neqativ İstifadəsi: BOM-da Cryptococcus neoformans göbələklərinin varlığının təyinində istifadə olunur. Referens: Aclıq <7 gün 3-20 μiu/ml >7 gün 5-25 μiu/ml Toxluq μiu/ml 138 İNHALYASİON ALLERGENLƏR Sinonim: Phadiotop Nümunə miqdarı: 150 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: FEIA Referens: Neqativ İstifadəsi: Tənəffüs yolu ilə qəbul olunan allergenlərə qarşı əmələ gələn IgE-nin təyinində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq İNSULİN Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Xəstənin hazırlanması: Müalicə həkiminin istəyindən asılı olaraq ac və ya toxqarına işlənilə bilər. Acqarına insulin miqdarının təyinində nümunənin alınması üçün 8-12 saatlıq aclıq tələb olunur. Eyni zamanda xəstə oral hipoqlikemik dərman və insulin istifadə etməmiş olmalıdır. İş prinsipi: ECLIA İstifadəsi: I və II tip şəkərli diabet, hipoqlikemiya, insulinoma və insulinə rezistent diabetin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. İnsulinoma, reaktiv hipoqlikemiya, həddindən artıq insulin qəbulu, Cushing sind-

139 romu, I tip şəkərli diabet, feoxromasitoma və akromeqaliya zamanı insulin miqdarı artır, pankreas betahüceyrə zədələnməsində isə insulin miqdarı azalır. Acqarına insulin testi ilə yanaşı acqarına qanda şəkər testi də istənildikdə insulin rezistentliyi üçün HOMA-IR dəyəri hesablanaraq verilir. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq İNSULİN ANTİCİSİMİ (Bax.ANTİ-İNSULİN ANTİCİSİMİ) İNSULİN C-PEPTİD (Bax.C-PEPTİD) İLSULİN-LİKE GROWTH FAKTOR (Bax.SOMATOMEDİN C) İONLAŞMIŞ KALSİUM Sinonim: Ca 1, Ca +2 Nümunə növü: Heparinli tam qan Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Yaşıl qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə anaerob mühitdə alınmalı və qısa müddətdə, soyuq şəraitdə laboratoriyaya çatdırılmalıdır. İş prinsipi: ISE Referens: mmol/l İstifadəsi: Kalsiumun fizioloji baxımdan aktiv olan formasıdır. Total kalsiumun 50-55%-i bu formada olur. Anormal total kalsium nəticələrinin və yenidoğulanın kalsium səviyyəsinin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Birincili hiperparatiroidizm, D vitamininin həddindən artıq qəbulu və bəzi malignizasiyalar zamanı ionlaşmış kalsiumun miqdarı artır, birincili hipoparatiroidizm, psevdohipoparatiroidizm, D vitamini çatışmazlığı, maqnezium çatışmazlığı, əməliyyatdan sonrakı vəziyyətlər, travma, sepsis, yanıqlar, pankreatit və çoxsaylı orqan çatışmazlığında isə bu göstərici azalır (Bax Cədvəl-23). İONTOFEREZ (Bax. XLOR- Tər) YOD Sinonim: I Nümunə növü: Birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 5 ml İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: Ciddi dərəcəli çatışmazlıq Orta dərəcəli çatışmazlıq Yüngül dərəcəli çatışmazlıq Normal yod qəbulu Normadan artıq yod qəbulu Hədsiz yod qəbulu <2 mg/dl 2-5 mg/dl 5-10 mg/dl mg/dl mg/dl >30 mg/dl İstifadəsi: Yeməklər və ya dərmanlarla qəbul olunan iyot miqdarının dəyərləndirilməsində istifadə olunur. İZOLEYSİN (Bax.AMİNTURŞULAR) 139

140 J JO-1 (Bax.ENA -12-li PANEL) K K (Bax.KALİUM) PAROTİT ANTİCİSİMLƏRİ IgM və IgG Sinonim: Mumps anticisimləli IgM və IgG, BOM Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum), gelsiz düz sınaq şüşəsi (BOM) İş prinsipi: EIA / ELFA (seum), IFA (BOM) İstifadəsi: IgM kəskin infeksiyanı, IgG isə təbii və ya vaksinasiya ilə qazanılan immuniteti göstərir. İnkubasiya dövrü gündür. Xəstəliyin başlamasından 7-14 gün sonra anticisim tapıla bilər. Bəzi xəstələrdə təxminən bir il ərzində aşağı titrdə pozitiv təyin olunur. Parotit virusu MSS-ə də yoluxa bilər. Belə hallarda BOM-dakı anticisim səviyyəsi təyin olunmalıdır. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya KADMİUM Sinonim: Cd Nümunə növü: EDTA-lı tam qan, birdəfəlik sidik, 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı (EDTA-lı tam qan) Nümunənin alınma qaydası: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir. 6N HCl, asetat turşusu və ya bor turşusu üzərinə əlavə edilən sidiklər də qəbul edilir. (Bax. Əlavə P) Xəstənin hazırlanması: Siqaret çəkənlərdə qanda kadiyum səviyyəsi siqaret çəkməyənlərə nisbətən daha yüksəkdir. İş prinsipi: AAS-Zeeman Referens: Tam qan μg/l Birdəfəlik sidik μg/l İstifadəsi: Kadmiuma məruz qalan şəxslərə bu maddənin nə dərəcədə təsir etdiyini təyin etmək üçün istifadə olunur. KALİUM Sinonim: K + Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Xəstənin hazırlanması: Sutkalıq variasiyası vardır. Səhər saat da maksimum, axşam da isə minimum səviyyədə olur. İş prinsipi: ISE Referens: Göbək ciyəsi meq/l Yenidoğulmuş meq/l <7 gün meq/l >7 gün meq/l İstifadəsi: Elektrolit və turşu-qələvi müvazinətinin qiymətləndiril-

141 məsi, böyrək funksiyalarının müşahidəsində istifadə olunur. Trombositoz, leykemiya, hemoliz, toxuma zədələnməsi, epileptik status, bədxassəli hiperpireksiya, asidoz, kəskin böyrək çatışmazlığı, Addison xəstəliyi, psevdohipoaldosteronizm, ağır idman, şok və dehidratasiyada serumda kaliumun səviyyəsi artır. Xroniki aclıq, diarreya, qusma, bağırsaq fistulları, böyrək borucuqları asidozu, Fanconi sindromu, birincili və ikincili aldosteronizm, Cushing sindromu, Bartter sindromu, alkaloz və osmotik diurezdə isə serumda kalium konsentrasiyası azalır. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz Referens: Kişi Qadın <12 yaş meq/gün 8-37 meq/gün yaş meq/gün meq/gün >15 yaş meq/gün meq/gün KALİUM (BOM) Nümunə növü: BOM Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Gelsiz düz sınaq şüşəsi İş prinsipi: ISE Referens: meq/l KALİUM (Sidik) Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P). Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin miqdarı bildirilməlidir İş prinsipi: ISE İstifadəsi: Elektrolit və turşu qələvi Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq müvazinətinin qiymətləndirilməsi, şüşəsi böyrək funksiyalarının müşahidəsində Nümunənin alınma qaydası: Tiroid istifadə olunur. Cushing sindro- müayinəsindən sonra nümunə alın- mu, birincili və ikincili aldosteronizm, mamalıdır birincili böyrək xəstəlikləri Xəstənin hazırlanması: Nümunənin və kortizon müalicəsi zamanı sidiklə bir gecəlik aclıqdan sonra alınması ifraz olunan kalium miqdarı artır, məsləhət görülür Addisson xəstəliyində isə azalır. İş prinsipi: RIA Referens: <30 pg/ml KALSİFEROL (Bax.VİTAMİN D) İstifadəsi: Medullyar tiroid karsinomalarının diaqnoz və kalsium metabolizminin KALSİTONİN qiymətləındirilməsində Sinonim: Tirokalsitonin; hct istifadə olunur. Bəzi ağciyər, süd vəzi və mədəaltı vəz xərçəngləri, Nümunə miqdarı: 400 μl Zollinger-Ellison sindromu, per- 141

142 nisioz anemiya, xroniki böyrək çatışmazlığı, psevdohipoparatiroidizm, APUD hüceyrəli şişlər, karsinoid sindrom, alkoqol mənşəli sirroz, hamiləlik və xoşxassəli ağciyər xəstəliklərində serumda kalsitoninin səviyyəsi yüksəlir. (Bax. Cədvəl-7) Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq (xüsusilə hemoliz yalançı yüksək nəticələrə səbəb olur) KALSİUM Sinonim: Ca Referens: Göbək ciyəsindən alınmış qanda mg/dl Yenidoğulanlar mg/dl <7 gün mg/dl 7 gün-12 yaş mg/dl yaş mg/dl >60 yaş mg/dl İstifadəsi: Müxtəlif endokrin və metabolik pozğunluqların qiymətləndirilməsində istifadə olunur. İlkin və geriyə dönən hiperparatiroidizm, sümük metastazları, müxtəlif bədxassəli törəmələr, polisitemiya vera, feoxromasitoma, sarkoidoz, D vitamini intoksikasiyası, süd qələvi sindromu, tirotoksikoz, akromeqaliya və dehidratasiyaya səbəb olan hallarda serumda kalsium səviyyəsi artır. Hipoparatiroidizm, psevdohipoparatiroidzm, D vitamini çatışmazlığı, xroniki böyrək çatışmazlığı, Mg çatışmazlığı, kəskin pankreatit, hiperfosfatemiya, sistinoz, ostomaliyasiya, alkoqolizm, qaraciyər sirrozu və hipoalbuminemiya zamanı serumda Ca səviyyəsi azalır. Həmçinin total 142 Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Xəstənin hazırlanması: Nümunənin alınması üçün 10 saatlıq səhər aclığı lazımdır. Nümunə alınarkən turna 10 dəqiqədən çox saxlanılmamalıdır. Qanda Ca səviyyəsi saat arasında minimal, da isə maksimal səviyyədə olur. İş prinsipi: Spektrofotometrik Ca səviyyəsi qandakı zülal konsentrasiyasından asılıdır. Zülalın miqdarı 1 g/dl artarsa, Ca miqdarı təxminən 0.8 mg/dl azalır. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, nümunənin uyğun olmayan nə alınması KALSİUM (Sidik) Nümunə növü: 24 saatlıq sidik, birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Soyuq mühitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir. 6N HCl, asetat və ya bor turşusu üzərinə toplanan sidiklər də qəbul edilir (Bax. Əlavə P).

143 Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiiyin miqdarı bildirilməlidir. İş prinsipi: Sperktofotometrik Referens: 24 saatlıq sidik g/gün İstifadəsi: Ca metobolizminin qiymətləndiilməsində istifadə olunur. Hiperparatiroidizm, osteolitik sümük metastazları, mieoloma, osteoparoz, D vitamini intoksikasiyası, distal renal tubulyar asidoz, idiopatik hiperkalsiuriya, tirotoksikoz, immobilizasiya və sarkoidozda sidikdə Ca səviyyəsi artır. Hipoparatiroidzm, psevdohipoparatiroidizm, rikets, kəskin nefrit, osteomalyasiya, serumda Ca səviyyəsinin aşağı olduğu hallar, osteoblastik metastazlar, hipotiroidizim və celiac sprue xəstəliyində isə Ca səviyyəsi azalır. KANSER ANTİGEN 125 (Bax.CA 125) KANSER ANTİGEN 15-3 (Bax.CA 15-3) KANSER ANTİGEN 19-9 (Bax.CA 19-9) KANSER ANTİGEN 72-4 (Bax.CA 72-4) KAPPA YÜNGÜL ZƏNCİR Sinonim: Kappa light chain Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Nefelometrik Referens: mg/dl İstifadəsi: Multiple myeloma şübhəsinin araşdırılmasında adətən immunoqlobulin konsentrasiyaları 143 ilə birlikdə istifadə olunur. Kappa/lambda nisbətinin normadan kənar olması paraproteinemiya ehtimalını dəstəkləyir. KAPPA YÜNGÜL ZƏNCİR (Sidik) Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 3 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P) Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin miqdarı bildirilməlidir İş prinsipi: Nefelometrik Referens: <1.5 mg/dl İstifadəsi: Paraproteinemiyalarla əlaqəli araştırma aparılıarkən xüsusilə yüngül zəncir xəstəliyi varlığının qiymətləndirilməsi məqsədilə istifadə olunur. İmmunoqlobulin katabolizmində atrmaya səbəb olan hallarda da sidiklə ifraz olunan yüngül zəncirin miqdarı artmış ola bilər. KARBAMAZEPİN Sinonim: Tegretol Nümunə miqdarı:300μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Xəstənin qəbul etdiyi son dərman preparatının vaxtı və dozası bildirilməlidir. İş prinsipi: FPIA Referens: Terapevtik konsantrasiya :4-10 μg/ml Toksik konsantrasiya :> 15 μg/ml

144 İstifadəsi: Dərman səviyyəsinin müşahidəsində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz KARNİTİN (Sərbəst/Total) Nümunə növü: Xüsusi kağıza hopturulmuş qan (ən azı 2 işarələnmiş sahə) İş prinsipi: Tandem mass spektrometriya Referens: Nəticədə bildirilir İstifadəsi: İlkin karnitin çatışmazlığı, karnitin-palmitoiltransferaza II çatışmazlığı, karnitin-açilkarnitin translokaza çatışmazlığı, yağ turşusu β oksidləşmə defektləri, üzvi asidemiyalar və böyrək borucuqlarının disfunksiyasının təyinində istifadə olunur. Yarımçıq doğulma, sirroz, xroniki böyrək çatışmazlığı, dializ və uzun müddətli TPN müalicəsi də karnitin çatışmazlığına səbəb ola bilər. Kəskin böyək çatışmazlığında isə karnitin səviyyəsi artır. KAROTİN (Bax.BETA-KAROTİN) KARSİNOEMBRİONİK ANTİGEN (Bax.CEA) KARİOTİP ANALİZİ Sinonim: Xromosom analizi Nümunə növü və miqdarı: Amnion mayesi (20 ml), göbək ciyəsi qanı (2 ml) periferik qan (5 ml) Nümunə qabı: Periferik qan və göbək ciyəsi qanı üçün heparinli (yaşıl qapaqlı), xorion villus biopsiya nümunəsi və dəri biopsiya nümunəsi üçün xüsusi transport medium (laboratoriyadan təmin olnur). 144 Nümunənin alınma qaydası: Nümunəni almazdan əvvəl laboratoriya ilə əlaqə qurulmalıdır. Nümunə ən geci 24 saat ərzində laboratoriyaya çatdırılmalıdır. Xəstənin hazırlanması: Məlumatlandırılmış təsdiq formasının doldurulması məcburidir. Bu formanın tam və düzgün şəkildə doldurulması, aparılacaq molekulyar analizə dəstək üçün də əhəmiyyət kəsb edir. İş prinsipi: Hüceyrə kulturası, mikroskopik İstifadəsi: Xromosom anomaliyasına şübhə olan hallarda, prenatal və postnatal diaqnostikada istifadə olunur. KATEXOLAMİNLƏR Testin tərkibi: Epinefrin, Norepinefrin, Dopamin Nümunə növü: Heparinli plazma Nümunə miqdarı: 3 ml Nümunə qabı: Yaşıl qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan dərhal ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir. Xəstənin hazırlanması: Nümunənin alınması üçün xəstə acqarına olmalıdır. Qan alma stresi və ayaqüstə durma ilə plazmada katexolamin səviyyəsi artır. Bu səbəbdən venoz kateter ilə səhər 30 dəqiqə istirahətin ardından uzanmış vəziyyətdə qan alınmalıdır. Həmçinin trisiklik antidepressantların iki həftə əvvəlcədən, L-dopa, katexolamin tərkibli bəzi dərmanlar (məs. dekongestanlar), amtefaminlər, buspion, psixoaktiv dərmanlar, metildopa, etanol və

145 Referens: Epinefrin <1yaş 2.5 mg/gün 1-3 yaş 3.5 mg/gün 4-5 yaş 6.0 mg/gün 6-11 yaş 10.0 mg/gün 145 benzodiazepinlərin qəbulu isə bir həftə əvvəlcədən dayandırılmalıdır. Amfetaminlər və amfetaminə bənzər birləşmələr, iştah kəsicilər, bromkriptin, buspiron, kafein, karbidopalevadopa, klonidin, deksametazon, diuretiklər, etanol, izoprotenol, lebotolol, metildopa, MAO inhibitorları, nikotin, burun damcıları, rezerpin, propafenone, teofillin, trisiklik antidepressantlar və vazodilatatorların katexolaminlərin təyinində (ölçülməsində) interferensiyaya səbəb ola bilmə ehtimalı nəzərə alınmalıdır. Bununla yanaşı, bu dərmanların katexolamin səviyyəsinə təsiri öncədən təxmin edilə bilməz. İş prinsipi: HPLC Referens: Epinefrin <60 pg/ml Norepinefrin pg/ml Dopamin <87 pg/ml Referens aralığı bir müddət oturaq vəziyyətdə dincəlmiş şəxslər üçün keçərlidir. Ayaq üstə duranlarda norepinefrin səviyyəsinin 700 pg/ml, epinefrin səviyyəsinin isə 900 pg/ml-ə qədər yüksələ biləcəyi nəzərə alınmalıdır. Dopamin səviyyəsi isə vəziyyətə görə dəyişmir. Həmçinin qan alma zamanı streslə əlaqəli olaraq katexolamin səviyyəsində artım baş verə bilər. İstifadəsi: Hipertenziyanın qiymətləndirilməsində və feoxromasitoma, neyroblastoma və qanqlioneyromaların diaqnoz və müalicəsinin müşahidəsində istifadə olunur. Selektiv venoz nümunələmə ilə şişin lokalizasiyasında da qiymətlidir. Ortostatik hipotenziyalı xəstələrin diaqnozunda isə plazmadakı norepinefrin səviyyəsinin ölçülməsi faydalıdır. Ayaq üsdə durmaqla norepinefrin səviyyəsinin artmaması simpatik sinir sistemində pozğunluq olduğunu göstərir. Neyroblastoma, qanqlioneyroblastoma və paraqanqliomalar, AMI, stres, idman hərəkətləri, ayaq üstə dayanma, hipotiroidizim və diabetik ketoasidozda plazmada katexolamin səviyyəsi artdığı halda, avtonom neyropatiyalarda plazmada katexolomin səviyyəsi azalır. (Bax. Cədvəl-7). KATEXOLAMİNLƏR (Sidik) Testin tərkibi: Epinefrin, Norepinefrin, Dopamin Nümunə növü: 24 saatlıq sidik, birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 10 ml Nümunə qabı: Asetat turşusu üzərinə yığılmalıdır. 6N HCl və bor turşusu üzərinə yığılan sidiklər də qəbul olunur (Bax. Əlavə P). Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin miqdarı bildirilməlidir Xəstənin hazırlanması: Əgər mümkünsə bir həftə əvvəlcədən isifadə olunan bütün dərmanlar kəsilməlidir. İş prinsipi: HPLC

146 >11 yaş 20.0 mg/gün Norepinefrin <1 yaş 10 mg/gün 1-3 yaş 1-17 mg/gün 4-5 yaş 4-29 mg/gün 6-11 yaş mg/gün >11 yaş mg/gün Dopamin <1 yaş 85 mg/gün 2-3 yaş mg/gün 4-5 yaş mg/gün >5 yaş mg/gün İstifadəsi: Katexolamin sintezinin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. İdman hərəkətləri, stres, siqaret istifadəsi və ağrı sidiklə ifraz olunan katexolomin səviyyəsini artırır. Katexolamin ifrazı gecələr minumum səviyyədə olur. Həmçinin menstrual tsiklin luteal fazasında epinefrin və norepinefrin ifrazı artdığı halda, ovulyasion fazada ən aşağı səviyyəyə enir. Kəskin hipertonik krizin qiymətləndirilməsi üçün kriz zamanı alınan birdəfəlik sidikdə müayinə məsləhətdir. 17-KETOSTEROİDLER Sinonim: 17-KS Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 10 ml Nümunə qabı: Asetat turşusu üzərinə toplanmalıdır. 6N HCL və ya bor turşusu üzərinə toplanan nümunələr də qəbul edilir. Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidik miqdarı bildirilməlidir İş prinsipi: Xromatoqrafik, spektrofotometrik Referens: <1 yaş <1 mg/gün 2-5 yaş 1-2 mg/gün 6-11 yaş 1-4 mg/gün Kişi Qadın yaş 5-12 mg/gün 3-10 mg/gün yaş 9-22 mg/gün 6-15 mg/gün >30 yaş 8-20 mg/gün 6-15 mg/gün İstifadəsi: Kişilərdə androgen mənşəli adrenal və testikuliyar, qadınlarda isə androgen mənşəli adrenal hormon sintezinin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Bununla yanaşı 146 adrenal androgen sintezinin qiymətləndirilməsində qanda DHEA-S miqdarının təyini daha qiymətlidir. Testikulyar şişlər, lütein hüceyrəli yümürtalıq karsinoması, Cushing

147 xəstəliyi, ektopik ACTH sintez edən şişlər, adrenal şişlər, stres, hamiləliyin son trimesteri və Stein-Leventhall sindromunda 17-KS səviyyəsi artır, ikincili qadın hipoqonadizmi, hipotiroidizim və birincili hipoqonadizmində (Kleinifelter sindromu, kastrasiya və s.) 17-KS səviyyəsi azalır. KİST HİDATİK DOLAYI HEMAQQLÜTİNASİYA TESTİ Sinonim: Echinococcus seroloji testi Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Aqqlütinasiya Referens: Neqativ İstifadəsi: Exinokokkoz xəstəliyi üçün seroloji skrininq testi kimi istifadə olunur. Xəstəyə dair anamnestik məlumatlar, klinik simptomlar və radioloji məlumatlara əsasən diaqnoz müəyyən edilir. Kollagen toxuma xəstəlikləri, sirroz, şistosomoz və digər parazitar infeksiyalar yalançı pozitivliklərə səbəb ola bilər. KİST HİDATİK SPESİFİK IgE Sinonim: Echinococcus spesifik IgE Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: FEIA Referens: Neqativ İstifadəsi: Exinokokoz xəstəliyinin diaqnoz və müalicəsinin müşahidəsində istifadə olunur. 147 KİSTİK FİBROZ (CF) BAĞLANTI ANALİZİ Sinonim: CF; CFTR Lazımi məlumatlar: Nəsil ağacı və ətraflə ailə məlumatları, tər müayinəsinin nəticələri Ailə üzvləri: Testin kimin üçün istənildiyindən asılı olaraq, aparılacaq çalışma çərçivəsində hansı ailə üzvlərinin analiz olunmasının lazım gəldiyinə nəsil ağacı araşdırıldıqdan sonra qərar verilir. Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: PCR-RFLP-VNTR İstifadəsi: CF diaqnozu klinik və laborator müayinələrlə dəqiqləşdikdə, mutasiyanın təyin oluna bilmədiyi hallarda, xəstənin anasından və atasından aldığı allellər, bağlantı analizi deyilən dolayı metod ilə təyin olunur (Bax.Kistik fibroz (CF) mutasiya analizi) (Baxılan mutasiyaların siyahısı üçün Bax.Əlavə G). Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, laxta, uyğun olmayan sınaq şüşəsində qan alınması KİSTİK FİBROZ (CF) MUTASİYA ANALİZİ Sinonim: CF; CFTR Lazımi məlumatlar: Nəsil ağacı və ətraflə ailə məlumatları, tər müayinəsinin nəticələri. Ailə üzvləri: Testin kimin üçün istənildiyindən asılı olaraq, aparılacaq çalışma çərçivəsində hansı ailə üzvlərinin analiz olunmasının lazım gəldiyinə nəsil ağacı araşdırıldıqdan sonra qərar verilir.

148 Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: PCR-REA-HD-ASO İstifadəsi: Xəstədə kistik fibrozisə səbəb olan mutasiyanı təyin edir. (Baxılan mutasiyaların siyahısı üçün Bax.Əlavə G). Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, laxta, uyğun olmayan sınaq şüşəsində qan alınması KLONAZEPAM Sinonim: Rivotril Nümunə miqdarı: 2 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Xəstənin son qəbul etdiyi dərman preparatının vaxtı və dozası bildirilməlidir. İş prinsipi: HPLC Referens: Terapevtik konsentrasiya: Toksik konsentrasiya: ng/ml >80 ng/ml İstifadəsi: Dərman səviyyəsinin təyinində istifadə olunur. KOMPLEMENT C3 Sinonim: C3, maye Nümunə miqdarı: 300μL Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı (serum), düz sınaq şüşəsi (maye) İş prinsipi: Nefelometrik Referens: Serum Göbək ciyəsi qanı mg/dl Yarımçıq doğulan mg/dl <1 ay mg/dl 2-3 ay mg/dl 4-6 ay mg/dl 7-12 ay mg/dl 1-3 yaş mg/dl >3 yaş mg/dl İstifadəsi: Kəskin faza reaktantlarından biridir. Komplement sistemindəki klassik və alternativ yollar C3 pilləsində birləşir. C3 səviyyəsində artma iltihabi xəstəlilər, atopik dermatit, biliar obstruksiya və amiloidozla əlaqəli ola bilər. Autoimmun xəstəliklər, bakteremiya, toxuma zədələnməsi, xroniki hepatit, nefrit, malnutrisiya, DIC və kongenital çatışmazlıqlar isə C3 səviyyəsində azalmaya səbəb ola bilər (Bax Cədvəl-17). 148

149 KOMPLEMENT C4 Sinonim: C4 Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum), düz (mayi) İş prinsipi: Nefelometrik Referens: Serum Göbək ciyəsi qanı 7-23 mg/dl Yenidoğulmuş 7-23 mg/dl <7 gün 7-25 mg/dl 7 gün-3 ay 7-30 mg/dl 4 ay-1 yaş 8-42 mg/dl 2-12 yaş mg/dl > 12 yaş mg/dl İstifadəsi: Kəskin faza reaktantlarından biridir. Komplement sistemindəki klassik yolda yer alır. Kəskin iltihabi xəstəliklər və bədxassəli şişlərdə C4 səviyyəsi artır; SLE, kəskin qlomerulomefrit, xroniki hepatit, autoimmun xəstəliklər, irsi angioödem, zülal itkisi ilə gedən xəstəliklər və kongenital çatışmazlıq zamanı isə serumda C4 səviyyəsi azala bilər (Bax. Cədvəl-17). KOPROPORFİRİN (Bax.PORFİRİNLƏR) KORTİKOTROPİN (Bax.ADRENOKORTİKOTROP HORMON) Compound F və ya EDTAlı plazma Nümunə miqdarı: 400μL Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum), bənövşəyi qapaqlı (EDTA-lı plazma) Nümunənin alınma qaydası: Sutkalıq variasiyası olduğundan qan alma zamanı əhəmiyyətlidir. Səhər saat arasında maksimum, günortadan sonra saat a isə minimum səviyyədə olur. Nümunənin alındığı saat laboratoriyaya bildirilməlidir. İş prinsipi: ECLIA KORTİZOL Sinonim: Hidrokortizon; Referens: Səhər Axşam μg/dl μg/dl İstifadəsi: Hipotalamus-hipofiz-adrenal korteks əks əlaqəsinin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Cushing xəstəliyi, böyrəküstü vəzin adenomaları və karsinomaları, ektopik ACTH sindromu, hamiləlik və eksternal esterogen istifadəsi ilə serumda kortizolun səviyyəsi artır, Ad-

150 dison xəstəliyi, kongenital adrenal hiperplaziya və hipopituiterizmdə kortizolun səviyyəsi azalır. Kəskin stress, alkoqolizm, depressiya və bəzi dərmanlar normal sutkalıq variyasiyanı pozaraq bazal səviyyəyə təsir edir. (Bax. Cədvəl-19). Nümunədən imtina səbəbləri: Həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq. KORTİZOL (Sidik) Sinonim: Sidikdə sərbəst kortizol Referens: <12 yaş 2-27 μg/gün yaş 5-55 μg/gün >15 yaş μg/gün Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunənin alınma qaydası: Bor turşusu üzərinə toplanılmalıdır. Asetat turşusu üzətinə yığılan və yığılma ərəfəsində soyuq şəraitdə saxlanılan sidiklər də qəbul edilir. Soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. əlavə P). İş prinsipi: RIA İstifadəsi: Cushing sindromu diaqnozu üçün həssaslıq və spesifikliyi ən yüksək olan testdir. Həmçinin böyrəküstü vəzin anadangəlmə hiperplaziyası və böyrəküstü vəz çatışmazlıqlarının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Kəskin stres, alkoqolizm, depresiya və bəzi dərman maddələri (kortizon və qıcolma əleyhinə preparatlar) sutkalıq variasiyanı pozaraq bazal səviyyənin yüksəlməsinə və supression stimuliyasiya testlərinə cavabın azalmasına səbəb olur. Böyrək xəstəliklərində aşağı nəticələr müşahidə olunduğu halda, hamiləlik zamanı normadan yüksək nəticələr alına bilər. Həmçinin ekzogen qlikokortikoid istifadəsi testin nəticəsində dəyişikliyə səbəb ola bilər. KREATİN, 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 1 ml serum, 10 ml sidik Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı (serum). 24 saatlıq sidik soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir. Bor turşusu üzərinə toplanan sidiklər də qəbul edilir. Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidik miqdarı bildirilməlidir İş prinsipi: Spektrofotometrik, kinetik Referens: Serum Kişi Qadın <12 yaş mg/dl 15 yaş mg/dl >12 yaş mg/dl 15 yaş mg/dl 24 saatlıq sidik 40 mg/gün 80 mg/gün 150

151 İstifadəsi: Qida ilə ət qəbulunun artması və əzələ zədələnmələrində serumda kreatin səviyyəsi artır. Sidikdə kreatin miqdarı isə uşaqlarda, hamiləlik, uzun müddətli aclıq, miopatiyalar, infeksiyalar, yanıqlar, leykoz, SLE və bəzi endokrin xəstəliklərdə (hipertiroidizim, Addison xəstəliyi, Cushing sindromu, akromeqaliya, diabetes mellitus) artır, hipotiroidizimdə isə azalır. KREATİN FOSFOKİNAZA (Bax.KREATİN KİNAZA) KREATİN KİNAZA Sinonim: CK; Total kreatin kinaza; CPK; Kreatin fosfokinaza Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Spektrofotometrik, kinetik Referens: <7 gün IU/L 7 gün-1ay IU/L <1 ay IU/L İstifadəsi: Skelet və ürək əzələsində degenrasiyaya səbəb olan halların qiymətləndirilməsidə istifadə olunur. KMİ, proqressiv əzələ distrofiyaları, polimiozit, yanıqlar, travma, ağır idman, status epileptikus, əməliyyatdan sonrakı dövr, yayılmış beyin infarktı, hamiləliyin son dövrləri və doğuş, bədxassəli hipertermiya, İM infeksiyalar, qıcolmalar və ürəyin defibriliyasiyasından sonra CK səviyyəsi artır (Bax Cədvəl 8). Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz KREATİN KİNAZA, MB Sinonim: CK-MB Nümunə miqdarı: 250μL Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: İmmunoinhibasiya (spektrofotometrik, kinetik) və ya mass ölçmə (MEIA) Referens: İmmunoinhibasiya <25 U/L MEIA <5 ng/ml İstifadəsi: KMİ-nin diaqnostikasında istifadə olunur. CK/CK-MB nisbəti məsləhət görülür. KMİ-dən sonra 4-8 saat ərzində yüksəlməyə başlayır və 24 saata pik səviyyəyə çatır. Həmçinin ürək travmaları, miokardit, kongestiv ürək çatışmazlığı, koronar angioqrafiya, ürək cərrahiyəsi, əzələ distrofiyası, polimiozit, SLE, yanıqlar, Reye sindromu, hipotermiya və hipertermiyada CK-MB səviyyəsi yüksəlir (Bax. Cədvəl-8) Nümunədən imtina səbəbləri: KREATİNİN Nümunə miqdarı: 200μL Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Spektrofotometrik, kinetik Referens: Göbək ciyəsi qanı mg/dl Yenidoğulmuş mg/dl <7 gün mg/dl 7 gün-3 ay mg/dl

152 4 ay-5 yaş mg/dl 6-12 yaş mg/dl yaş mg/dl >15 yaş Kişi mg/dl Qadın mg/dl İstifadəsi: Böyrək funksiyalarının qiymətləndirilməsində istifadə olnur. Böyrək xəstəlikləri, şok, bəd xassəli törəmələr, SLE, diabetik nefropatiya, kəskin ürək çatışmazlığı və akromeqaliyada serumda kreatininin səviyyəsi artır, əzələ distrofiyası və diabetik ketoasidozda isə azalır. Böyüklərdə kreatinin ilə birlikdə MDRD formuluna əsasən hesablanan qlomerulyar filtrasiya sürəti (GFR) dəyəri də verilir. KREATİNİN (Sidik) Nümunə növü: 24 saatlıq sidik, birdəflik sidik Nümunə miqdarı: 1mL Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir. 6N HCl və ya bor turşusu üzərinə toplanan sidiklər də qəbul edilir (Bax. Əlavə P) Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidik miqdarı bildirilməlidir İş prinsipi: Spektrofotometrik, kinetik Referens: 24 saatlıq sidik <3 ay g/gün 4-12 ay g/gün 1-3 yaş g/gün Kişi Qadın 4-12 yaş g/gün g/gün yaş g/gün g/gün >15 yaş g/gün g/gün İstifadəsi: Böyrək funksiyalarının qiymətlənirilməsində istifadə olunur. 152 KREATİNİN KLİRENSİ və 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 200μL serum və 1 ml sidik Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum). 24 saatlıq sidik soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir. 6N HCl və ya bor turşusu üzərinə toplanan sidiklər də qəbul olunur. (Bax. Əlavə P) Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidik miqdarı bildirilməlidir Xəstənin hazırlanması: Xəstə muayinə müddətində çay və qəhvə içməməli, hər hansı bir dərman preparatı istifadə etməməli, idmanla məşğul olmamalıdır. İş prinsipi: Spektrofotometrik, kinetik

153 Referens: 1-3 yaş ml/dk 4-5 yaş ml/dk 6-12 yaş ml/dk Kişi Qadın yaş ml/dk ml/dk yaş ml/dk ml/dk >60 yaş ml/dk ml/dk İstifadəsi: Böyrək funksiyalarının qiymətlənirilməsi və böyrək xəstəliklərinin müşahidəsində istifadə olunur. Qlomerulyar filtirasiya sürətini azaldan hər hansı böyrək xəstəliyi, şok, hipovolemiya, nefrotoksik dərmanlar, kəskin ürək çatışmazlığı və dehidratasiya kreatinin klirensində azalmaya səbəb olur. (Bax. Cədvəl-4) KRİOFİBRİNOGEN Nümunə növü: EDTA-lı plazma (qan alındıqdan sonra 37 o C su hamamında bir müddət saxlanılmalı, daha sonra isə sentrifuqadan keçirilərək plazması ayrılmalıdır) Nümunə miqdarı: 2.5 ml Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Presipitasiya Referens: Neqativ İstifadəsi: Qanda kryoqlobulin səviyyəsinin yüksək olduğu hallar, hemofiliya, kəskin FMF krizi və oral kontraseptiv istifadə edənlərdə kriofibrinogenin səviyyəsi yüksək ola bilər. Heparin istifadəsi yalançı neqativ nəticələrə səbəb ola bilər. KRİOQLOBULİN (qan alındıqdan sonra koaqulyasiya tamamlanana qədər 37 o C su hamamında bir müddət saxlanılmalı, daha sonra isə sentrafuqadan keçirilərək plazması ayrılmalıdır) Nümunə miqdarı: 2.5 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Xəstənin hazırlanması: 4-6 saat aclıqdan sonra nümunə alınmalıdır. İş prinsipi: Presipitasiya Referens: Neqativ İstifadəsi: Reynaud bənzər simptomu olan xəstələrdə krioqlobulinemiyanın diaqnozunda istifadə olunur. Neoplastik xəstəliklər, kəskin və xroniki infeksiyalar və kollagen toxuma xəstəıliklərində serumda krioqlobulinin səviyyəsi artır. 17-KS (Bax.17- KETOSTEROİDLƏR) KSİLOZA ABSORBİSYA TESTİ (Bax.D-KSİLOZA ABSORBSİYA TESTİ)

154 Q QAN QRUPLARI və Rh TƏYİNİ Sinonim: ABO qrupları Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Xəstənin adı mütləq nin üzərində olmalıdır İş prinsipi: Sınaq şüşəsində aglutinasiya İstifadəsi: Qan qrupları və Rh tipləndirilməsində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz QANIN KULTİVASİYASI Sinonim: Hemokultura Nümunə növü: Qan (Bax. Əlavə A) Nümunə miqdarı: 1-10 ml Nümunə qabı: xüsusi hemokultura şüşəsi İş prinsipi: Kultivasiya İstifadəsi: Bakteremiya və ya sepsis törədən mikroorqanizmlərin izolə olunması və identifikasiyası Nümunədən imtina səbəbləri: Dəri düzgün qaydada təmizlənmədən alınan və ya birbaşa xüsusi qidalı mühitə alınmamış qan nümunələri. QAN ph Nümunə növü: Heparinli tam qan Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Yaşıl qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Arterial qan alınmalı, anaerob və soyuq şəraitdə təcili laboratoriyaya çatdırılmalıdır. 154 İş prinsipi: ISE Referens: İstifadəsi: Turşu-qələvi müvazinətinin qiymətləndirilməsi Nümunədən imtina səbəbləri: Geciktirilmiş nümunə QANAXMA ZAMANI Nümunə növü: Kapillyar qan Nümunənin alınma qaydası: Laboratoriyada, xəstənin oturaq vəziyyətində ölçülür Xəstənin hazırlanması: Ölçüləcək nahiyədə dəri tamlığı pozulmamış və ödemsiz olmalıdır. Yoxlama aparılacaq əl çox soyuq olduqda otaq temperaturuna uyğunlaşana qədər gözləmək lazımdır. Referens: 3-7 dəqiqə İstifadəsi: Kapillyar funksiyaların, həmçinin trombositlərin sayı və funksiyasının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Kapillyar və spontan qanaxmaların təyinində əhəmiyyət kəsb edir. Aspirin həssaslığı, Glanzman və von Willerbrand xəstəliklərində qanaxma zamanı uzanır. Həmçinin Bernard Souler sindromu, uremiya, birləşdirici toxuma xəstəlikləri, irsi telangiektaziya və qaraciyər xəstəliklərində də qanaxma zamanı uzana bilər. QAMMA QLUTAMİL TRANSFERAZA Sinonim: γ-glutamil transferaza; GGT; Gama GT; Gama glutamil transpeptidaza Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Spektrofotometrik, kinetik

155 Referens: Göbək ciyəsi qanı IU/L Yarımçıqdoğulan IU/L <7 gün IU/L 7 gün-1 ay IU/L 2-3 ay IU/L 4 ay-15 yaş 7-50 IU/L >15 yaş 7-60 IU/L (Kişi) 7-40 IU/L (Qadın) İstifadəsi: Qaraciyərin funksional testlərindən biridir, alkaqol və dərmanların qaraciyərə toksiki təsirinin müşahidəsində istifadə olunur. Obstruktiv sarılıq, qaraciyərdaxili xolestaz, pankreatit və qaraciyərdəki metastatik karsinomaların təyinində də əhəmiyyətlidir. Serumda QQT-nin səviyyəsi, qaraciyər xəstəlikləri zamanı ALP ilə paralel dəyişdiyi halda, sümük xəstəliklərində bu nisbət gözlənilmir (Bax. Cədvəl-9). QANGLİOSİD ANTİCİSİMLƏRİ (Bax.GQ1b) QARACİYƏR-BÖYRƏK MİKROSOMAL ANTİCİSİMİ TİP 1 (Bax. LKM TİP 1 ANTİCİSİMLƏRİ) QASTRİN Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Xəstənin hazırlanması: Nümunənin alınması üçün 10 saatlıq səhər aclığı lazımdır. Həmçinin sutkalıq ritmi vardır və saatları arasında ən aşağı səviyyədə olur. Qastroskopiyadan sonra nümunə alınmamalıdır. İş prinsipi: RIA Referens: pg/ml İstifadəsi: Zollinger-Ellison sindromu, axlorhidriya və ya pernisitoz anemiya, çoxsaylı endokirin neoplaziyalar və digər hiperqastrinemiyaların təyinində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: həddindən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq QEYRİ PROSTATİK TURŞ FOSFATAZA Nümunə miqdarı: 500μL Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: Kişi <3.9 U/mL Qadın <2.9 U/mL İstifadəsi: Prostatdan kənar toxumalara aid (qaraciyər, dalaq, eritrositlər, trombositlər və sümük iliyi) turş fosfataza səviyyəsinin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Yetkin yaşlı normal kişilərdə ümumi turş fosfataza miqdarının təxminən yarısı prostatdan kənar toxumalardan qaynaqlanır. Qadınlarda isə ümumi turş fosfatazanın böyük hissəsini qaraciyər, eritrosit və trombosit mənşəli turş fosfataza təşkil edir.

156 QEYRİ ÜZVİ FOSFOR (Bax.FOSFOR) QIRMIZI QAN HÜCEYRƏLƏRİNİN SAYI (Bax.ERİTROSİT SAYI) QIZILCA ANTİCİSİMLƏRİ (Bax.RUBELLA IgM və IgG) QIZILCA ANTİCİSİMLƏRİ IgM və IgG (Bax.RUBELLA ANTİCİSİMLƏRI IgM və IgG) QİDA ANALİZİ (Bax.BAKTERİOLOJİ QİDA ANALİZİ) QLİADİN ANTİCİSİMLƏRİ (Bax.ANTİ-GLİADİN ANTİCİSİMLƏRİ) QLİSİN (Bax.AMİNTURŞULAR) QLOMERULYAR BAZAL MEMBRAN ANTİCİSİMİ (Bax.ANTİ-GLOMERULYAR BAZAL MEMBRAN ANTİCİSİMİ) QLOMERULYAR FİLTRASİYA SURƏTİ (Bax.KREATİNİN) QLUKOHEMOGLOBİN Sinonim: HbA 1C; Hemoglobin A 1C Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi:turbidimetrik Referens: % Referens: Göbək ciyəsi qanı mg/dl Yarımçıq doğulan mg/dl <7 gün mg/dl 7 gün-1 ay mg/dl 2 ay-15 yaş mg/dl yaş mg/dl >60 yaş mg/dl 156 İstifadəsi: Diabetes mellitusun uzun müddətli müşahidəsində istifadə olunur. Son 6-8 həftə müddətində qandakı ortalama qlükoza konsentrasiyasını göstərir. Eritrositlərin ömrünün qısaldığı qeyri stabil hemoqlobinlərin mövcud olması (Hb SS, Hb CC, Hb SC və s.) və digər hemolitik anemiyalar yalnış aşağı nəticələrə səbəb ola bilər. Dəmir çatışmazlığı eritrositlərin ömrünü uzadaraq yalnış yüksək nəticənin əldə edilməsinə səbəb ola bilər. QLÜKOZA Sinonim: Aclıq qan şəkəri; AQŞ, florid/oksalatlı plazma Nümynə miqdarı: 200μL Nümunə qabı: Boz qapaqlı sınaq şüşəsi (florid/oksalatlı plazma), Qırmızı qapaqlı (serum) Nümunənin alınma qaydası: Qırmızı qapaqlı nə qan alınıbsa gecikmədən sentrifuqadan keçirilərək serumu tez ayrılmalıdır Xəstənin hazırlanması: Nümunənin alınması üçün 8 saatlıq səhər aclığı lazımdır. İş prinsipi: Spektrofotometrik, fermentativ, kinetik

157 İstifadəsi: Karbohidrat metobolizminin qiymətləndirilməsiondə istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Serum ayrılmadan qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsində saxlanılmış qan QLÜKOZA (Sidik) Nümunə növü: 24 saatlıq sidik, Birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmallı və göndərilməlidir. Bor turşusu üzərinə toplanan sidik nümunələri də göndərilə bilər. (Bax. Əlavə P) Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin miqdarı bildirilməlidir İş prinsipi: Spektrofotometrik, fermentativ, kinetik Referens: Birdəfəlik sidik mg/dl 24 saatlıq sidik 0.5 g/gün İstifadəsi: Böyrək funksiyalarının qiymətləndirilməsində və şəkərli diabet xəstəliyinin müşahidəsində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Sidiyin 5 gündən artıq soyuducuda saxlanılması QLÜKOZA (Maye) Nümunə növü: BOM, perikardial, peritoneal, plevral və sinovial mayelər Nümunə miqdarı: 200μL Nümunə qabı: Gelsiz düz steril sınaq şüşəsi İş prinsipi: Spektrofotometrik, fermentativ, kinetik Referens: BOM <12 yaş mg/dl yaş mg/dl >15 yaş mg/dl Preval Maye <7 gün mg/dl 7 gün- 1 ay mg/dl 2 ay-15 yaş mg/dl yaş mg/dl >60 yaş mg/dl İstifadəsi: Normada BOM-da qlükozanın səviyyəsi, həmin vaxt qanda təyin olunan qlükoza miqdarının 60-80%-nə bərəbər olur. Bakterial menengitlər, mərkəzi sinir sisteminin bədxassəli şişləri, revmatoid menengit və hipoqlikemiya BOM qlükoza miqdarının azalmasına səbəb olur. QLÜKOZA-6-FOSFAT DEHİDROGENAZA Sinonim: G6PD Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: Spektrofotometrik, kinetik

158 Referens: <1 yaş U/g Hb >1 yaş U/g Hb İstifadəsi: G6PD çatışmazlığı ilə əlaqədar inkişaf edən hemolitik anemiyaların təyinində istifadə olur. Gənc eritrositlərdə G6PD aktivliyi yüksək olduğundan hemolitik epizoddan sonra çatışmazlığı təyini əksər hallarda mümkün olmur. QLÜKOZAMİNOQLİKANLAR Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı:30 ml Nümunə qabı: Soyuq mühitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P) Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin miqdarı bildirilməlidir. İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: <3 ay <40.0 mg/mmol kreatinin 4-6 ay <25.0 mg/mmol kreatinin 7 ay-1 yaş <17.5 mg/mmol kreatinin 2-3 yaş <12.4 mg/mmol kreatinin 4-5 yaş <9.6 mg/mmol kreatinin 6-11 yaş <8.0 mg/mmol kreatinin yaş <4.1 mg/mmol kreatinin >15 yaş <3.4 mg/mmol kreatinin İstifadəsi: Mukopolisaxaridozların skrininqi məqsədilə istifadə olunur. QLUTAMİN TURŞUSU (Bax.AMİNTURŞULAR) QLUTAMİN TURŞUSU DEKARBOKSİLAZA ANTİCİSİMİ (Bax.ANTİ-QLUTAMİN TURŞUSU DEKARBOKSİLAZA ANTİCİSİMİ) QLUTAMİN (Bax. AMİNTURŞULAR) QONOKOK KULTURASI Sinonim: Neisseriae gonorhoeae kulturası 158 Nümunə növü: Servikal, uretal tampon Nümunə qabı: Tampon İş prinsipi: Selektiv kultivasiya İstifadəsi: Neisseriae gonorhoeae izolyasiyası və identifikasiyası. QRAM BOYALI PREPARAT Nümunə növü: İstənilən patoloji material İş prinsipi: Mikroskopik İstifadəsi: Patoloji materialda hüceyrə və bakteriyanın varlığının təyini; törədici agentin morfologiyasının müəyyən edilməsi

159 QULAQ İFRAZATI KULTİVASİYA Nümunə növü: Qulaq ifrazatı Nümunə qabı: Trasnport qidalı mühiti (Bax. Əlavə A) İş prinsipi: Kultivasiya İstifadəsi: Qulaq ifrazatına səbəb olan bakteriyanın izolə edilməsi QURĞUŞUN Sinonim: Pb Nümunə növü: EDTA-lı və ya heparinli tam qan, 24 saatlıq sidik, birdəfəlik sidik, BOM, saç Nümunə miqdarı:1 ml (serum, sidik, BOM), 0.5 g saç (ənsədən alınan ümunə məsləhət görülür) Referens: <15 yaş >15 yaş Tam qan <1020 μg/dl <20 μg/dl Sidik <8020 μg/l Saç <520 μg/g saç Nümunə qabı: Bənövşəyi (EDTAlı) və ya yaşıl (heparinli) qapaqlı, gelsiz düz (BOM) (Heç istifadə olunmamış və ya nitrat turşusu ilə yuyulmuş və distillə və ya ionsuzlaşdırılmış su ilə yaxalanmış sınaq şüşələrində göndərilməlidir) Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidik soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir. 6N HCl, asetat turşusu və ya bor turşusu üzərinə toplanmış sidik nümunələri də qəbul olunur (Bax. Əlavə P). İş prinsipi: AAS-Zeeman İstifadəsi: Qurğuşun zəhərlənməsinin təyinində istifadə olunur. Qurğuşun zəhərlınməsində, anoreksiya, qarın ağrısı, qusma, əsəbilik, apatiya, ensefalopatiya, anemiya və periferik nevropatiyalarda rast gəlinir. 159

160 L L / S NISBƏTI (Bax.LESİTİN / SPİNGOMİELİN NİSBƏTİ) LABİL FAKTOR(Bax.FAKTOR V) LA-DVV(Bax.LUPUS ANTİKOAQULYANT SKRİNİNQ) LAXTALANMA ZAMANI Nümunə növü: Qan Nümunə miqdarı: 2mL Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Testin həyata keçirilməsi üçün xəstə laboratoriyaya gəlməlidir İş prinsipi: Sınaq şüşəsi Referens: <15 dəqiqə İstifadəsi: Qanaxma pozğunluqlarına səbəb olan xəstəliklərin qiymətləndirilməsində istifadə olunur Nümunədən imtina səbəbləri: Laboratoriyadan kənada alınan nümunələr qəbul edilmir LAKTAT (Bax. LAKTAT TURŞUSU) LAKTAT DEHİDROGENAZA Sinonim: LDH; LD; Süd turşusu dehidrogenazası Nümunə miqdarı: 250μL Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Spektrofotometrik, kinetik Referens: <3 ay IU/L 4-12 ay IU/L 1-3 yaş IU/L 4-12 yaş IU/L >12 yaş IU/L 160 İstifadəsi: Ürək və qaraciyər xəstəliklərininn diaqnostikasında istifadə olunur. KMİ, meqaloblastik və pernisitoz anemiya, qaraciyər xəstəlikləri, şok, hipoksiya, sirroz, obstruktiv sarılıq, böyrək xəstəlikləri, əzələ xəstəlikləri, neoplastik xəstəliklər, kəskin ürək çatışmazlığı, leykemiya, hemolitik anemiya, oraq heceyrəli anemiya, limfoma, böyrək infarktı və kəskin pankreatitdə LDH səviyyəsi artır. (Bax. Cədvəl-7, 8 və 9) Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz LAKTAT DEHİDROGENAZA (Maye) Nümunə növü: BOM, maye Nümunə miqdarı: 250μL Nümunə qabı: Gelsiz düz sınaq şüşəsi İş prinsipi: Spektrofotometrik, kinetik Referens: IU/L (BOM) İstifadəsi: İntraserebral lokalizasiyalı şişlər, leykemiya və ya limfosarkoma, menengit, subaraxnoidal qanaxma və serebrovaskulyar proseslərdə BOM-da LDH səviyyəsi artır. LAKTAT DEHİDROGENAZA İZOENZİMLƏRİ Sinonim: LDH izoenzimləri; LDH izoenzim elektroforezi

161 Nümunə miqdarı: 500μL Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Elektroforez Referens: LD % LD % LD % LD % LD % İstifadəsi: LDH yüksəkliyinin səbəbini təyin etmək məqsədilə istifadə olunur. KMİ, qaraciyər xəstəlikləri, neoplaziyalar və skelet əzələsi xəstəliklərinin differensasiyasında əhəmiyyətlidir. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz LAKTOZA TOLERANS TESTİ Nümunə miqdarı: 200μL Nümunə qabı: Boz qapaqlı sınaq şüşəsi Testin tətbiqi: 50 g və ya 2 g/kg laktoza 400 ml suda həll edilərək xəstəyə verilir. Sonra 0, 30, 45, 60 və 90-cı dəqiqələrdə qan alınıb qlükozanın səviyyəsi ölçülür Testin şərhi: Müayinə müddətində qlükozanın səviyyəsində 30 mg/dldən çox artma olmamalıdır. 20 mg/dl-dən az artma isə anormal qəbul edilir. Xəstənin hazırlanması: Müayinənin aparılması üçün 8 saatlıq aclıq lazımdır. Həmçiniin müayinə müddətində siaqret çəkilməki və saqqız çeynəmək olmaz İş prinsipi: Spektrofotometrik, fermentativ, kinetik 161 İstifadəsi: Nazik bağırsağın selikli qişasında laktaza çatışmazlığı ilə əlaqədar olaraq inkişaf edən karbohidrat sorulma pozğunluqlarının qiymətləndirilməsində istifadə olunur LAMBDA YÜNGÜL ZƏNCİR Sinonim: Lambda light chain Nümunə miqdarı: 300μL Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Nefelometrik Referens: mg/dl İstifadəsi: Multiple mieloma şübhəsinin araştırılması zamanı adətən immunoglobulin konsentrasiyaları ilə birlikdə istifadə olunur. Kappa/- lambda nisbətinin normadan kənar olması paraproteinemiya ehtimalını artırır LAMBDA YÜNGÜL ZƏNCİR (Sidik) Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı:3 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P) Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin miqdarı bildirilməlidir İş prinsipi: Nefelometrik Referens: <1.5 mg/dl İstifadəsi: Paraproteinemiyalarla əlaqəli araşdırma aparılarkən, xüsusilə, yüngül zəncir xəstəliyi ehtimalının qiymətləndirilməsi məqsədilə istifadə olnur. İmmunoqlobulin katobolizmində artıma səbəb olan hallarda da sidiklə ifraz olunan yüngül zəncirin miqdarı artmış ola bilər.

162 LAMİCTAL (Bax.LAMOTRİGİNE) LAMOTRİGİNE Sinonim: Lamictal Nümunə miqdarı: 500 μl Referens: Terapevtik konsentrasiya Toksik konsentrasiya İstifadəsi: Dərman səviyyəsinin müşahidəsində istifadə olunur. (Bax. Cədvəl-20) LAP (Bax. LEYKOSİT QƏLƏVİ FOSFATAZA) LAP SKORU (Bax.LEYKOSİT QƏLƏVİ FOSFATAZA) LC-1 (Bax. AUTOİMMUN HEPATİT PANELİ) LD (Bax. LAKTAT DEHİDROGENAZA) LDH (Bax. LAKTAT DEHİDROGENAZA) LDH İZOENZİM ELEKTROFOREZİ (Bax.LAKTAT 162 Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Xəstənin qəbul etdiyi son dərman preparatının istifadə vaxtı və dozası bildirilməlidir. İş prinsipi: HPLC : μg/ml : > 8.0 μg/ml Optimal <100 Normal Sərhədə yaxın yüksək Yüksək Çox yüksək >189 LE HÜCEYRƏSİ Sinonim: Lupus erythematosus hüceyrə testi Nümunə növü: Düz qan (serumu ayrılmadan və otaq temperaturunda göndərilməlidir), maye DEHİDROGENAZA İZOENZİMLƏRİ) LDL XOLESTEROL (Birbaşa Ölçmə) Sinonim: LDL-C Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Xəstənin hazırlanması: Nümunə alınması üçün 10 saatlıq səhər aclığı lazımdır İş prinsipi: Spektrofotometrik, fermentativ Referens: mg/dl İstifadəsi: LDL xollesterol dəyəri (mg/dl) Nümunə miqdarı:10 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (düz qan), gelsiz düz sınaq şüşəsi (maye) İş prinsipi: Mikroskopik Referens: Neqativ

163 İstifadəsi: SLE-li xəstələrin %- də LE hüceyrəsi tapılır. Həmçinin revmatoid artrid, sklerodermiya, birləşdirici toxuma xəstəlikləri, dərman reaksiyaları və lupoid hepatitdə də LE hüceyrəsi 3-9 % nisbətində tapılır. Nümunədən imtina səbəbləri: Nümunənin uyğun olmayan ndə alınması, sentrifuqadan keçirilməsi, miqdarının az olması və hemolizli olması LEGİONELLA KULTURASI Nümunə növü: Su Nümunə miqdarı: 1 litr Nümunə qabı: Steril, burğulu qapaqlı qab İş prinsipi: Kultivasiya İstifadəsi: Legionella cinsli bakteriyaların izolə edilməsi LEİSHMANİA ANTİCİSİMİ Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Qeyri düz (dolayı) hemaqqlütinasiya Referens: Neqativ İstifadəsi: Leyşmaniozun diaqnostikasında istifadə olunur. LEYKOSİT Sinonim: Ağ qan hüceyrələrinin sayı; WBC Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı:1ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: Hüceyrə sayımı Referens: Yenidoğulmuş K/mm 3 <1 ay K/mm ay K/mm yaş K/mm yaş K/mm yaş K/mm 3 >15 yaş K/mm 3 İstifadəsi: Qandakı ağ qan hüceyrələrinin sayının qiymətləndirilməsində istifadə olunur LEYKOSİT (BOM) Nümunə növü: BOM Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Gelsiz düz sınaq şüşəsi İş prinsipi: Mikroskopik İstifadəsi: MSS-nin xəstəliklərinin differensasiyasında istifadə olunur. 163 LEYKOSİT QƏLƏVİ FOSFATAZA Sinonim: LAP; LAP skoru; LAPA; Neytrofil qələvi fosfataza Nümunə növü: Heparinli və ya adi qandan təzə hazırlanmış 8-10 ədəd preparat (yaxma). (barmaq ucundan hazirlanan yaxmalar da istifadə oluna bilər) İş prinsipi: Xüsusi boyama + mikroskopik müayinə

164 Referens: % İstifadəsi: Xroniki mieloid leykoz ilə leykomoid reaksiyası və polisitemia vera ilə ikincili polisitemiyanın differensasiyasında istifadə olunur. Polisitemia vera, leykomoid reaksiyalar, Daun sindromu, mieloproliferativ xəstəliklər, stress, hamiləlik, kəskin limfositar leykoz, Hodgkin limfoması, aplastik anemiya və bakterial infeksiyalarda LAP yüksəlir, xroniki mieloid leykoz, sideroblastik anemiya, İTP (İmmun Trombositopenik Purpura), PHN (Paroksizmal Nokturnal Hemoqlobinuriya), kollagen toxuma xəstəlikləri, kəskin mielositar leykoz, sirroz, kəskin ürək çatışmazlığı, şəkərli diabet, podaqra, pernisitoz anemiya və sarkoidozda isə LAP azalır. Həmçinin xroniki mieloid leykozun remissiya dövründə LAP normallaşa bilər. Blast krizi və ya aqressiv fazada isə LAP arta bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan və ya uzun müddət saxlanılmış qandan hazırlanan yaxmalar. LEYKOZ PANELİ (Bax.İMMUNFENOTİPLƏNDİRM Ə PANELİ) LEYKOZ TRANSLOKASİYA PANELİ Test içeriği: t(9;22), t(14;18), t(8;21), inverisiya 17 Nümunə növü: EDTA-lı və ya heparinli tam qan, EDTA-lı və ya heparinli sümük iliyi Nümunə miqdarı: 5mL Nümunə qabı: Bənövşəyi (EDTAlı) və ya yaşıl (heparinli) qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir. Nümunə 48 saat ərzində laboratoriyaya çatdırılmalıdır. İş prinsipi: RT-PCR İstifadəsi: Leykozların differensial diaqnostikasında və tipləndirilməsində istifadə olunur. FAB təsnifatına görə t(8;21) kəskin mieloid leykoz- M2-də tapılır. Nümunədən imtina səbəbləri: Nümunənin 48 saatdan uzun müddət saxlanılmış olması, soyuq şəraitdə göndərilməməsi LEYSİN (Bax. AMİNTURŞULAR) LİMFOMA PANELİ Test tərkibi: Əlavə H-da bu barədə məlumat verilmişdir Lazımi məlumatlar: Xəstə haqqında klinik məlumat, müalicə həkiminin adı və telofonu göndərilməlidir Nümunə növü: EDTA-lı və ya heparinli tam qan, EDTA-lı və ya heparinli sümük iliyi Nümunə miqdarı: Perifirik qan (5 ml) Nümunə qabı: Bənövşəyi (EDTAlı) və ya yaşıl (heparinli) qapaqlı İş prinsipi: Flow cytometry 164

165 Referens: CD 3 (T) % CD 19 (B) 7-23 % CD 4 (Helper) % CD 8 (Supressor) % CD (NK) 6-29 % Aktiv T 7-15 % İstifadəsi: İmmun çatışmazlıqların, autoimmun, virus mənşəli və xroniki qranulomatoz xəstəliklərin diaqnoz və müşahidəsində istifadə olunur. Ürək, qaraciyər, böyək və sümük iliyi transplantasiyalarının müşahidəsində də faydalıdır. Nümunədən imtina səbəbləri: Laxtalanmış qan nümunələri, hüceyrə sayının və həyatilik qabiliyyətinin aşağı olması LİMFOSİT ALT QRUPLARI Sinonim: Limfosit tipləndirilməsi Test tərkibi: Əlavə H-da bu barədə məlumat verilmişdir Lazimi məlumatlar: Xəstə haqqında klinik məlumat, həkiminin adı və telefonu göndərilməlidir Nümunə növü: EDTA-lı və ya heparinli tam qan, EDTA-lı və ya heparinli sümük iliyi, bronxoalveolyar lavaj mayesi (BAL) Nümunə miqdarı: Periferik qan (5 ml), BAL (10 ml) Nümunə qabı: Bənövşəyi (EDTAlı) və ya yaşıl (heparinli) qapaqlı İş prinsipi: Flow cytometry İstifadəsi: İmmun çatışmazlıqların, autoimmun, virus mənşəli və xroniki qranulomatoz xəstəliklərin diaqnoz və müşahidəsində istifadə olunur. Ürək, qaraciyər, böyək və sümük iliyi transplantasiyalarının müşahidəsində də faydalıdır. Nümunədən imtina səbəbləri: Laxtalanmış qan nümunələri, hüceyrə sayının və həyatilik qabiliyyətinin aşağı olması LİMFOSİT TİPLƏNDİRİLMƏSİ (Bax.LİMFOMA PANELİ) LESİTİN / SPİNQOMYELİN NİSBƏTİ Sinonim: L/S nisbəti; Amnion mayesi fosfolipidləri Nümunə növü: Amnion mayesi Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Gelsiz düz sınaq şüşəsi İş prinsipi: Nazik təbəqəli xromatoqrafiya Referens: <1.5 Yetişməmiş (immature) Keçid (transizyonal) >2.0 Yetişmiş (mature) 165

166 İstifadəsi: Dölün ağciyərinin inkişafının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. L/S nisbəti hamiləliyin 34-cü həftəsindən sonra artmağa başladığından, xəstənin hamiləlik yaşı nəzərə alınaraq nəticə qiymətləndirilməlidir. L/S müayinəsindəki yetişmiş (mature) nəticələrin prediktiv dəyəri %, yetişməmiş (immature) nəticələrin dəyəri isə % arasında olur. Kontrol edilməyən diabetli hamiləliklədə L/S nisbətinin dəyişə bilmə ehtimalı nəzərə alınmalıdır. Plazmada lesitin və spinqomielin olduğundan, aminion mayesinə qan qarışması L/S müayinəsinin nəticəsinə təsir edə bilər. Həmçinin mekoniumda lesitin və spinqomiyelin olmasa da, amniyon mayesində mekoniumun olması nəticənin həssaslığını azalda bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Sarılıqlı (ikterik) və ya hemorragik nümunələr, nümunənin ananın sidiyi və ya mekonium ilə kontaminə olması LH (Bax. LÜTEİNLƏŞDİRİCİ HORMON) Li (Bax. LİTİUM) LİPAZA Sinonim:Triasilqliserol asilhidrolaza Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Kolorimetrik Referens: <12 yaş <60 U/L >12 yaş U/L İstifadəsi: Mədəaltı vəzin funksional testlərindəndir. Pankreatitlər, öd kisəsi koliti, boğulmuş və ya infarkta uğramış bağırsaq, mədəaltı vəzin kistaları və ya psevdokistləri və peritonitlər zamanı serumda lipazanın səviyyəsi artır. Kəskin pankreatitdə serumda lipazanın aktivliyi, amilazadan daha uzun müddət yüksək qalır. Həmçinin kəskin pankreatit üçün lipazanın həssaslığı və spesifikliyi amilazadan daha yüksəkdir. Pankreatitlərdə assit mayesindəki lipaza da yüksələ bilər. Ağciyər şişləri ilə əlaqədar olaraq əmələ gələn plevral transsudatlarda da nadir hallarda lipaza səviyyəsi artır. ERCP, oddi sfinktorunda spazma səbəb olan narkotik analgetiklər və heparin də serumda lipaza səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb ola bilər. LİPİD ELEKTROFOREZİ (Bax. LİPOPROTEİN ELEKRTOFOREZİ) LİPOPROTEİN (a) Sinonim: Lp (a) Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Xəstənin hazırlanması: Nümunənin alınması üçün 10 saatlıq səhər aclığı lazımdır. İş prinsipi: İmmunoturbidimetrik Referens: <30 mg/dl İstifadəsi: Lp(a) səviyyəsinin yüksək olması miokard infarktı, iflic və koronar arteriyaların xəstəliyi üçün riski artıran faktordur. Həmçinin kontrolsuz diabet və ağır hipotiroidizimdə də Lp(a) səviyyəsi arta bilər.

167 LİPOPROTEİN ELEKTROFOREZİ Sinonim: Lipid elektroforezi, EDTA-lı plazma Nümunə miqdarı:400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum), bənövşəyi qapaqlı (EDTA-lı plazma) Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alınması üçün saatlıq aclıq vacibdir Xəstənin hazırlanması: Müayinədən əvvəlki son 2 həftə ərzində normal pəhriz saxlanılmalıdır. Son 24 saat müddətində spirtli içkilərdən istifadə olunmamalıdır İş prinsipi: Elektroforez Referens: Nəticədə bildirilir İstifadəsi: Serum ümumi xolesterol və ya lipoprotein miqdarında anormallıq olan xəstələrin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. LİSTERİA AQQLÜTİNASİYA TESTİ Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Aqqlütinasiya İstifadəsi: Listeriozun təyinində istifadə olunur LİTİUM Sinonim: Li Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi 167 Nünumənin alınma qaydası: Xəstənin qəbul etdiyi son dərman preparatının vaxtı və dozası bildirilməlidir Xəstənin hazırlanması: Nümunə son dozadan ən azı 12 saat sonra alınmalıdır. İş prinsipi: AAS Referens: Terapevtik konsentrasiya : meq/l Toksiki konsentrasiya :>2.0 meq/l İstifadəsi: Dərman səviyyəsinin müşahidəsində istifadə olunur (Bax. Cədvəl-20 ) LİZİN (Bax.AMİNTURŞULAR) LİZOSİM Sinonim: Muramidaza Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: RID Referens: mg/l İstifadəsi: Qranulosit və monosit çevrilməsinin (turn over) göstəricisidir. Qranulositar və ya monositar leykozlar, mieloproliferativ xəstəliklər və bədxassəli histiositozun təyinində istifadə olunur. Kəskin monositar və ya mielomonositar leykozlar, xroniki mieloid leykemiyalar, polisitemiya vera, bəzi böyrək xəstəlikləri və xroniki infeksiyalarda (məs.vərəm) serumda lizosimin səviyyəsi artır.

168 LKM TİP 1 ANTİCİSİMLƏRI Sinonim: Qaraciyər-Böyrək (Liver- Kidney) mikrosomal anticisim tip 1 Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: ELISA Referens: Neqativ İstifadəsi: Daha çox uşaqlarda rast gəliniən autoimmun xroniki aktiv hepatit tip-2-nin təyinində istifadə olunur (Həmçinin Bax. Autoimmun hepatit paneli) Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya Lp (Bax. LİPOPROTEİN) LUMİNAL (Bk.FENOBARBİTAL) LUPUS ANTİKOAQULYANT TƏSDİQLƏMƏ Sinonim: Hegzagonal fosfolipid neytralizasiya testi Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan dərhal ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir. (Bax. Əlava K) İş prinsipi: Koaqulometrik Referens: Neqativ İstifadəsi: Lupus anticisimlərinin varlığının təsdiqində istifadə olunur Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan / antikoaqulyant miqdarı, laxtalı, hemolizli, heparinli nümunələr 168 LUPUS ANTİKOAQULYANT SKRİNİNQ Sinonim: PTT-LA; LA-DVV; drvvt testi; Dilite Russell viper venom time Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 250 ml Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan dərhal ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. əlavə K) İş prinsipi: Koaqulometrik Referens: Neqativ İstifadəsi: Lupus anticisimləri, SLE, trombotik hallar, təkrarlanan döl itkiləri, trombositopeniya və müxtəlif nevroloji pozğunluqlarla əlaqəlidir. Digər autoimmun pozğunluqlar, bədxassəli törəmələr, infeksiyalar və bəzi dərmanların istifadəsində də (məs. fenotiazinlər və ürək antiaritmik preparatları) lupus antikoaqulyantları tapıla bilər. Bu xəstələrdə aptt kimi fosfolipid asılı in vitro laxtalanma testlərində uzanma ola bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan / antikoaqulyant miqdarı, laxtalı, hemolizli heparinli nümunələr LUPUS ERYTHEMATOSUS HÜCEYRƏ TESTİ (Bax. LE HÜCEYRƏSİ) LÜTEİNLƏŞDİRİCİ HORMON Sinonim: LH; Lutotropin Nümunə miqdarı: 400 μl

169 Nümunə qabı:qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Xəstənin hazırlanması: Sutkalıq variasiyası var. Xüsusilə pubertat dövründə yuxuda ifraz olunan LH miqdarı yüksək olur. İş prinsipi: MEIA Referens: Qadın <6ay miu/ml 7 ay-5 yaş miu/ml 6-12 yaş miu/ml >12 yaş miu/ml yaş miu/ml yaş miu/ml >50 yaş miu/ml Hamilə miu/ml Menopauza miu/ml Follikulyar faza miu/ml Pik miu/ml Luteal faza miu/ml Ovulyasiyanın müşahidəsi miu/ml Kişi <6 ay miu/ml 6 ay-12 yaş miu/ml >12 yaş miu/ml İstifadəsi: Hipotalamus və hipofizin funksiyalarının qiymətləndirilməsində və birincili-ikincili cinsi çatışmazlığın differensasiyasında istifadə olunur. Birincili qonadal disfunksiyalar, PKOS və postmenopauzada LH səviyyəsi artır, hipofiz və ya hipotalamusun zədələnməsi, Kallmann sindromu (izolyasiya olunmuş qonadotropik çatışmazlıq), anoreksiya nervoza, stress, malnutrisiya və xroniki xəstəliklərdə LH-ın səviyyəsi azalır. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq LUTOTROPİN (Bax. LUTEİNLƏŞDİRİCİ HORMON) LYME SCREEN (Bax. BORRELİA BURGDORFERİ ANTİCİSİMİ) 169

170 M MAQNEZİUM Sinonim: Mg Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı (əvvəllər heç istifadə olunmamış və ya nitrat turşusu ilə yuyulmuş və distillə və ya ionsuzlaşdırılmış su ilə yaxalanmış sınaq şüşələrində göndərilməlidir) Xəstənin hazırlanması: Nümunənin alınması üçün xəstə acqarına olmalıdır İş prinsipi: AAS Referens: mg/dl İstifadəsi: Maqnezium metobalizmi və elektrolit müvazinətinin qiymətləndirilməsi ilə preeklampsiya müalicəsi alan xəstələrin müşahidəsində istifadə olunur. Maqneziumun serumdakı konsentrasiyası adətən BOM və eritrositlərdəki ilə paralel hərəkət edir. Dehidratasiya, böyrək çatışmazlığı, adrenokortikal çatışmazlıq, Addison xəstəliyi, travma, hipotiroidizim və multiple mielomada serumda Mg səviyyəsi artır, pəhriz ilə Mg qəbulunun azalması, kəskin pankreatit, hipoparatiroidizm, xroniki alkoqolizm, delirium tremens, xroniki qlomerulonefrit, hiperaldosteronizm, diabetik ketoasidoz və hamiləlikdə isə Mg səviyyəsi azalır. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz MAQNEZİUM (Eritrositdaxili) Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 2mL Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: AAS Referens: mg/dl İstifadəsi: Eritrositdaxili Mg konsentrasiyası adətən serum Mg konsentrasiyası ilə paralel dəyişir MAGNEZİUM (Sidik) Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 5mL Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir. 6N HCl, asetat turşusu və ya bor turşusu üzərinə toplanan sidiklər də qəbul edilir. (Bax. Əlavə P) Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin miqdarı bildirilməlidir İş prinsipi: AAS Referens: mg/gün İstifadəsi: Mg metobolizmi və elektrolit müvazinətinin qiymətləndirilməsində istifadə edilir. Qida ilə qəbul edilən Mg miqdarı sidiklə ifraz olunan miqdara təsir edir. Həmçinin alkoqol istifadəsi, diuretiklər, Bartter sindromu, kortikosteroidlər və cisplatin sidiklə ifraz olunan Mg miqdarını artırır. MAKROPROLAKTİN SKRİNİNQİ Nümunə miqdarı: 1mL Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: PEG çöktürmə+ ECLIA 170

171 Referens: Nəticədə bildirilir İstifadəsi: Klinik əlamətlərlə uyğun olmayan hiperprolaktinemiyalı xəstələrdə makroprolaktinin təyinində istifadə olunur. Prolaktinin IgG ilə əlaqəli olan və fizioloji baximdan inaktiv formasıdır. Əhali arasında makroprolaktin rastgəlmə tezliyi 1,5% olsa da, hiperprolaktinemiyası olan şəxslərdə bu rəqəm daha yüksəkdir. Hiperprolaktinemiyanın deferensial diaqnozunda makroprolaktin varlığı inkar edilməlidir. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq MANDELİK TURŞUSU Nümunə növü: Birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunənin alınma qaydası: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P) İş prinsipi: HPLC Referens: <5 mg/l İstifadəsi: Etilbenzin və styren ilə işləyən şəxslərin bu maddələrin 171 təsirinə məruz qalma dərəcəsinin təyinində istifadə olunur. Mb(Bax.MYOQLOBULİN) METABOLİK XƏSTƏLIK SKRİNİNQİ (Bax.YENİDOĞULANLARDA İRSİ METABOLİK XƏSTƏLIK SKRİNİNQİ ) METANAFERİN (Bax. METANEFERİNLƏR) METANAFERİNLƏR Test içeriği: Metanefrin, Normetanefrin Nümunə növü: 24 saatlıq sidik, birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 10 ml Nümunə qabı: 6N HCl üzərinə toplanılmalıdır. Asetat turşusu üzərinə toplanan sidiklər də qəbul edilir (Bax. Əlavə P) Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin miqdarı bildirilməlidir. İş prinsipi: HPLC Referens: Metanefrin Normetanefrin 3 ay μg/gün μg/gün 4-6 ay μg/gün μg/gün 7-12 ay μg/gün μg/gün 1-3 yaş μg/gün μg/gün 4-5 yaş μg/gün μg/gün 6-12 yaş μg/gün μg/gün yaş μg/gün μg/gün 15 yaş μg/gün μg/gün İstifadəsi: Feoxromasitoma və nevrogen şişlərin diaqnoz və müşahidəsində istifadə olunur. Feoxromasitoma üçün skrininq test kimi istifadə oluna biləcək ən əlverişli testdir. Hipertenziv şəxslərdə də sidiklə ifraz olunan metanefrin səviyyəsi artır. Stres, buspiron, MAO

172 inhibitorları, amfetaminlər, kofein, klonidin, deksametazon, diuretiklər, metildopa, tsiklik antidepressantlar və vazodilatatorlar yalançı yüksək nəticələrə səbəb ola bilər. METHEMOQLOBİN Sinonim: MetHb; HbM Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: <1.5% İstifadəsi: Anadangəlmə və qazanılmış methemoqlobinemiya, karbon monooksid zəhərlənməsi, benzokain, nitroqliserin, lidokain, nitratlar, fenasetin, sulfanilamidlər və radiasiya methemoqlobin səviyyəsinin artmasına səbəb ola bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Nümunənin laxtalı və ya hemolizli olması METİLENTETRAHİDROFOLA T REDUKTAZA MUTASİYA ANALİZİ (Bax.MTHFR MUTASİYA ANALİZİ) METİLHİPPURAT TURŞUSU Sinonim: Orto-, meta- və ya parametilhippur turşusu Nümunə növü: Birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P) İş prinsipi: HPLC Referens: <50 mg/l İstifadəsi: Ksilen ilə işləyən şəxslərin bu maddənin təsirinə məruz qalma dərəcəsinin təyinində istifadə olunur. METİONİN (Bax.AMİNTURŞULAR) METOTREKSAT Nümunə miqdarı: 2 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Xəstənin qəbul etdiyi son dərman preparatının vaxtı və dozası bildirilməlidir. Nümunə alındıqdan sonra ən qısa müddətdə plazması ayrılaraq, soyuq şəraitdə və qaranlıqda laboratoriyaya göndərilməlidir. Zəif dozalı dərman preparatı istifadəsindən (IV və ya PO) 0.5 və 2 saat, yüksək dozalı infuziyalarda isə 24, 48 və 72 saat sonra nümunə alınmalıdır. İş prinsipi:fpia Referens: 4-6 saata 50 mg/m 2-15 mg/m 2 doza IV infuziya şəklində tətbiq olunduqda; Terapevtik konsentrasiya 24. Satda μmol/l 48. Saatda μmol/l 72. Saatda <0.2 μmol/l Toksiki konsentrasiya 24 Saatda >10.0 μmol/l 48 Saatda >1.0 μmol/l 72 Saatda >0.2 μmol/l 172

173 İstifadəsi: Dərman səviyyəsinin müşahidəsində istifadə olunur. Mg (Bax.MAQNEZİUM) MİKROALBUMİN Nümunə növü: 24 saatlıq sidik, bir gecəlik sidik, birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitda saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P) Nümunənin alınma qaydası: Sidik toplanma vaxtı və miqdarı bildirilməlidir İş prinsipi: İmmunturbidimetrik Referens: 24 saatlıq sidik 30 mg/gün Bir gecəlik sidik 20 mg/gün Birdəfik sidik 30 mg/g kreatinin İstifadəsi: Diabetik nefropariya, retinopatiya və I tip şəkərli diabetin erkən diaqnozunda, müalicənin müşahidəsində istifadə olunur. MİS Sinonim: Cu Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: AAS-Zeeman Referens: <3 ay μg/dl 4 ay-5 yaş μg/dl 6-15 yaş μg/dl >15 yaş μg/dl İstifadəsi: Mis metabolizminin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. İnfeksiya, iltihab, hamiləlik, leykoz, biliar sirroz, Hockin xəstəliyi, pelleqra, ağciyər vərəmi, anemiya, talasemiya minor və major, kəskin miokard infarktı, beyin infarktı, revmatoid artrid, hipotireoidizim, hipertireoidizim, birləşdirici toxuma xəstəlikləri, SLE və bəzi bədxassəli törəmələrdə serumda Cu-un səviyyəsi artır, Wilson xəstəliyi, qastrointestinal sistem xəstəlikləri, mukovissidoz, nefrotik sindrom, yanıqlar, zülal malnutrisiyası və xronik işemik ürək xəstəliklərində isə Cu səviyyəsi azalır. Həmçinin esterogen, oral kontraseptiv və antiepileptiklərin istifadəsi və hamiləlik zamanı, qaraciyərdə seruloplazmin sintezinin artması ilə əlaqədar olaraq serumda Cu səviyyəsi də artır. MİS( Eritrosit içi) Nümunə növü: EDTA-lı tam kan Nümunə miqdarı: 2 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: AAS-Zeeman Referens: μg/dl İstifadəsi: Ağciyər vərəmində eritrosit daxili Cu səviyyəsinin artması xarakterikdir. Həmçinin qurğuşun zəhərlənmələrində eritrosit daxili Cu səviyyəsi artır, zülal malnutrisiyasında isə azalır. MİS (Sidik) Nümunə növü: 24 saatlıq sidik, birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanmalı və göndərilməlidir. 6N HCl,asetat turşusu və ya bor turşusu üzərinə yığılan sidik nümunələri də qəbul edilir (Bax.Əlavə P). Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin miqdarı bildirilməlidir

174 İş prinsipi: AAS-Zeeman Referens: Birdəfəlik sidik 2-80μg/L 24 saatlıq sidik 3-35μg/gün İstifadəsi: Wilson xəstəliyində müalicənin müşahidəsi üçün istifadə olunur. Sidikdə misin səviyyəsinin ölçülməsi üçün 24 saatlıq sidik nümunəsinin götürülməsi məsləhətdir. Wilson xəstəliyi ilə yanaşı, xroniki aktiv hepatit, biliar sirroz, revmatoid artrit və proteinuriyalarda da sidiklə xaric olunan misin miqdarı yüksək olur. MİS OKSİDAZA (Bax. SERULOPLAZMİN) MİTOXONDRİYAL ANTİCİSİM (Bax. ANTİ-MİTOXONDRİAL ANTİCİSİM) MONOSPOT TEST (Bax. HETEROFİL ANTİCİSİM) MPO ANCA (Bax. panca ANTİCİSİMLƏRİ) MTHFR MUTASİYA ANALİZİ C677T və Al298C Sinonim: Metilentetrahidrofolat reduktaza fermentinin çatışmazlığı ilə əlaqəli homosistinuriya; MTHFR çatışmazlığı İstifadə şəkli: Autosom resessiv Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 5mL Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: PCR-REA Referens: N/N = Homoziqot normal Mt/N =Heteroziqot Mt/Mt =Homoziqot mutant 174 İstifadəsi: Erkən yaşlarda aterosklerotik vaskulyar xəstəlik və ya tromboz anamnezi olan xəstələrin MTHFR gen mutasiya analizindən keçmələri məsləhət görülür. MTHFR genindəki C677T və A1298C mutasiyaları ferment aktivliyinin zəifləməsinə səbəb olur. C677T mutasiyasına əhali arasında sıx rastlanır və bu mutasiyanı homoziqot kimi daşıyanlarda plazmada homosistein səviyyəsi və bu səbəbdən kardiovaskulyar xəstəlik və venoz tromboz riski yüksək olur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu xəstlələr fol turşusu ilə müalicəyə yaxşı cavab verir. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, laxta, qanın uyğun olmayan nə alınması MUMPS ANTİCİSİMLƏRİ IgM və IgG (Bax. PAROTİT ANTİCİSİMLƏRİ IgM və IgG) MURAMİDAZA (Bax. LİZOSİM) MYCOBACTERİUM KULTURASI Sinonim: Vərəm törədicilərinin kultivasiyası Nümunə növü: Bəlğəm, bronxoalvelyar lavaj mayesi, mədə şirəsi, sidik, BOM, plevra, perikard, assit və oynaq mayesi kimi orqanizm mayeləri, toxuma nümunələri, qan, sümük iliyi, abses və nəcis Nümunə miqdarı: Bəlğəm (10 ml), sidik (2 ml), orqanizm mayeləri (10-15 ml), BOM (2 ml), qan (4 ml) Nümunə qabı: Steril, burğulu qapaqlı qab Nümunənin alınma qaydası:

175 Bəlğəm: qarqara və s. kimi təmizlik proseduralarına ehtiyac yoxdur. Səhər çağı alınan bəlğəm məsləhətdir, lakin vacib deyil. Ac qarına mədə şirəsi: Əgər mümkünsə xəstə bir gecə xəstəxanada yatırıldırdan sonra, heç bir şey yemədən və yataqdan qalxmazdan əvvəl, səhər erkən saatlarda alınmalıdır. Sidik: Səhər erkən saatlarda ən az 40 ml sidik və ya səhər sidiyinin hamısı götürülməlidir. Digər vaxtlarda alınan sidik nümunələri əlverişli hesab olunmur. Sidik götürülməzdən əvvəl genital nahiyənin təmizlənməsi məsləhət olunur. Orqanizm mayeləri: aspirasion və ya cərrahi üsullarla alınmalıdır İş prinsipi: BACTEC və Löwenstein Jansen birlikdə işlənilir. Tip idenfikasiyası: PCR-RFLP, lazım gəldikdə Bactec-NAP İstifadəsi: Mikobakteriyaların sürətli kultivasiya üsulu ilə izoliyasiyası üçün istifadə olunur. İnkişaf müddəti 3-21 gündür (orta hesabla 12 gün). Bakteriyanın çoxaldılması, daha sonra tip təyini və rezistentlik testlərinin icrası baxımından Mycobacterium kulturasının alınması əhəmiyyətlidir. Nümunədən imtina səbəbləri: Nümunənin uyğun olmayan qabda toplanması, miqdarının kifayət qədər olmaması, bəlğəm əvəzinə ağız suyu verilməsi MYCOPLASMA HOMİNİS (Bax. UROGENİTAL MYCOPLASMA) MYCOPLASMA PNEUMONIA IgM və IgG 175 Nümunə miqdarı: 100 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: EIA İstifadəsi: Kəskin və ya keçirilmiş Mycoplasma pneumonia infeksiyasına qarşı əmələ gələn anticisimlərin təyinində istifadə olunur. M.pneumonia əsasən birincili atipik pnevmoniyanın törədicisidir. IgM və IgG-nin hər ikisinin pozitiv olması yaxın zamanlarda keçirilmiş infeksiyanı, sadəcə IgG-nin pozitiv olması isə keçirilmiş infeksiyanı göstərir. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya MYOQLOBİN Sinonim: Mb Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Türbidimetrik Referens: Kişi ng/ml Qadın 7-64 ng/ml İstifadəsi: Serumda mioqlobinin səviyyəsi birbaşa əzələ kütləsi ilə əlaqədardır. Skelet və ürək əzələsində zədələnmə, nekroz və ya lizisə səbəb olan bütün hallar (məs. iskemiya, rabdomioliz, miopatiya, əzələ distrofiyası, miozit), uremiya, travma, iflic, iltihabi miopatiya, əzələdaxili inyeksiya, idman və yanıqlarda serumda mioqlobin səviyyəsi artır, qanda mioqlobinə qarşı anticisim olduqda və revmatoid artritdə isə azalır. KMİ-dan sonra 1-4-cü saatlarda mioqlobin səviyyəsi yüksəlir və 24-cü saatda normala enir (Bax. Cədvəl-8).

176 MYOQLOBİN (Sidik) Nümunə növü: Birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P). İş prinsipi: Turbidimetrik Referens: <200 ng/ml İstifadəsi: Sidikdəki mioqlobin konsentrasiyası böyrək funksiyalarından asılıdır. Skelet və ya ürək əzələsinin zədələnməsi, ikincili toksik mioqlobinuriya (Haff xəstəliyi), elektrik şoku və termal yanıqlarda sidikdə mioqlobin səviyyəsi artır. Yüksək mioqlobin miqdarı nefrotoksikdir və kəskin tubulyar nekroza səbəb ola bilər. MYSOLİNE (Bax. PRİMİDON) 176

177 N Na (Bax.NATRİUM) Na-NİTROPRUSSİAT TESTİ Nümunə növü: Birdəfəlik sidik (səhər ilk sidik məsləhət görülür) Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir. (Bax. Əlavə P) İş prinsipi: Kolorimetrik Referens: Neqativ İstifadəsi: Sistinuriyanın təyinində istifadə olunur. Skrininq test olduğundan pozitiv nəticələr dəqiqləşdirilməlidir. NAG (Bax. N-ASETİL- QLUKOMİNİDAZA) N-ASETİL- QLUKOZAMİNİDAZA Sinonim: NAG; Total heksozaminidaza; β-n-asetil- heksozaminidaza Nümunə növü: Birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P). İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: U/L İstifadəsi: Böyrək xəstəliklərinin diaqnostikasında istifadə olunur. Böyrək zədələnməsi olan hallarda sidikdə NAG səviyyəsi artır. Nefrotoksik dərmanlarla əlaqədar olaraq əmələ gələn böyrək zədələnmələrində sidikdə NAG səviyyəsi, serumdakı kreatinin səviyyəsindən daha tez yüksəlir. Böyrək transplantasiyalarından sonra orqan rəddinin erkən diaqnozunda da NAG çox dəyərlidir. NATRİUM Sinonim: Na Nümunə miqdarı: 200μL İş prinsipi: ISE Referens: Yenidoğulan meq/l <7 gün meq/l >7 gün meq/l İstifadəsi: Elektrolit və su müvazinətinin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz NATRİUM (BOM) Nümunə növü: BOM Nümunə miqdarı: 200μL Nümunə qabı: Gelsiz düz sınaq şüşəsi İş prinsipi: ISE Referens: meq/l İstifadəsi: BOM elektrolit müvazinətinin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. 177

178 NATRİUM (Sidik) Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P) Referens: Kişi Qadın <12 yaş meq/gün meq/gün yaş meq/gün meq/gün >15 yaş meq/gün meq/gün İstifadəsi: Sidiklə Na ifrazı qida qəbulu və hidratasiya dərəcəsindən asılıdır. Qida ilə Na qəbulunun azalması, postmenstrual diurez, böyrəküstü vəzin çatışmalığı, tubulointersitisial xəstəliklər, renal tubulyar asidozu, diuretiklərlə müalicə, Bartter sindromu və alkaloz zamanı sidiklə ifraz olunan Na miqdarı artır, qida ilə Na qəbulunun azalması premenstrual dövr, adrenokortikal hiperfunksiya, qlomerulyar filtrasiya sürətinin azaldığı hallar, diarreya və həddindən artıq tərləmə zamanı isə sidiklə ifraz olunan Na miqdarı azalır. NATRİUM (Tər) Nümunə növü: Tər Nümunə miqdarı: 100 μl İş prinsipi: ISE Referens: meq/l İstifadəsi: Mukovissidozun diaqnozunda istifadə olunur. Mukovissidoz, Addison xəstəliyi, irsi hipoparatiroidizm və hipoparatiroidzmdə tərlə ifraz olunan Na miqdarı artır, adrenokortikal hiperfunksiyada isə azalır. Həmçinin qida ilə qəbul 178 Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin miqdarı bildirilməlidir. Sidiklə Na ifrazının sutkalıq variasiyası var. Sidikdə Na səviyyəsi gündüz ən yüksək səviyyədə olur. İş prinsipi: ISE edilən duzun məhdudlaşdırılması yalançı aşağı nəticələrə, mekonium ileus, ektodermal displaziya, mukopolisaxaridoz, G6PD çatışmazlığı, alkaqol mənşəli pankreatit və malnutrisiya isə yalançı yüksək nəticələrə səbəb ola bilər. NEİSSERİAE GONORHOEAE KULTURASI (Bax.QONOKOK KULTURASI) NEONATAL TSH Nümunə növü: Xüsusi kağıza hopdurulmuş qan Nümunənin alınma qaydası: Bax. Əlavə M Xəstənin hazırlanması: Nümunənin doğuşdan 3 gün sonra alınması daha əlverişlidir. Yenidoğulanlarda doğuşdan sonra 15-ci günə qədər neotanal TSH təyin oluna bilər. Bu müddətdən sonra TSH-ın serumda təyini məsləhət görülür. İş prinsipi: ELISA Referens: <20 miu/l İstifadəsi: Anadan gəlmə hipotiroid skrinqində istifadə olunur. Pozitiv

179 nəticələr, klinik əlamətlər və digər biokimyəvi testlər ilə dəqiqləşdirilməlidir. Nümunədən imtina səbəbləri: Heparinli və ya EDTA-lı kapillyar sınaq şüşələrindən xüsusi kağıza hopdurulmuş nümunələr, qanın müvafiq şəkildə kağıza hopdurulması NƏCİS ANALİZİ (Tam) Testin tərkibi: Nəcisin mikroskopiyası, parazitlərin axtarılması, nəcisdə gizli qan, həzmin qiymətləndirilməsi və ph ölçülməsi Nümunə növü: Nəcis Nümunə qabı: Təmiz ağzı qapaqlı qab NƏCİS KULTİVASİYASI Nümunə növü: Nəcis (Bax.Əlavə A) Nümunə qabı: Təmiz ağzı qapaqlı qab İş prinsipi: Kultivasiya İstifadəsi: Nəcisdə bakterial ishal səbəblərinin izolə edilməsi və identifikasiyası NƏCİSDƏ AMÖB TƏYİNİ Nümunə növü: Təzə alınmış nəcis nümunəsi Nümunə qabı: Təmiz ağzı qapaqlı qab Nümunənin alınma qaydası : Nümunə 30 dəqiqə müddətində laboratoriyaya çatdırılmalıdır İş prinsipi: Mikroskopik Referens: Neqativ İstifadəsi: Entamoeba histolyticanın sista və trofozoitlərinin axtarılması 179 Nümunədən imtina səbəbləri: Nümunənin 30 dəqiqə ərzində laboratoriyaya çatdırılmaması. NƏCİSDƏ CRYPTOSPORİDUM TƏYİNİ Nümunə növü: Nəcis Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Təmiz ağzı qapaqlı qab İş prinsipi: Xüsusi boyama ilə mikroskopik İstifadəsi: HIV xəstələrində, qocalar evlərində və su mənbəli epidemiyalar zamanı ishala səbəb olan ibtidailərdir. İmmun sistemi normal olan şəxslərdə asiptomatik keçir, yaxud öz-özünə tədricən kəsilən ishala səbəb olur. NƏCİSDƏ GİZLİ QANIN TƏYİNİ Nümunə növü: Nəcis Nümunə qabı: Təmiz ağzı qapaqlı qab İş prinsipi: Guaiac metodu Referens: Neqativ İstifadəsi: Nəcisdə kimyəvi qan reaksiyasının araştırılması NƏCİSDƏ HƏZMİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ Nümunə növü: Nəcis Nümunə qabı: Təmiz ağzı qapaqlı qab İş prinsipi: Mikroskopik NƏCİSİN MİKROSKOPİK MÜAYİNƏSİ Nümunə növü: Nəcis

180 Nümunə qabı: Təmiz ağzı qapaqlı qab İş prinsipi: Mikroskopik İstifadəsi: Nəcisdə eritrosit, leykosit və s. hüceyrələrin təyinində istifadə olunur Nümunə qabı: Təmiz ağzı qapaqlı qab İstifadəsi: Nəcisin ph-ı neytral və ya zəif qələvi olmalıdır. Karbohidrat və ya zülal parçalanmasının təyinində istifadə olunur. NƏCİSDƏ PARAZİTLƏRİN TƏYİNİ Nümunə növü: Nəcis Nümunə qabı: Təmiz ağzı qapaqlı qab Nümunənin alınma qaydası: Nəcis nümunəsi xüsusi qoruyucu içərisində saxlanıldıqda 24 saat müddətində müayinə üçün yararlı qəbul edilir. Bu tipli qoruyucu maddələr laboratoriyadan əldə edilə bilər. İş prinsipi: Mikroskopik İstifadəsi: Nəcisdə qurd yumurtaları və protozoaların müayinəsi NƏCİSDƏ PARAZİT ANTİGENLƏRİ Testin tərkibi: Giardia antigeni, Entamoeba hystolitica antigeni, Cryptosporidium antigeni, Lazım gəldikdə bu antigenlərin hər biri ayrıca da təyin oluna bilər. Nümunə növü: Nəcis (kip qapaqlı qabda, ən gec 24 saat müddətində, soyuq şəraitdə göndərilməlidir) Nümunə miqdarı: 10 g Nümunə qabı: Təmiz ağzı qapaqlı qab İş prinsipi: EIA İstifadəsi: Nəcisdə parazit antigenlərinin təyinində istifadə olunur NƏCİSDƏ ph TƏYİNİ Nümunə növü: Təzə götürülmüş nəcis nümunəsi 180 NƏCİSDƏ REDUKSİYA EDİCİ MADDƏ ( Bax.REDUKSİYA EDİCİ MADDƏ Nəcis) NƏCİSDƏ ROTAVİRUS ANTİGENİ Sinonim: Rotavirus antigeni Nümunə növü: Nəcis Nümunə qabı: Təmiz ağzı qapaqlı qab İş prinsipi: Lateks aqqlütinasiya İstifadəsi: Rotaviruslar yenidoğulmuşlarda və 6 ay-2 yaşlı uşaqlarda, xüsusilə qış aylarında ishala səbəb olan ən əhəmiyyətli qeyri-bakterial qastroenterit törədiciləridir. Bu viruslara məxsus antigeninin təyinində istifadə olunur. NƏCİSDƏ STERKOBİLİNOGEN Nümunə növü: Nəcis Nümunə qabı: Təmiz ağzı qapaqlı qab İş prinsipi: Kimyəvi İstifadəsi: Ödün 12 barmaq bağırsağa gəlməsinə mane olan obstruksiyaların qiymərləndirilməsində, xüsusilə də biliar atreziya ehtimalının tədqiqində istifadə olunur NƏCİSDƏ TRİPSİN Nümunə növü: Təzə götürülmüş nəcis

181 Nümunə qabı: Təmiz ağzı qapaqlı qab İstifadəsi: Mukovissidozun (Kistik fibrozis) diaqnozunda istifadə olunun skrininq tetlərdən biridir. Nəcisdəki tripsin miqdarı malabsorbsiyada artır, mədəaltı vəz funksiyasının itirilməsi və mukovissidoz zamanı azalır. 4 yaşından böyük uşaqlarda miqdarı aşağı olur. NH 3 (Bax. AMMONYAK) NİKEL Sinonim: Ni Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 10 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidik miqdarı bildirilməlidir İş prinsipi: AAS Referens: μg/l İstifadəsi: Xroniki nikelə məruz qalmanın qiymətləndirilməsində istifadə olunur NMP-22 (Bax. NUKLEAR MATRİKS PROTEİN 22) NOREPİNEFERİN (Bax. KATEXOLAMİNLƏR Plazma və Sidik) NORMETANEFRİN (Bax. METANEFERİNLƏR) NEYRON SPESİFİK ENOLAZA Sinonim: NSE Nümunə miqdarı: 250μL Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı 181 Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra hemolizə uğramadan serum dərhal ayrılmalıdır İş prinsipi: IRMA Referens: <12.5 μg/dl İstifadəsi: APUD hüceyrəli neyroendokrin şişlərə (məs. neyroblastoma, retinoblastoma, tiroid medullar karsinoması, karsinoid şişlər, feoxromositoma və kiçik hüceyrəli ağciyər karsinoması) spesifik markerdir. Bu şişlərin diaqnoz və müşahidəsində NSE istifadə olunur. Xüsusilə neyroblastoma və ağciyər ca üçün həssaslığı yüksəkdir. Həmçinin septik şok, pnevmoniya və sinir travmaları da NSE səviyyəsində yüksəlməyə səbəb ola bilər (Bax. Cədvəl-7). Nümunədən imtina səbəbləri: NEYTROFİL QƏLƏVİ FOSFATAZA (Bax. LEYKOSİT QƏLƏVİ FOSFATAZA) NSE (Bax. NEYRON SPESİFİK ENOLAZA) 5-NT (Bax.5-NUKLEOTİDAZA) N-TELOPEPTİD Sinonim: NTx Nümunə növü: Səhər ikinci sidik, 24 saatlıq sidik, birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə toplanılmalı və göndərilməlidir. Bor turşusu üzərinə toplanan sidiklər də qəbul edilir. Nümunənin alınma qaydası: Səhər ikinci sidik alınacaqsa, sidiyin hamısını bir qaba toplayıb 5 ml-ini soyuq şəraitdə göndərilməlidir İş prinsipi: EIA

182 Referens: yaş Kişi 3-63 nmol BCE / nmol kreatinin Qadın 5-65 nmol BCE / nmol kreatinin İstifadəsi: Sümük zədələnməsini göstərən markerlərdəndir. Osteoparozun diaqnoz və müalicəsinin müşahidəsində istifadə olunur. Müalicənin müşahidəsi üçün ilk növbədə müalicədən əvvəl bazal NTx miqdarının təyini əhəmiyyətlidir. NTx (Bax. N-TELOPEPTİT) NUKLEAR MATRİKS PROTEİN 22 Sinonim: NMP-22 Nümunə növü: Birdəfəlik sidik (Bax. nümunə alma) Nümunə miqdarı: 10 ml Nümunə qabı: Sidik nümunəsi laboratoriya tərəfindən verilən xüsusi stabilizatorun üzərinə alınmalıdır Nümunənin alınma qaydası: Saat arasında, səhər ilk sidik nümunəsi alınaraq 10 ml-i laboratoriya tərəfindən verilən stabilizatorla göndərilməlidir. İş prinsipi: EIA Referens: >16 yaş <10 U/mL İstifadəsi: Sidik yolları transizional hüceyrə karsinomalarında sidikdə NMP-22 nin səviyyəsi yüksəlir. Bu xəstələrdə NMP22 səviyyəsi ilə xəstəliyin dərəcəsi düz mütənasibdir. Həmçinin əməliyyatdan sonrakı təkrarlanmanın müşahidəsində də istifadə olunur. İdman hərəkətləri və sistemik kimyəvi terapiya yalançı yüksək nəticələrə səbəb ola bilər. Sistoskopiya və sidik yollarına kateterlə müdaxilədən sonra toxuma zədələnməsi olduğu üçün 5 gün müddətində NMP-22 səviyyəsi yüksək ola bilər (Bax. Cədvəl-7) 5-NUKLEOTİDAZA Sinonim: 5-NT Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: 2-10 U/L İstifadəsi: Hepatobiliar xəstəliklərin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. İntra və ya ekstrahepatik biliar obstruksiyalar, qaraciyərin bəd xassəli törəmələri, biliar sirroz və hamiləliyin son trimesterində 5-NT səviyyəsi yüksəlir. NUKLEOSOM ANTİCİSİMLƏRİ (Bax. ENA 12-li PANEL)

183 O OKSALAT Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: 6N HCl üzərinə toplanmalıdır. Asetat və ya bor turşusu üzərinə toplanan sidik nümunələri və toplanma müddətində soyuq mühitdə saxlanılan nümunələr də qəbul edilir Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidik miqdarı bildirilməlidir Xəstənin hazırlanması: Son 24 saat ərzində C vitaminindən istifadə edilməməlidir İş prinsipi: Spektrofotometrik, fermentativ Referens: <15 yaş mmol/gün >15 yaş Kişi mmol/gün Qadın mmol/gün İstifadəsi: Urolitiazın qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Birincili hiperoksaluriya, şəkərli diabet, sirroz, piridoksin çatışmazlığı, sarkoidoz, mədəaltı vəz çatışmazlığı, seliakiya (celiac sprue), ileal rezeksiya, yeyunoileal şuntlar, öd yolları xəstəlikləri və nazik bağırsaq xəstəliklərində sidikdə oksalat miqdarı artır, böyrək çatışmazlığında isə azalır. OLİQOKLONAL BANT ARAŞTIRILMASI (Bax.İMMUNFİKSASİYA ELEKTROFOREZİ BOM) ORAQLAŞMA TESTİ (Bax. SİKLİNG TESTİ) ORNİTİN(Bax. AMİNTURŞULAR) OSMOLYARLIQ (Nisbi çəki) Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Osmometrik Referens: <60 yaş mosm/kg >60 yaş mosm/kg İstifadəsi: Osmolyarlıq 1 kq məhluldakı həll olmuş hissəciklərin miqdarını göstərir. Eloktrolit müvazinəti və hidratasiyanın qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Dehidratasiya, hiperosmoliyar qeyri-ketotik diabetik koma, diabetik ketoasidoz, hipernatremik etanol zəhərlənməsi, şəkərsiz diabet, hiperkalsemiya və serebral lezyonlarda serumun osmolyarlığı artır, adrenokortikal çaışmazlıq, panhipopituiterizim və həddən artıq maye qəbulu ilə osmolyarlıq azalır. OSMOLYARLIQ (Sidik) Nümunə növü: 24 saatlıq sidik, birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 1 ml 183

184 Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P) İş prinsipi: Osmometrik Referens: mosm/kg İstifadəsi: Böyrək funksiyalarının, elektrolit və su müvazinətinin müşahidəsində istifadə olunur. Diabetes insipitus və birincili polidipsiyada sidiyin osmolyarlığı azalır. Referens: 6 ay-5 yaş ng/ml 6-15 yaş 5-60 ng/ml yaş 2-15 ng/ml <50 yaş Kişi 2-10 ng/ml Qadın 2-22 ng/ml İstifadəsi: Serumda osteokalsin səviyyəsi sümük sintezi ilə əlaqəlidir. Bu baxımdan osteokalsin səviyyəsinin yüksəlməsi osteoblastik aktivliyin artdığını göstərir. Serumda osteokalsin səviyyəsi qələvi fosfataza səviyyəsi ilə paralel dəyişir. Paget xəstəliyi, böyrək mənşəli osteodistrofiya, birincili və ikincili 184 OSMOTİK REZİSTENTLİK Sinonim: Eritrosit rezistentliyi Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 2 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: Kalitativ Referens: Xəstəyə aid nəticələrlə bərabər işlənilən kontrol nümunəsi müqayisə olunaraq verilir İstifadəsi: Eritrosit rezistentliyinin pozulması baş verən xəstəliklərin diaqnozunda istifadə olunur. Eritrositlərin lizisə uğramadan maksimum su udma qabiliyyətini göstərir. İrsi sferositoz, irsi stomatositoz, hemolitik anemiyalar, mexaniki travmalar (məs. prostatik ürək qapaqcığı) və ferment çatışmazlıqlarında (məs. G6PD) osmotik rezistentlik artır, hipoxrom-mikrositar anemiyalar (məs. dəmir çatışmazlığı anemiyası, talasemiya), qaraciyər xəsəlikləri, polisitemiya vera, splenektomiyadan sonra və leptositozda isə osmotik rezistentlik azalır. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz OSTEOKALSİN Sinonim: Sümük gla proteini; BGP Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Xəstənin hazırlanması: Səhər aclığı məsləhət görülür İş prinsipi: RIA hipertiroidizim, skelet metastazları və xroniki böyrək çatışmazlığında osteokalsinin səviyyəsi artır, birincili biliar sirroz, hamiləlik, qlikokortikoid müalicəsi və GH çatışmazlığında isə bu göstərici azalır. Osteoparozda isə osteokalsin səviyyəsi yüksək və ya aşağı ola bilər. Həmçinin kalsitriol müalicəsinin

185 müşahidəsində də osteokalsin istifadə oluna bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq OXCARBAZEPİNE Sinonim:Trileptal Nümunə miqdarı:500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Xəstənin qəbul etdiyi son dərman preparatının vaxtı və dozası bildirilməlidir. İş prinsipi: HPLC Referens: Terapevtik konsantrasiya: μg/ ml İstifadəsi: Dərman səviyyəsinin müşahidəsində istifadə olunur (Bax. Cədvəl 20) 185

186 Ö ÖD TURŞULARI Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Xəstənin hazırlanması: Acqarına öd turşuları üçün 10 saatlıq səhər aclığı, toxqarına öd turşuları üçün yeməkdən iki saat sonra nümunə alınmalıdır. İş prinsipi: Spektrofotometrik, fermentativ Referens: Aclıq <10μmol/L Toxluq <15 μmol/l İstifadəsi: Acqarına öd turşusu səviyyəsinin yüksək olması qaraciyər klirensinin pozulması ilə əlaqədardır və qaraciyər xəstəlikləri üçün həssas göstəricidir. Normal şəxslərdə yeməkdən sonra öd tuşuları az miqdarda yüksəldiyi halda, sirroz, hepatit, xolestaz, qapı venasının trombozu, Budd-Chiari sindromu, kolangit, Wilson xəstəliyi və hemaxromatozda isə çox yüksəlir. Bağırsaq malabsorbsiyası və ya metabolik qaraciyər xəstəliyi (Gilbert, Crigler- Najjar, Dubin-Jhonson və s.) olan xəstələrdə isə öd turşusu səviyyəsində dəyişiklik baş vermir. 186

187 P P(Bax. FOSFOR) P 4 (Bax. PROQESTERON) PA (Bax. PREALBUMİN) panca ANTİCİSİMLƏRİ Sinonim: MPO ANCA; Anti-neytrofil mieloperoksidaza; Anti-Mpo Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: EIA İstifadəsi: Neytrofillərdə olan mieloperoksidaza fermentinə qarşı əmələ gələn anticisimlər təyin olunur. Sistemik vaskulitlərin (xüsusilə böyrək və ağciyər zədələnmələrinin) diaqnoz və müalicəsinin müşahidəsində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya PANKREATİK AMİLAZA, sidik Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı (serum). Sidik nümunəsi soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P). İş prinsipi: Spektrofotometrik, Fermentativ Referens: U/L İstifadəsi: Mədəaltı vəz xəstəliklərinin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Amilaza aktivliyinin ən yüksək olduğu toxumalar pankreas və qulaqaltı vəzdir. Həmçinin yumurtalıqlar, nazik və yoğun bağırsaqlar və skelet əzələlərində də az miqdarda amilaza vardır. Pankreatik amilazanın tədqiqi ilə yalnız pankreas mənşəli amilaza təyin olunur. PAP (Bax. PROSTATİK TURŞ FOSFATAZA) PARANEOPLASTİK PANEL Sinonim: Anti-Hu, Anti-Yo, Anti-Ri Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi:western blot Referens: Nəticədə bildirilir İstifadəsi: Xüsusilə ağciyər, yumurtalıq və süd vəzi xərçənglərində müşahidə olunan nevroloji simptomların qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Bu anticisimlərin tapılması erkən diaqnoz və müalicəni təmin edərək ölüm riskini azaldır. Bununla belə, neqativ nəticə xərçəng ehtimalını təkzib etmir. Skrininq test kimi istifadə olunmamalıdır. (Həmçinin bax Anti-HU, anti-yo, anti-ri) PARASETAMOL (Bax. ASETAMİNOFOEN) PARATHYRİN (Bax. PARATİROİD HORMON) PARATİROİD HORMON (İNTAKT) Sinonim: PTH; Parathyrin; Parathormon 187

188 Nümunə növü: EDTA-lı plazma, serum Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı (EDTA-lı plazma), qırmızı qapaqlı (serum) İş prinsipi: ECLIA Referens:10-65 pg/ml İstifadəsi: Sadəcə bioloji baximdan intakt olan PTH molekulları ölçülür. İlkin hiperparatiroidizm və bədxassəli törəmə mənşəli hiperkalsemiyanın differensasiyasında istifadə olunur. İonlaşmış kalsium tərəfindən tənzimlənir. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq və nümunənin 1 saatdan artıq otaq temperaturunda saxlanılması PARİETAL HÜCEYRƏ ANTİCİSİMİ (Bax.ANTİ-PARİETAL HÜCEYRƏ ANTİCİSİMİ) 188 PAROKSİZMAL NOKTURNAL HEMOQLOBİNURİYA Sinonim: PNH Nümunə növü: EDTA-lı plazma Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: Flow cytometry İstifadəsi: PNH damar daxilində eritrositlərin hemolizi, hemoqlobinin sidiklə ifrazı və damardaxili laxtalanma ilə xarakterizə olunan hemopoetik kök hüceyrə xəstəliyidir. Flow cytometr-də CD55 və CD59 yoxluğunun aşkar olunması, HAM tezti və sidikdə hemosiderin paroksizmal nokturnal hemoqlobinuriyanın diaqnozunda istifadə olunur. PNH-li xəstələrin bir hissəsi aplastik anemiya kimi klinik əlamətlər verir. Buna görə də aplastik anemiyalı xəstələrin PNH baxımından araşdırılması tövsiyə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Laxtalanmış, uzun müddət saxlanılmış və dondurulmuş nümunələr PARSİAL TROMBOPLASTİN ZAMANI (Bax. AKTİV PARSİAL TROMBOPLASTİN ZAMANI) PARVOVİRUS B-19 ANTİCİSİMLƏRİ IgM və IgG, BOM Nümunə miqdarı: 100μL Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum), gelsiz düz sınaq şüşəsi (BOM) İş prinsipi: IFA Referens: Neqativ İstifadəsi: B 19 infeksiyası asimptomatik və ya həyati təhlükə törədən klinik ağırlaşmalarla müşahidə oluna bilər. Uşaqlarda tipik səpkilərlə müşahidə olunan infeksiya 5-ci xəstəlik də adlandırılır. Müvəqqəti aplastik krizlər, dölün hidropsu, artropatiya, müxtəlif vaskulyar sindromlar, eritema multiforme və eritema nodosum kimi əlamətlərə də səbəb ola bilir. IgM anticisimləri virusla təmasdan dərhal sonra, 7-14-cü gündə təyin olunur, IgG isə 14-cü gündən sonra pozitivləşməyə başlayır. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya

189 PARVOVİRUS B19 PZR, plazma, BOM, amniotik maye, sümük iliyi Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı, bənövşəyi qapaqlı sınaq şüşəsi, gelsiz düz İş prinsipi: PZR İstifadəsi: Döldə və yenidoğulanda, həmçinin immun sistemi və ya immun cavabı zəifləmiş xəstələrdə Parvovirus B19 anticisimləri diaqnostik baxımdan yetərli olmaya bilər. Belə hallarda infeksiyanın diaqnozu üçün Parvovirus B19 PZR ilə DNT təyini mümkündür. Pb (Bax.CİVƏ) PCA-1(Bax.ANTİ YO) PchE(Bax. PSEVDOXOLİNESTERAZA) PCNA (Bax. ENA 12-Lİ PANEL) PEMPHIGUS ANTİCİSİMİ (Bax.ANTİ-DƏRİ ANTİCİSİMİ) PERİFERİK YAXMA MÜAYİNƏSİ Nümunə növü: EDTA-lı tam qan və ya periferik yaxma preparatı Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: Hüceyrə sayılması+mikroskopik PETİMİT (Bax. ETOSUKSİMİD) PHADİOTOP (Bax. İNHALYASİYON ALLERGENLƏR) PHILADELPHIA XROMOSOMU Sinonim: bcr/abl4 t(9;22) 189 Nümunə növü: EDTA-lı və ya heparinli tam qan, EDTA-lı və ya heparinli sümük iliyi Nümunə miqdarı: 5mL Nümunə qabı: Bənövşəyi (EDTAlı) və ya yaşıl (heparinli) qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir. Nümunə 48 saat ərzində laboratoriyaya çatdırılmalıdır. İş prinsipi: RT-PCR İstifadəsi: Xroniki mieloid leykoz və kəskin limfositar leykozun diaqnozunda istifadə olunur. Kəmiyyətcə ölçmə aparıldığı üçün təkrarlanan və minimal rezidual (qalıq) xəstəliyin müşahidəsində əhəmiyyətlidir. Testin müşahidə aralıqları xəstəliyin klinikasından asılı olaraq nə qədər dəyişsə də, mövcud məlumatlara əsasən müşahidə olunan xəstələrdə müayinə 3 aydan bir aparılmalıdır. Nümunədən imtina səbəbləri: Nümunənin 48 saatdan uzun müddət saxlanılması və soyuq şəraitdə göndərilməməsi PİRUVAT Sinonim: Piruvat turşusu Nümunə növü: Tam qan, BOM Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: 8%-li perxlorat turşulu düz (laboratoriyadan verilir) Nümunənin alınma qaydası: Nümunənin stabilləşdirilməsi məqsədilə tam qan və ya BOM-dan 2 ml götürülür, üzərinə 4 ml 8%-li perxlorat turşusu əlavə olunaraq 30 san. qarışdırılır. Daha sonra nümunə 5

190 dəqiqə soyuducuda saxlanılmalı və sentrifuqadan keçirilərək əldə edilən supernatant göndərilməlidir. Xəstənin hazırlanması: Xəstə ac və istirahət etmiş olmalıdır İş prinsipi: Spektrometrik, fermentativ Referens: Tam qan mg/dl BOM mg/dl İstifadəsi: Metabolik asidozun qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Plazmada piruvat səviyyəsi qidalanma, cinsiyyət, yaş, sutkalıq ritm, fiziki aktivlik, menstrual tsikl, hamiləlik və ətraf mühit faktorlarından asılı olaraq dəyişir. Qaraciyər xəstəlikləri, ürək çatışmazlığı, uremiya, ağır metal zəhərlənməsi, I tip şəkərli diabet, ürək dayanması, hemorragiya, kəskin miokard infarktı, şok, diabetik ketoasidoz, bədxassəli hipertermiya və Reye sindromunda piruvat səviyyəsi artır. PİRUVAT KİNAZA Sinonim: PK Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: MU/milyard eritrosit İstifadəsi: Piruvat kinaza çatışmazlığı anadangəlmə qeyri-sferositar hemolitik anemiyaya səbəb olur. Həmçinin kəskin miokard infarktı, əzələ xəstəlikləri, Duchenne əzələ distrofiyası və idman da piruvat kinaza səviyyəsində atrmaya səbəb olur. 190 Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz PİRUVAT TURŞUSU (Bax. PİRUVAT) PİTUİTAR GONADOTROPİN (Bax. FOLLİKUL STİMULLAŞDIRICI HORMON) PK (Bax. PİRUVAT KİNAZA) PKU (Bax.FENİLKETONURİYA SKRİNİNQİ) PKU MOLEKULYAR ANALİZİ (Bax.FENİLKETONURİYA MOLEKULYAR ANALİZİ) PLAP (Bax. TEMPERATURA REZİSTENT QƏLƏVİ FOSFATAZA 65 o C) PLASENTAL QƏLƏVİ FOSFATAZA (Bax. TEMPERATURA REZİSTENT QƏLƏVİ FOSFATAZ 65 o C) PLAZMODİUM CİNSLİ PARAZİTLƏRİN TƏYİNİ Sinonim: Malyariyanın təyini Nümunə növü: Qalın və nazik qan yaxması preparatları İş prinsipi: Mikroskopik İstifadəsi: Maliyariya törədicisi olan plazmodiumların axtarılması PLATELET SAYI (Bax. TROMBOMİT SAYI) PLAZMA AKSELERATOR QLOBULİN (Bax. FAKTOR V) PLAZMA RENİN AKTİVLİYİ (Bax. RENİN) PLAZMA TROMBOPLASTİN ANTESEDAN (Bax. FAKTOR XI)

191 PLAZMİNOGEN Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 500 ml Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan dərhal ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir İş prinsipi: Koaqulometrik Referens: % İstifadəsi: İrsi plazminogen çatışmazlığı venoz tromboza meyilliklə əlaqəlidir. Həmçinin qaraciyər xəstəliyi, DIC və trombolitik müalicə zamanı da plazminogen səviyyəsində azalma baş verəbilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan/ antikoaqulyant nisbəti, laxtalı, hemolizli, heparinli nümunələr. PM-SCL (BAX. ENA-12Lİ PANEL) PNH (BAX. PAROKSİZMAL NOKTURNAL HEMOQLOBİNURİYA) POLİOVİRUS (BAX. ENTEROVİRUS PZR) PORFİRİNLƏR Testin tərkibi: Uroporfirin I, III, koproporfirin I, III və digər porfirin izomerləri Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 10 ml Nümunənin alınma qaydası: Qaranlıq və soyuq şəraitdə toplanmalı, işıqdan qorunmaqla soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. Əlavə P) İş prinsipi: HPLC 191 Referens: Uropofinin I, III 25 mg/gün Koproporfirin I 25 mg/gün Koproporfirin III 75 mg/gün Total porfirinlər 150 mg/gün İstifadəsi: Porfiriyaların təyinində və tipinin müəyyənləşdirilməsində istifadə olunur. Xüsusilə dəri fotohəssaslığı müşahidə olunan porfiriyalarda sidik porfirinləri əhəmiyyətlidir. HPLC üsulu ilə sidikdəki bütün porfirin növləri və izomerləri kəmiyyətcə təyin oluna bilər. Həmçinin civə zəhərlənməsi, qaraciyər xəstəliyi, kəskin miokard infarktı, hemolitik və pernisitoz anemiyalar, alkoqol mənşəli sirroz, idman, Hodgkin xəstəliyi, leykoz, triotoksikoz və vitamin çatışmazlıqları kimi səbəblərdən əmələ gələn qazanılmış porfiriyalardada sidikdə koproporfirinin səviyyəsi artır. Kəskin porfiriyaların qiymətləndirilməsində isə sidikdə ALA və porfobilinogen səviyyəsi istifadə olunmalıdır (Bax. Cədvəl-18) PORFOBİLİNOGEN Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 10 ml Nümunə qabı: Asetat turşusu və ya 6N HCl üzərinə qaranlıq şəraitdə toplanılmalı və işıqdan qorunaraq göndərilməlidir. Nümunə 24 saat ərzində laboratoriyaya çatdırılmalıdır (Bax. Əlavə P). Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidik miqdarı bildirilməlidir. İş prinsipi: Xromatoqrafik, spektrometrik Referens: <2 mg/gün İstifadəsi: Kəskin fasiləli porfiriya və digər kəskin tutmalarla müşahidə

192 olunan porfiriyaların diferensasiyasında istifadə olunur PR3 ANCA (Bax.cANCA) PRA (Bax.RENİN) PREALBUMİN Sinonim: Transthyretin; PA Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Nefelometrik Referens: mg/dl İstifadəsi: Qidalanmanın qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Xüsusilə yenidoğulmuş infantlar və parenteral qidalanma müalicəsi alan xəstələrin müşahidəsində istifadə olunur. Həmçinin neqativ kəskin faza reaktantlarından biridir. Oral kontraseptiv, kortikosteroid, anabolik steroid istifadəsi və Hodgkin xəstəliyində prealbumin səviyyəsi artır, malnutrisiya, iltihab, bəd xassəli törəmələr, xroniki xəstəliklər, sirroz və zülal itkisi olan hallarda isə azalır (bax. Cədvəl-17). PRENATAL DİAQNOZ Sinonim: Doğuşdan əvvəl diaqnoz Lazimi məlumatlar: Nəsil ağacı, ətraflı ailə məlumatları və ailədə daha əvvəl icra olunmuş DNT analiz nəticələri göndərilməlidir. Ailəyə dair məlumatların tam və doğru verilməsi prenatal diaqnoz testinin nəticəsinin dəqiqliyi baxımdan əhəmiyyətlidir. Ailə üzvləri: Maternal kontaminasiya çalışması üçün dölə aid material ilə birlikdə ana və atanın EDTA-lı tam qan nümunələri də gödərilməlidir. 192 Nümunə növü: Toxuma, döl materialı (göbək ciyəsi qanı, korion villus (CVS) və amnion mayesi (AFS)), kultivasiya materialı Nümunə miqdarı: Toxuma (10 mg), CVS (10 mg), AFS (10 ml), göbək ciyəsi qanı (500 μl) Nümunə qabı: Nümunələr materialı götürən mütəxəssis tərəfindən məsləhət görülən müvafiq sınaq şüşəsinə alınır Xəstənin hazırlanması: 24-cü hamiləlik həftəsindən əvvəl aparıla bilər İş prinsipi: PzR Cinsiyyət analizi: X-lə əlaqəli irsilik xüsusiyyəti daşıyan xəstəliklərdə dölün cinsiyyəti təyin olunur Maternal kontaminasiya: Dölə aid materialın ana toxuması ilə qarışıb qarışmadığı analiz edilir İstifadəsi: Nəsildə rast gəlinən və irsi xəstəliyə səbəb olan mutasiyalar və ya ailə içərisindəki xəstəliyin keçiş paterni əvvəlcədən təyin olunmuşdursa, döldə DNT analizi aparılaraq həmin xəstəliyin meydana çıxıb çıxmayacağı dəqiqləşdirilə bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Hamiləliyin sonrakı həftələri, ailədə daha əvvəl DNT analizinin icra olunmaması və ya aparılan DNT analizinin prenatal diaqnozu üçün yetərli məlumat verməməsi PRİDİNOLİN KOLLAGEN CROSSLİNKS Test işeriği: Pridinolin, Deoksipridinolin Sinonim: Pyrilinks; Pyrilinks-D

193 Nümunə növü: 24 saatlıq sidik, birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: 6N HCl üzərinə toplanılmalıdır. Asetat turşusu və bor turşusu üzərinə toplanan sidik nümunələri də qəbul edilir (Bax. Əlavə P) İş prinsipi: HPLC Referens: Pridinolin Kişi >20 yaş nm/mm kreatinin Qadın yaş nm/mm kreatinin Deoksipridinolin Kişi >20 yaş 5-14 nm/mm kreatinin Qadın yaş 5-22 nm/mm kreatinin İstifadəsi: Sümük metobolizminin qıymətləndirilməsində istifadə olunur. Sümük rezorbsiyası üçün spesifik göstəricidir. Xüsusilə xəstəliyin aktivliyinin təyini və müalicəsinin müşahidəsində əhəmiyyətlidir. Pridinolin qığırdaq və sümüklərdə, deoksipiridinolin isə sümük və diş toxumasında olur. Osteoporoz, birincili hiperparatiroidzm, hipertiroidzm, Paget xəstəliyi və sümük metastazları sidikdə pridinolin kollagen çarpaz bağlarında (crosslink) artıma səbəb olur. PRİDOKSİN (Bax.VİTAMİN B6) PRİMİDON Sinonim: Mysoline Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Xəstənin qəbul etdiyi dərman preparatının son istifadə zamanı və dozası bildirilməlidir. İş prinsipi: FPIA Referens: Terapevtik konsentrasiya : 5-12 μg/ml Toksiki konsentrasiya: >15 μg/ml İstifadəsi: Dərman səviyyəsinin müşahidəsində istifadə olunur PRL (Bax. PROLAKTİN) PROAKSELERİN (Bax. FAKTOR V) PROQESTERON Sinonim: C-21 steroid; P 4 Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: ECLIA Referens: Qadın <12 yaş ng/ml >12 yaş ng/ml Follikulyar faza ng/ml 193

194 Pik Lüteal faza ng/ml ng/ml Kişi <12 yaş ng/ml >12 yaş ng/ml İstifadəsi: Ovulyasiya, sarı cisimin funksiyaları və hamiləlikdə plasental funksiyaların qiymətləndirilməsi, induksiyanın müşahidəsi, proqesteron müalicəsinin və erkən abort riski olan xəstələrin müşahidəsində istifadə olunur. Anadangəlmə adrenal hiperplaziya, lipoid yumurtalıq şişləri, teka lütein kistası, molyar hamiləlik və yumurtalıq xorioepiteliomalarında proqesteron səviyyəsi artır, düşük (abortus) riskində, birincili və ya ikincili hipoqonadizm və qısa lüteal faza sindromunda isə azalır. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq PROQRESSİV ƏZƏLƏ DİSTROFİYASI (Bax. DUCHENNE / BECKER ƏZƏLƏ DİSTROFİYASI) PROKONVERTİN (Bax. FAKTOR VII) PROLAKTİN Sinonim: PRL Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Xəstənin hazırlanması: Yuxu, stress, idman, hamiləlik və cinsi əlaqədən (koitus) sonra prolaktin səviyyəsi artır. Səhərlər prolaktin səviyyəsi maksimum olur. Buna görə də xəstə oyandıqdan 3-4 saat sonra nümunə alınmalıdır. Həmçinin xəstənin acqarına olması məsləhətdir. İş prinsipi: ECLIA Referens: Göbək ciyəsi qanı <5650 ng/ml Yenidoğulmuş <330 ng/ml <7 gün <495 ng/ml 7 gün-1 ay <125 ng/ml Qadın Kişi 2-12 ay ng/ml ng/ml 1-3 yaş ng/ml ng/ml 4-15 yaş ng/ml ng/ml yaş ng/ml ng/ml >60 yaş ng/ml ng/ml Follikulyar faza ng/ml Pik ng/ml Lüteal faza ng/ml 194

195 İstifadəsi: Prolaktin ifraz edən şişlər, hipotalamo-hipofizar xəstəliklər, birincili hipotiroidizim, anoreksiya nervosa, yumurtalıqların polikistoz sindromu, böyrək çatışmazlığı, insulin mənşəli hipoqlikemiya və böyrəküstü vəzin çatışmazlığında serumda prolaktin səviyyəsi artır, Sheehan sindromunda isə prolaktin səviyyəsi azalır. Prolaktin ifraz edən şişlərdə müalicənin müşahidəsində əhəmiyyətlidir. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq PROSTATİK TURŞ FOSFATAZA Sinonim: PAP; Prostat spesifik turş fosfataza Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Rektal müayinə və kateter istifadəsindən sonra nümunə alınması üçün 72 saat gözləmək lazımdır İş prinsipi: RIA Referens: <3 ng/ml İstifadəsi: Prostatdan ifraz olunan qlikoproteindir. Prostat vəzinin bədxassəli şişləri, biopsiya, kateterizasiya, əlaqədən sonra, əməliyyatdan sonrakı dövr, xoşxassəli prostat hiperplaziyası, prostatit, prostat infarktı və s. hallarda prostatik turş fosfataza səviyyəsi artır. Prostat xərçəngləri üçün skrininq məqsədilə istifadə etmək olmaz. Klinik istifadəsi metastatik prostat vəzi xərçənglərinin təsdiqlənməsi və dərəcələndərilməsi ilə məhduddur. Həmçinin radikal prostatektomiyalı xəstələrdə təkrarlanmanın (rekurrens) müşahidəsi və müalicəyə cavabın müşahidəsində də köməkçi testdir (Bax. Cədvəl-7) Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və radioizotop istifadəsi PROSTAT-SPESİFİK ANTİGEN Sinonim: PSA; f/t PSA; Sərbəst/total PSA Test içeriği: Total və sərbəst PSA və onların bir-birinə nisbəti Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Rektal müayinə və kateter istifadəsindən sonra nümunənin alınması üçün 72 saat gözləmək lazımdır Xəstənin hazırlanması: PSA səviyyəsi gündən-günə dəyişə bilər və yaşla birlikdə artır. Həmçinin arxasıüstdə vəziyyət PSA səviyyəsini azaldır, prostat manipulyasiyaları isə PSA səviyyəsində artıma səbəb olur. İş prinsipi: FIA Referens: >20 yaş Total PSA <4 ng/ml Sərbəst PSA <1 ng/ml İstifadəsi: Prostat xəstəliklərinin (xüsusilə prostat karsinomaları və xoşxassəli prostat hiperplaziyası) diaqnoz və müşahidəsində istifadə olunur (Bax.Cədvəl-7). Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq PROTEİN C AKTİVLİYİ Sinonim: Protein C funksional Nümunə növü: Sitratlı plazma

196 Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan dərhal ayrılmalı və və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. Əlavə K) Xəstənin hazırlanması: Kumadin cinsli antikoaqulyant istifadə edən xəstələrdə 2 həftə, heparin müalicəsində isə 2 gün əvvəlcədən müalicə dayandırılmalıdır. İş prinsipi: Koaqulometrik Referens: <6 ay % >6 ay % İstifadəsi: Anadangəlmə və qazanılma protein C çatışmazlıqlarının təyinində istifadə olunur. Protein C çatışmazlıqlarında tromboza meyillik artır. Diabet, nefrotik sindrom, hamiləlik və oral kontraseptiv istifadəsində protein C aktivliyi artır (Bax.Cədvəl-23). Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan/antikoaqulyant nisbəti, laxtalanmış, hemolizə uğramış, heparinli nümunələr PROTEİN C ANTİGENİ Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan dərhal ayrılmalı və və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. Əlavə K) İş prinsipi: RID Referens: mg/l 196 İstifadəsi: Anadangəlmə və qazanılma protein C çatışmazlıqlarının təyinində və tipləndirilməsində istifadə olunur. Protein C çatışmazlıqlarında tromboza meyllilik artır. Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan/antikoaqulyant nisbəti, laxtalanmış, hemolizə uğramış, heparinli nümunələr PROTEİN C FUNKSİONAL (Bax. PROTEİN C AKTİVLİYİ) PROTEİN ELEKTROFOREZİ Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Elektroforez Referens: Albumin Alfa % Alfa % Beta % Qamma % İstifadəsi: Serum protein elektroforezi iltihab, zülal itkisi, qammapatiyalar və digər disproteinemiyalar üçün geniş istifadə olunan skrininq testidir (Bax.Cədvəl-14,15 və 16). PROTEİN ELEKTROFOREZİ (Sidik) Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P) İş prinsipi: Elektroforez Referens: Nəticədə bildirilir İstifadəsi: Normada sidiklə çox az miqdarda zülal ifraz olunur, bəzi

197 xəstəliklərdə isə zülal ifrazı artır. Sidiklə ifraz olunan proteinlərin tipi diaqnostika baxımından əhəmiyyətlidir. Lipoid nefrozda selektiv proteinuriya (albumin), qlomerulonefritlərdə isə qeyri-selektiv proteinuriya müşahidə olunur. Həmçinin Bence-Jones zülalları da beta və qamma bölgələrinə yer dəyişir. PROTEİN S AKTİVİTLİYİ Sinonim: protein S funksional Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 300 ml Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan dərhal ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. Əlavə K) Xəstənin hazırlanması: Kumadin tipli antikoaqulyant istifadə edən xəstələrdə 2 həftə, heparin müalicəsində isə 2 gün əvvəlcədən müalicə dayandırılmalıdır. İş prinsipi: Koaqulometrik Referens: <6 ay % >6 ay % İstifadəsi: Anadangəlmə və qazanılma protein S çatışmazlıqlarının təyinində istifadə olunur. Protein S çatışmazlıqlarında tromboza meyillik artır (Bax. Cədvəl-23). Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan / antikoaqulyant nisbəti, laxtalı, hemolizli, heparinli nümunələr PROTEİN S ANTİGENİ Nümunə növü: Sitratlı plazma 197 Nümunə miqdarı: 250 ml Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan dərhal ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. Əlavə K) İş prinsipi: RİD Referens:12-21mg/L İstifadəsi: Anadangəlmə və qazanılmış protein S çatışmazlıqlarının təyinində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan / antikoaqulyant nisbəti, laxtalı, hemolizli, heparinli nümunələr PROTEİN S FUNKSİONAL (Bax. PROTEİN AKTİVLİYİ) PROTROMBİN AKTİVLİYİ (Bax.FAKTOR II) PROTROMBİN GEN MUTASİYA ANALİZİ Sinonim: FII gen analizi; Protrombin 2010 Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Mutasiya: FII geni G>A substitusiyası İş prinsipi: PCR-REA Referens: N/N = Homoziqot normal Mt/N =Heteroziqot Mt/Mt =Homoziqot mutant İstifadəsi: Autosom resessiv yolla keçir. İdiopatik serebral vena trombozlarında protrombin gen mutasiyasına rast gəlinir. Xüsusilə FV-

198 Leiden mutasiyasını heteroziqot daşıyanlar, eyni zamanda protrombin gen mutasiyasını da heteroziqot olaraq daşıyırlarsa, bu şəxslərdə təkrarlanan dərin vena trombozlarının rastgəlmə sıxlığı, sadəcə FV-Leiden daşıyıcılarına nisbətdə 2.6 dəfə artıqdır (Baxılan mutasiyaların siyahısı üçün Bax.Əlavə G ). Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, laxta, uyğun olmayan sınaq şüşəsində qan alınması PROTROMBİN ZAMANI Sinonim: PTZ Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan dərhal ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir. (Bax. Əlava K) İş prinsipi: Koaqulometrik Referens: saniyə; INR Referens: Kişi U/L Qadın 15 yaş U/L yaş U/L 50 yaş U/L Hamilə U/L İstifadəsi: Qaraciyərin funksional testlərindən biridir. Uzanmış anesteziya sinir qazı və üzvi fosforlu insektisid zəhərlənmələrinin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Genetik psevdo-xolinesteraza variantları (anesteziyanın uzanmasına səbəb İstifadəsi: Protrombin zamanı xarici yolun göstəricisidir. Adətən oral antikoaqulyant müalicəsinin izlənilməsində istifadə olunur. Həmçinin II,V,VII və X faktorun anadangəlmə çatışmazlıqıarı, disfibrinogenemiya, qaraciyər çatışmazlığı, DIC və K vitamini çatışmazlığının araşdırılmasında da faydalıdır. Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan / antikoaqulyant nisbəti, laxtalı, hemolizli. heparinli nümunələr 198 PSA (Bax.PROSTAT-SPESİFİK ANTİGEN) PSEVDOXOLİNESTERAZA Sinonim: PchE; kolinesteraz II; SchE; Axilkolin axilhidrolaza Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Spektrofotometrik olur), hepatitlər, sirroz, malnutrisiya, anemiyalar, kəskin infeksiyalar, kəskin miokard infarktı, ağciyər emboliyası, əməliyyatdan sonrakı dövr, xroniki böyrək çatışmazlığı, hamiləliyin son dövrləri və serumda albumin konsentrasiyasını azaldan

199 hallarda serumda psevdo-xolinesterazanın miqdarı azalır. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz PSEVDOMEMBRANOZ KOLİT SEROLOJİ TESTİ (Bax.CLOSTRİDİUM DİFFİCİLE TOKSİN A) PTH (Bax.PARATİROİD HORMON) PTT (Bax.AKTİV PARSİYAL TROMBOPLASTİN ZAMANI) PTT-LA (Bax.LUPUS ANTİKOAQULYANT) PTZ (Bax.PROTROMBİN ZAMANI) PURKİNYE HÜCEYRƏSİ SİTOPLAZMATİK ANTİCİSİMİ TİP 1 (Bax.ANTİ YO) 199

200 R RAPİD PLAZMA REAGİN SİFİLİS TESTİ (Bax.RPR) RBC (Bax. ERİTROSİT SAYI) REDUKSİYA EDİCİ MADDƏ (Sidik) Nümunə növü: Birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 1mL Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P) İş prinsipi: Kimyəvi Referens: Neqativ İstifadəsi: Sidikdə reduksiya edici maddənin olmasının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Qlükozuriya, hamiləliyin son dövrləri, laktasiya, qalaktozemiya, esensial pentozuriya, əzələ distrofiyası və infantlarda sidikdə reduksiya edici maddə aşkar oluna bilər. REDUKSİYA EDİCİ MADDƏ (Nəcis) Nümunə növü: Təzə nəcis Referens: <1 yaş ng/ml/saat 2-3 yaş ng/ml/saat 4-5 yaş ng/ml/saat 6-12 yaş ng/ml/saat yaş ng/ml/saat >15 yaş ng/ml/saat Nümunə miqdarı: 1g Nümunə qabı: Təmiz, ağzı qapaqlı İş prinsipi: Kimyəvi Referens: Neqativ RENİN Sinonim: Plazma renin aktivliyi; PRA Nümunə növü: EDTA-lı plazma Nümunə miqdarı: 1mL Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan soyuq şəraitdə dərhal ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı Xəstənin hazırlanması: Az duzlu pəhriz, ayaq üstə durmaq, diuretiklər və hamiləlik plazmada reninin səviyyəsini artırır, yüksək duzlu pəhriz isə renin səviyyəsini azaldır. İş prinsipi:ria İstifadəsi: Hipertenziyanın qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Böyrək parenximasının xəstəlikləri, renin ifraz edən şişlər, oral kontraseptiv mənşəli hipertenziya, feoxromasitoma, sirroz, hepatit, ürək çatışmazlığı, Bartter sindromu və elektrolit itkisi olan hallarda plaz- 200

201 mada renin aktivliyi artır, birincili aldosteronizm, psevdohiperaldosteronizm və hiperkalemiyada isə azalır. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən attıq hemoliz, lipemiya, sarılıq və nümunənin soyuq şəraitdə göndərilməməsi RESPİRATOR SİNSİTİAL VİRUS ANTİCİSİMLƏRİ (Bax.RSV ANTİCİSİMLƏRİ IgM və IgG) RETİKULİN ANTİCİSİM (Bax.ANTİ-RETİKULİN ANTİCİSİM) RETİKULOSİT SAYI Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: Hüceyrə sayılması Referens: % İstifadəsi: Retukulosit sayının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Eritropoezin artdığı hallar və anemiyaların müalicəsi zamanı retukulosit sayı artır, aplastik anemiya, böyrək xəstəlikləri, dəmir çatışmazlığı anemiyası, xroniki xəstəlik anemiyası, sideroblastik anemiya və meqaloblastik anemiyalarda isə retikulosit sayı azalır (Bax. Cədvəl-21). Nümunədən imtina səbəbləri: Nümunənin laxtalı və ya hemolizli olması RETİNOL (Bax.VİTAMİN A) RF(Bax.REVMATOİD FAKTOR) RİBONUKLEOPROTEİN ANTİCİSİMLƏRİ (Bk.ENA 12 Lİ PANEL) 201 RİBOFLAVİN (Bax.VİTAMİN B 12) RİBOSOMAL P PROTEİN (Bax.ENA 12 Lİ PANEL) RİSTOSETİN KOFAKTOR Sinonim: von Willebrand faktor fəaliyyəti Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 500μL Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə hemoliz edilmədən dərhal ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. Əlavə K) İş prinsipi: Lateks aqqlütinasiya Referens: % İstifadəsi: İnsanlarda ən çox rastlanan anadan gəlmə qanaxma pozğunluğu olan von Willebrand xəstəliyinin təyinində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan/antikoaqulyant nisbəti, laxtalı, hemolizli. heparinli nümunələr RİVOTRİL (Bax. KLONAZEPAM) RNP ANTİCİSİMLƏRİ (Bax. ENA 12-Lİ PANEL) Ro-52(Bax.ENA 12-Lİ PANEL) REVMATOİD FAKTOR Sinonim: RF Nümunə miqdarı: 300μL Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Turbidimetrik Referens: <20 IU/mL

202 İstifadəsi: IgG-yə qarşı əmələ gələn anticisimləridir. Revmatoid artrit, birləşdirici toxuma xəstəliyi, Şeqren sindromu, sklerodermiya, dermatomiozit, SLE kimi autoimmun xəstəliklər, infeksion mononukleoz kimi bəzi virus xəstəlikləri və bəzi kəskin iltihabi xəstəliklərdə serumda RF səviyyəsi artır (Bax. Cədvəl-17). ROTAVİRUS ANTİGENİ (Bax. NƏCİSDƏ ROTAVİRUS ANTİGENİ) RPR TESTİ Sinonim:Rapid plasma reagin sifilis testi; VDRL ekspress test, plazma Nümunə miqdarı: 100μL Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Aqqlütinasiya İstifadəsi: Sifilisin diaqnozunda istifadə olunur. Kəskin sifilis infeksiyası və ya aktiv infeksiyanın başlanğıc dövründə test pozitiv olur. Münasib müalicə ilə neqativləşir. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya RSV ANTİCİSİMLƏRİ IgM və IgG Sinonim: Respirator sinsitial virus anticisimləri, BOM Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı (serum), gelsiz düz (BOM) İş prinsipi: IFA Referens: Neqativ 202 İstifadəsi: Aktiv və ya keçirilmiş RSV infeksiyasının seroloji üsulla aşkar edilməsində istifadə olunur. RSV yeni doğulmuşların və uşaqlıq dövrünün aşağı tənəffüs yolları infeksiyalarının ən çox rast gəlinən törədicilərindəndir. 5 yaşından böyük uşaqlarda anticisim adətən pozitiv olur. IgG anticisimi aşağı titrdə də tapılır, amma IgM anticisimi tapılmazsa, xəstə sağalma dövründə ola bilər. Belə hallarda iki həftə sonra test təkrarlanmalıdır. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya RUBELLA ANTİCİSİMLƏRİ IgM və IgG Sinonim: Məxmərək anticisimləri IgM və IgG Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi:eia İstifadəsi: Məxmərək infeksiyasının diaqnostikasında istifadə olunur. Rubella virusu uşaq və böyüklərdə yüngül ekzantamatoz xəstəliklərə səbəb olur. İnfeksiyanın hamiləlik dövründə keçirilməsi əhəmiyyətlidir. Hamiləliyin I tirimesterində keçirilən infeksiyalar dölün olümünə və ya anadangəlmə rubella sindromuna (katarakt, karlıq, ürək anomaliyaları) səbəb olur. IgG səviyyəsinə baxaraq vaksinasiya edilə bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya

203 RUBELLA IgG AVİDLİK Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: EIA İstifadəsi: Anadangəlmə Rubella sindromu ağır hallarda səbəb ola bilər. İkinci trimesterdən sonrakı infeksiyalar dölə təsir etmədiyindən infeksiyanın başlanğıc tarixi çox əhəmiyyətlidir. Avidlik testi ilə Rubella infeksiyasının başlanğıc tarixi haqqında məlumat əldə oluna bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya RUBEOLA IgM və IgG Sinonim: Məxmərək anticisimi IgM və IgG, BOM Nümunə miqdarı:300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı (serum) Gelsiz düz (BOM) İş prinsipi: EIA (serum), IFA (BOM) İstifadəsi: Məxmərək virusu ilə əlaqədar infeksiyanın varlığının və ehtimal olunan dövrünün təyinində istifadə olunur. IgM-in pozitiv olması yeni başlayan infeksiyanı, köhnə infeksiyadan qalan qalıq anticisimlər və ya vaksinasiya haqqında düşünməyə səbəb olur.hamilələrdə və immun sistemi zəifləmiş xəstələrdə ağır pnevmoniya və MSS infeksiyasına səbəb ola biləcəyindən bu xəstələrin məxmərək virusuna qarşı immunitetin təyini üçün anticisimlər əvvəlcədən ölçükməlidir. İmmun sistemi normal olan uşaqlarda da ağırlaşmalara qarşı diqqətli olunmalıdır. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya 203

204 S SABRİL (Bax.VİGABATRİN) SALİSİLAT Sinonim: Asetilsalisil turşusu; ASA; Salisil turşusu Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Fermentativ Referens: Analgetik konsentrasiya : μg/ml İltihab əleyhinə konsentrasiya : μg/ml Toksik konsentrasiya :>300 μg/ml İstifadəsi: Dərman səviyyəsinin müşahidəsində istifadə olunur. SALİSİL TURŞUSU (Bax.SALİSİLAT) SALMONELLA ANTİCİSİMİ (Bax.GRUBER VİDAL) SALMONELLA KULTURASI (Selektiv) Nümunə növü: Nəcis (Bax. Əlavə A) Nümunə miqdarı: 1 g Nümunə qabı: Carry-Blair qidalı mühiti İş prinsipi: Selektiv zənginləştirmə kulturası İstifadəsi: Salmonella cinsli bakteriyaların izolə edilməsi SCL-70 ANTİCİSİMLƏRİ (Bax. ENA - 12-Lİ PANEL) Se (Bax. SELEN) SEDİMENTASİYA (Bax. ERİTROSİTLƏRİN ÇÖKMƏ SÜRƏTİ) SELLOFAN BANT TESTİ (Bax. ENTEROBİOZ YUMURTASI AXTARILMASI) SELEN Sinonim: Se, 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 1 ml (serum) (daha əvvəl heç istifadə edilməmiş və ya nitrat turşusu ilə yuyulmuş və distillə və ya ionsuzlaşdırılmış su ilə yaxalanmış sınaq şüşələrində göndərilməlidir, 10 ml (24 saatlıq sidik). Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum), 24 saatlıq sidik soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir. 6N HCl, asetat turşusu və ya bor turşusu üzərinə toplanmış sidik nümunələri də qəbul edilir. Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidik miqdarı bildirilməlidir. İş prinsipi: AAS-FIAS Referens: Serum μg/l 24 saatlıq sidik <35 μg/gün İstifadəsi: Retikuloendotelial neoplaziyalar və sənayedə çalışanların selen toksikozlarında qanda selen səviyyəsi yüksəlir, mədə-bağırsaq sistemi xərçəngləri, malnutirasiya, 204

205 total parenteral qidalanma, hamiləlik, sirroz və hepatitlərdə Se səviyyəsi azalır. Se zəhərlənmələrində nəfəs və sidikdə sarımsaq qoxusu, ağızda metallik dad, baş ağrısı, ürək bulanma, qusma, ağciyər ödemi və qan dövranının kollapsı ola bilər. SƏRBƏST KAPPA VƏ LAMBDA YÜNGÜL ZƏNCİRLƏRİ Sinonim: Free kappa/lambda yüngül zincirləri; Free light chains; FLC Nümunə miqdarı: 2 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Nü- Monoklonal qammopatiya ilk munə soyuq şəraitdə saxlanılmalı və tapıldığında təyin testi olaraq göndərilməlidir. Sidikdə Bence Jones protein İş prinsipi: Nefelometrik testlərinin yerinə Referens: Elektroforez tetləri ilə dəyərləndirilə Sərbəst kappa yüngül zəncir bilməyən xəstələrin müşahidəsində mg/dl Müalicəyə cavabın sürətli qiymətləndirilməsində Sərbəst lambda yüngül zəncir mg/dl Xəstəliyin qalıqlarının qiymətləndirilməsində Kappa/lambda nisbəti mg/dl Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya İstifadəsi: Bu testlər anormal monoklonal yaxud poliklonal yüngül zəncir konsentrasiyasına səbəb olan SƏRBƏST T 3 xəstəliklərin (xüsusilə monoklonal Sinonim: FT 3; Sərbəst triyodotironin qammapatiyalar) diaqnoz və müşahidəsində köməkçi kimi istifadə olu- Nümunə miqdarı: 400 μl nur. Sekresiyasız multiple mieloma Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı (NSMM), birincili sistemli amiloidozda (AL), yüngül zəncir depo İş prinsipi: ECLIA xəstəliyi (LCDD) və yüngül zəncir Referens: 3-9 pmol/l multiple mieloma (LCMM) xəsətlərində aparılan retrospektiv müayisiyalarının qiymətləndirilməsində is- İstifadəsi: Qalxanabənzər vəzi funknələr testin həssaslığını və immunfiksasiya elektroforezini tamamlayıcı tirotoksikozunda serumda FT 3 sə- tifadə olunur. Hipertiroidizim və T 3 olaraq istifadə olunmasının faydasını 205 bildirir. Sərbəsy yüngül zincir xəstəlikləri üçün diaqnoz ilə yanaşı; İmmunofiksasiya və ya zülal elektroforezində sadəcə bir bant olaraq görülən amma kvantifikasiyası olunmayan bu xəstəliklərdə, xəstəliyin gedişinin müşahidəsi üçün istifadə olunur. Total kappa və lambda yüngül zincir ölçülmələri ilə fərqli həssasiyyətdə olduqları üçün sərbəst və total yüngül zincir nəticələrininin qarşılaşdırılması düzgün olmaya bilər. Serumda sərbəst yüngül zincir səviyyəsinin ölçülməsinin məsləhət görüldüyü hallar:

206 viyyəsi yüksəlir, hipotiroidizimdə isə azalır. Həmçinin xroniki xəstəliyi olan və ya uzun müddət xəstəxanada yatmış şəxslər eutiroid olsalar belə FT 3 səviyyəsi aşağı ola bilər. Total T 3 miqdarının təxminən %-i FT 3-dür. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq SƏRBƏST T 4 Sinonim: FT 4; Sərbəst tiroksin Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: ECLIA Referens: Yeni doğulmuş pmol/l <7 gün pmol/l >7gün pmol/l İstifadəsi: Qalxanabənzər vəzi funksiyalarının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Hipertiroidizimdə serumda FT 4 səviyyəsi yüksəlir, hipotiroidizimdə azalır. Total T 4 miqdarının təxminən %-i FT 4- dür. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq SERİN (Bax.AMİNTURŞULAR) SEROTONİN Sinonim:5-OH triptamin Nümunə miqdarı: 2 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Xəstənin hazırlanması: Serotonin tərkilbi qoz, banan, badımcan, pomidor, fındıq, fıstıq, avokado və s. bəzi meyvə və tərəvəzlər son 72 saat ərzində yeyilməməlidir. İş prinsipi: HPLC Referens: Serum >15 yaş ng/ml İstifadəsi: Karsinoid şişlərin diaqnoz və müalicəsinin müşahidəsində istifadə olunur. Karsinoid sindrom, miqren, şizofreniya, esensial hipertenziya, Huntington xəstəliyi və Duchenne əzələ distrofiyasında serumda serotonin miqdarıartır. Dumping sindromu, kəskin bağırsaq obstruksiyası, kistik fibrozis və kəskin miokard infarktında da serotonin səviyyəsində yüngül yüksəlmə ola bilər. Litium, MAO inhibitorları, metildopa, morfin və rezerpin istifadəsi serotonin səviyyəsinə tesir edə bilər. SƏTHİ GİGİYENİK KONTROL Nümunə növü: Səthi tampon Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Steril və ya transport qidalı mühiti İş prinsipi: Kultuvasiya SERULOPLAZMİN Sinonim: Mis oksidaza; Cp Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Nefolometrik 206

207 Referens: <6 ay 5-18 mg/dl 7-12 ay mg/dl 1-3 yaş mg/dl 4-5 yaş mg/dl 6-12 yaş mg/dl >12 yaş mg/dl İstifadəsi: Mis birləşdirici zülaldır. Wilson xəstəliyinin diaqnostikasında və kəskin faza reaktantı kimi istifadə olunur. Hamiləlik, esterogen və oral kontraseptiv istifadəsi, iltihab, toxuma nekrozu, osteosarkomalar, biliar sirroz və travmalarda serumda seruloplazminin səviyyəsi artır, Wilson xəstəliyi, Menkes kinky hair sindromu və qastroenteropatiyalarda azalır. SERUM GLUTAMAT OKSALOASETAT TRANSMİNAZA (Bax.ASPARTAT AMİNOTRANSFERAZA) SERUM GLUTAMAT PİRUVAT TRANSAMİNAZA (Bax.ALANİN AMİNOTRANSFERAZA) SGOT (Bax. ASPARTAT AMİNOTRANSFERAZA) SGPT (Bax. ALANİN AMİNOTRANSFERAZA) SHBG (Bax. CİNSİ HORMON- BİRLƏŞDİRİCİ QLOBULİN) SITMA MÜAYİNƏSİ (Bax.PLAZMODİUM AXTARILMASI) SİDEROFİLİN (Bax. TRANSFERRİN) SİKLİNG TESTİ Sinonim: Oraqlaşma testi Nümunə növü: EDTA-lı tam qan 207 Nümunə miqdarı:1ml Nümunə qabı:bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: Çözünürlük Referens: Neqativ İstifadəsi: Oraq hüceyrəli anemiyanın təyinində istifadə ounur. HbS (> 25% olduğu hallar) və digər oraqlaşmaya səbəb olan hemoqlobinlər (məs. HbC- Harlen) mövcud olduqda test pozitiv olur. Oraq hüceyrəli anemiya, sickle trait (oraq xarakterli) və HbS-in digər xəstəliklərlə kombinasiya olduğu hallarda (betta-talasemiya və s.) HbS tapılır. Siklinq testinin pozitiv olduğu hallarda dəqiq diaqnoz üçün dəqiqləşdirici testlər (məs. Hb elektroforezi) aparılmalıdır. Nümunədən imtina səbəbləri: Nümunənin laxtalı və ya hemolizli olması SİKLOSPORİN Sinonim: Sandomim Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunənin alınma qaydası: Xəsənin ən son istifadə etdiyi dərman preparatının zamanı və dozası bildirilməlidir. Xəstənin hazırlanması: C-0 səviyyəsi təyin ediləcəkdirsə nümunə son dozadan 12 saat sonra alınmalıdır.

208 Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: FPIA Referens: C-0 səviyyəsi üçün terapevtik konsentrasiya ng/ml-dir. C-2 səviyyəsi üçün isə xəstə və transplantasiyadan asılı olaraq referens aralığı müxtəliflik göstərir. İstifadəsi: Dərman səviyyəsinin müşahidəsində istifadə olunur (Bax. Cədvəl-20). SİL SELECT (Bax. SPERMA HAZIRLAMA) SİNK Sinonim: Zn Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunənin alınma qaydası : Serum 45 dəqiqə ərzində ayrılmalıdır Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı. Xəstənin hazırlanması: Nümunə alınması üçün 10 saatlıq səhər aclığı lazımdır. Qanda Zn səviyyəsinin günlük ritmi var. Səhər saat və axşam saat pik səviyyəyə çatır. Yeməkdən sonra isə Zn səviyyəsi azalır. İş prinsipi: AAS Referens: <1 ay μg/dl 1 ay-15 yaş μg/dl >15 yaş μg/dl İstifadəsi: Zn yaranın sağalması, immun funksiyalar, və dölün inkişafı üçün lazım olan elemetdir. Osteosarkoma, koronar ürək xəstəlikləri, ateroskleroz və anemiyalarda serumda Zn səviyyəsi aşağı, acrodermatitis 208 enteropatika, ağciyər vərəmi, mədəbağırsaq sistemi xəstəlikləri, talasemiya major kəskin miokard infaktı, hepatosellular xəstəliklər, kəskin infeksiyalar, leykoz, linfoma və hamiləlikdə isə serumda Zn səviyyəsi yüksək olur. Zn azlığında dadbilmə və yaranın sağalması pozulur, dəri zədələri, allopsiya, anemiya, hepatosplenomeqaliya, abdominal ağrı, diarreya və hipoalbuminemiya ola bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz Sink (Eritrosit daxili) Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 2 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı. İş prinsipi: AAS Referens: μg/dl İstifadəsi: Qandakı ümumi sinkin %-i eritrositlərin daxilində yerləşir. Xüsusilə oraq hüceyrəli anemiyada eritrosit daxili sinkin səviyyəsi azalır. SİNK (Sidik) Nümunə növü: 24 saatlıq sidik, birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir. 6N HCl, asetat turşusu və ya bor turşusu üzərinə yığılan sidik nümunələri də qəbul edilir. (Bax. Əlavə P) İş prinsipi: AAS Referens: Birdəfəlik sidik μg/l 24 saatlıq sidik μg/gün

209 İstifadəsi: Serumda sink səviyyəsinin normadan kənaraçıxma hallarının araşdırılması üçün istifadə olunur. Hiperparatiroidizm, alkoqolizm, oraq hüceyrəli anemiya, virus hepatitləri, qaraciyər sirrozu, total parenteral qidalanma və cərrahi əməliyyatdan sonra sidiklə ifraz olunan sinkin miqdarı artır, hipoqonodal cırtdanboyluq (dwarfizm) zamanı sidiklə ifraz olunan sinkin miqdarı azalır. SİNK (Saç) Nümunə növü: Saç (ənsədən alınması məsləhət görülür) Nümunə miqdarı: 1 g Xəstənin hazırlanması: Boyadılmış və ya dəyişdirilmiş tüklərdə sinkin səviyyəsi yüksək ola bilər. İş prinsipi: AAS Referens: μq/q saç İstifadəsi: Sink çatışmazlığının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Diabetes mellitus, celiac sprue və zülal malnutirasiyasında saçdakı sink səviyyəsi azalır. SİROLİMUS Sinonim: Rapamune Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 2 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: HPLC Referens: 4-12 ng/ml Bu göstərici böyrək transplantasiyasından sonra, sirolimusun siklosporin ilə kombinasiya olunmuş müalicəsi təyin olunan xəstələr üçün qüvvədədir. Digər orqan transplantasiyaları və dərman kombinasiyalarından asılı olaraq referens dəyişə bilər. Müayinənin HPLC/UV metodu ilə icra olunduğu müşahidə altında olan xəstələrdə nəzərə alınmalıdır. İstifadəsi: Dərman səviyyəsinin müşahidəsində istifadə olunur (Bax. Cədvəl-20) SİSTATİN C İşləmə zamanı: Hər gün Nəticə vermə zamanı: 2 saat Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Nefolometrik Referens: Kişi mg/l Qadın mg/l İstifadəsi: Böyrək çatışmazlıqlarının təyini və təqibində istifadə olunur. Sabit endogen sekresiya sürəti olub, qlomerulalardan sərbəst süzülür və böyrək borucuqlarından reabsorbsiya edilmir. Bu xüsusiyyətlərindən dolayı qlomerulyar filtirasiya surətinin (GFR) qiymətləndirilməsində sistatin C səviyyəsi əlverişli göstəricidir. GFR azaldıqda serumda sistatin C səviyyəsi artır. Əzələ kütləsi, pəhriz və kəskin iltihabi proseslərin təsirinə məruz qalmadığı üçün, böyrək funksiyalarının qiymətləndirilməsində kreatinin və digər markerlərlə müqayisədə daha üstündür. SİSTEİN (Bax.AMİNTURŞULAR) SİSTİN Nümunə növü: 24 saatlıq sidik miqdarı bildirilməlidir 209

210 Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P) Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidik miqdarı bildirilməlidir Xəstənin hazırlanması: Sidiklə sistin ifrazı yaşdan asılıdır. Həyatın ilk aylarında ifrazı çox olsa da daha sonra getdikcə azalır. İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: >1 ay <0.42 mmol/gün İstifadəsi: Sistinuriyanın diaqnoz və müşahidəsində istifadə olunur. Sistinuriyalı xəstələrdə arginin, ornitin və lizin ifrazı da artmış olur. İki əsəslı aminoasiduriyalarda isə Referens: >15 yaş Kişi mg/gün Qadın mg/gün sistin ifrazı normal olur (Həmçinin Bax. Aminturşular) SİTRAT (Bax.SİTRAT TURŞUSU) SİTRAT TURŞUSU Sinonim: Sitrat Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P) Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidik miqdarı bildirilməlidir İş prinsipi: Spektrofotometrik, fermentativ (enzimatik) İstifadəsi: Kalsium tərkibli böyrək daşı olan xəstələrin və böyrək borucuqları asidozunun (renal tubulyar asidoz) diaqnoz və müşahidəsində istifadə olunur. Sidikdəki sitrat kristal əmələ gəlməsini inhibisiya edərək xüsusilə kalsium tərkibli böyrək daşlarının əmələ gəlməsinin qarşısını alır. SİANOKOBALAMİN (Bax.VİTAMİN B12) SİANİD Sinonim: Cn Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: <0.2 mg/l İstifadəsi: Sianidin bu maddə ilə işləyən şəxslərə təsirinin təyinində istifadə olunur. SİDİK TURŞUSU Sinonim: Urat; UA Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Spektrofotometrik, fermentativ 210

211 Referens: 1 həftə-5 yaş 6-12 yaş yaş Kişi Qadın yaş mg/dl mg/dl yaş mg/dL mg/dl >60 yaş mg/dL mg/dl İstifadəsi: Podaqra və digər purin mübadiləsi pozğunluqlarının diaqnoz və müalicəsinin müşahidəsində istifadə olunur. Podaqra, böyrək çatışmazlığı, leykoz, multiple myeloma, polisitemia, limfoma, hamiləlik toksemiyası, psoriaz, polikistik böyrək xəstəliyi, purinlə zəngin qidalanma (qaraciyər, böyrək və s.)ağır idmandan sonra qanda sidik turşusumiqdarı yüksəldiyi halda, Wilson xəstəliyi, Fanconi sindromu, ksanturiya və purinlə məhdud qidalanma zamanı isə bu göstəricinin qanda səviyyəsi azalır. SİDİK TURŞUSU (Sidik) Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P) Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin miqdarı bildirilməlidir İş prinsipi: Spektrofotometrik, fermentativ (enzimatik) Referens: mg/gün İstifadəsi: Böyrək daşı olan xəstələrin qiymətləndirilməsi və müşahidəsində istifadə olunur. Sidiklə ifraz olunan sidik turşusunun miqdarının artması adətən artmış plazma UA səviyyəsi ilə bərabərdir 211 SLA (Bax AUTOİMMUN HEPATİT PANELİ) SM ANTİCİSİMİ (Bax. ENA 12-Lİ PANEL) SMA MUTASİYA ANALİZİ (Bax. ONURĞA ƏZƏLƏLƏRİ ATROFİYASI MUTASİYA ANALİZİ) SMİTH ANTİCİSİM (Bax.ENA 12-Lİ PANEL) SOYUQ AQQLÜTİNASİA TESTİ Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Aqqlütinasiya İstifadəsi: Soyuq aqqlütininlərin rast gəlindiyi xəstəliklərin diaqnostikasında istifadə olunur. Bu xəstələrdə adətən IgM quruluşlu anticisimlər eritrositlərə birləşərək xroniki anemiya və lokal staza səbəb olur. Atipik pnevmoniyalar (Mycoplasma pneumonia, influenza A, influenza B, parainfluenza, adenovirus və s. mənşəli) və bəzi hemolitik anemiyalarda aqqlütinasiya müşahidə edilir. 37 o C inkubasiyada aqqlütinasiyada düzəlmə olmursa reaksiya soyuq aqqlütinasiya deyil. Mycoplasma pneumonia infeksiyasında

212 uşaqlarda 50%, böyüklərdə isə 70% aqqlütinasiya müşahidə edilir. SOMATOMEDİN C Sinonim: IGF-14 İnsulin-like growth faktor; Growth faktor 1; GF-1 Nümunə miqdarı: 250 μl Referens: <3 yaş ng/ml 4-5 yaş ng/ml 6-12 yaş ng/ml yaş ng/ml yaş ng/ml yaş ng/ml yaş ng/ml yaş ng/ml yaş ng/ml >50 yaş ng/ml İstifadəsi: GH sekresiyasını və təsirini təqib etmək üçün istifadə olunur. IGFBP3 ilə birlikdə istifadə olunduqda klinik həssaslıq və spesifikliyi GH funksiya testlərindən daha yüksək olur. IGF-1 akromeqaliyada yüksək, GH çatışmazlığı, anoreksiya nervosa və malnutrisiyası olan şəxslərdə isə aşağı olur. Qidalanma vəziyyətinin qiymətləndirilməsində prealbumin, RBP və ya transferrindən daha həssas olması Somatomedin C-nin başqa bir xüsusiyyətidir. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq SOMATOTROPİN (Bax.GROWTH HORMON) SPERMA ANTİCİSİMLƏRİ (Bax.ANTİ-SPERM ANTİCİSİM) 212 Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Xəstənin hazırlanması: Growth hormonun əksinə gün ərzində və yeməklərdən sonra somatomedin C səviyyəsi sabit olur İş prinsipi: IRMA SPERMA HAZIRLAMA Sinonim: Sperma yuma; Sil select; swim up Nümunə növü: Təzə eakuylat (nümunə laboratoriyaya verilməlidir) Nümunə miqdarı: Hamısı Nümunə qabı: Təmiz, ağzı qapaqlı qab İş prinsipi: Sil-select və ya swim up İstifadəsi: Uşaqlıqdaxili mayalandırma üçün keyfiyyətli spermatazoidlərin ayrılma prosesidir SPERMA KULTURASI (Bax. EAKULYAT KULTURASI) SPERMA MAR TESTİ Sinonim: Sperma autoanticisim testi Nümunə növü: Təzə eakulyat (30 dəqiqə ərzində gətirilməlidir) Nümunə miqdarı: Hamısı

213 Nümunə qabı: Təmiz, ağzı qapaqlı qab İş prinsipi: Mixed antiglobulin reaaction Referens: Neqativ İstifadəsi: Seminal plazmada sperma autoanticisimlərinin olmasının təyinində istifadə olunur. SPERMA MORFOLOGİYASI (Kruger) Nümunə növü: Təzə eakulyat (30 dəqiqə ərzində gətirilməlidir) Nümunə miqdarı: Hamısı Nümunə qabı: Təmiz, ağzı qapaqlı qab İş prinsipi: Xüsusi boyama ilə mikroskopiya İstifadəsi: Strict kruger kriteriyalarına əsasən morfologiyası normal olan sperma hüceyrələrinin faizlə nisbətinin təyinində istifadə olunur. Spermatazoidlərin morfoloji qiymətləndirilməsi dölləndirmə parametrləri arasında ən əhəmiyyətli kriteriyadır SPERMOQRAMMA (Bax. EAKULYAT ANALİZİ) SPERMA AUTOANTİCİSİM TESTİ (Bax. SMERMA MAR TESTİ) SPERMA YUMA (Bax. SPERMA HAZIRLAMA) SPESİFİK IgE Testin tərkibi: Əlavə I-da daha əhatəli məlumat verilmişdir Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı 213 İş prinsipi: FEIA Referens: Neqativ İstifadəsi: Astma, allergik rinit, dermatit, anaflaksiya və övrə kimi allergik xəstəliklərin təyinində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq SPİNAL MUSKULYAR ATROFİYA (SMA, ONURĞA ƏZƏLƏLƏRİ ATROFİYASI) MUTASİYA ANALİZİ Sinonim: Werdnig-Hoffmann xəstəliyi (SMA Tip I); SMA intermedia (SMA Tip II); Kugelberg-Welander sindromu (SMA Tip III) Lazımi məlumatlar: Nəsil ağacı və ətraflı ailə məlumatları Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: PCR-ə bağlı analiz İstifadəsi: SMA, onurğa beynindəki ön buynuz hüceyrələrinin degenrasiyası ilə əlaqədar olaraq simmetrik əzələ zəifliyi və eninəzolaqlı əzələlərin zəifləməsi ilə müşayiət olunan, autosom resessiv keçə bilən irsi xəstəlikdir. Xəstəliklə əlaqəsi məlum olan bir neçə gendən ən əhəmiyyətlisi sayılan SMN geni 5-ci xromosom üzərində telomerik və sentromerik iki kopya halında yerləşir. Xəstəlik fenotipinin ortaya çıxmasında ən böyük səbəblərdən biri faktların 80-85%-ində rast gəlinən və SMNtel genində meydana çıxan delesiya mutasiyalarıdır. Xəstəliyin diaqnozu klinik əlamətlərə uyğun olaraq serumda CPK səviyyəsinin

214 yüksəlməsi, EMG və əzələ biopsiyasının nəticələri ilə qoyulur. (Təyin olunan mutasiyaların siyahısı üçün Bax. Əlavə G). Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, laxta, qan nümunəsinin uyğun olmayan nə alınması SS-A ANTİCİSİMİ (Bax.ENA 12-Lİ PANEL) SS-B ANTİCİSİMİ (Bax.ENA 12-Lİ PANEL) STABİL FAKTOR (Bax.FAKTOR VII) STERKOBİLİNOGEN (Bax.NƏCİSDƏ STERKOBİLİNOGEN) stfr(bax.həllolan TRANSFERRİN RESEPTORU) STH(Bax.GROWTH HORMON) STREP A ANTİGEN TESTİ (Bax.DÜZ STREP A TAMPON TESTİ) STREPTOLİZİN O ANTİCİSİMİ (Bax.ANTİSTREPTOLİZİN O) s-tsh(bax.tiroid- STİMULLAŞDIRICI HORMON) STUART FAKTOR (Bax.FAKTOR X) SU ANALİZİ (Bax.BAKTERİOLİJİ SU ANALİZİ) SAXAROZA HEMOLİZ TESTİ Sinonim: Şəkər su testi Nümunə növü: Xəstədən və eyni qan qrupundan olan sağlam insandan alınmış EDTA-lı tam qan və serum Nümunə miqdarı: 3 ml EDTA-lı tam qan və 3 ml serum Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı sınaq şəşəsi İş prinsipi: Kalitativ (keyfiyyət) Referens: Lizis <5% Neqativ 6-10% Şübhəli >10 % Povitiv İstifadəsi: Paroksizmal nokturnal (gecə) hemoqlobinuriyanın təyinində istifadə olunan skrininq testdir SULFAT Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidik miqdarı bilirilməlidir İş prinsipi:spektrofotometrik 214 İstifadəsi: Sidikdəki sulfat miqdarı qida ilə zülal qəbulunun (xüsusilə ət, balıq, toyuq) göstəricisidir. Bu baxımdan heyvani zülalların qida ilə qəbulunun qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Həmçinin böyrək daşı olan xəstələrdə də sidiklə ifraz olunan sulfat miqdarı artır. SÜD TURŞUSU Sinonim: Laktat; L-laktat Nümunə növü: Oksalatlı və ya heparinli plazma

215 Referens: Yenidoğulmuş mg/dl <7 gün mg/dl 7 gün-1 ay mg/dl >1 ay mg/dl Nümunə miqdarı: 200μL Nümunə qabı: Boz qapaqlı sınaq şüşəsi( oksalatlı), yaşıl qapaqlı sınaq şüşəsi (heparinli) Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan dərhal ayrılmalı və soyuq şəratidə göndərilməlidir Xəstənin hazırlanması: Xəstə ən azı 30 dəqiqə istirahət etmiş olmalıdır İş prinsipi: Fermentativ, kolorimetrik Referens: mg/dl İstifadəsi: Metabolik asidoz, dehidratasiya və diabetik asidozun qiymətləndirilməsində istifadə olnur. İdman hərəkətləri, hipervintiliyasiya və qan alarkən turnanın uzun müddət qalması süd turşusunun səviyyəsini artırır. SÜD TURŞUSU (BOM) Nümunə növü: BOM Nümunə miqdarı: 200μL Nümunə qabı: Boz qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Fermentativ, kolorimetrik İstifadəsi: Mərkəzi sinir sistemi xəstəliklərinin qiymətləndirilməsi məqsədilə bakterial və virus mənşəli menengitlərin differensiasiyasında istifadə olunur. Virus menengitlərində BOM-da süd turşusunun səviyyəsi 35 mg/dl-dən az, bakterial menengitlərdə isə 35 mg/dl-dən yüksək olur. Serebral qan dövranı və ya oksigenlə təchizatın azalması, intrakranial təzyiqin artması, travma, iflic, intrakranial hemorragiya, dağınıq skleroz, birincili və ya metastatik MSS şişləri, hipokapniya zamanı və bakterial (o cümlədən vərəm) menengitlərdə BOM-da süd turşusunun səviyyəsi artır. SÜMUK GLA PROTEİNİ (Bax.OSTEOKALSİN) SÜMUK İLİYİ MÜAYİNƏSİ Nümunə növü: Sümük iliyi və tam qandan hazırlanmış periferik yaxma və klinik məlumat İş prinsipi: Mikroskopik 215

216 Ş ŞARBON (QARA YARA) KULTURASI (Bax. BACİLLUS ANTHRACİS KULTURASI) ŞƏKƏR XROMATOQRAFİYASI Nümunə növü: Birdəfəlik sidik, nəcis Nümunə miqdarı: 2 ml (birdəfəlik sidik), 10 g (nəcis) İş prinsipi: Kağız xromatoqrafiyası İstifadəsi: Sidik və nəcisdə qlükozanın varlığının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Qlükoza, qalaktoza, laktoza, saxaroza, ksiloza və fruktozanın varlığı semikantitativ olaraq araşdırılır. ŞƏKƏR SU TESTİ (Bax.SAXAROZA HEMOLİZ TESTİ) 216

217 T T 3 (Bax.TOTAL T3; SƏRBƏST T3 ) T 4 (Bax.TOTAL T4; SƏRBƏST T4 ) TACROLIMUS Sinonim: FK506 Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 2 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Xəstənin qəbul etdiyi son dərman preparatının vaxtı və dozası bildirilməlidir. İş prinsipi: MEIA Referens: Terapevtik konsentrasiya :5-20 ng/ml Toksiki konsentrasiya :>40 ng/ml İstifadəsi: Dərman səviyyəsinin müşahidəsində istifadə olunur (Bax. Cədvəl-20) TAF (Bax. TOTAL TURŞ FOSFATAZA) TAG 72 (Bax. CA 72-4) TAM SİDİK MÜAYİNƏSİ Sinonim:TSM, tam sidik analizi, sidiyin ümumi analizi və s. Nümunə növü: Birdəfəlik sidik (sidiyin orta porsiyasına üstünlük verilir) Nümunə miqdarı: 10 ml İş prinsipi: Strip+ mikroskopik müayinə, avtomatlaşdırılmış sistemlər İstifadəsi: Sidikdə patoloji dəyişikliklərə səbəb olan xəstəliklərin diaqnoz və müşahidəsində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Nümunənin menstruasiya müddətində verilməsi, uzun müddət saxlanılması və çirkli qabda gətirilməsi TAM QAN SAYILMASI Sinonim: Complete blood count; CBC; Hemoqram, qanin ümumi analizi Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: Cell counter (hüceyrə sayılması) İstifadəsi: Hematoloji xəstəliklər, kəskin və xroniki infeksiyalar, əməliyyatdan əvvəl və s. hallarda istifadə olunur. Xəstənin ümumi sağlamlıq vəziyyəti haqqında məlumat verir. Nümunədən imtina səbəbləri: Nümunənin laxtalı olması TANATOFORİK (LETAL) DİSPLAZİYA (TD) MUTASİYA ANALİZİ Lazımi məlumatlar: Nəsil ağacı və ətraflı ailə məlumatları Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: PZR 217

218 İstifadəsi: Doğuşdan sonrakı ilk saatlarda ölümlə nəticələnən irsi xəstəlikdir. Xəstəlik axondroplaziyanın allellik forması kimidir. Dominant mutasiyalara daha çox rast gəlinir, ancaq resessiv keçişin mümkünlüyü nəzərdən qaçırılmamalıdır. Təsnifat yonca yarpağına bənzər kəllə qutusunun olması (II tip) və olmaması (I tip) ilə əlaqədar aparılmışdır. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, laxta, uyğun olmayan sınaq şüşəsində qan alınması TAP (Bax.TOTAL TURŞU FOSFATAZA) TAURİN (Bax.AMİNTURŞULAR) TBC BASİLLƏRİNİN AXTARILMASI (Bax. ARB AXTARILMASI) TBC DNT (Bax.VƏRƏMİN MOLEKULYAR MÜAYİNƏSİ) TBC PZR (Bax. VƏRƏMİN MOLEKULYAR MÜAYİNƏSİ) TBC KULTURASI (Bax. MYCOBACTERIUM KULTURASI) TBG (Bax.TİROKSİN- BİRLƏŞDİRİCİ QLOBULİN) TCA (Bax. TRİXLOROASETAT TURŞUSU) TCE (Bax.TRİXLOROETANOL) TEGRETOL (Bax. KARBAMAZEPİN) TEMPERATURA DAVAMLI QƏLƏVİ FOSFATAZA (56 o C) Nümunə miqdarı: 500 μl 218 Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Spektrofotometrik, kinetik Referens: 25-35% İstifadəsi: Qələvi fosfataza yüksəkliklərinin səbəbinin axtarılmasında istifadə olunur. Klinikada ən əhəmiyyətli istifadə sahəsi sümük və qaraciyər mənşəli ALP-nin bir-birindən ayrılmasıdır. Bunun üçün temperaturla inaktivasiya istifadə oluna bilər. 56 o C-də 16 dəqiqədə sümük mənşəli ALP-nin %-i inaktivasiya olunur. TEMPERATURA DAVAMLI QƏLƏVİ FOSFATAZA (65 o C) Sinonim: Plasentar Qələvi Fosfataza; PLAP Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Spektrofotometrik, kinetik Referens: <1% İstifadəsi: Qələvi fosfatazanın temperatura davamlı, plasentar izoenzimidir. Hamiləliyin 12-ci həftəsindən etibarən tapılır. Həmçinin seminomaların 50%-i və süd vəzi və yumurtalıq xərçəngli xəstələrin 20 %-ində də plasentar qələvi fosfataza tapıla ilər. TEOFİLİN Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı

219 Nümunənin alınma qaydası: Xəstənin ən son qəbul etdiyi dərmanın vaxtı və dozası bildirilməlidir. Xəstənin hazırlanması: Nümunə oral istifadədən 2 saat, venadaxili istifadədən isə 30 dəqiqə sonra alınmalıdır. İş prinsipi: FPIA Referens: Terapevtik konsentrasiya :10-20 μg/ml Toksik konsentrasiya :>20 μg/ml Referens: Kişi <5 yaş pg/ml 6-12 yaş pg/ml >12 yaş pg/ml Qadın <3 ay pg/ml 4 ay-12yaş pg/ml >12 yaş pg/ml İstifadəsi: Dərman səviyyəsinin təyinində istifadə olunur (Bax. Cədvəl-20). TESTOSTERON (Sərbəst) Nümunə miqdarı: 150 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: RIA İstifadəsi: Sərbəst testosteron səviyyəsi, testosteron daşıyıcı zülal olan SHBG konsentrasiyalarındakı dəyişkənliklərdən asılı deyil. Buna görə də SHBG səviyyəsinin yüksək (hipertiroidizim, hamiləlik, oral kontraseptiv istifadəsi və s.) və aşağı (hipotiroidizim, androgen çatışmazlığı, piylənmə və s.) olduğu hallarda sərbəst testosteronun təyini total testosterondan daha əhəmiyyətlidir. Hirşutizm, böyrəküstü vəzin virilizasiya edici şişlərində, yumurtaqların polikistozu sindromunda və androgen rezistentlik hallarında sərbəst testosteron səviyyəsi artır, hipoqonadizm və P-450 fermentinin çatışmazlıqlarında isə sərbəst testosteron səviyyəsi azalır. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq TESTOSTERON (Total) Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Xəstənin hazırlanması: Total testesteron səviyyəsi saat da maksimum, da isə minimum səviyyədə olur. İdmandan sonra total testesteron səviyyəsi artır, immobilizasiya və şəkər yükləməsindən sonra isə azalır. 50 yaşından yuxarı şəxslərdə isə proqressiv azalma baş verir. İş prinsipi: ECLIA 219

220 Referens: Kişi <12 yaş ng/ml yaş ng/ml yaş ng/ml >20 yaş ng/ml Qadın <12 yaş ng/ml yaş ng/ml >15 yaş ng/ml İstifadəsi: Adrenal hiperplaziya, adrenokortikal şişlər, testikulyar feminizasiya, idiopatik hirşutizm və virilizasiya edici yumurtalıq şişlərində total testesteron səviyyəsi artdığı halda, Down sindromu, birincili və ikincili hipoqonadizm, uremiya, miotonik distrofiya, qaraciyər çatışmazlığı, kriptorxizm və cinsi yetişkənliyin gecikməsində isə total testesteron səviyyəsi azalır. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq TESTOSTERON-ESTRADİOL- BİRLƏŞDİRİCİ QLOBULİN (Bax.CİNSİ HORMON- BİRLƏŞDİRİCİ QLOBULİN) TƏK MUTASİYA ANALİZİ Lazimi məlumatlar: Nəsil ağacı və ətraflı ailə məlumatları, ailədə daha əvvəl aparılmış DNT analizlərinin nəticələri Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: PCR Referens: N/N =Homoziqot normal MtN =Heteroziqot Mt/Mt = Homoziqot mutant 220 İstifadəsi: İndeks faktın xəstəlik fenotipini göstərməsinə səbəb olan mutasiyanın ailədə tapıldığı hallarda, digər ailə üzvlərində eyni mutasiyanın olması hallarında daşıyıcılıq diaqnozu qoyula bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, laxta, uyğun olmayan sınaq şüşəsində qan alınması TƏR TESTİ (Bax. XLOR Tər) TF (Bax.TRANSFERRİN) TG (Bax.TİROQLOBULİN) TG (Bax.TRİQLİSERİD) TIBC (Bax. DƏMİR BİRLƏŞDİRMƏ QABİLİYYƏTİ) TİAMİN (Bax.VİTAMİN B1) TİMOTAKSİN (Bax.BETTA-2 MİKROQLOBULİN) TİROQLOBULİN Sinonim: Tg Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Qalxanabənzər vəzin müayinəsindən sonra nümunə alınmamalıdır İş prinsipi: ECLIA Referens: <85 ng/ml İstifadəsi: Qalxana bənzər vəzin xərçəngi olan xəstələrin müşahi-

221 dəsində istifadə olunur. Follikulyar və papilyar tiroid karsinomaları, hipertiroidizim və yarımkəskin tiroiditdə tiroqlobulin səviyyəsi artır. Bu xəstələrdə müalicə ilə tiroqlobulin səviyyəsi azaldığı halda, metastazın baş verməsi ilə yenidən yüksəlir (Bax. Cədvəl-12). Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq TİROQLOBULİN ANTİCİSİMLƏRİ (Bax.ANTİ-TİROQLOBULİN) Referens: <7 gün μiu-ml 7 gün-1 yaş μiu-ml 2-12 yaş μiu-ml yaş μiu-ml >15 yaş μiu-ml 221 TİROİD PEROKSİDAZA ANTİCİSİMLƏRİ Sinonim: TPO anticisimləri; Anti- Tpo Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: RIA Referens: <60 U/mL İstifadəsi: Autoimmun tiroid xəstəliklərinin (Xaşimoto tiroiditi, idiopatik miksödem, Graves xəstəliyi və s.) təyinində istifadə olunur. Autoimmun tiroid xəstəliyi olan şəxslərdə, TPO konsentrasiyası xəstəliyin şiddəti ilə düz mütənasibdir. Həmçinin digər bəzi autoimmun xəstəliklər zamanı da (Addison xəstəliyi, pernisitoz anemiya, I tip şəkərli diabet və s.) pozitiv nəticələr əldə oluna bilər (Bax. Cədvəl-12). Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq TİROİD-STİMULƏ EDİCİ HORMON Sinonim: TSh; s-tsh; Tirotropin Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Xəstənin hazırlanması: Sutkalıq ritmi vardır. Saat arasında maksimum, arasında isə minimum səviyyədə olur. İş prinsipi:eclia İstifadəsi: Tiroid funksiyalarının qiymətləndirilməsi və müalicəsinin müşahidəsində istifadə olunur. Hipotiroidizim, Xaşimoto tiroiditi, ektopik TSH ifraz olunan hallar, yarımkəskin tiroidit və tiroid hormon rezistentliyində serumda TSH səviyyəsi artır, hipotalamus və hipofiz mənşəli hipotiroidizim və hipertiroidizimdə isə TSH səviyyəsi azalır (Bax. Cədvəl19). Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq

222 TİROKALSİTONİN (Bax.KALSİTONİN) TİROKSİN (Bax.TOTAL T4; SƏRBƏST T4) TİROKSİN-BİRLƏŞDİRİCİ QLOBULİN Sinonim: TBG Referens: Yenidoğulmuş μg/ml <1 ay μg/ml 2-12 ay μg/ml 1-5 yaş μg/ml 6-12 yaş μg/ml yaş μg/ml >15 yaş μg/ml Hamiləlik μg/ml İstifadəsi: T 3 və T 4 hormonlərının plazmada birləşdiyi daşıyıcı zülaldır. Əsasən TSH səviyyəsi ilə uyğun olmayan TT 3 və TT 4 səviyyələrinin, TT 4 və FT 4 səviyyələri arasındakı uyğunsuzluq hallarının, həddindən çox artmış və ya azalmış TT 4 səviyyələrinin və anadangəlmə TBG çatışmazlıqlarının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. İnfeksion hepatitlər, kəskin fasiləli porfiriya, hamiəlik və hipotiroidizmdə TBG səviyyəsi artır, xroniki xəstəliklər, cərrahi stres və nefrotik sindromda isə TBG səviyyəsi azalır. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq TİROTROPİN (Bax. TİROİD-STİMULƏ EDİCİ HORMON) TİROZİN (Bax. AMİNTURŞULAR) 222 Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: RIA TiT (Bax. TAM SİDİK MÜAYİNƏSİ) Tnl (Bax. TROPONİN I) TnT (Bax. TROPONİN T) TOKOFEROL (Bax. VİTAMİN E) TOKSOPLAZMA ANTİCİSİMLƏRİ IgM və IgG Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: ELFA İstifadəsi: Toksoplazma infeksiyasının təyinində və mərhələsinin aşkar olunmasında istifadə olunur. Kongenital (bətndaxili) infeksiya riskinin araşdırılmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Hamiləlik zamanı və ya hamiləlikdən qısa müddət əvvəl keçirilmiş toksoplazma infeksiyaları döldə bətndaxili anomaliyalara səbəb ola bilir. İnfeksiyadan sonra IgM bir

223 il və ya daha uzun müddət pozitiv qala bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya TOKSOPLAZMA ANTİCİSİMLƏRİ, TOTAL ANTİCİSİM, BOM Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum), gelsiz düz sınaq şüşəsi (BOM) İş prinsipi: IFA İstifadəsi: Toksoplazma infeksiyasının təyini və mərhələsinin aşkarlanmasında istifadə olunur Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya TOKSOPLAZMA IgG AVİDLİK TESTİ Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: ELFA İstifadəsi: Hamiləlik zamanı keçirilən birincili infeksiya bətndaxili toksoplazmoza səbəb ola bilər. Avidlik testi ilə infeksiyanın 4 aydan daha əvvəl başladığını təyin etmək mümkün olduğundan infeksiyanın başlanğıc tarixi haqqında məlumat əldə edilir. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya TOKSOPLAZMA PZR Nümunə növü: Amnion mayesi və ya BOM 223 Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Gelsiz düz sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra soyuq şəraitdə saxlanılmalı və laboratoriyaya çatdırılmalıdır İş prinsipi: PZR/DNT hibridizasiya Referens: Neqativ İstifadəsi: Toxoplasma gondii ibtidailərinə aid B1 geninin PZR ilə təyini prenatal toksoplazma infeksiyasının diaqnozuna kömək edir. İmmun çatışmazlığı olan xəstələrdə (QİÇS və s.) də bu üsul istifadə oluna bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemolizə uğramış və ya sentrifuqadan keçirilmiş nümunələr və nümunənin uzun müddət otaq temperaturunda saxlanılması TOPİRAMAT Sinonim: Topomax Nümunə miqdarı: 2 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: FPIA Referens: 5-20 μg/ml (Çoxsaylı dərman istifadəsində topiramat səviyyəsi üçün hədəf dəyər 5-20 μg/ml göstərilir. Dərmən səviyyəsi qiymətləndirilərkən yanaşı istifadə olunan digər dərmanlar, yaş və böyrək funksiyaları da nəzərə alınmalıdır). İstifadəsi: Dərman səviyyəsinin müşahidəsində istifadə olunur. (Bax. Cədvəl-20)

224 TOTAL TURŞU FOSFATAZA Sinonim: TAF; TAP (1 ml seruma 20 ml 10%-li asetat turşusu əlavə edilərək nümunə asidifikasiya edildikdən sonra göndərilməlidir) Referens: Kişi Qadın <1 yaş U/L U/L 2-5 yaş U/L U/L >5 yaş U/L U/L Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Spektrofotometrik İstifadəsi: Prostat xəstəliklərinin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Prostatdan başqa bəzi toxumalarda da (qaraciyər, dalaq, eritrositlər, trombositlər və sümük iliyi) turş fosfatazaya rast gəlinir. Bu orqanlardakı bəzi xəstəliklərin də total turş fosfataza səviyyəsində yüksəlməyə səbəb ola biləcəyini unutmaq olmaz. TOTAL HEGSOZAMİNİDAZA (Bax. N-ASETİL- QLÜKOZAMİNİDAZA) TOTAL XOLESTEROL (Bax. XOLESTEROL Total) TOTAL KREATİN KİNAZA (Bax. KREATİN KİNAZA) TOTAL PROTEİN Sinonim: TP, ümumi zülal Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Turnanın uzun müddət qalması ilə əlaqədar meydana çıxan venoz staz nəticəsində və ayaq üstə dayanarkən serumda total protein səviyyəsi yüksəlir. Hamiləliyin son trimesteri və uzunmüddətli yataq istirahəti isə total protein səviyyəsinin azalmasına səbəb olur. İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: Göbək ciyəsi g/dl Yenidoğulan g/dl <7 gün g/dl 7 gün-3 ay g/dl 4-6 ay g/dl 7-12 ay g/dl 1-3 yaş g/dl 4-15 yaş g/dl yaş g/dl >60 yaş g/dl 224

225 İstifadəsi: Qidalanmanın qiymətləndirilməsində, böyrək və qaraciyər xəstəliklərinin müşahidəsində istifadə olunur. Hiperimmunqlobulinemiya, poliklonal və ya monoklonal qammopatiyalar və hədsiz dehidratasiya zamanı serumda protein səviyyəsi artır, protein itkisi olan qastroenteropatiyalar, yanıqlar, nefrotik sindrom, xroniki qaraciyər xəstəlikləri, malabsorbsiya, malnutirasiya və aqammaqlobulinemiyalarda isə protein səviyyəsi azalır. TOTAL PROTEİN (BOM) Nümunə növü: BOM Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Gelsiz düz sınaq şüşəsi İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: Yenidoğulmuş mg/dl <7 gün mg/dl 7 gün-1 ay mg/dl >1 ay mg/dl İstifadəsi: MSS xəstəliklərinin qiymətləmndirilməsində istifadə olunur. Menengit və ensefalomielit kimi qan-beyin baryerinin pozulduğu hallarda BOM-da total protein səviyyəsi artır Nümunədən imtina səbəbləri: BOM-un hemorragik olması TOTAL PROTEİN (Sidik) Sinonim: Hər gün Nümunə növü: 1 ml Nümunə miqdarı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P) Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin miqdarı bildirilməlidir İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: <0.14 g/l İstifadəsi: Böyrək funksiyalarının müşahidəsində istifadə olunur. Qlomerulyar və tubulyar zədələnmələr və hədsiz sintezlə əlaqəli (məs. qammopatiyalar) proteinuriya baş verə bilər. Nefrotik sindrom, diabetik nefropatiya, multiple myeloma, monoklonal qammopatiyalar, böyrək borucuqlarının funksional pozğunluqları və sidik yolları infeksiyaları, həmçinin bədxassəli törəmələr sidiklə ifraz olunan total protein miqdarının artmasına səbəb olur. Bundan başqa, idman hərəkətləri, hərarət və hamiləlik müvəqqəti, menstrual qanaxma, prostat mayeləri, eakulyat və qələvi xassəli sidik yalançı yüksək nəticələrə səbəb ola bilər. TOTAL T 3 Sinonim: Total triiodothyronine; TT 3 Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: ECLIA Referens: <1 yaş ng/ml 2-12 yaş ng/ml yaş ng/ml >15 yaş ng/ml

226 İstifadəsi: Tiroid funksiyalarının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Belə ki, TT 3 hipertiroidizm zamanı artır, hipotiroidizmdə isə azalır. Xroniki xəstəliyi olan və ya uzun müddət xəstəxanada yatmış xəstələr eutiroid olsalar belə TT 3 səviyyəsi aşağı ola bilər. Həmçinin TBG-nin atrmasına səbəb olan hallarda (oral kontraseptiv istifadəsi, hamiləlik və s.) serum TT 3 səviyyəsi yüksələ bildiyi halda, TBG-nin azaldığı hallarda (genetik TBG çatışmazlığı, nefrotik sindrom və s.) aşağı enə Referens: Yenidoğulmuş μg/dl <7 gün μg/dl 7gün-1 yaş μg/dl 2-12 yaş μg/dl yaş μg/dl >15 yaş μg/dl İstifadəsi: Tiroid funksiyalarının qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Belə ki, TT 3 hipertiroidizm zamanı artır, hipotiroidizmdə isə azalır. Tiroksin əvəzedici müalicə alan şəxslərdə TT 4 yüksək ola bilər. Həmçinin TBG-nin atrmasına səbəb olan hallarda (oral kontraseptiv istifadəsi, hamiləlik və s) serum TT 4 səviyyəsi yüksələ bildiyi halda, TBG-nin azaldığı hallarda (genetik TBG çatışmazlığı, nefrotik sindrom və s.) TT 4 səviyyəsi enə bilər. T 4 autoanticisimlərinin olduğu haıllarda isə TT 4 yüksək, TT 3 normal təyin oluna bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq 226 bilər. T 3 autoanticisimlərinin olduğu haıllarda isə TT 3 yüksək, TT 4 normal təyin oluna bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq TOTAL T 4 Sinonim: Total tiroksin; TT 4 Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: ECLIA TOTAL TİROKSİN (Bax.TOTAL T 4) TOTAL TRİYODOTİRONİN (Bax.TOTAL T 3) TOXUMA TRANSQLÜTAMİNAZA ANTİCİSİMİ IgA Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: EIA Referens: Neqativ İstifadəsi: Seliakiya xəstəliyi və dermatitis herpetiformis kimi qlüten enteropatiyalarının təyinində istifadə olunur. Bu xəstəliklər üçün testin spesifikliyi çox yüksəkdir. IgA

227 quruluşlu bu anticisimlər dermatitis herpetiformis-də 70 %, celiac spruedə isə təxminən 100 % nisbətində tapılır. Həmçinin pəhriz müalicəsinin müşahidəsində də istifadə olunur. Neqativ nəticələrdə isə IgA çatışmazlığı ehtimalına diqqət yetirmək lazımdır. Testin nəticələri klinik əlamətlər ilə birlikdə qiymətləndirilməlidir. TP (Bax. TOTAL PROTEİN) TPIHA Sinonim: TPHA; Treponema pallidum hemaqqlütinasiya testi, BOM Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi (serum), gelsiz düz sınaq şüşəsi (BOM) İş prinsipi: Qeyri düz (dolayı) hemaqqlütinasiya İstifadəsi: Sifilisin seroloji müayinəsində təsdiqedici test kimi istifadə olunur. Müalicənin müşahidəsində əhəmiyyəti yoxdur. TPO ANTİCİSİMLƏRİ (Bax. TİROİD PEROKSİDAZA ANTİCİSİMLƏRİ) TRANSFERRİN Sinonim: Siderofilin; Tf, 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı (serum), 24 saatlıq sidik soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin miqdarı bildirilməlidir İş prinsipi: Nefelometrik Referens: Serum <6 ay mg/dl >6 ay mg/dl İstifadəsi: Plazmada dəmir transportunu təmin edən major zülaldır. Dəmir çatışmazlığı anemiyası, hamiləlik, esterogen istifadəsi və hər növ kəskin iltihabi hallarda serum transferrin səviyyəsi artır, irsi atransferrinemiya, xroniki iltihabi xəstəliklər, bədxassəli törəmələr, hepatosellular xəstəliklər, malnutirasiya və nefrotik sindromda isə transferrinin səviyyəsi azalır ( Bax. Cədvəl-17). TRANSHYRETIN (Bax. PREALBUMİN) 227 TREPONEMA PALLİDUM HEMAGLUTİNASİYA TESTİ (Bax. TPIHA) TREONIN (Bax. AMİNTURŞULAR) TRİASİLQLİSEROL ASİLHİDROLAZA (Bax. LİPAZA) TRİCHOMONAS KULTURASI Nümunə növü: Sidik, üretral və ya servikal kanaldan alınmış tampon materialı Nümunə qabı: Steril

228 İş prinsipi: Kultivasiya İstifadəsi: Trichomonas vaginalis-in kultivasiya ilə təyinində istifadə olunur. Dəqiqliyi birbaşa mikroskopik müayinə ilə müqayisədə daha yüksəkdir. TRİYODTİRONİN (Bax. TOTAL T 3; SƏRBƏST T 3) TRİXLOROASETAT TURŞUSU Sinonim: TCA Nümunə növü: Birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 5 ml İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: <50 μmol/l İstifadəsi: Trixloretilen ilə işləyən şəxslərin bu maddənin təsirinə məruz qalma dərəcəsinin təyinində istifadə olunur. TRİXLOROETANOL Sinonim: TCE 228 Nümunə növü: Birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 5 ml İş prinsipi: Spektrofotometrik Referens: <30 mg/l İstifadəsi: Trixloretilen ilə işləyən şəxslərin bu maddənin təsirinə məruz qalma dərəcəsinin təyinində istifadə olunur. TRİLEPTAL (Bax.OXCARBAZEPİNE) Referens: Kişi Qadın <5 yaş mg/dl mg/dl 6-15 yaş mg/dl mg/dl yaş mg/dl mg/dl >50 yaş mg/dl mg/dl İstifadəsi: Hiperlipidemiyanın qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Böyüklərdə 150 mg/dl-dən aşağı normal, mg/dl sərhəddə yüksək, mg/dl yüksək və 499 mg/dl-dən yuxarı isə çox yüksək qiymətləndirilir. TRİPLE TEST (Bk.ÜÇLÜ SKRİNİNQ TESTİ) TRİQLİSERİD Sinonim: TG Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Xəstənin hazırlanması: Nümunənin alınması üçün 12 saatlıq səhər aclığı lazımdır İş prinsipi: Spektrofotometrik, fermentativ TRİPSİN (Bax. NƏCİSDƏ TRİPSİN) TRİPTOMİN (Bax. SEROTONİN) TRİPTOFAN (Bax. AMİNTURŞULAR) TROMBİN ZAMANI Sinonim: Trombin laxtalanma zamanı Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 500 μl

229 Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan dərhal ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. Əlavə K). İş prinsipi: Koaqulometrik Referens: saniyə İstifadəsi: Hipofibrinogenemiya və heparinə bənzər antikoaqulyantların varlığının təyinində, streptokinaza ilə müalicənin müşahidəsində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan/antikoaqulyant Referens: 3 yaş K/mm yaş K/mm yaş K/mm yaş K/mm 3 15 yaş K/mm 3 İstifadəsi: Laxtalanma sistemi və hemostaz pozğunluqlarının qiymətləndirilməısində istifadə olunur. Bədxassəli törəmələr, mieloproliferativ xəstəliklər, splenektomiyadan sonrakı vəziyyət, revmatoid artrit, dəmir çatışmazlığı anemiyası və kəskin infeksiyalar zamanı trombositlərin miqdarı artır, idiopatik trombositopenik purpura (ITP), leykozlar, aplastik və pernisitoz anemiya, hipersplenizm, trombotik trombositopenik purpura, massiv qan transfuziyaları, bəzi infeksiyalar və sümük iliyi fəaliyyətinin zəifləməsi ilə trombosit sayı azalır. 229 nisbəti, laxtalı, hemolizli, heparinli nümunələr TROMBOSİT ANTİCİSİMİ (Bax. ANTİ-TROMBOSİT ANTİCİSİMİ) TROMBOSİT SAYI Sinonim: Platelet miqdarı Nümunə növü: EDTA-lı tam qan və periferik yaxma preparatı Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Bənöbşəyi qapaqlı İş prinsipi: Cell counter (hüceyrə sayılması) +mikroskopik TROPONİN I Sinonim: FnI; TropI Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: MEIA Referens: <0.4 ng/ml İstifadəsi: Kəskin miokard infarktının təyinində istifadə olunur. Kəskin miokard infarktından 2-6 saat sonra kardiak troponin I yüksəlir və saat sonra pik səviyyəyə çatır. Digər kardiak markerlərin (CK-MB, mioqlobin və s.) əksinə, günlərlə (təqribən 7 gün) yüksək qaır. Kəskin ürək çatışmazlığı, ürək travması, qeyri stabil angina və ürək

230 əməliyyatından sonra da troponin I yüksələ bilər. Kəskin miokard infarktının diaqnozu üçün bir dəfə təyin etmək yetərsizdir, müayinə ardıcıl bir neçə dəfə təkrarlanmalıdır (Bax. Cədvəl-8). Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq TROPONİN T Sinonim: FnT; TropT Nümunə miqdarı: 400 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: ECLIA Referens: <0.04 ng/ml İstifadəsi: Kəskin miokard infarktının təyinində istifadə olunur. Həssaslığı troponin I-ə nisbətən daha yüksəkdir. Kəskin miokard infarktından 2-6 saat sonra yüksəlir və 24 saata pik səviyyəyə çatır. Yüksəlmə 6 gün davam edə bilər. Sonra təxminən 20 gün ərzində yüksək qalır. Kəskin miokard infarktı, qeyri stabil angina, PTCA və miokardit troponin T səviyyəsində yüksəlmyə səbəb ola bilər (Bax. Cədvəl-8). Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq TRP (Bax. BORUCUQ FOSFAT REABSORBSİYASI) TSH (Bax.TİROİD-STİMULƏ EDİCİ HORMON) TSH RESEPTOR ANTİCİSİMİ İşləmə zamanı: Çərşənbə axşamı, Cümə Nəticə vermə zamanı: Həmin gün saat Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Radio receptor assay Referens: <10 U/L İstifadəsi: Hipertiroidizm səbəbinin araşdırılmasında istifadə olunur. Xüsusilə Graves xəstəliyi ilə hipertiroidizmin differensasiyası və antitiroid dərman müalicəsinə cavabın qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq 230 TUMOR ASSOCIATED GLYCOPROTEİN 72 (Bax.CA 72-4) TURŞU HEMOLİZ TESTİ (Bax.HAM TESTİ) TUBERKULOZ MAJOR DƏRMAN DAVAMLILIQ TESTİ Nümunə növü: Kulturada inkişaf etmiş M.Tuberculosis complex ştammı İş prinsipi: BACTEC İstifadəsi: İzolyasiya edilən M.Tuberculosis bakteriyasının streptomisin, rifampisin, pirazinamid, izoniazid və etambutola qarşı həssaslığının təyinində istifadə olunur

231 TUBERKULOZ MİNOR DƏRMAN DAVAMLILIQ TESTİ Nümunə növü: Kulturada inkişaf etmiş M.Tuberculosis complex ştammı İş prinsipi: BACTEC İstifadəsi: İzolyasiya edilən M.Tuberculosis bakteriyasının kapreomisin, ethionamin, ofloksasin, klofazemin, kanamisin, rifabutin və PAS-a qarşı həssaslığının təyinində istifadə olunur 231

232 U UNKONJUGE E 3 (Bax. ESTERİOL) UREOPLASMA UREALYTICUM (Bax. UROGENİTAL MYCOPLASMA) URAT (Bax. SİDİK TURŞUSU) Nümunə miqdarı: 200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Spektrofotometrik, fermentativ, kinetik UREA NİTROGENİ Sinonim: BUN; Referens: Göbək ciyəsi mg/dl Prematüre 3-25 mg/dl <7 gün 4-12 mg/dl 7 gün-6 ay 5-15 mg/dl 7 ay-3 yaş 5-18 mg/dl 4-15 yaş 5-25 mg/dl yaş 7-25 mg/dl >60 yaş 7-28 mg/dl İstifadəsi: Böyrəyin funksional testlərindən biridir. Zülal mübadiləsinin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Yaş və qida ilə qəbul olunan zülal miqdaı artıqca BUN səviyyəsi də artır. Böyrək perfuziyasının azaldığı hallar, kəskin və xroniki böyrək xəstəlikləri, postrenal obstruksiya və yüksək zülallı qidalanma serumda BUN səviyyəsini artırır. Az zülallı qidalanma, hamiləliyin son mərhələsi, infantilizm, akromeqaliya, ağır qaraciyər xəstəlikləri və celiac sprue zamanı isə serumda BUN səviyyəsi azalır. UREA NİTROGENİ (Sidik) Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 10 ml Nümunə qabı: Soyuq şəraitdə saxlanılmalı və göndərilməlidir (Bax. Əlavə P) Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin miqdarı bildirilməlidir İş prinsipi: Spektrofotometrik, fermentativ, kinetik Referens: g/gün İstifadəsi: Böyrəyin funksional testlərindən biridir. Yüksək zülallı qidalanma, hipertiroidizim və əməliyyatdan sorakı dövrdə sidikdə BUN səviyyəsi artır. Az zülallı qidalanmada, hamiləlikdə, infantlar və uşaqlarda, akromeqaliya, qaraciyər xəstəlikləri, toksemiya və böyrək xəstəliklərində sidikdə BUN səviyyəsi azalır. 232

233 URETRAL İFRAZAT KULTİVASİYASI Sinonim: Ekülman kulturası Nümunə növü: Uretral ifrazat (Bax. Əlavə A) Nümunə qabı: Steril və ya transport qidalı mühiti İş prinsipi: Kultuvasiya İstifadəsi: Trichomonas və Neisseria gonorrhoae izolyasiyası UROGENİTAL MİCOPLAZMA KULTURASI VƏ ANTİBİYOTİK HƏSSASLIQ TESTİ Nümunə növü: Servikal tampon, uretral tampon, ilk sidik, eakulyat Nümunə qabı: Xüsusi transport qidalı mühiti (Bax. Əlavə B) İş prinsipi: Kultuvasiya İstifadəsi: Ureaplasma urealyticum və Mycoplasma hominis bakteriyalarının varlığının təyini ilə semikvantitativ səviyyədə antibakterial həssaslıq testləri üçün istifadə olunur Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan transport qidalı mühitində gələn nümunələr UROPEPSİNOGEN Nümunə növü: 24 saatlıq sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Qoruyucuya ehtiyac yoxdur Nümunənin alınma qaydası: 24 saatlıq sidiyin miqdarı bildirilməlidir İş prinsipi: Spektrofotometrik UROPORFİRİN (Bax.PORFİRİNLƏR) 233

234 Ü ÜÇLÜ SKRİNİNQ TESTİ Sinonim: Triple test Testin tərkibi: AFP, hcg, ue 3 təyini və kantitativ risk müəyyən etmə Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə hamiləliyin cü həftələrində alınmalıdır. Üçlü skrininq testindəki risk hesablanmalarında istifadə olunacaq məlumatların doğruluğu çox əhəmiyyətlidir. Risk hesablaması üçün lazım olam məlumatlar aşağıdakılardır: -Doğum tarixi, -Hamilə qaldığı vaxtdakı çəkisi, -Son menstruasiya tarixi, -Ən son olunan USM-in tarixi, -Ən son olunan USM-ə görə hamiləliyin həftəsi (CRL-yə görə ), -Ən son olunan USM-də ölçülən NT, -Döl sayı, -İnsulin istifadə olunan şəkərli diabetin olması, -Ailədə NTD anamnezi -Xəstənin və həkiminin adı və telefon nömrəsi İş prinsipi: MEIA + FIA Referens: NTD üçün 1/1000, Trisomiya 21 üçün 1/270 və Trisomiya 18 üçün 1/100-dən yüksək nəticələr riskli kimi qəbul edilir. İstifadəsi: Döldəki nevroloji defektlər, trisomiya 21 və trisomiya 18 üçün prenatal skrininq testdir. Döldəki nevroloji defektlər üçün AFP, trisomiya 21 və trisomiya 18 üçün AFP, ue 3 və hcg-nin hamiləlik həftəsinə görə nəticələri, ananın yaşı ilə kombinasiya edilərək kəmiyyətcə risk təyini aparıla bilər. Bunun skrininq test olduğu unudulmamalıdır. Normal nəticələr dölün hər hansı defekt daşımadığı mənasına gəlmədiyi kimi, anormal nəticələrin də dəqiqləşdirilməsi üçün genetik müayinələrə ehtiyac vardır. Müayinə üçün ci hamiləlik həftəsi idealdır, lakin cü həftələrdə müayinə aparıla bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Göstərilmiş hamiləlik həftələrinin xaricindəki və ya uyğun olmayan nə alınmış nümunələr 234

235 V VAGİNAL KULTURA Sinonim: Servikovaginal kultura Nümunə növü: Vaginal-servikal tampon (Bax. Əlavə A) Nümunə qabı: Steril və ya transport qidalı mühiti İş prinsipi: Kultivasiya İstifadəsi: Candida, Trichomonas, Neisseria gonorrhoeae, Gardnerella və digər bakterial törədicilərin izolyasiyası VALİN (AMİNTURŞULAR) VALPROY TURŞUSU Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Xəstənin ən son qəbul etdiyi dərmanın vaxtı və dozası bildirilməlidir İş prinsipi: FPIA Referens: Terapevtik konsentrasiya : μg/ml Toksiki konsentrasiya :>100 μg/ml İstifadəsi: Dərman səviyyəsinin muşahidəsində istifadə olunur. (Bax. Cədvəl-20) VANİLMANDELİN TURŞUSU Sinonim: VMA; 3-Metoksi-4-Hidroksimandelik turşu Nümunə növü: 24 saatlıq sidik, birdəfəlik sidik Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Asetat turşusu üzətinə toplanaraq göndərilməlidir. 6N HCl və ya bor turşusu üzərinə toplanan sidiklərdə qəbul edilir (Bax. Əlavə P). İş prinsipi: HPLC Referens: 6-12 ay mg/gün 1-5 yaş mg/gün 6-12 yaş mg/gün yaş mg/gün >15 yaş mg/gün İstifadəsi: Feoxromasitomanın diaqnozu və müalicəsinin müşahidəsində istifadə olunur. Həmçinin neyroblastoma, qanqlioneyroma və karsinoid şişlərin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. VARİCELLA ZOSTER ANTİCİSİMLƏRİ IgM və IgG 235 (Bax.VZV ANTİCİSİMLƏRİ IgM və IgG) VAZOPRESSİN (Bax.ANTİDİURETİK HORMON) VDRL TESTİ Sinonim: Vederal disease research lab testi

236 Nümunə miqdarı: 100 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: Flokulyasiya İstifadəsi: Sifilisin diaqnozunda istifadə olunan qeyri-spesifik testdir. Erkən və gec dövr sifilis lezyonlarında tapılmır, eyni zamanda latent subklinik sifilisin diaqnostikasında da istifadə olunur. Qeyrispesifik testlərdə alınan pozitiv nəticələr spesifik üsullarla dəqiqləşdirilməlidir. Həmçinin epidemioloji araşdırmalar üçün əlverişli testdir. VƏRƏM KULTURASI (Bax. MYCOBACTERİUM KULTURASI) VƏRƏMİN MOLEKULYAR DİAQNOZU Sinonim: Tbc DNT; Tbc PCR; Genprobe MTD Nümunə növü: Bəlğəm, bronxoalveolyar lavaj mayesi, mədə şirəsi, sidik, BOM, plevra, perikard, assit və oynaq mayesi kimi orqanizm mayeləri, toxuma nümunələri, abses (qan və qanlı nümunələr ilə müayinə aparılmır. Bax. Əlavə F). Nümunə miqdarı: Bəlğəm (10 ml), sidik (2 ml), orqanizm mayeləri (10-15 ml), BOM (2 ml) Nümunə qabı: Steril, burğulu qapaqlı qab Nümunənin alınma qaydası: Mycobacterium kulturası üçün təyin olunmuş nümunə alma qaydaları qüvvədədir. Qanlı və parafinli biopsiya nümunəsindən müayinə üçün istifadə etmək olmaz 236 İş prinsipi: Trasnscription Mediated Amplification (TMA) İstifadəsi: Nümunədə M.Tuberculosis varlığını dəqiqləşdirmək üçün istifadə olunur. Bu üsulla, nümunədə 1 vərəm çöpü/ml olduqda belə diaqnoz qoyula bilir. Sürətli diaqnoza imkan verməsi üstün cəhətidir. Nümunədən imtina səbəbləri: Nümunə miqdarının yetərli olmaması, steril qabada alınmaması, bəlğəm yerinə ağız suyu verilməsi, nümunənin qanlı olması VİBRO KULTURASI Sinonim: Vəba törədicisinin kultivasiyası Nümunə növü: Nəcis (nümunə 2 saat ərzində laboratoriyaya çatdırılmalı və ya xüsusi transport qidalı mühitinə alınmalıdır, Bax. Əlavə A). Nümunə qabı: Steril və ya transport qidalı mühiti (Carryblair) İş prinsipi: Kultuvasiya İstifadəsi: Vibrio Cholera-nin izoliyasiyası VİGABATRİN Sinonim: Sabril Nümunə miqdarı: 500 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Nümunə alınma qaydası: Xəstənin ən son qəbul etdiyi dərmanın vaxtı və dozası bildirilməlidir. İş prinsipi: HPLC Referens: Terapevtik konsentrasiya :2-40 μg/ml

237 İstifadəsi: Dərman səviyyəsinin müşahidəsində istifadə olunur VİTAMİN A Sinonim: Vit A; Retinol (nümunə işıqdan qorunaraq göndərilməlidir) Nümunə miqdarı: 1 ml Referens: <5 yaş μg/dl 6-12 yaş μg/dl yaş μg/dl >15 yaş μg/dl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı Nümunə alınma qaydası: Nümunənin alınması üçün 10 saatlıq aclıq lazımdır Xəstənin hazırlanması: Son 24 saat ərzində spirtli içkilərdən istifadə edilməməlidir İş prinsipi: HPLC İstifadəsi: Malabsorbsiya sindromunun differensiasiyasında və A vitamininin səviyyəsinin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. VİTAMİN B1 Sinonim: Tiamin Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 2 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı Nümunə alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra dondurularaq saxlanılmalı və işıqdan qorunmalıdır İş prinsipi: HPLC Referens: mg/l İstifadəsi: Enerji istehsalı, lipid və asetilxolin sintezində rol oynayan vitamindir. Qida ilə qəbulunun azlığı və ya bağırsaqdan sorulmasındakı pozğunluqlar (Məs. alkoqolizm) ilə meydana çıxan xroniki B1 vitamini çatışmazlığı Beri-beri xəstəliyinə səbəb olur. Xəstələrdə sinir sistemi və kardiovaskulyar sistemə aid simptomlar müşahidə olunur VİTAMİN B2 Sinonim: Riboflavin Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 2 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı İş prinsipi: HPLC Referens: mg/l İstifadəsi: Alkoqolizm, hipotiroidizm, qaraciyər xəstəlikləri, anoreksiya, malobsorbsiya və yenidoğulmuşların sarılığının fototerapiya ilə müalicəsi zamanı vitamin B2 səviyəsi azalır VİTAMİN B6 Sinonim: Pridoksin Nümunə növü: EDTA-lı plazma Nümunə miqdarı: 2 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı Nümunə alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan dərhal ayrılaraaq dondurulmalı və işıqdan qorunmalıdır İş prinsipi: HPLC 237

238 Referens: mg/l İstifadəsi: Zülal, karbohidrat və lipid metobolizmasında rol oynayan koenzimdir. Qida ilə qəbulunun çatışmazlığı çox nadir olur. Daha çox rast gəlinən çatışmazlıq səbəbi cycloserine, hydralazine, isoniazid və penisillamine kimi vitamin B6 üçün antoqonist dərmanların istifadəsidir. Xəstələrdə EEG dəyişkənliyi, dermatit və glossit kimi simptomlar müşahidə olunur VİTAMİN B12 Sinonim: Sianokobalamin Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: ECLIA Referens: <7 gün pg/ml >7 gün pg/ml İstifadəsi: Hematopoez və normal neyron fuksiyaları üçün Vit B12 lazımlıdır. Xroniki böyrək çatışmazlığı, kəskin ürək çatışmazlığı, şəkərli diabet, kəskin mielositar leykoz, xronik mielositar leykoz, leykositoz, polistemia vera, qaraciyər xəstəlikləri və zülal malnutriasiyasında qanda vitamin B12 səviyyəsi yüksək olur, intrensek faktor çatışmazlığı və malabsorbsya zamanı və vegeterianlarda vitamin B12 səviyyəsi az olur Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq VİTAMİN C Sinonim: Askorbin turşusu Nümunə növü: Çökdürülmüş plazma (nümunə göndərmək üçün laboratoriya ilə əlaqə saxlayın) Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi/yaşıl qapaqlı Xəstənin hazırlanması: Nümunənin alınması üşün 10 saatlıq səhər aclığı lazımdır. Həmçinin son 24 saatda vitamin istifadə olunmamalıdır. İş prinsipi: HPLC Referens: mg/dl İstifadəsi: C vitamini çatışmazlığı və artıqlığının qiymətlərnidirilməsində istifadə olunur. Vitamin C neyropeptidlər, adrenal kortikal steroid hormonlar, tropokollagen-kollagen çevrilməsi və tirozin və fol metobolizmasında rol oynayır VİTAMİN D 3 Sinonim: 25-Hidroksi xolekalsiferol; 25 (OH) Kalsiferol; Kalsiferol Nümunə miqdarı:200 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı İş prinsipi: RIA Referens: ng/ml İstifadəsi: Kalsium və fosfor metobolizması üçün çox əhəmiyyətlidir. Plazmadakı səviyyəsi şəxsin qida ilə qəbul etdiyi D vitamininin səviyyəsini göstərir. Qida ilə az qəbulu, bəzi qaraciyər xəstəlikləri, Vit D 25 hidroksilaza fermentinin aktivliyinin azalması və qeyri tropik sprue ilə əlaqəli malabsorbsiyalarda serumda vitamin D səviyyəsi azalır (Həmçinin Bax.1,25-dihidroksi vitamin D 3) Nümunədən imtina səbəbləri: Həddən artıq hemoliz, lipemiya, sarılıq 238

239 VİTAMİN D 3 (1,25- Dihidroksi xolekalsiferol) Sinonim: Aktiv vitamin D 3 (dondurularaq saxlanılmalı və göndərilməlidir) Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüºəsi İş prinsipi: RIA Referens: pg/ml İstifadəsi:Vitamin D 3-ün orqanizmdəki aktiv formasıdır. Hiperkalsiemiyanın differensiasiyasında istifadə olunur. Xroniki böyrək çatışmazlığı və hipoparatiroidizimdə 1,25 vitamin D 3 səviyyəsi azalır, sarkoidoz, bədxassəli törəmələr və ilkin hiperparatiroidizimdə yüksək olur. Referens: <1 yaş mg/dl 2-12 yaş mg/dl yaş mg/dl >15 yaş mg/dl Həmçinin Ca çatışmazlığı, uşaqlarda, hamilələrdə və laktasiya dövründə də 1,25 vitamin D 3 səviyyəsi artır.yaşlılarda isə 1,25 vitamin D 3 səviyyəsi az olur Nümunədən imtina səbəbləri: Serum nümunəsinin dondurulmadan göndərilməsi VİTAMİN E Sinonim: ά-tokoferol; ά-t; Alfatokoferol (işıqdan qorunaraq göndərilməlidir) Nümunə miqdarı: 1 ml Nümunə İş prinsipi: HPLC qabı: Qırmızı qapaqlı İstifadəsi: E vitamini, lipid membranlarındakı doymamış yağ turşuları üçün antioksidantdır. Malabsorbsiya, vaxtından əvvəl doğulmuş uşaqlar və abettalipoproteinemiyada vitamin E səviyyəsi az olur. Həddindən artıq E vitamini artıqlığı isə adətən hiperlipidemiya ilə əlaqəli olur. Yağda həll olan vitamin olduğundan serumdakı lipid səviyyəsinin təsirinə məruz qalır. Buna görə də vitamin E/lipid nisbəti serum vitamin E səviyyəsinin qiymətləndirilməsində daha yaxşı göstəricidir. Vitamin E/ümumi xollesterol+triqliserid= Vitamin E/ümumi lipid >0.6 (uşaqlar) >0.8(böyüklər) olmalıdır. VMA (Bax.VİNİLMANDELİN TURŞUSU) VON WILLERBAND FAKTOR AKTİVLİYİ (Bax. RİSTOSETİN KOFAKTORU) VON WILLERBAND FAKTOR ANTİGENİ Sinonim: Faktor VIII ilə əlaqədi antigen Nümunə növü: Sitratlı plazma Nümunə miqdarı: 200 μl 239

240 Nümunə qabı: Mavi qapaqlı sınaq şüşəsi Nümunənin alınma qaydası: Nümunə alındıqdan sonra plazma hemolizə uğramadan dərhal ayrılmalı və soyuq şəraitdə göndərilməlidir (Bax. Əlavə K) İş prinsipi: Koaqulometrik Referens: % İstifadəsi: Qazanılmış və ya kongenital von Willerbrand xəstəliyinin (vwd) təyini, hemofiliya A ilə differensasiyasında və vwd-li xəstələrə tətbiq olunan müalicənin müşahidəsində istifadə olunur. Nümunədən imtina səbəbləri: Uyğun olmayan qan/antikoaqulyant nisbəti, laxtalı, hemolizli, heparinli nümunələr. VZV ANTİCİSİMLƏRİ IgM və IgG Sinonim: Varicella zoster anticisimləri IgM və IgG, BOM Nümunə miqdarı: 300 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı (serum), Gelsiz düz (BOM) İş prinsipi: ELA/ELFA/IFA İstifadəsi: Kəskin və ya keçirilmiş infeksiyanın seroloji təyinində istifadə olunur. Səpkilər əmələ gəldikdən 8-10 gün sonra IgM tapıla bilər və cu günlərdə pik səviyyəyə çatır. IgG isə gün sonra təyin oluna bilən səviyyəyə çatır və cı günlərdə maksimum olur. İmmun sistemi zəifləmiş xəstələrdə VZV infeksiyaları ağır keçə bilər. Nümunədən imtina səbəbləri: Hemoliz, lipemiya, sarılıq və kontaminasiya 240

241 W WBC (Bax.LEYKOSİT) WEİL-FELİX TESTİ Nümunə miqdarı: 250 μl Nümunə qabı: Qırmızı qapaqlı sınaq şüşəsi İş prinsipi: Aqqlütinasiya İstifadəsi: Proteus cinsli bakteriyalarının Rikketsiyalarla ortaq antigenlər daşıyır. Buna əsaslanaraq rikketsiya anticisimlərinin varlığının təyinində istifadə olunur WESTERGREN ÇÖKMƏ SÜRƏTİ (Bax. ERİTROSOİTLƏRİN ÇÖKMƏ SÜRƏTİ) 241

242 X XYLOSE ABSORBSİYA TESTİ (Bax. D-XYLOSE ABSORBSİYATESTİ) Y YARA KULTURASI Nümunə növü: Kultivasiya materialı (Bax. Əlavə A) Nümunə qabı: Steril və ya transport qidalı mühiti İş prinsipi: Kultivasiya İstifadəsi: Yara infeksiyasına səbəb ola bilən aerob və anaerob bakteriyaların izolyasiyası əvvəl alınmalıdır. Nümunənin transfuziyadan sonra alındığı körpələr isə xəstə və vaxtından əvvəl doğulmuş uşaqlara olunan ilk skrinin testinin uşaq həkimi ilə görüşülərək münasib vaxtda təkrar edilməsi lazımdır. (Bax. Əlavə M) İş prinsipi: Elektrospray tandem mas spektrometriya (ESI-MS/MS) İstifadəsi: Nümunədə fenilalanin, YENİDOĞULMUŞLARIN İRSİ tirozin, metionin, valin, leysin/izoleysin, METABOLİK qlisin, sitrullin və ornitin XƏSTƏLİKLƏRİNİN aminturşuları ilə asilkarnitin səviyyələri SKRİNİNQİ (Tanadem Mass qiymətləndirilərək yeni doğul- Spektrometriya ilə) muşun aşağıdakı irsi metabolik xəstəliklər Nümunə növü: Yenidoğulmuşun yönündən skrininqi məqsədi skrininq kartına hopturulmuş qan ilə istifadə olunur. nümunəsi (Bax. Əlavə L) Nümunə miqdarı: Kart üzərinə AMİNTURŞU uyğun üsulla hopturulmuş minimum METABOLİZMASI iki işərəli sahə POZĞUNLUQLARI Nümunənin alınma qaydası: Xəstəxanada Fenilketonuriya doğulmuş sağlam uşaqlarda nümunə doğuşdan sonrakı 24 saat- 1 Hiperfenilalaninemiya həftə ərzində alınmalı, uşaq ən azı 1 Tirozinemiya I tip dəfə ana südü və ya süni qida kimi Maple syrup urine disease proteinli qida almış olmalıdır. nümunənin 24 saatdan əvvəl alınması za- Homosistinuriya Hipermetioninemiya manı 2 həftə ərzində testin təkrar Nonketotik hiperqlisinemiya olunması üçün yeni nümunə alınmalıdır. Körpəyə qan transfuziyası HHH sindromu olunacaqsa nümunə transfuziyadan 242

243 SİDİK CÖVHƏRİ DÖVRANININ DEFFEKTLƏRİ Sitrullinemiya Argininosuksinik asiduriya Argininemiya ÜZVI ASİDEMIYALAR Propionik asidemiya Metilmalonik asidemiya Multiple karboksilaza çatışmazlığı İzovalerik asidemiya 3-metil krotonin CoA karboksilaza çatışmazlığı β- ketoiolaza çatışmazlığı 3-hidroksimetil qlutaril CoA liaza çatışmazlığı Qlutarik asidemiya I tip YAĞ TURŞUSUNUN OKSİDLƏŞMƏ DEFFEKTLƏRİ SCAD MCAD LCHAD VLCAD GPT II Qlutarik asidemiya II tip 2,4-dienoyl CoA reduktza çatışmazlığı Nümunədən imtina səbəbləri: Skrinin kartındakı işarəli sahəyə bir neçə dəfə qan hopturulması, karta həm ön həm də arxa tərəfdən qan hopturulması, qanın kartın arxa üzünə keçməməsi Y XROMOSOMU MİKRODELESİYA ANALİZİ Nümunə növü: EDTA-lı tam qan Nümunə miqdarı: 5 ml Nümunə qabı: Bənövşəyi qapaqlı Nümunənin alınma qaydası: Xəstənin spermoqramma nəticələri və varsa karyotip nəticələri də laboratoriyamıza göndərilməlidir. İş prinsipi: PZR Referens: Nəticədə bildiriləcəkdir İstifadəsi: Kişi sonsuzluğunun qiymətləndirilməsində istifadə olunur. YMDD MUTASİYA ANALİZİ (Bax. HEPATİT B VİRUSU YMDD MUTASİYA ANALİZİ) Z Zn (Bax. Sink) 243

244 KLİNİK MİKROBİOLOGİYA Qanın mikrobioloji müayinəsi Bakteremiya və sepsis hallarında qandan mikroorqanizmlər ayırd edilir. Hər hansı bir xəstəliyin gedişi müddətində mikroorqanizmlərə qanda müvəqqəti rast gəlmək mümkündür. Belə vəziyyət əsasən 1 həftədən çox olmur. Sepsis halında isə İntravenoz kateter Antibiotiklərdən geniş və əsassız istifadə olunması Sidik kisəsi kateteri Cərrahi müdaxilələr İntubasiya Steroidlərin istifadəsi Sitotoksik müalicə mikroorqanizmlər qanda uzun müddət mövcud olur. Xüsusilə xəstəxana şəraitində olan ağır klinik formalı xəstələrə tətbiq olunan invaziv manipulyasiyalar, dərmanların istifadəsi (antibiotik, steroid, sitotoksik) onlarda infeksion ağırlaşmalara, sepsisə səbəb ola bilər. Sepsisin inkişafını asanlaşdıran amillər aşağıdakılardır: Süni tənəffüs cihazı İnvaziv manipulyasiyalar Neytropeniya Endoskopiya Uroloji müayinə HİV Qan kulturalarında əsasən Qram müsbət bakteriyalar (52,9%) izolə edilir. Həmçinin Qram mənfi bakteriyalar 41,2%, göbələklər 4,6% və anaerob bakteriyaların 1.3% törətdiyi sepsis hallarına da rast gəlinir. Bundan başqa, birdən çox mikroorqanizmin eyni anda qandan izolə edilməsini (11%) də diqqətdən qaçırmaq olmaz. Qan kulturalarından ən çox izolə edilən mikroorqanizmlər bunlardır: S.aureus E.coli S.epidermidis Koaqulaza neqativ stafilokoklar S.pneumoniae P.aeruginosa K.pneumoniae Viridans streptokoklar C.albicans Enterococcus spp. Enterobacter növləri Acinetobacter növləri ß-hemolitic streptokoklar Bacteroides spp. Clostridium spp. Proteus spp. 244

245 Qandan izolə olunmuş kulturaların kontaminasiyası qarşıya çıxan əsas problemlərdəndir. Bu zaman ən çox müşahidə olunan kontaminantlara aşağıdakılar aitdirlər: Bacillus cinsləri, Corynebacterium növləri (C.ceikeum istisnadır), Lactobacillus növləri, Propionibacterium növləri. Koaqulaza neqativ stafilokok və viridans streptokoklar qandan izolə edilən hallarda bunun kontaminasiya və ya törədici olması barədə qərar bir neçə kulturada aşkar olunmaları və klinik məlumatlar əsasında verilir. Nozokomial bakteremiyalarda ən çox rast gəlinən törədicilər 47.1-ci cədvəldə göstərilmişdir: Nozokomial bakteremiyaların əsas törədiciləri Cədvəl --- Törədicilər % KNS % 31.3 S.aureus % 20.2 Enterecoccus sp. % 9.4 C.albicans % 9.0 E.coli % 5.6 Klebsiella sp. % 4.8 P.aeruginosa % 4.3 Enterobacter sp. % 3.9 Serratia sp. % 1.7 A.baumannii %1.3 Sepsis klinik baxımdan getdikcə ağırlaşan 4 fərqli formada rast gəlinir: 1) Sepsis: Hərarət (>38 0 C və ya <36 0 C) Nəbz sayı (>90/dəq) Tənəffüs sayı (>20/dəq) Leykosit sayı (>12000/mm 3 və ya <4000mm 3 ) kimi klinik əlamətlərdən iki və ya daha çoxunun aşkar olunması. 2) Ağır sepsis: sepsis əlamətlərinə əlavə olaraq orqanların funksional pozğunluqları. 245

246 3) Septiki şok: Klinik formaya hipotenziyanın əlavə olunması (müvafiq infuzion terapiyaya baxmayaraq) 4) Çoxsaylı orqan çatışmazlığı: üç və ya daha çox orqan çatışmazlığının inkişafı. Yuxarıda göstərilən əlamətlər müşahidə olunduqda hemokultura üçün qan nümunələrinin götürülməsi vacibdir. Qan nümunəsinin alınması qaydaları patoloji materalların alınması bölməsində əks olunmuşdur. Beləliklə, müvafiq qaydada alınaraq laboratoriyaya gətirilən nümunələr dairəvi hərəkətlərlə qarışdırılaraq 35 0 C-də termostatda inkubasiya olunur. İlk 24 saat müddətində hemokultura şüşələrinin arabir çalxalanması törədicilərin inkişafını sürətləndirir. Qanda olan bir çox bakteriyalar 6-18 saatlıq inkubasiyadan sonra təyin oluna biləcək səviyyəyə çatır. Çoxalmanı gözlə müşahidə etmək (bulanıqlıq, hemoliz, qaz qabarcıqları), həmçinin mikroskopik müayinə (Qram üsulu, immunofluoressensiya) və bərk qidalı mühitlərə pasaj yolu ilə (bakteriya koloniyalarının müşahidə olunması) təyin etmək olar. Törədicilərin inkişaf etməsi hər gün müntəzəm aparılan makroskopik müayinə ilə araşdırılır. Əgər termostatda saxlanılan hemokultura şüşələrində ən tezi 6 saat və ən geci 12 saat müddətində inkişaf müşahidə olunmasa belə kor pasaj adlandırılan metod tətbiq olunaraq, bu qidalı mühitdən ikinci qidalı mühitə kultivasiya aparılır. Hemokultura mühitindən aseptik şəraitdə 1-2 damla şokolad aqarına kultivasiya olunaraq 5-10% CO 2-li mühitdə 35 0 C-də 48 saat saxlanılır. Hemokultura şüşəsi təkrar 5-7 gün inkubasiya olunur. Anaerob bakteriyalar üçün kor pasaj məsləhət olunmur. Bu proses 48 saatlıq inkubasiyanın 48-ci saatında təkrarlanır. Hər bir kor pasaj prosesi zamanı preparat hazırlanaraq Qram üsulu ilə tədqiq olunur. Makroskopik müayinədən sonra mikroskopik müayinə aparılır. Bunun üçün metanolla fiksasiya üsulu istifadə olunur. Metanolun istifadəsi hüceyrə morfologiyalarının dəyişilmədən tədqiqinə imkan verir. Bundan başqa kontrast fazalı mikroskop istifadə olunaraq dəqiq müayinə aparıla bilər. Digər tərəfdən, Qram preparatında bakteriya aşkar edilmədikdə belə, mütləq pasaj olunmalıdır. Kor pasaj üçün ən çox 5%-li qoyun qanlı şokolad aqarı, Endo aqarı və anaeroblar üçün müvafiq olan və gərəkli əlavələr qatılmış qidalı mühit istifadə olunur. Birdən çox mikroorqanizmin inkişaf ehtimalı olduğundan qidalı mühit qarışdırılaraq pasaj olunmalıdır. Sepsisin klinik mənzərəsinin ciddiyyəti nəzərə alınaraq çoxalma dərhal müvafiq bölmə və ya həkimə bildirilir. Çoxalmanın təyini ilə yanaşı bakteriyanın identifikasiyası və antibiotiklərə həssaslıq testinin aparılması xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bu məqsədlə sürətli identifikasiya üsulları istifadə oluna bilər. Lakin bu üsulların tətbiqi üçün mikroorqanizmin yalnız bir növdən ibarət olması dəqiqləşdirilməlidir. Törədici bir növdürsə, 246

247 Qram üsulu ilə boyadılan preparatın müayinəsindən alınan ilkin informasiya nəzərə alınaraq klassik həssaslıq testi aparıla bilər. Antibiotiklərə həssaslıq testi üçün hazırlanmış suspenziya bəzi sadə biokimyəvi identifikasiya testlərində də istifadə oluna bilər. Bu testlərdən koaqulaza, eskulin hidrolizi, öddə ərimə, aqqlütinasiya və İFR i misal göstərmək olar. Qram müsbət bakteriyalar üçün tətbiq olunan testlərlə yanaşı Qram neqativ bakteriyalar üçün oksidaza, sürətli hazır kitlər (APİ Rapid E, Minitek, Vitek kimi) tətbiq oluna bilər. Qan kulturalarından izolə edilən mikroorqanizmlər tərkibində 10% süd tozu olan qidalı mühitdə C-də saxlanılmalıdır. Buna alternativ olaraq inkişaf müşahidə olunan Petri kasası steril mineral yağ ilə örtülərək otaq temperaturunda saxlanıla bilər. Bunun səbəbi bir xəstədən izolə edilən müxtəlif növlərin və ya müxtəlif xəstələrdən izolə edilən eyni növün bir neçə aydan sonra təkrar müqayisəsinin lazım gəlməsidir. Antikoaqulyant maddə, kationik qatran və ya polimer adsorbsiyaedici qatran tərkibli mühitdə saxlanılmaqla qanın içərisində olan antimikrob maddə kənarlaşdırıla bilər. Satışda tərkibində belə maddələr olan sistemlər mövcuddur. Bunlardan ən çox istifadə olunanı Becton Dickinson firması tərəfindən istehsal olunan ARD-dir. Bu sistemə əlavə olunan qan 15 dəqiqə qarışdırıldıqdan sonra sentrifuqadan keçirilərək qatran uzaqlaşdırılır. Daha sonra qidalı mühitə kultivasiya olunur. Bu cihaz qanda 247 olan 100 µq-a qədər antibiotiki birləşdirərək uzaqlaşdırır. Son zamanlar inkişaf etməkdə olan ölkələrdə xəstəxana laboratoriyalarının yarısından çoxu avtomatlaşdırılmış hemokultura sistemləri istifadə edir. Bactec (Becton Dickinson) və Organon bu sistemlər arasında ən geniş istifadə olunanlarıdır. Bactec sistemi mikroorqanizmlərin metabolizmi nəticəsində qidalı mühit mayesi içərisində xaric olan CO 2-nin spektrofotometrik yolla ölçülməsinə əsaslanır. BacT/Alert (BioMerio) isə CO 2-ni ph dəyişikliyi şəklində ölçməklə izləyir. Göstərilən hemokultura sistemlərində istifadə olunan mühitlər müntəzəm olaraq çalxalanır. Bactec sisteminin avtomatik hemokultura mühitləri arasında antibiotikləri kənarlaşdıran qətran tərkibli mühitlər də vardır. Tərkibində qətran olan qidalı mühitlərə qan əlavə olunduqdan sonra başqa proseduralara ehtiyac qalmır. Avtomatik sistemlərdə yalançı pozitiv və yalançı neqativ nəticələr də müşahidə oluna bilər. Bəzi hemokultura şüşələri iki fazalıdır, yəni, həm bərk, həm də maye hissələrdən ibarətdir. Bu qidalı mühitlərdə maye hissədə müşahidə olunan çoxalma özünü bərk hissədə koloniyaların əmələ gəlməsilə biruzə verir. Belə qidalı mühitlər laboratoriya şəraitində hazırlana və ya satışdan alına bilər. İki fazalı hemokultura sistemləri maye hissənin bərk hissəyə geniş təmasını təmin etmək üçün əyilmiş vəziyyətdə saxlanılmalıdır. Bunun sayəsində hemokultura şüşələri açılmadan pasajları aparılmış olur. Satışda olan mühitlərdə bərk hissə bir

248 və ya daha çox qidalı mühitdən ibarət ola bilər. Beyin-onurğa beyni mayesinin (BOM) mikrobioloji müayinəsi Mərkəzi sinir sistemi infeksiyalarının diaqnostikasında BOM-un müayinəsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Subaraxnoid sahədə və ya beyinin yumşaq qişaları arasında baş verən infeksiya meningit adlanır. Bakterial meningit zamanı BOM-da çoxlu miqdarda iltihabi hüceyrələr, xüsusilə polimorf nüvəli leykositlərə rast gəlinir. BOM-da qlükozanın miqdarı azaldığı halda, zülalların miqdarı artmış olur. Meningit klinik baxımdan kəskin və xroniki ola bilər. Kəskin meningitlər əsasən kapsulalı bakteriyalarla, xroniki meningit M.tuberculosis, Cryptococcus neoformans və s. törədilə bilər. Beyin parenximasının iltihabı isə ensefalit adlanır. Ensefalit əsasən virus infeksiyaları ilə əlaqəli olur. Parazitlər də meninqoensefalit, beyin absesi törədə bilər. Naegleria fowleri və Acanthamoeba növləri burunun selikli qişası vasitəsilə, Entamoeba histolytica, Strongyloides stercoralis, Taenia solium-un sürfəsi cysticercus qan vasitəsilə beyinə daxil ola bilər. BOM-un mikroskopik müayinəsi Subaraxnoid sahəyə şprislə daxil olaraq aseptik şəraitdə üç və ya dörd steril nə BOM alınır. Birinci və ikinci şüşələr mikroskopik və biokimyəvi testlər, üçüncü və 248 dördüncü şüşələr isə hüceyrə sayımı üçün istifadə olunur. Mikroorqanizmlərin təyinində BOM-un həcmi əhəmiyyət daşıyır. Patogen mikroorqanizmlərin təyini üçün BOM-un həcmi ən azı 5-10 ml olmalıdır. BOM vaxt itirmədən laboatoriyaya gətirilməli, mütləq soyuducuda saxlanılmalıdır. Dərhal müayinə aparılmazsa, məsələn, Streptococcus pneumoniae, BOM nümunəsi alınandan 1 saat sonra təyin oluna bilməz. BOM-un 30 dəqiqə müddətində müayinəsi çox hallarda törədici haqqında fikir söyləməyə, meningitin həyati əhəmiyyət daşıyan sürətli və adekvat müalicənin başlanmasına imkan verir. Laborator analizin nəticəsi bilavasitə xəstənin həkiminə çatdırılmalıdır BOM-da hüceyrələrin sayılması BOM-da hüceyrə sayılması dedikdə, onun 1 mm 3 da olan leykositlərin miqdarının təyini başa düşülür. Leykositlərin sayılması aşağıdakı qayda üzrə aparılır: 1) BOM leykosit pipetinin 0,5 işarəsinə qədər çəkilir. 2) Pipetin işarətinə qədər durulaşdırıcı məhlul çəkilir. 3) Pipet avtomatik pipet çalxalayıcısında 3 dəqiqə çalxalanır. 4) İlk damlalar atıldıqdan sonra üzəri örtük şüşəsi ilə örtülən Thoma əşya şüşəsinin iki tərəfi doldurulur. 5) Mikroskopun kiçik böyütməsi ilə Thoma şüşəsində tək böyük kvadrat içərisindəki leykositlər sayılır. Saymaya yuxarı sıralardakı kiçik kvadratlarda soldan sağa, alt

249 sıraya keçdikdə sağdan sola olmaqla davam edilir. Yalnız kiçik kvadratların içi ilə sol və üst cizgidə olanlar sayılır, sağ və alt cizgidəkilər isə sayılmır. Beləliklə, eyni hüceyrələrin təkrar sayılmasının qarşısı alınır. Hüceyrələrin sayı bu formula ilə hesablanır: 1 mm 3 -dəki hüceyrələrin sayı = sayılan hüceyrələrin miqdarı x 10 x 20 Nativ nəm preparat Hüceyrələrin sayılması istisna olmaqla, BOM-un digər mikroskopik müayinələri, nümunə materialı 1 mldən çox olduqda, 15 dəqiqə 15000gdə sentrifuqadan keçirildikdən sonra aparılır. Sentrifuqadan sonra üst hissədəki maye steril sınaq borusuna köçürülür, 0,5 ml maye saxlanaraq dibdəki çöküntü vortekslənərək (vorteks-burulğan formada çalxalayıcı cihaz) homogenizə edilir. Üst hissədən götürülən maye biokimyəvi testlər (məs. zülal, qlükoza, laktat) və ya antigen təyini üçün istifadə oluna bilər. BOM çöküntüsü əşya şüşəsi üzərinə damızdırılaraq örtük şüşəsi ilə üzəri örtülür. Kontrast fazalı mikroskop və ya işıq mikroskopu ilə müayinə olunur. Ameblər psevdopodiləri vasitəsilə bir istiqamətdə yavaş hərəkət edir. Hərəkət mikroskopun işığının istiliyi ilə bir müddət sonra başlayır. Ameblər hərəkətli makrofaqlar ilə qarışdırılmamalıdır. Şübhəli hallarda trixrom boyama aparılır. Trixrom boyama amebləri somatik hüceyrələrdən ayırd edir. 249 Çin mürəkkəbi ilə boyama üsulu Cryptococcus neoformans-ın polisaxarid kapsulası olduğundan çin mürəkkəbi ilə boyamada görünə bilər. Bunun üçün 1 damla BOM çöküntüsü 1-2 damla çin mürəkkəbi ilə qarışdırılaraq homogenizə edilir. Üzəri örtük şüşəsi ilə örtülür. İşıq mikroskopunda 100 və 400 dəfə böyütmə ilə tədqiq olunur. Qara fonda tumurcuqlanan maya hüceyrələrinin ətrafında kapsulanın müşahidə olunması diaqnostik əhəmiyyət daşıyır. Quelling (kapsula şişmə) reaksiyası BOM çöküntüsü şübhələnilən kapsulalı mikroorqanizmlərin antiserumları ilə qarışdırılır və bir damla BOM nümunəsi 1 damla antiserum və 1 damla metilen abısı ilə qarışdırılır. Müvafiq mikroorqanizm olduqda kapsula polisaxaridi ilə anticisimin birləşməsi baş verərək, mikroskopda kapsulanın şişməsi müşahidə olunur. Bu test xüsusi hazırlıq, vərdiş tələb edir. BOM yaxması BOM yaxması Qram üsulu ilə tədqiq olunur. Bu üsulda əvvəlcə əşya şüşəsi spirtlə təmizlənir, qurudulur. Əşya şüşəsinin üzərinə 1 damla BOM yerləşdirilir, bu şərtlə ki, o əşya şüşəsi üzərində yayılmamalıdır. Nümunə havada qurudulur. Alov üzərində və ya metanolla fiksə olunur. Qram üsulu ilə boyadılır. Eyni qayda ilə metilen abısı ilə də BOM boyadılır. Qram üsulu ilə BOM-da mikroorqanizmlərin varlığı, metilen abısı ilə isə

250 iltihabi hüceyrələrin varlığı və tipi araşdırılır. BOM-da antigenlərin təyin olunması H.influenzae, N.meningitidis, S.pneumoniae və B qrup streptokokların polisaxarid kapsulyar antigenlərinin birbaşa təyini bir sıra antigen təyin etmə sistemləri ilə mümkündür. Bu sistemlər 90% spesifikliyə, 97% həssaslığa malikdir. Meningit hallarında lateks aqqlütinasiya testi ilə S.pneumoniae 100%, H.influenzae 96%, N.meningitidis 100% hallarda təyin oluna bilər. Eyni üsulla BOM-da kriptokokkal antigenin də aşkar olunması mümkündür. Bu üsul yanlış pozitiv nəticələrə yol aça bilər. BOM-da olan revmatoid faktor və digər maddələrlə çarpaz reaksiya baş verə bilər. Bu səbəbdən antigenin sürətli ekstraksiyası ilə BOM-un ilkin proseduradan keçirilməsi məqsədəuyğundur. BOM nümunələrinin kultivasiyası BOM nümunəsi şokolad aqarına, 5%-li qoyun qanlı aqara, zənginləşdirilmiş bulyona (məs. tioqlikolat mühitinə) kultivasiya olunur. Kultivasiya seyrəltmə üsulu ilə aparılır. Qanlı aqar və şokolad aqarı 37 0 C-də 5-10% CO 2-li mühitdə, bulyon isə normal atmosferdə 37 0 C-də ən azı 5 gün inkubasiya edilməlidir. Kəskin bakterial meningitlərdə BOM-da sıx rast gəlinən mikroorqanizmlər N.meningitidis, H.influenzae, B qrup streptokoklar, S.pneumoniae, L.monosytogenes və E.coli-dir. BOMdan hazırlanmış yaxmalarda əgər 250 Qram neqativ bakteriyalar müəyyən olunmuşdursa, nümunə MacConkey və ya EMB aqara da kultivasiya olunmalıdır. Klinik əlamətlərə əsasən xroniki meningit düşünülən hallarda BOM nümunəsinin göbələk və vərəm meningiti baxımından da kultivasiyası aparılmalıdır. Virusların təyinində isə BOM bilavasitə toxuma kulturasına kultivasiya olunmalıdır. Bu məqsədlə 0,25 ml BOM nümunəsi ilkin meymun böyrəyi, Hep 2 davamlı hüceyrə kulturası və insan fetal diploid fibroblast hüceyrə kulturalarına kultivasiya olunmalıdır. Tənəffüs sistemi infeksiyalarının mikrobioloji müayinəsi Tənəffüs sistemi burun və ağızdan başlayıb, nazofarinks, orofarinks, traxeya, bronxlar və ağciyərləri əhatə edən toxuma və orqanlardan ibarətdir. Burun, ağız, nazofarinks və orofarinks normal mikrofloraya malik olan bölgələrdir. Traxeya və aşağı tənəffüs yolları isə normal mikrofloraya malik olmadığından steril hesab olunur. Bu səbəbdən normada steril olan bu bölgələrdən hər hansı bir mikroorqanizm izolə edilirsə, onun patogenliyinin mümkünlüyünə diqqət yetirilməlidir. Yuxarı tənəffüs yollarında rast gəlinən normal mikrofloraya alfahemolitik streptokoklar, Neisseria növləri, stafilokoklar, Haemophilus növləri, difteroid bakteriyalar daxildir. Müəyyən qrup mikroorqanizmlər tənəffüs yollarında mütləq patogenlər kimi qəbul edilir.

251 Bunlardan Corynebacterium diphteriae, Neisseriae gonorrhoae, Mycobacterium tuberculosis, Chlamydia pneumoniae, Bordetella pertussis, Legionella növləri, Pneumocyctis carinii-ni misal göstərmək olar. Tənəffüs yollarının normal florasına daxil olan bəzi mikroorqanizmlər əlverişli şərait olduqda patogenlik xüsusiyyəti qazanaraq müxtəlif infeksiyalara səbəb ola bilərlər. S.pneumoniae, beta-hemolitik streptokoklar, S.aureus, Mycoplasma növləri, H.influenzae, H.parainfluenzae, M.catarrhalis, Actinomyces növlərini buna misal göstərmək olar. Yuxarı tənəffüs yolları infeksiyaları (YTYİ) Etioloji agentlər: YTYİ arasında faringit, tonzillit, sinusit və otitis media (orta qulağın iltihabı) daha çox rast gəlinir. Bu infeksiyaların ən çox rast gəlinən etioloji agentlərindən növbə ilə A qrup beta-hemolitik streptokoklar, S.pneumoniae, H.influenzae, S.aureus və s. göstərmək olar. Bununla belə, C.diphteriae, B.pertussis, Mycoplasma növləri, N.gonorrhoeae və s. də faringitin törədiciləri ola bilərlər. Materialın alınması və laboratoriyaya göndərilməsi Patoloji materiallar-əsnəkdən və nazofarinksdən tamponla, sinusdan biopsiya və ya toxuma materialı (xroniki sinusit), orta qulaq aspirasiya mayesi (otitis media) əldə edilir. Bu materiallar gecikdirilmədən, müvafiq daşıyıcı qidalı mühitlərdə laboratoriyaya göndərilməlidir. Patoloji materialların mikroskopik müayinəsi 251 Yuxarı tənəffüs yollarından alınan nümunələrin Qram üsulu ilə boyadılmış preparatlarının birbaşa mikroskopik müayinəsi diaqnostik baxımdan böyük əhəmiyyət daşıyır. Oral kandidozlarda mayayabənzər hüceyrələrin (xüsusilə tumurcuqlanma mərhələsində), Plaut-Vinsent anginasına şübhə olduqda fuziform bakteriyaların və ya spiroxetlərin görünməsi diaqnozu müəyyənləşdirməyə yardım edir. Faringit, otit və sinusitlər zamanı Qram üsulu ilə boyadılmış preparatların mikroskopiyası etibarlı deyildir. Göbələk elementlərinin müayinəsində klinik materialın 10%-li KOH ilə işlənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. A qrup beta-hemolitik streptokokların birbaşa klinik materialda aşkar olunması əsnəkdən tamponla alınmış nümünədə antigenin təyin olunmasına əsaslanır. Bu məqsədlə koaqqlütinasiya, İFA, düz İFR və nuklein turşusu prob üsulları istifadə oluna bilər. Birbaşa (mikroskopik) diaqnostik metodların üstünlüyü, kulturanın alınması üçün 24 saat gözləmədən, qısa müddətdə nəticə verməsindədir. Difteriyaya şübhə olan hallarda əsnəkdən tamponla alınan nümunələrdən hazırlanmış preparatlar Neisser üsulu ilə boyadılır və tipik metaxromatik qranulaların görünməsi diaqnozu müəyyənləşdirmək üçün çox önəmlidir. Kulturanın alınması Klinik mikrobioloji laboratoriyalarda yuxarı tənəffüs yollarından alınan nümunələr 5%li qoyun qanlı aqara kultivasiya olunur. Ən çox rast

252 gəlinən törədici olan A qrup betahemolitik streptokokların izolyasiyası üçün ən əlverişli qidalı mühit hemolitik xüsusiyyətin müəyyənləşdirilməsinə imkan verən qoyun qanlı aqardır. Qoyun qanlı aqarda çoxalan beta-hemolitik streptokokların A-qrupundan olub- olmadığınının müəyyənləşdirilməsi məqsədilə basitrasinə həssaslıq testi aparılmalıdır. Yuxarı tənəffüs yolları infeksiyalarında rast gəlinən mikroorqanizmlərin mühüm bir qrupunu da Heamophilus növləri təşkil edir. H.haemolyticus və H.parahaemolyticus beta hemoliz verən bakteriyalardır. Lakin bu qrup bakteriyalar qoyun qanlı aqarda çoxala bilmədiklərindən onların A qrup beta-hemolitik streptokoklarla qarışdırılmasının qarşısı alınır. Difteriyaya şübhə olan materialların kultivasiyası üçün xüsusi qidalı mühitlər- Loeffler aqarı və ya sistein-tellurit aqar istifadə olunur. Belə hallarda C.diphteriae nın çoxalma ehtimalını artırmaq üçün eyni zamanda həm əsnəkdən, həm də nazofarinksdən nümunə götürülməlidir. Göy-öskürəyə şübhə olan hallarda alınan nümunələrin təzə hazırlanmış Borde-Janqu mühitinə kultivasiya olunması lazımdır. Epiqlottit klinikası olan hallarda tamponla götürülən materiallar, belə hallarda əsas törədici kimi rast gəlinən, H.influenzae-nin izolyasiyası üçün şokolad aqarına, nadir törədicilərdən olan S.pneumoniae və S.aureus üçün isə qoyun qanlı aqara kultivasiya olunmalıdır. 252 Aşağı tənəffüs yolları infeksiyaları Traxeit, bronxit, bronxiolit, pnevmoniya və vərəm ən çox rast gəlinən aşağı tənəffüs yolları infeksiyalarıdır. Əsas törədicilər: Aşağı tənəffüs yolları infeksiyalarına səbəb olan etioloji agentlər əsasən yaş qruplarına və yanaşı gedən xəstəliklərə görə müxtəlif olur. İctimai mənşəli pnevmoniyalara səbəb olan mikroorqanizmlər S.pneumoniae, M.pneumoniae, H.influenzae, respirator viruslar (influenza A və B, parainfluenza virus, adenovirus, RSV), S.aureus, K.pneumoniae, L.pneumophila, M.catarrhalis, C.pneumoniae, C.trachomatis-dir. Ən çox rast gəlinən törədici S.pneumoniae-dir. Viruslar əsasən uşaqlarda, Qram (-) çöplər və S.aureus isə xüsusilə qocalar evində yaşayan ahıl xəstələrdə pnevmoniya törədicisi kimi aşkar olunur. Nozokomial pnevmoniyalarda isə törədici daha çox Qram (-) bakteriyalardır. Patoloji materialların alınması və laboratoriyaya göndərilməsi Aşağı tənəffüs yolları infeksiyalarının diaqnozunda ən çox istifadə olunan patoloji material bəlğəmdir. Lakin bəlğəm əksər hallarda ağız mikroflorası ilə kontaminə olduğundan infeksiya törədicisinin izolyasiyasında nəticələrin etibarlılığına mənfi təsir göstərir. Buna görə də alınan bəlğəm nümunəsinin diaqnostik əhəmiyyətini aşkar etmək üçün bəzi kriteriyalar nəzərə alınmalıdır. Bu məqsədlə alınan bəlğəm nümunəsindən

253 nazik yaxma hazırlanaraq Qram üsulu ilə boyadılır və mikroskopun 10X obyektivində tədqiq edilir. Bəlğəm nümunəsi, hər bir görüş sahəsində 10- dan az epitel hüceyrəsi və 25-dən çox polimorf nüvəli leykosit (PNL) (xəstədə neytropeniya yoxdursa) olduqda, kultivasiya üçün uyğun hesab edilir. İnvaziv metodlarla alınan tənəffüs yolu nümunələri diaqnoz üçün daha əhəmiyyətlidir. Bu nümunələrin normal flora ilə kontaminə olma riski yox dərəcəsindədir. Bunlara transtraxeal aspirat, bronxalveolyar lavaj, protected catheter bronchial brush, ağciyərdən nazik iynə vasitəsilə aspirasiya, transbronxial biopsiya və açıq ağciyər biopsiya nümunələrini misal göstərmək olar. Biopsiya nümunələri viral pnevmoniyaların diaqnozunda xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Kəskin pnevmoniyaya şübhə olan hallarda aşağı tənəffüs yolu nümunəsi ilə birlikdə hemokulturanın da alınması diaqnoza yardım edir. Vərəmə şübhə olan hallarda isə, aşağı tənəffüs yolu nümunələri ilə yanaşı, birbaşa mikroskopiya və kultivasiya məqsədilə acqarına götürülmüş mədə şirəsi də istifadə oluna bilər. Patoloji materialların mikroskopik müayinəsi Bəlğəm nümunələrinin birbaşa mikroskopik müayinəsində yuxarıda göstərilən kriteriyalar mütləq nəzərə alınmalıdır. Yaxmadakı PNL miqdarı ilə birlikdə dominantlıq təşkil edən mikroorqanizmin növü də bildirilməlidir. Məsələn, çox miqdarda PNL + Qram müsbət diplokoklar əksəriyyət təşkil edir - şəklində bildirilən məlumat pnevmokok pnevmoniyasından şübhələnməyə əsas verir. Yaxmada çoxlu miqdarda PNL göründüyü halda, heç bir mikroorqanizm görünmürsə, bu vəziyyət xəstənin antibiotik istifadə etmiş və ya istifadə etməkdə olduğunu göstərə bilər. Həmin klinik tablo eyni zamanda atipik pnevmoniya hallarında da müəyyyən oluna bilər. Aşağı tənəffüs yolu nümunələri xüsusilə vərəmə şübhə olan hallarda, Qram üsulu ilə yanaşı, turşuya davamlı bakteriyaların varlığını təyin etmək məqsədilə, Sil-Nilsen üsulu ilə də tədqiq edilməlidir. İmmunosupressiv hallarda, xüsusilə QİÇS zamanı Pneumosystis carinii mütləq araşdırılmalıdır. Bu məqsədlə alınan nümunənin methenamin gümüşləmə və Gimza üsulları ilə boyadılması lazımdır. Aşağı tənəffüs yollarından alınmış nümunələrdə Legionella növlərinin təyini məqsədilə düz İFR üsulundan istifadə olunur. Bu üsul aşağı tənəffüs yollarından alınmış nümunələrdə C.trachomatis, C.pneumoniae, herpes simplex virus, CMV, adenovirus və RSV-nin araşdırılması məqsədilə də istifadə oluna bilər. Patoloji materialların kultivasiyası Bronxit və ya pnevmoniyaya şübhə olan hallarda, normal mikroflora ilə kontaminasiya riski səbəbindən, alınan bəlğəm nümunələrində bakterial etiologiyanı təyin etmək çətinlik törədir. Buna görə də alınmış kulturaların nativ Qram yaxmaları ilə birlikdə qiymətləndirilməsi vacibdir. Belə hallarda ən çox rast gəlinən patogenlərin- S.pneumoniae, H.influenzae, 253

254 M.catarrhalis, P.aeruginosa və K.pneumoniae növlərinin izolyasiyası üçün alınan patoloji materiallar 5%-li qoyun qanlı aqara, selektiv şokolad aqarına (tərkibində 300 mg/l basitrasin olan 10%-li at qanlı şokolad aqarı) və EMB və ya Endo aqarına kultivasiya olunmalıdır. Xüsusilə, kəskin pnevmoniya hallarında aşağı tənəffüs yollarından alınmış material ilə yanaşı, alınan qan nümunələrində də çoxalmanın olması etioloji agenti dəqiqləşdirməyə imkan verir. Vərəmə şübhə olan hallarda alınan nümunələr, dekontaminasiya və konsentrasiya proseslərindən sonra Levenşteyn-Iensen aqarına və ya Middlebrook 7H11 aqarına, yaxud, daha sürətli inkişafa imkan verən Bactec kultura sistemlərinə kultivasiya oluna bilər. Atipik pnevmoniya hallarında Legionella pneumophyla-nın izolyasiyası üçün alınan nümunələrin selektiv qidalı mühit olan BCYE (buffered charcoal yeast extract) aqara, Mycoplasma pneumoniae-nin izolyasiyası üçün isə PPLO aqara, SP4 difazik bulyon və ya Mycoplasma qlükoza agar-a kultivasiya olunması lazımdır. Göy öskürəyə şübhə olan hallarda Bordetella pertussis-in izolyasiyası məqsədilə Borde-Janqu aqarına kultivasiya olunmalıdır. Virus və xlamidiya növlərinin izolyasiyası üçün hüceyrə külturalarına kultivasiya vacibdir. Lakin bu proses olduqca zəhmətli və uzun müddət tələb etdiynidən, daha sürətli üsullar-ifa, İFR və ya molekulyargenetik üsullara üstünlük verilir. Həzm sistemi infeksiyalarının mikrobioloji müayinəsi Həzm sistemini təşkil edən orqanlarda mikroorqanizmlər müxtəlif patologiyalara səbəb olur. Törədicidən asılı olaraq bu orqanlardan alınan patoloji materiallar müxtəlif ola bilər. Cədvəl 47.2-də həzm sistemindən orqanlara və mikroorqanizmlərə görə patoloji materialların alınma üsulları verilmişdir. Cədvəl 47.2 Həzm sistemindən orqanlara və mikroorqanizmlərə görə patoloji materialların alınma üsulları Orqan Nümunənin alınma forması Mikroorqanizm Qida borusu Biopsiya HSV, CMV Fırçalı kateter Candida albicans Mədə Mədə lavajı M.tuberculosis Biopsiya H.pylori Duodenal aspirasiya və Giardia, S.stercoralis, Onikibarmaq yuyulma A.lumbricoides bağırsaq Biopsiya H.pylori Nazik bağırsaq Biopsiya Giardia, Cryptosporidium, Microsporidium 254

255 Düz bağırsaq Tampon vasitəsilə Biopsiya Cədvəl 47.2 (Davamı) N.gonorrhoeae, Shigella növləri, HSV və kolonizasiyanın təyini E.histolytica, B.coli, HSV Patoloji materialların makroskopik dizenteriya zamanı da nəcisdə irin və müayinəsi çoxlu sayda yumurta görünür. Gimza Nəcisin rəngi, qoxusu, içərisində üsulu ilə boyadılmış preparatlarda qan və ya selik olması araş- Giardia trofozoiti, trixrom boyama ilə dırılır. Xüsusilə Shigella, Entamoeba isə E.histolytica trofozoitləri axtarılır. histolytica infeksiyaları və psevdomembranoz Kriptosporidiaz-a şübhə olduqda enterokolit zamanı nəcis- modifikasiya olunmuş xinyon üsulu ilə də qan tapılır. Vəba zamanı isə nəcis turşuya davamlı boyanan sistaların düyü həlimi şəklində və çox miqdarda təyini diaqnoz qoymağa imkan verir. olur. Qastritli xəstələrdən alınan mədə Patoloji materialların mikroskopik biopsiyası nümunələrində Gimza müayinəsi üsulu ilə boyadılaraq spiral şəkilli Nəm preparat: İbtidailərin H.pylori-nin varlığı təyin oluna bilər. hərəkətli olan trofozoit formaları Antigenlərin aşkar (E.histolytica və G.intestinalis) ilə olunması sistaları və helmintlərin yumurtaları İFA üsulu ilə E.histolytica axtarılır. B.coli rektosiqmoidal xora antigeni, C.difficile-nin A və B toksinləri əmələ gətirir. Xoranın kənarından və Rota virusların varlığı aşkar alınan qaşıntıda kirpikli trofozoitlərin oluna bilər. görünməsi diaqnoz qoymağa imkan Düz İFR üsulu ilə antigenlərin verir. varlığının təyini: HSV və CMV Boyadılmış preparat: Qastroenteritlər ezofagitlərində toxuma biopsiyasında zamanı nəcisdə leykosit- düz İFR vasitəsilə antigenlər axtarılır. lərin varlığının təyini və ibtidailərin Viral və ya bakterial qastroenteritlərdə trofozoit formalarının tədqiqi məqsədilə də antigenlərin aşkar olunması istifadə olunur. Leykositlərin məqsədilə istifadə oluna bilər. Lateks olması kəskin bakterial infeksiyanı aqqlütinasiya üsulu ilə bir sıra həzm təsdiqləyən əlamət hesab olunur və sistemi patogenlərinə məxsus antigenlər müalicənin istiqaməti baxımından təyin edilə bilər. əhəmiyyətlidir. Xüsusilə, Salmonella Patoloji materialların kultivasiyası mənşəli qastroenteritlərdə leykositlərin sayının artması müşahidə olunur. Həzm sitemi infeksiyaları zamanı Y.enterocolitica mənşəli infeksiyada izolə edilməsi lazım gələn mik- nəcisdə polimorf nüvəli və mononuklear roorqanizmlərə uyğun olaraq patoloji hüceyrələrəin artması baş ve- material alınmalı, daşınmalı və müroorqanizmlərə rir. Schistosoma ilə əlaqəli Bilharzial vafiq qidalı mühitlərə kultivasiya 255

256 olunaraq müəyyən atmosferdə inkubasiya Yersinia enterocolitica-nın edilməlidir. Transport məq- çoxaldılması üçün ilk növbədə so- sədilə yarımbərk qidalı mühit olan yuqda (4 0 C) zənginləşdirmə aparılmalıdır. Cary-Blair mühitinə üstünlük verilir. Bu qidalı mühit nəcisdə olan normal flora bakteriyalarının çoxalmasının və materialın qurumasının qarşısını alır. Bakteriyaların izolə edilməsi üçün kultivasiya Aerob şəraitdə kultivasiya: Bunun üçün tamponla nəcisə əlavə edildikdən sonra fosfat buferli fizioloji məhlul içərisində saxlanılır. 7-ci, 14-cü və 21-ci günlərdə EMB və SS aqar mühitlərinə kultivasiyalar təkrarlanır. Nəcis mikroflorasındakı bakteriyaların inhibə olması və Yersinia aerob şəraitdə kultivasiya əsasən enterocolitica-nın asanlıqla ayırd Salmonella və Shigella növlərinin təyini məqsədilə aparılır. Bu məqsədlə EMB aqar, SS aqar və Selenit F mühitinə kultivasiya olunması kifayətdir. edilməsi üçün CİN (sefsulodin-irqasan-novobiosin) aqara da kultivasiya olunur. Otaq temperaturunda daha yaxşı inkişaf müşahidə olunur. EMB aqarda laktozanı mənimsəməmiş Enterohemorragik E.coli şəffaf rəngli koloniyalar (EHEC) O157 H7 üçün sorbitol tər- Salmonella və Shigella-ları, SS aqarda kibli MacConkey aqarına kultivasiya qara rəngli koloniyaların olması aparılır. Sorbitolu istifadə edən bakteriyaların Salmonella-ları, sarı koloniyaların E.coli olduğu aşakar edil- olması isə Shigella-ları düşündürür. Digər enterobakteriyalar SS aqarda çəhrayı rəngli koloniyalar əmələ gətirərək asanlıqla ayırd edilə bilər. Diaqnoz məqsədilə bu koloniyalardan TSI aqara və tərkibində sidik cövhəri olan mühitlərə kultivasiya olunmalıdır. Bu qidalı mühitdə Salmonella və Shigella növləri yalnız qlükozanı fermentasiya etdikləri üçün mühitin səthi qırmızı qaldığı halda, dib hissəsi sarı rəngə çevrilir. Salmonellalar H 2S dikdən sonra antiserumlar vasitəsilə O157 H7 serotipi təyin oluna bilər. Bunlardan başqa qida zəhərlənmələrində şübhələnilən qidalardan və qusuntu kütləsindən də kultivasiya olunaraq törədicilər təyin oluna bilər. Mikroaerofil şəraitdə kultivasiya: Qastroenteritlər zamanı Campylobacter-in çoxaldılması məqsədilə alınmış klinik nümunələr içərisində vankomisin, trimetoprim, sefalotin və amfoterisin B olan qoyun qanlı aqara əmələ gətirdiyi üçün dib tərəf daha kultivasiya olunmalı və 42 0 C-də çox qara rəngdə görünür. Hər iki bakteriyanın sidik cövhərini parçalayacaq inkubasiya edilməlidir. Qastritli xəstələrdən H.pylori- ureaza fermentləri yoxdur. Ən nin ayırd edilməsi üçün alınan sonda inkişaf edən koloniyalardan götürülərək xüsusi antiserumlar ilə əşya şüşəsi üzərində aqqlütinasiya aparılır və diaqnoz dəqiqliklə müəyyənləşdirilir. biopsiya nümunəsi amfoterisin B və vankomisin tərkibli qanlı aqara kultivasiya olunur və 7 gün inkubasiya edilir. Anaerob şəraitdə kultivasiya: Antibiotiklərlə əlaqəli diareya və 256

257 psevdomembranoz enterokolitə şübhə olduqda Clostridium difficile-nin çoxaldılması üçün seçici qidalı mühit olan sikloserin sefoksitin fruktoza aqara (CCFA) kultivasiya olunur. Qida zəhərlənməsi hallarında isə Clostridium perfringens-in izolyasiyası üçün qanlı aqara kultivasiya aparılır. Kultivasiya olunan kasalar 37 0 C-də anaerob atmosferdə 48 saat inkubasiya olunur. C.difficile sporalı, Qram (+) anaerob bakteriyadır. Sağlam yaşlılarda 3%, xəstəxanada yatan şəxslərdə 10-30% və yenidoğulanlarda isə 60-70% miqdarında normal nəcis florasında rast gəlinir. Buna görə də, yalnız kulturada aşkar olunması psevdomembranoz enterokolitin diaqnozu üçün kifayət deyildir. Eyni zamanda toksinlərin (A və B) varlığının təyini də vacibdir. Göbələklərin ayırd edilməs üçün kultivasiya: Göbələklərin izolyasiyası üçün Saburo aqarı istifadə olunur. Xüsusilə Candida ilə əlaqəli ezofagitlərə şübhə olduqda fırçalı kateterlər vasitəsilə nümunə alınır. Əvvəlcə nativ preparat hazırlanaraq Qram üsulu ilə boyadılır, tumurcuqlanan mayayabənzər hüceyrələr axtarılır. Saburo aqarına kultivasiya olunaraq 37 0 C-də 48 saat inkubasiya edilir. Nəcisin normal mikroflorasında maya hüceyrələri olduğu üçün kultivasiya o qədər də məqsədəuyğun deyildir. Lakin immunosupressiv şəxslərdə normal flora sakinləri azaldıqda təmiz mayayabənzər göbələk (maya yox!) kulturalarının alınması əhəmiyyətli hesab olunur. 257 Parazitlərin ayırd edilməs üçün kultivasiya: E.histolytica-nın kulturası alına bilər. Virusların ayırd edilməs üçün kultivasiya: HCV və CMV ezofagitlərində toxuma biopsiyası alınır və Shell vial hüceyrə kultivasiyası aparılır. Adenovirusla əlaqəli qastroenteritlərdə hüceyrə kultivasiyaları aparılaraq diaqnoz təyin oluna bilər. Sidik yolları infeksiyalarının mikrobioloji müayinəsi Sidik yolları infeksiyaları (SYİ) daha çox rast gəlinən infeksiyalardan biridir. Bu infeksiyaların müvafiq qaydada müalicə olunması üçün törədici mikroorqanizmin erkən və dəqiq təyini çox əhəmiyyətlidir. Sidikçıxarıcı sistem- böyrək parenximası, renal pelvis (böyrək ləyəni), ureter (sidik axarları), sidik kisəsi və uretradan (sidik kanalı) ibarətdir. Sididikçıxarıcı sistem infeksiyaları yuxarı (böyrəklər, renal pelvis və sidik axarları) və aşağı sidik yolları (sidik kisəsi və uretra) infeksiyaları olmaqla iki hissəyə bölünür. Sidik yolları infeksiyalarının yayılması yaşa və cinsiyyətə görə müxtəlif olur. Qadınlarda, xüsusilə uretranın qısa olması və onun anusa anatomik qonşuluğu səbəbindən bu qrup xəstəliklər kişilərə nisbətən daha çox rast gəlinir. Qadınların təqribən 20%-nin həyatları boyunca ən azı 1 dəfə SYİ yə məruz qalması təxmin edilir. Kişilərdə isə prostat hipertrofiyası səbəbindən 60 yaşdan sonra SYİ-nin rastgəlmə tezliyində artım müşahidə olunur.

258 Sağlam şəxslərdə selikli qişa mikroorqanizmlərin invaziyasına qarşı baryer funksiyasını daşıyır. Sidik cövhərinin miqdarının yüksəkliyi və sidiyin aşağı ph-ı bir çox bakteriyaların inkişafına mane olur. Selikli qişalarda əmələ gələn zədələnmələr (məs. kateterizasiya zamanı), sidiyin osmolyarlığı (osmotik konsentrasiyası) və ph-da əmələ gələn dəyişikliklər (məs., hamiləlik) və ya şəkərli diabteli xəstələrdə sidikdə qlükozanın konsentrasiyasının artması infeksiyaya meyilliyi artırır. Yuxarı sidik yolları infeksiyaları əsasən qalxan (ascent) yolla baş verir. Yəni, infeksiya sidik kisəsindən başlayaraq sidik axarları ilə böyrəklərə yayıla bilir. Normada vezikouretral valve (klapan, qoruyucu qapaq) sidiyin sidik kisəsindən sidik axarlarına reflüksunun qarşısını alır. Xüsusilə urogenital anomaliyası olan şəxslər, nevrogen qüsuru olanlar və uşaqlıq məsafəsinin qısalması ilə əlaqədar olaraq hamilə qadınlar qalxan yolla baş verən sidik yolu infeksiyalarına həssasdırlar. Çanaq orqanlarının böyrək mənşəli infeksiyaları (pielit) və xroniki pielonefrit ən çox rast gəlinən ağırlaşmalardır. Yuxarı sidik yolları infeksiyaları septisemiyası olan xəstələrdə bakteriyanın hematogen yolla yayılması nəticəsində də meydana gələ bilər. Kiçik ocaqlı (mikrofokal) abseslər və ya kəskin irinli pielonefrit sıx rast gəlinən klinik formalardır. Klinik simptomlar Yuxarı sidik yolları infeksiyalarında ən çox rast gəlinən simptomlar yüksək hərarət və bel nahiyəsində baş 258 verən ağrılardır. Tez-tez sidiyə getmə, dizuriya (sidik ifrazı zamanı ağrılar) və təcili sidiyəgetmə istəyi (urgency) sidik yolları infeksiyalarını düşündürən əlamətlərdir. Aşağı sidik yolları infeksiyaları əsasən kişilərdə prostata, qadınlarda uretraya yayılmağa meyilli olur. Tez-tez və ağrılı sidiyəgetmə, sidik miqdarının az olması və qasıq bitişməsi nahiyəsində (suprapubik) ağrı kimi klinik əlamətlər müşahidə olunur. Yaşlı şəxslərdə bu qrup xəstəliklər asimptomatik də ola bilər və diaqnoz yalnız sidiyin bulanıq olması, ya da mikroskopda bakteriya və neytrofillərin aşkar olunması ilə müəyyənləşdirilir. Bakteriuriya və piuriya xəstənin sidik yolu infeksiyası olduğunu göstərən ilk əlamətlərdir. Xəstəliyin törədicisin təyini üçün sidiyin kultivasiya olunması vacibdir. Sidik nümunəsinin mikrobioloji müayinəsi Sidik yolları infeksiyalarının diaqnozu sidik nümunəsinin mikrobioloji tədqiqi ilə aydınlaşdırıla bilər. Uretranın selikli qişası istisna olmaqla, normada sidikçıxarıcı sistemdə bakteriyalara rast gəlinmir. Başqa sözlə, sidik normada sterildir. Bakteremiya və sepsis inkişaf edən xəstələrin sidiyində onlarda sidik yolları infeksiyası formalaşmadan da mikroorqanizmlər təyin edilə bilər. Qadın və kişilərin uretrasında və qadınların periuretral nahiyəsində mikroorqanizmlər məskunlaşdığı üçün, sidik nümunəsi alınarkən asanlıqla vaginadan, ya da aralıq nahiyəsindən (perina) kontaminə

259 oluna bilər. Uretranın mikroflorasında rast gəlinə biləcək əsas mikroorqanizmlər-koaqulaza neqativ stafilokoklar, viridans və qeyri-hemolitik streptokoklar, laktobasillər, difteroidlər, qeyri-patogen neysseriyalar, Escherichia və digər enterobakteriyalar, Propionibacterium-lar, anaerob Qram mənfi kok və çöplər, mikobakteriyalar, mikoplazmalar və nadir hallarda mayalardır. Buna görə də, SYİ-nın diaqnozunu təyin etmək məqsədilə tədqiq olunacaq sidiyin alınması, daşınması və saxlanması çox əhəmiyyətlidir. Nümunə müvafiq qaydalara uyğun alınaraq laboratoriyaya gecikmədən və ya uyğun şəraitdə saxlanılmadan göndərilməzsə, nümunənin kultivasiyasının nəticəsi doğru olmayacaqdır. Kultivasiya üçün sidik nümunəsinin alınması Sidik nümunəsinin əldə edilməsində əsas qayda nümunə alınarkən uretradan və ətrafdan mikroorqanizmlərlə kontaminasiyanın qarşısının mümkün qədər alınmasından ibarətdir. Bunun üçün sidik müvafiq, steril qablara alınmalıdır. Sidiyin alınma qaydaları 3-cü fəsildəki müvafiq bölmədə izah olunmuşdur. Səhər alınan ilk sidikdə iltihab hüceyrələri və bakteriyaların sayı optimal olduğundan, ilk sidiyin tədqiqi daha əlverişlidir. Çoxlu maye qəbulunun ardından sidik nümunəsinin alınması, sidiyin durulaşmasına səbəb olduğundan, yanlış nəticələrə gətirə bilər. Sidik nümunəsinin laboratoriyaya göndərilməsi Sidik bakteriyaların çoxalması üçün çox əlverişli mühitdir. Buna görə də, otaq temperaturunda saxlanılmış sidik nümunəsinin içərisindəki infeksiya törədicisi olan bakteriyalar və ya uretradan, yaxud ətrafdan kontaminə olunmuş mikroorqanizmlər sürətlə çoxalır. Bu səbəbdən, sidik nümunəsi alındıqdan dərhal sonra laboratoriyaya göndərilməli və təcili tədqiq olunmalıdır. Dərhal göndərilmə mümkün olmayan hallarda 24 saatdan çox olmamaq şərtilə, +4 0 C-də soyuq şəraitdə saxlanıla bilər. Sidiyin birbaşa müayinəsi SYİ-nın diaqnozunu müəyyənləşdirmək məqsədilə sidiyin tam makroskopik və mikroskopik tədqiqi aparılmalıdır. Makroskopik müayinə: Sidiyin makroskopik görünüşü əsasən bulanıq, nadir hallarda qanlı və bəzən şəffaf ola bilər. Sidiyin bulanıqlığı piuriyadan kənar səbəblərdən (uratların və fosfatların çökməsi) də meydana gələ bilər. Mikroskopik müayinə: Sentrifuqadan keçirilməmiş sidikdən Paster pipetinin köməyilə bir damla nümunə alınaraq əşya şüşəsi üzərində yayılır. Qram üsulu ilə boyadıldıqdan sonra yaxma tədqiq olunduqda, bir görüş sahəsində bir və ya daha çox bakteriyanın görünməsi, 1 ml-də 10 5 koloniya sayda bakteriya olduğunu göstərir. Çoxlu miqdarda epitel hüceyrəsi və vaginal flora nümayəndələrinin təyin olunması isə kontaminasiyanın baş verdiyini göstərir. Belə hallarda nümunə təkrar alınmalıdır. Sidiyin mikroskopik müayinəsi sidik yolları infeksiyalarında mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bunun üçün 2000 rpm-də 5 dəqiqə sentrifuqa 259

260 olunduqdan sonra əmələ gələn sidik çöküntüsündən ilgəklə əşya şüşəsi üzərinə qoyularaq, əvvəlcə 10, sonra isə 40 dəfə böyütmədə mikroskopda tədqiq olunur. Beləliklə, leykosit, eritrosit, epitel hüceyrələri, bakteriyalar, parazitlər və maya hüceyrələri aşkar oluna bilər. Sidik çıxarıcı sistem infeksiyalarının əksəriyyətində sidikdə leykosit aşkar olunur. Lakin leykositlərin təyin edilməməsi heç də hər zaman infeksiyanı inkar etmir. Əksinə infeksiya olmayan hallarda da sidikdə leykositlərin aşkar edilməsi mümkündür. Sidik nümunəsində çoxlu miqdarda leykositlərin təyin edilməsinə baxmayaraq bakteriyaların aşkar edilə bilməməsi böyrək vərəmindən şübhələnməyə əsas verir. Sidik nümunəsinin tədqiqində eritrositlər aşkar oluna bilər, lakin hematuriya qeyriinfeksion səbəblərdən (məs. daş, şiş, qlomerulonefrit) də baş verə bilər. Sidiyin kultivasiyası Sidiyin kultivasiyası üçün 5%-li qoyun qanlı aqar və McConkey və ya EMB olmaqla həm selektiv, həmdə selektiv olmaya qidalı mühitlər istifadə olunur. McConkey və ya EMB laktozanı fermentasiya edən və etməyən bakteriyaların ilkin identifikasiyası üçün kifayətdir. Qanlı aqar isə enterokok və stafilokokların inkişafını təmin edir. Koloniyaların miqdarının sayılması üçün 0,1 və ya 0,01 ml sidik qidalı mühitə kultivasiya olunur C-də saat inkubasiyadan sonra kulturalar qiymətləndirilir. Əsasən 10 4 və daha yuxarı KƏV/ml miqdarda bakteriyanın çoxalması klinik əhəmiyyətli hesab olunur və bundan aşağı KƏV/ml miqdarda bakteriyanın inkişafı infeksiyanın göstəricisi ola bilər. >10 3 KƏV/ml kişilərdə əhəmiyyətli miqdar kimi qəbul edilir. Piuriyası olan simptomatik qadınlarda >10 2 KƏV/ml miqdarda patogen bakteriyanın inkişafı barədə mütləq məlumat verilməlidir. Sidik nümunəsində iki növdən artıq mikroorqanizm aşkar olunduqda, xüsusilə Qram üsulu ilə boyadılmış preparatda leykosit aşkar olunmadıqda və epitel hüceyrəsi təyin edildikdə, kontaminasiyadan şübhələnmək lazımdır və daha aşağı KƏV/ml olmaqla iki və ya daha çox bakteriya inkişaf edən hallarda çoxalan bakteriyaların cinsi və növü təyin olunmalı, lakin antibiotiklərə həssaslıq testləri aparılmamalıdır. Sidiyin kultivasiyasında ancaq S.aureus çoxalan hallarda, bakteriya koloniyalarının miqdarı nə qədər olursa olsun, əhəmiyyətli qəbul edilir və həssaslıq testləri qoyulur. Eyni vəziyyət göbələklər üçün də qəbul edilir. Kultivasiya edilmiş sidik nümunəsindən inkişaf edən göbələk koloniyalarının sayı nə qədər olmasına baxmayaraq klinisistə məlumat verilməli və onun identifikasiyası aparılmalıdır. Göbələk mənşəli sidik yolları infeksiyalarına şübhə olduqda patoloji materialın bu törədicilərin inkişaf edə biləcəyi qidalı mühitlərə kultivasiyası gərəklidir. 260

261 Cinsi yolla yoluxan infeksiyaların mikrobioloji müayinəsi Patoloji materialların müayinəsi Mikroskopik müayinə Nəm preparat: Əsasən trixomoniaz və ya sifilisin diaqnozu üçün icra olunur. Alınan genital ifrazat (vaginal və ya uretral) bir damla fizioloji məhlulla qarışdırılır, üzəri örtük şüşəsi ilə örtülərək mikroskopun 10 və 40 nömrəli obyektivlərində tədqiq edilir. Sidik nümunəsinin müayinəsinə tələbat olduğu halda, səhər alınan ilk sidik (3-5ml) sentrifuqadan keçirildikdən sonra (500g, 5 dəqiqə) üst qatda olan maye atılaraq çöküntüdən preparat hazırlanır. Nümunə alındıqdan sonra parazitin hərəkətini itirməməsi üçün otaq temperaturunda saxlanılmalı və ən geci 1 saat müddətində tədqiqat aparılmalıdır. Trichomonas vaginalis-ə aid hərəkətli trofozoitlərin görünməsi trixomoniazın diaqnozunun təyini üçün kifayətdir. Nativ preparatın diaqnostik əhəmiyyəti 75-80% təşkil edir. Genital nahiyənin dəri və selikli qişalarında iltihab-yara olan xəstələrdən diaqnozun təyini məqsədilə zədələnmiş hissələrdən qaşıntı alınaraq qaranlıq sahəli mikroskopda Treponema pallidum-un xarakter hərəkətləri tədqiq oluna bilər. Boyadılmış preparatların tədqiqi: Bakterial vaginozun diaqnozu təkcə boyadılmış preparatların tədqiqi ilə təyin edilə bilər. Bunun üçün vaginal ifrazatdan hazırlanan preparat Qram üsulu ilə boyadıldıqdan sonra mikroskopda x100 dəfə böyütməklə müayinə edilir. Preparatda laktobasillərin olmaması infeksiyaya 261 şübhə yaradan əlamət sayılır. Bunula yanaşı «clue cell» (açar hüceyrə- Qram neqativ kokobasillərlə əhatə olunması səbəbindən sərhədləri bilinməyən epitel hüceyrələrinin görünməsi) varlığı bakterial vaginoz diaqnozu üçün yetərli əlamət sayılır. Neisseriae gonorrhoeae uretrit, servisit, endometrit, salpingit və orxit törədicisidir. Diaqnozun təyini məqsədilə, öncədən iki yaxma hazırlanır və onların biri Qram üsulu, digəri isə metilen abısı ilə boyadılır. Qram preparatında hüceyrədaxili Qram mənfi diplokokların aşkar edilməsi ilə diaqnoz müəyyənləşdirilir. Metilen abısı ilə boyadılan preparatda hüceyrədaxili diplokokların aşkar olunması yetərli sayılır. Bu boya ilə neytrofillər daha asanlıqla boyandığı üçün ondan istifadə olunur. Qonokok uretritlərinin diaqnozunun təyini üçün Qram preparatının müayinəsinin həssaslığı xəstəliyin kliniki əlamətləri olan kişilərdə %, olmayanlarda %, qadınlarda isə müvafiq olaraq 40-60% arasında dəyişir. Buna görə də, qonokok uretritindən şübhələnilən hallarda kultural müayinə də aparılmalıdır. Qram üsulu ilə boyadılan yaxmalarda psevdomiseliləri olan mayayabənzər hüceyrələrin görünməsi, müvafiq nahiyələrdə göbələklərin məskunlaşdığını, kolonizasiya, yaxud invaziya etdiyini göstərə bilər. T.vaginalis üçün alınan nümunə əşya şüşəsi üzərində yayılır,

262 metanolla fiksasiya olunduqdan sonra Gimza üsulu ilə 20 dəqiqə boyadılır. 100 nömrəli obyektivdə tədqiq edilir. Neytrofildən bir qədər böyük, ön hissəsində olan flagellalar, dalğavari membran, aksostil və nüvənin görünməsi ilə diaqnoz qoyulur. Genital Herpes simplex infeksiyasında iltihabi prosesin-yaranın hüdudundan qaşıntı alınaraq hazırlanan və Gimza üsulu ilə boyadılan preparatda çoxnüvəli giqant hüceyrələr görünə bilər. Antigenlərin aşkar olunması İFR ilə antigenlərin varlığının təyini: Bu üsul əsasən Chlamydia trachomatis infeksiyasının diaqnozu üçün istifadə olunur. Bu məqsədlə zərif tamponla uretra daxilindən material əldə edilir. Alınan materialda hüceyrənin olması lazım gəldiyi üçün tampon uretra içərisində bir neçə dəfə çevrilməlidir. Nümunə təmiz əşya şüşəsi üzərində yayılır və qurudulur. Aseton ilə fiksə olunduqdan sonra fluoressensiya verən maddə ilə nişanlanmış anticisimlər istifadə olunaraq boyadılır. Lüminesent mikroskopda hüceyrədaxili inkluzion cisimciklərin varlığının təyini ilə diaqnoz müəyyənləşdirilir. Bu üsulla genital mikoplazma və ureaplazma infeksiyaları da təyin oluna bilər. Kultural müayinələr Patoloji materialın daşınması məqsədilə yarım bərk qidalı mühit olan Amies mühiti və ya Stuart mühiti istifadə olunur. N.gonorrhoeae üçün Thayer- Martin mühitinə və ya şokolad aqarına kultivasiya olunur. 5-10%-li CO 2-li mühitdə 48 saat inkubasiya edilməlidir. Sonra inkişaf edən koloniyalardan Qram preparatları hazırlanır. N.gonorrhoeae katalaza və oksidaza müsbət Qram mənfi diplokokdur. Karbohidratlardan yalnız qlükozanı parçalaması ilə digər neyseriyalardan fərqlənir. Bakterial vaginozun diaqnozunun yalnız nativ yaxma ilə müəyyənləşdirilməsinə baxmayaraq, Gardnerella vaginalis-in çoxaldılması üçün onun kultivasiya edilməsinə ehtiyac var. Bunun üçün vaginal material xüsusi qidalı mühit olan Colombia aqara kultivasiya olunur və 5-10% CO 2-li mühitdə 48 saat inkubasiya edilir. İnsan qanı ilə hazırlanan Colombia aqarda 48 saatda beta hemoliz verən G.vaginalis koloniyalarından Qram preparatları hazırlanır. Qram mənfi kokobasil olan və hippuratı hidroliz edən bakteriyalar G. vaginalis kimi identifikasiya olunur. Yumşaq şankra (şankroid) şübhə olan xəstədə H.ducreyi-nin kulturasının alınması üçün antibiotikli və antibiotiksiz şokolad aqarında kultivasiya aparılır. Bu bakteriyalar inkişaf üçün 5-10% CO 2-yə və X- amilinə ehtiyac duyur C-də 3-9 gün müddətində inkişaf edirlər. Chlamidia trachomatis-in çoxaldılması üçün hüceyrə kulturası lazımdır. Bu məqsədlə McCoy hüceyrə kulturasından istifadə olunur. Burada C.trachomatis inkişaf etdikdən sonra İFR üsulu ilə boyadılır və lüminesent mikroskopda müayinə olunur. Hüceyrə içərisində yaşıl fluoressensiya verən inkluzion cisimciklərin 262

263 aşkar olunması ilə diaqnoz təyin edilir. Göbələk mənşəli infeksiyaya şübhə olduqda kultivasiya üçün Saburo aqarından istifadə olunur. Çoxalma müşahidə olunan qidalı mühitdən Qram preparatları hazırlanır. Qram müsbət, tumurcuqlanan mayayabənzər hüceyrələr aşkar olunduqda rüşeym borucuğu testi aparılaraq Candida albicans digər Candida növlərindən fərqləndirilir. Belə ki, rüşeym borucuğu testi pozitiv olan mayaların əksəriyyətini C.albicans təşkil edir. T.vaginalis üçün kultivasiya həssas üsuldur. Bu məqsədlə Diamond, s mühiti istifadə olunur. Nəticə 3-4 gün müddətinə alınır. Qidalı mühit 1-2 saat 37 0 C-də inkubasiya olunduqdan sonra kultivasiya aparılır. Tamponla alınan genital ifrazat nümunəsi tamponla birlikdə qidalı mühitin içərisinə salınır və yaxşı çalxalanır. Sidik nümunəsi isə sentrifuqadan keçirildikdən sonra çöküntüdən kultivasiya olunur C- də inkubasiya olunur. Neqativ nəticə barəsində məlumat vermək üçün 96 saat gözləmək lazımdır. Dayaq-hərəkət aparatı və dəri infeksiyalarının mikrobioloji müayinəsi Dayaq-hərəkət aparatı və dəri infeksiyaları klinik əlamətlərinə və törədicilərinə görə müxtəlif olur. Şübhə olunan törədici haqqında ilkin məlumatlar laboratoriyaya daxil olan materiala tətbiq olunacaq müayinə üsullarını seçmək üçün çox vacibdir. İnfeksiyanın növünə və infeksiya nahiyəsinin yerinə görə törədici 263 mikroorqanizmlər əhəmiyyətli dərəcədə müxtəlif olur. Məsələn, sellülitlər zamanı ilk növbədə S.pyogenes və ya S.aureus düşünüldüyü halda, diabetli xəstələrin ayağında inkişaf edən yumşaq toxuma infeksiyasında (diabetik ayaq) törədici kimi anaerob bakteriyalar və Enterobacteriacea fəsiləsindən olan bakteriyaların varlığı gözlənilir. Bunların əvvəlcədən məlum olması, istifadə olunacaq qidalı mühitlər və kultivasiya üsullarının seçilməsində, başqa sözlə, mikrobioloji diaqnozda böyük əhəmiyyət daşıyır. Digər bir mühüm məsələ isə, dərinin normal florasının və ya stasionar xəstələrdə dəridə kolonizasiya edən xəstəxana patogenlərinin, xüsusilə açıq yaralara bulaşaraq, yanlış nəticələrə səbəb ola biləcəyinin xatırlanmasıdır. Açıq yaralardan alınan nümunələrdən çoxalan hər bakteriyanın infeksiya törədicisi olmaması ehtimalı da diqqətdən yayınmamalıdır. Bu tip yaralardan, xüsusilə səthi hissələrdən alınan nümunələrdə, bu nahiyədə kolonizasiya edən mikroorqanizmlərin və ya bu nahiyənin nomal flora sakinlərinin çoxaldılması ehtimalı yüksəkdir. Yara infeksiyaları Yara infeksiyaları cərrahi əməliyyat, travma, dəri və ya selikli qişaların tamlığının pozulmasına səbəb olan hər hansı bir xəstəliklə əlaqədar olaraq inkişaf edə bilər. Törədici mikroorqanizmlər ilkin səbəbdən və infeksiyanın inkişaf etdiyi nahiyədən asılı olaraq müxtəlif olur. Cərrahi yara infeksiyaları Cərrahi əməliyyatdan sonra inkişaf edən yara infeksiyalarının

264 törədiciləri əməliyyat nahiyəsini kontaminə etmə ehtimalı olan, bu nahiyənin normal flora sakinləri, həmçinin nozokomial infeksiyalardan tez-tez izolə edilən xəstəxana patogenləri də ola bilər. Məsələn, abdominal hissənin aşağı nahiyəsində aparılan əməliyyatdan sonra inkişaf edən yara infeksiyalarında törədici agent əsasən yoğun bağırsaq mikroflorasının bir hissəsini təşkil edən anaeroblar və Qram mənfi enterobakteriyalardan E.coli ola bilər. Bu infeksiyalarda Enterococcus növləri, Pseudomonas aeruginosa, Proteus, Klebsiella, Enterobacter, Serratia, Candida növləri kimi nozokomial patogenlər də iştirak edə bilər. Mycoplasma hominis, Mycobacterium chelonae, Mycobacterium fortitum, bəzi göbələklər və hətta Legionella növləri belə cərrahi yara infeksiyalarında nadir hallarda törədici ola biləcək mikroorqanizmlər qrupunu təşkil edir. Yataq yarası infeksiyaları Uzun müddət uzanmış vəziyyətdə olan xəstələrdə inkişaf edən yataq yaraları (decubitus) teztez infektə olaraq ciddi problemlər doğura bilər. Bu tip yaralar təzyiqlə əlaqədar inkişaf etdiyi üçün əsasən oma (sakral) nahiyəsində, ya da aşağı ətraflarda müşahidə olunur. Bu nahiyələrin yoğun bağırsaq mikroflorası ilə kontaminə olmaq ehtimalı yüksəkdir. Bundan başqa, yataq yaralarının xarakterik əlaməti sayılan toxuma nekrozu da bu tip infeksiyalarda əsasən anaerob bakteriyaların törədici olmasına zəmin hazırlayır. İnkişaf edən infeksiya xronik hal alaraq, daha geniş nekroz sahəsinin yaranmasına gətirib çıxarır. Yoluxmuş yataq yaralarında əsasən yoğun bağırsaq mikroflorası törədici olduğundan bu infeksiyalar zamanı ən çox izolə edilən bakteriyalar Bacteroides fragilis qrupu nümayəndələri, klostridiumlar və enterobakteriyalardır. Bundan başqa, S.aureus, P.aeruginosa kimi xəstəxanadaxili patogenlər də törədici ola bilər. Yanıq infeksiyaları Yanıq yaraları başlanğıcda təmiz olsa da, bu yaraların yoluxmasına tez-tez rast gəlinir. Bu infeksiyalar çox hallarda bakteremiyaya səbəb olur və yüksək letallıqla müşahidə edilir. Müxtəlif mikroorqanizmlər yanıq nahiyələrini asanlıqla kolonizasiya edir. Lakin səthi hissələrdə qalan mikroorqanizmlərdən daha çox toxuma içərisinə yayılan və çoxalan, başqa sözlə, infeksiyaya səbəb olan bakteriyaların aşkar olunması əhəmiyyət daşıyır. Yanıq yaraları müxtəlif mikroorqanizmlərlə yoluxa bilər. Bunların arasında müxtəlif streptokoklar, S.aureus, S.epidermidis, enterobakteriyalar, Pseudomonas növləri və digər Qram mənfi bakteriyalar, Candida və Aspergillus kimi göbələklər yer alır. Anaeroblardan Bacteroides növləri də son zamanlar müvafiq üsulların tətbiqi ilə artan miqdarlarda izolə olunan törədicilərdəndir. 264 İnsan və heyvan dişləməsindən sonra inkişaf edən yara infeksiyaları İnsan və heyvan dişləməsi ilə əlaqədar inkişaf edən yara

265 infeksiyalarında başlıca olaraq ağız boşluğu florası nümayəndələri aşkar edilir. Xüsusilə, insan dişləməsindən sonra açıq travmalarda ən çox müşahidə edilən bakteriyalar alfa hemolitik streptokoklar, S.aureus, A qrup steptokoklar və Eikinella corrodens-dir. Bu tip infeksiyalarda mühüm rol oynayan anaeroblar isə, peptostreptokoklar, piqmentli Prevotella və Porphyromonas növləri, Prevotella oris, Prevotella buccae və Fusobacterium nucleatum-dur. Yoluxmuş heyvan dişləmələrində isə ən çox rast gəlinən şərti-patogenlər alfa hemolitik streptokoklar, S.aureus, Pasteurella növləri və Enterobacter cloacae; anaerob Qram müsbət koklar, Fusobacterium növləri və anaerob Qram mənfi bakteriyalardır. Odlu silah yaralarının mikrobioloji müayinəsi Odlu silah yaralanmaları (OSY) - odlu silah faktorlarının (güllə, mərmi, qəlpə və s.) mexaniki, fiziki, kimyəvi təsiri ilə orqan və toxumaların bütövlüyünün pozulması nəticəsində əmələ gəlir. Bu qrup patologiyalar, birincili (anatomik və fizioloji)- struktur və funksional dəyişikliklər və bu səbəbdən toxumalarda baş verən ikincili nekrotik zonalar; orqanizmdən, eləcə də ətraf mühitdən çeşidli mikroorqanizmlərin kontaminasiyası nəticəsində formalaşan irinli-iltihabi proseslərlə xarakterizə olunur. Patoloji materialın alınması və bakterioloji laboratoriyaya göndərilməsi: Yaraların klinikmikrobioloji müayinəsi aparılarkən ilk növbədə anamnestik məlumatlar, 265 klinik əlamətlər və ilkin diaqnoz nəzərə alınmalıdır. Tədqiq olunacaq material ciddi aseptika qaydalarına riayət etməklə götürülməlidir ki, kənar kontaminasiya nəticəsində əlavə problemlər baş verməsin. Ağırlaşmış odlu silah travmaları zamanı götürüləcək patoloji material seroz və irinli eksudat, nekrotik toxumalar, sümük fraqmentləri ola bilər. Maye konsistensiyalı patoloji materialların götürülməsi üçün müxtəlif ölçülü hiqroskopik pambıqlı steril metal tamponlardan, hermetik şprislərdən istifadə olunur: Yaraların səthindən irinli və seroz ifrazat güclü olduqda onları sınaq borularına toplamaq olar. İfrazatın nisbətən az olduğu hallarda hiqroskopik tampon, Paster pipeti və ya bakterioloji ilgəkdən istifadə edilir. Orta dərinlikdə yaralardan - irinli möhtəviyyat (5-10 ml) hermetik şprislərlə götürülməlidir ki, şprisə atmosfer havası daxil olmasın. Dərin yaralardan və svişlərdən - (səthi hissələr yaxşıca təmizləndikdən sonra) irinli möhtəviyyat fizioloji məhlulda isladılmış iki tampon (biri kultivasiya, digəri bakterioskopiya üçün) vasitəsilə götürülür. Nekrotik toxmalardan, sümüklərdən və osteomielitlər zamanı sümük iliyindən nümunələr müalicə həkimi ilə birgə steril cərrahi alətlərlə götürülür. Nekrotik toxuma və sümük fraqmentləri - sarğı, yaxud əməliyyat zamanı hər birinin həcmi təqribən 0,5-1 sm 3 olmaqla 3-4 nümunədə götürülür (bir növ mikrobun bir neçə

266 nümunədə aşkarlanması ocağa məxsus mikroflora ilə təsadüfi daxil olmuş mikrobları fərqləndirməyə imkan verir). Partlayış politravmaları baş vermişsə yaraların hər birindən ayrılıqda müvafiq qaydalara əməl etməklə müayinə materialı götürülməlidir. Bakteremiyaya şübhə olduqda 8-10 ml qan götürülərək ml müvafiq qidalı mühit olan flakonda təcili laboratoriyaya göndərilməlidir. Patoloji materialın laboratoriyaya göndərilməsi. Laboratoiyaya göndərişdə xəstənin adı-soyadı, klinik diaqnoz, xəstəlik tarixinin nömrəsi, materialın adı və götürülmə tarixi göstərilməlidir. Nümunələr laboratoriyaya maksimum tez çatdırılmalıdır. Gecikmiş hər dəqiqə diaqnostik informasiyanın dəqiqliyinə xələl gətirir. Bu, xüsusən anaerob mikrobların kultivasiya faizini aşağı salır. Anaerob agentlərin laboratoriyaya gətirmə prosesində killinqə uğramaması üçün rezin tıxaclı sınaq boruları, oksigensiz qazla dolu hermetik flakonlar, hermetik şprislər, həmçinin daşıyıcı qidalı mühitlər olan sınaq şüşələri və s. istifadə olunur, patoloji material daşıyıcı mühitə köçürülür. Daşıyıcı flakonlar olmadıqda material, ya iynəsini əyməklə şprisin özündə, yaxud sınaq şüşələrinin içərisində (belə hallarda irin daşıyıcı mühit kimi qəbul olunur) və gecikmədən laboratoriyaya çatdırılır. Patoloji material olan şüşə qablar metal bikslərdə günəş şüalarından qorunmalıdır. Patoloji materialın kultivasiyası və mikroskopiyası: Patoloji materialın kultivasiyası laboratoriyada operativ aparılmalıdır. Eyni zamanda bir neçə nümunə daxil olduqda, növbəlilik müəyyən olunmalıdır. Əvvəlcə, şprislər, sınaq şüşələri və flakonlarda daşıyıcı mühitlər olmadan gətirilən nümunələr kultivasiya olunur. Sonra maye mühitlərdə olan nümunələr işlənir. Növbəli kultivasiya prinsipi mikroorqanizmlərin həyatilik qabiliyyətini saxlamağa imkan verir. Patoloji materialın qalan hissəsindən və tamponların biri ilə bir neçə yaxma hazırlanaraq müxtəlif üsullarla (Qram, Gimza, Ojeşko və s.) boyadılır. Yumşaq konsistensiyalı patoloji materialın bərk qidalı mühitlərə kultivasiyası bakterioloji ilgəklə, izolə olunmuş koloniyaların alınması məqsədilə, seyrəltmə üsulu ilə aparılır. Tamponla alınmış material aqarın səthinin bir tərəfində tamponun bütün səthini fırlatmaqla yayılır, sonra həmin yerdən ilgəklə seyrəltmə üsulu ilə kultivasiya aparılır. Bundan sonra tampon maye qidalı mühitə daxil edilir. Nekrotik toxuma fraqmentləri steril həvəngdəstədə (və ya homogenizatorda) əzilir, müəyyən miqdar steril fizioloji məhlul və ya bulyon əlavə olunur. Alınmış emulsiyadan bakterioloji ilgəklə bərk mühitlərə kultivasiya üçün istifadə olunur. Sümük fraqmentləri olan nə 3-5 ml fizioloji məhlul əlavə olunur və şeykerdə 1,5-3 dəq. çalxalanır, emulsiya bərk mühitlərə ilgəklə kultivasiya olunur. Qalan nekrotik toxuma və sümük fraqmentləri 1:10 nisbətində maye mühitlərdə kultivasiya olunur. Kultivasiyadan sonra ilk növbədə 266

267 anaeroblar üçün nəzərdə tutulan mühitlər anaerostatlara yerləşdirilir, 2-7 gün, 37 0 C-də inkubasiya olunur. Klostridial anaerobların izolə olunması üçün material Kitt-Tarossi mühitinə və ya digər anaerob bulyona kultivasiya olunur və 80 0 C-ə qədər qızdırılır (məqsəd vegetativ formaların öldürülməsidir). Kultivasiya aparılmış digər mühitlər qabın üzərində xəstənin adı və müayinə tarixi yazılmaqla termostatda 1-2 gün ərzində saxlanılır. Hazırlanmış və müxtəlif üsullarla boyadılmış preparatlar mikroskopiya edilir. Aşkar edilən bütün mikrobların morfologiyası ətraflı qeyd olunur. Bütün bunlar həkim-mikrobioloqdan yüksək bilik və təcrübi vərdişlər tələb edir. Şübhələr olduqda kolleqaların konisiliumu təşkil olunur. 267 Maraqlı görüş mənzərələrinin fotosu çəkilir. Prevotella melaninogenica qrupu qeyri- klostridial anaerobların aşkarlanması üçün klinik material ultrabənövşəyi şüalar altında nəzərdən keçirilə bilər. Bu qrup mikroorqanizmlərin olduğu halda bütövlükdə mühit qırmızı rəngə çalır. Ekspress diaqnostikada anaerobları aşkar etmək üçün onların həyat fəaliyyətlərinin məhsulu olan uçan yağ turşularının müəyyənləşdirilməsinə əsaslanan xromotoqrafiya üsulundan istsfadə olunur. Odlu silah yaraları çox vaxt çeşidli mikroorqanizmlərlə kontaminasiya etdiyindən infeksiya ocağında törədicilər assosiasiyalaşmış olur. Odlu silah yaralarında rast gəlinən əsas etioloji agentlər 47.3-cü cədvəldə verilmişdir. Odlu silah yaralarının bakterilolji müayinəsində ən çox rast gəlinən törədicilər Aeroblar Qram (+) koklar Staphylococcus aureus Staphylococcus epidermidis Streptococcus pyogenes Enterococcus feacalis Qram (-) çöplər Pseudomonas aeruginosa Escherichia coli Klebsiella spp. Proteus spp. Qram (+) koklar Peptococcus Anaeroblar Peptostreptococcus anaerobius Peptostreptococcus asaccharolyticus Qram (+) çöplər Clostridium spp. Qram (-) çöplər Bacteroides fragilis Prevotella melaninogenica Fusobacterium spp. Cədvəl 47.3

268 İnkubasiyadan sonrakı tədqiqatlar: İnkubasiya müddətindən asılı olaraq alınmış aerob və anaerob mikrobların koloniyaları mikroskopda və gözlə nəzərdən keçirilir, xüsusiyyətləri qeyd olunur. Ən çox rast gələn koloniyalar, əgər varsa hemolizin növü, rəngi, ölçüsü, konsistensiyası müəyyən olunur. Elektiv və differensialdiaqnostik mühitlərdə formalaşmış koloniyalara xüsusi diqqət yetirilir. Şübhəli koloniyalardan yaxmalar hazırlanaraq mikroskopiya etməklə müvafiq informasiya alınır. Ehtiyac olduqda digər üsullarla boyanır və təkrar müayinə olunur. Alınan ştammların identifikasiya parametrlərinə əsasən müvafiq üsullarla (klassik və ya avtomatlaşdırılmış) biokimyəvi və fermentativ xüsusiyyətləri öyrənilir (proteolitik, saxarolitik və s.). Mikroorqanizmlərin toxumada yayılma dərəcəsinin(kəmiyyət əmsalı) öyrənilməsi: Müalicə prosesinin müxtəlif mərhələlərində, mikrofloranın keyfiyyət tərkibi ilə yanaşı mikroorqanizmlərin yara toxumasında yayılma dərəcəsi -KƏV/q (koloniya əmələ gətirən vahid/qram) də öyrənilir. Bu, yaranı kontaminə etmiş virulentli mikroorqanizmin miqdarını və assosiativ infeksiyanın dominant agentini müəyyənləşdirməyə, yarada inkişaf edən nekrotik prosesin mikrosirkulyasiya pozğunluğu, yaxud infeksion mənşəli olmasını aydınlaşdırmağa, tətbiq olunan müalicə prosesinin müxtəlif mərhələlərində effektivliyin araşdırılması üçün yara mikroflorasının dinamk təhlilinin aparılmasına imkan verir. 268 KƏV/q -ın öyrənilməsi məqsədilə nekrotik toxuma kəsikləri bir neçə kub millimetr ölçüdə götürülür, Petri kasasında qayçı ilə, sonra isə steril həvəng-dəstədə və ya homogenizatorda 1ml/q toxuma hesabı ilə bulyonda xırdalanır (əzilir). Alınmış suspenziyanın 1:10 nisbətində 6 mərhələli durulaşması aparılır. Bunun üçün hər birində 4.5 ml steril fizioloji məhlul olan 6 sınaq şüşəsi götürülür. Orijinal suspenziyadan 0.5 ml 1-ci nə, oradan 2-ciyə, 2-cidən 3-cüyə və s son ndən 0.5 ml atılır. Hər bir durulaşmadan 0.1 ml kasalardakı müvafiq mühitlərə ilgək vasitəsilə kultivasiya olunmalıdır. KƏV/ml -in öyrənilməsi məqsədilə maye konsistensiyalı patoloji materiallar 0.1 ml həcmində ə qədər durulaşdırılır. Assosiativ infeksiya hallarında hər bir növdən olan koloniyalar ayrılıqda hesablanaraq assosiasiyanın dominant agenti müəyyənləşdirilir. Material selektiv qidalı mühitlərə kultivasiya olunan hallarda durulaşma aparılmır. KƏV in 30-dan 300 dək olduğu kasalar sayılır. Bunun üçün hesablama müvafiq qayda üzrə aparılmalıdır: KƏV-in miqdarı x durulaşmanın dərəcəsi (məsələn 10-3 və ya 10-4 və s.) x 10 (ilkin durulaşma)/ toxumanın çəkisinə bölünür. Məsələn, 0.02 q toxuma əkilmiş, KƏV= səviyyəsində olan durulaşmada Hesablama: 68 x 10 3 x 10 / 0.02 = 3.4 x 10 7 KƏV/q

269 Patoloji materialda KƏV/q-ın dən çox olması yarada infeksion ağırlaşmanın kritik həddə olduğunu göstərir. 1 ml yara möhtəviyyatında yayılmanın hesablanma metodikası mikrobların hesablanmış miqdarının hansı həcmə və hansı yara sahəsinə uyğun gəldiyini bilmədən, ocaqda bakterial yayılma barədə dəqiq təsəvvür əldə etməyə imkan vermir (məsələn, 1 ml-də 1000 mikrob göstəricisi həm 1 sm 2, həmçinin 100 sm 2 səthdən götürülmüş möhtəviyyatın qiymətləndirilməsi zamanı alına bilər; başqa sözlə, mikrobların miqdarı eyni olsa da, kiçik səthdə yayılma faktiki 10 dəfə böyükdür). Bu amili nəzərə alaraq patoloji material əldə edilən zaman yara sahəsinin həcmini dəqiq ölçməyə imkan verən yaraların qapalı drenajı rasional metodikasından istifadə edilir. Beləliklə, mikrobların 1 ml möhtəviyyatdakı miqdarının yaranın həcm vahidinə bölünməsi, bakterial yayılmanın dərəcəsini obyektiv qiymətləndirməyə imkan verir. Dəri infeksiyalarının mikrobioloji diaqnostikası Piodermiyalar Dərinin birincili infeksiyaları piodermiya adlandırılır. Bu kateqoriyaya aid infeksiyalar səthi piodermiya (impetiqo), follikulit (tük soğanağının iltihabı), frunkul (çiban), karbunkul (kor çiban), paronixia (dırnaqətrafı toxumaların iltihabı), sellülit, qızılyel (erysipelas) kimi dəri və dərialtı toxuma infeksiyalarıdır. İmpetiqo: Uşaqlarda tez-tez rast gəlinən və əsasən hava 269 temperaturu yüksək olan regionlarda geniş yayılan A qrup streptokoklar və S.aureus-la törədilən dərinin səthi infeksiyasıdır. Bəzi hallarda iki törədiciyə eyni zamanda rast gəlinə bilər. Həşərat sancması və ya kiçik travmalardan sonra dəridə əmələ gələn zədələnmə nəticəsində bakteriyaların invaziyası baş verir. Başlanğıcda vezikulyar olan yaranın səthində sonradan qızılı sarı rəngli irinləmə əmələ gəlir. Qram preparatında müsbət rənglənən koklar müşahidə olunur. Yara pərdəsinin altından alınan ekssudatın kultivasiyasında A qrup streptokoklar və ya S.aureus inkişaf edir. Follikulit: Tüklərin soğanağını əhatə edən səthi dəri infeksiyasıdır. S.aureus və A qrup streptokoklar ən çox rast gəlinən törədicilərdir. Candida və P.aeruginosa daha az rast gəlinir. Follikulitin dərinin daha dərin təbəqələrinə yayılması nəticəsində iltihabi düyün əmələ gəlir. Buna frunkul adı verilir. Bəzən infeksiya dərialtı piy təbəqəsini də əhatə edərək böyüyür və mərkəzində irin toplanır. Müəyyən zaman keçdikdən sonra xaricə doğru açılan bu yara karbunkul adlandırılır. Törədicisi əsasən S.aureus olur. Patoloji material alınmazdan əvvəl dəri 70%-li spirtlə təmizlənir və quruması gözlənilir. Yaradan tampon vasitəsilə nümunə alınır. Alınan nümunədən yaxma hazırlanır və qanlı aqara kultivasiya olunur. Paronixia: Dırnaq ətrafındakı dəri və dərialtı toxumanın irinliiltihabi infeksiyasıdır. Əsas törədicisi S.aureus-dur. Dırnaq yatağında baş

270 verən dərinin tamlığının zədələnməsindən mikroorqanizmlər daxil olur və dırnağın ətrafında dəri və dərialtı toxumada şişkinlik və qızartı- irinli iltihabi proses formalaşır. Patoloji materialdan (irin, qan) hazırlanan yaxmada Qram pozitiv koklar görünür. Kultural müayinələrdə isə S.aureus-un çoxalması müşahidə olunur. Sellülit: Dərialtı toxumanın infeksiyasıdır. Əsas törədicisi kimi stafilokoklar və A qrup beta-hemolitik streptokoklar aşkar olunur. İnfeksiya tipik olaraq əvvəlcədən travmaya məruz qalmış nahiyədə meydana gəlir və əsasən ətraflarda müşahidə olunur. Klinik əlamətlərinə görə sərhədləri məlum olmayan, ödemli, eritemalı və çox ağrılı iltihabi proses formalaşır. Qızıl yel (erizipel): Sellülitin limfa damarlarını da əhatə edən formasıdır. Törədicisi əsasən A qrup streptokoklardır. Sağlam toxuma ilə hüdudu aydın olur. Vezikula, bulla Bu tip maye dolu iltihabi proseslərin törədicisi olan mikroorqanizmlər S.aureus, A qrup streptokoklar, P.aeruginosa, Qram mənfi çöplər, Clostridium növləri, Varicella zoster virus, Herpes simplex virus və digər viruslardır. Yaranın içərisində olan möhtəviyyat seroz, yaxud hemorragik ola bilər. Böyük ölçülü bullalardan 0,5-1 ml-ə qədər maye möhtəviyyat şprislə aspirasiya oluna bilər. Bəzi vezikulalar çox incə olduğundan materialın tampon vasitəsilə alınması lazım gəlir. 270 Bulloz xarakterli iltihabi proseslər bakteriyalarla törədilir və adətən sepsisi müşaiyət edir. Buna görə də eyni zamanda hemokultura üçün qan nümunəsinin alınması da məqsədəuyğundur. Fistulalar və sinuslar Dərin toxumalarda əmələ gələn abseslərin və ya irinliklərin dəri səthinə açılaraq davamlı irin axınına səbəb olması nəticəsində fistulalar əmələ gəlir. Fistulalar müxtəlif səbəblərlə əlaqədar olaraq inkişaf edə bilər: osteomielit, misetoma, yumşaq toxuma abseslərinin fistula şəklində dəriyə açılması və s. Patoloji material alınmazdan əvvəl fistulanın ətrafındakı dəri 70%- li spirtlə təmizlənir. Fistuladan xaric olan mayenin ilk hissəsi tampon vasitəsilə təmizlənir və istifadə olunmur. Sonrakı irinli ekssudat tamponla alınaraq müayinə olunur. Törədici müxtəlif bakteriyalar olduğundan, həm aerob, həm də anaerob bakteriyalar üçün kultivasiya aparılır. Göbələklərin də törədici olma ehtimalı nəzərə alınaraq eyni zamanda Saburo aqarına da kultivasiya aparılmalıdır. Limfangoit Dərialtı toxumada yerləşən limfa kanallarının iltihabıdır. Ən çox rast gəlinən törədicisi A qrup streptokoklardır. Bakteriyaların giriş qapısı əksər hallarda ətraflarda yerləşən yara olur. Giriş qapısından başlayaraq limfa vəzinə qədər uzanan qalın, qırmızı cizgilər əmələ gəlir. Ətraf limfa düyünlərində şişkinlik müşahidə olunur. Baş ağrısı, hərarət

271 və s. sistemik əlamətlər klinik formanı müşaiyət edir. Törədici bakteriyanın birincili yaradan izolyasiyası mümkün olmur. Lakin hemokulturalarda və yoluxma nahiyəsindəki limfa düyünlərində bakteriyaların aşkar olunması mümkündür. Miozit Miozit əzələ toxumasının birincili infeksiyasıdır. Bakteriya, parazit (Trichinella spiralis) və viruslar kimi müxtəlif mikroorqanizmlər törədici ola bilər. S.aureus və A qrup streptokoklar əsas törədici bakteriyalar hesab olunur. İnfluenza və Koksaki B virusları miozitə səbəb ola bilən viruslardır. Bel əzələlərində abseslər M.tuberculosis, S.aureus və ya fakultativ, ya da anaerob Qram mənfi çöplərlə törədilə bilər. İri həcmli mionekrozla müşaiyət olunan hallarda mütləq hemokultura alınmalıdır. Mikrobioloji müayinə məqsədilə, irinə nisbətən toxumadan istifadəyə daha çox üstünlük verilməlidir. Alınan nümunə anaerob şəraitdə laboratoriyaya göndərilməlidir. Orqanizm mayelərinin mikrobioloji müayinəsi İnsan orqanizminin seroz boşluqları- plevra, periton, perikard və oynaqlar normal halda membranlar arasında sürüşkənliyi təmin edəcək qədər az miqdarda mayeyə malik olur. Müvafiq hissələrdə infeksiyanın inkişaf etdiyi hallarda bu mayelərin miqdarında artma və keyfiyyət dəyişikliyi baş verir. İnfeksiyanın diaqnozu üçün müvafiq nahiyədən alınan nümunələr mikrobioloji laboratoriyaya göndərilir. Laboratoriyada bütün orqanizm 271 mayeləri üçün eyni müayinə prosesləri tətbiq olunur. Göndərilən maye nümunəsi şəffaf olduqda sentrifuqadan keçirilərək üst hissə atıldıqdan sonra dibdə qalan konsentrə olmuş hissədən kultivasiya aparılır. İrinli nümunələr birbaşa qidalı mühitlərə kultivasiya olunur. İçərisində pıxtalaşmış qan və ya bərk material olan nümunələr müvafiq alətlərlə mikroorqanizmlərin sərbəstləşdirilməsi məqsədilə homogen hala gətirilməlidir. Plevra mayesi Ağciyərlər və döş qəfəsinin daxili divarı arasında olan plevra boşluğu mayesində normada heç bir hüceyrə olmur və ya çox az miqdarda ola bilər. Plevra mayesinin tərkibində az miqdarda zülal olur, fiziki baxımdan qan zərdabı qatılığında olan mayedir. İnfeksiyaya şübhə olan hallarda nümunə torakosintez prosesi ilə əldə edilir. Plevral mayedən S.pneumoniae, S.aureus, H.influenza, Pseudomonas, Entrobacteriaceae fəsiləsi nümayəndələri və anaerob bakteriyalar kimi pnevmoniya törədiciləri izolə oluna bilər. Nisbətən az hallarda digər streptokoklar, Mycobacterium tuberculosis, atipik mikobakteriyalar, Actinomyces növləri, Nocardia növləri, göbələklər və viruslar izolə oluna bilər. Aspirasiya pnevmoniyası və ağciyər absesi kimi ağırlaşmalardan sonra plevra mayesində anaerob bakteriyalar da təyin oluna bilər. Laboratoriyaya göndərilən nümunə sentrifuqadan keçirildikdən sonra üst hissədə olan maye kənarlaşdırılır. Dibdə qalan çöküntüdən

272 ilgək vasitəsilə götürülərək təmiz əşya şüşəsi üzərində yaxma hazırlanır. Bu qayda ilə hazırlanan iki preparatdan biri Qram üsulu ilə, digəri isə Sil- Nilsen üsulu ilə boyadılır. Çöküntüdən eyni zamanda qanlı aqara, anaerob qidalı mühitə, tioqlikol bulyonuna və göbələklərə şübhə olduqda Saburo aqarına kultivasiyalar aparılır. Vərəmə şübhə yaranan hallarda material Levenşteyn-İensen mühitinə kultivasiya olunur. Termostatda inkubasiyadan sonra kulturalar tədqiq olunur. Periton mayesi Sağlam insanların periton boşluğunda nəmliyi və sürüşkənliyi təmin edən çox az miqdarda maye olur. Həmin maye normada sterildir və tərkibində çox az sayda hüceyrə ola bilər. Bağırsaq perforasiyası, cərrahi əməliyyat və travmalardan sonra inraabdominal infeksiya hallarında mikroorqanizmlər periton boşluğunda çoxalırlar. Belə olduqda periton boşluğundakı mayenin miqdarı artır ki, bu da assit mayesi adlandırılır. Assit mayesində çox az sayda iltihab hüceyrələri olur və zülalların miqdarı artır. Uşaqlarda peritonitlər zamanı alınan nümunələrdən ən çox izolə olunan mikroorqanizmlər Streptococcus pneumoniae, A qrup streptokoklar, stafilokoklar, enterobakteriyalar və digər Qram mənfi bakteriyalardır. Yaşlılarda isə əksər hallarda E.coli, nisbətən az hallarda S.pneumoniae, A qrup streptokoklar və anaerob bakteriyalar izolə edilir. Periton mayesi nümunəsi parasintez prosesi ilə alındıqdan sonra yaxma hazırlanır, aerob və anaerob şəraitdə kultivasiya aparılır. Perikard mayesi Perikarditə səbəb olan əsas mikroorqanizmlər viruslardır. Enterovirus fəsiləsindən Koksaki A və B virusları ən mühüm etioloji agentlərdir. Viruslardan başqa, perikardit törədicisi kimi tez-tez izolə edilən mikroorqanizmlərə Mycoplasma pneumoniae, Chlamydia spp., M.tuberculosis, S.aureus, S.pneumoniae, anaerob bakteriyalar, Aspergillus spp., Candida spp., Cryptococcus neoformans, Entamoeba histolytica və Toxoplasma gondii aiddir. Perikard mayesi nümunəsi alındıqdan sonra, sentrifuqa çöküntüsündən hazırlanan yaxma Qram, Gimza və Sil-Nilsen üsulları ilə boyadılır. Qidalı mühitə kultivasiyalar digər orqanizm mayelərində olduğu kimi aparılır. Virus etiologiyasına şübhə olduqda, virusların və ya onların antigenlərinin təyininə imkan verən üsullar tətbiq edilir. Oynaq mayesi İnfeksion artritlər əsasən bakteriyaların hematogen yolla yayılması və ya sümükdən bilavasitə daxil olma nəticəsində inkişaf edir. Etioloji agent kimi əsasən S.aureus izolə olunur. Bunula yanaşı, N.gonorrhoeae, Haemophilus influenzae, streptokoklar və anaerob bakteriyalar izolə oluna bilər. Oynaq mayesi nümunəsi streril şprislə aspirasiya yolu ilə alınır. Anaerob bakteriyaların varlığına şübhə olduqda, anaeroblar üçün daşıyıcı flakonların içərisində laboratoriyaya çatdırılmalıdır. Aerob bakteriyaların izolyasiyası üçün nümunə qidalı mühitlərə 272

273 kultivasiya olunur. Qanlı aqar və Endo mühiti ilə yanaşı, şokolad aqarına və tioqlikol mühitlərinə də kultivasiya aparılır. Göbələklərə şübhə olduqda, material Saburo mühitinə, mikobakteriyalara şübhə olduqda isə Levenşteyn-İensen mühitinə kultivasiya olunur. Sümük iliyi Brusellyoz, histoplazmoz, blastomikoz, leyşmanioz və vərəm kimi xəstəliklərin diaqnozunda sümük iliyi aspirasiyası faydalı ola bilər. Sümük iliyindən aspirasiya yolu ilə alınan materialdan hazırlanan preparatlar Qram və Gimza üsulları ilə boyadılaraq tədqiq olunmalıdır. Kultivasiya məqsədilə alınan sümük iliyi nümunəsi qanlı aqar, şokolad aqarı və tioqlikol mühitlərinə kultivasiya olunur. Vərəmə şübhə olduqda nümunə Levenşteyn-İensen mühitinə, göbələklərə şübhə olduqda isə Saburo aqarına kultivasiya olunur. Osteomielitlər zamanı yoluxmuş sümük toxumasından kiçik bir hissə alınaraq mikrobioloji müayinə məqsədilə laboratoriyaya göndərilir. Lakin götürülən sümük toxuması nümunəsinin dəriyə açılan sinuslarla əlaqədar olaraq normal bakterial mikroflora ilə kontaminə olma ehtimalı yüksəkdir. Buna görə də sümük toxumasındakı infeksion prosesin əsas törədicisi barədə yanlış nəticə alına bilər. Ostiemielit prosesi törədici agentin hematogen yolla, qonşu infeksiya ocağından sümüyə invaziya ilə, travma və ya cərrahi əməliyyatdan sonra inkişaf edə bilər. S.aureus osteomielit törədicisi kimi bütün yaş qruplarında ən çox rast 273 gəlinən mikroorqanizmdir. Bakteriyaların sümüklərə invaziyası əsasən hematogen yolla baş verir. Hematogen yolla osteomielitə səbəb olan digər mikroorqanizmlərə Salmonella növləri, Haemophilus növləri, enterobakteriyalar və anaeroblar misal göstərilə bilər. Laboratoriyaya göndərilən sümük toxuması steril şəraitdə kiçik hissələrə parçalanır və ya mümkün olduqda homogenizə edilir. Bu nümunədən şübhə edilən törədiciyə uyğun qidalı mühitlərə kultivasiya olunur (bax ). Baş-boyun nahiyəsi infeksiyalarının mikrobioloji müayinəsi Baş-boyun nahiyəsi anatomik və fizioloji cəhətdən infeksion proseslərin inkişafı və yayılması üçün əlverişli hesab olunur. Qanla təchizatı yüksək olan bu nahiyədə travma və cərrahi əməliyyatlardan sonra sağalma prosesi sürətlə gedir. Lakin nisbətən iri venoz damarların drenajı nəticəsində infeksiya asanlıqla yayıla bilər. Baş nahiyəsində mastoidlər və sinuslar kimi hava ilə dolu boşluqlar vardır. Bu boşluqlarla yanaşı, yevstaxi boruları, orta qulaq və udlağın respirator hissəsi tənəffüs epiteli ilə əhatə olunmuşdur. Sekresiyaların və mikroorqanizmlərin kənarlaşdırılması normal kirpikli (siliyar) aktivlik və seliyin hərəkəti ilə təmin olunur. Maksilyar ciblər üst dişlərin kökləri ilə yaxın yerləşir. Buna görə də dental infeksiyalar həmin ciblərə asanlıqla yayıla bilər. Boyun nahiyəsində əzələ və orqanların ətrafında sağlam fibroz toxumadan təşkil olunmuş fassiyalar yerləşir. Bu fassiyalar bir-biri ilə

274 əlaqəlidir. Həmin fassiyaların aralarındakı boşluq infeksiyaları nisbətən məhdudlaşdırır. Gözün daxilindəki quruluş elementləri kollagenoz təbəqə ilə əhatə olunmuşdur. Alt tərəfdən maksilyar ciblə, üstdən frontal ciblə, iç tərəfdən isə etmoidal ciblərlə qonşu olduğu üçün bu nahiyələrin infeksiyaları asanlıqla periokulyar elementlərə keçə bilir. Göz qapaqlarının iç tərəfi və gözün xarici mühitlə təmasda olan səthi konyunktival membranlarla əhatə olunmuşdur. Kirpiklər yad hissəciklərin gözə daxil olmasını məhdudlaşdırır. Göz qapaqları dəqiqədə dəfə qırpılaraq göz yaşı (lakrimal) vəziləri və qədəhəbənzər (qoblet) hüceyrələrin sekresiyası ilə bakteriya və yad hissəciklərin yuyulmasında iştirak edir. Həmçinin yerli ifraz olunan lizosim və İgA da gözün təbii müdafiə sistemlərinə daxildir. Göz infeksiyaları Konyunktivit Gözdə konyunktival membranların infeksiyasıdır. Konyunktivitlərin ən mühüm forması traxoma xəstəliyidir. Traxoma bütün dünyada korluğun əsas səbəbi hesab olunur. Xəstəliyin törədicisi Chlamydia trachomatis-in A, B və C serovarlarıdır. Yoluxma bakteriya ilə kontaminə olmuş həşəratlar, barmaqlar və dəsmallarla baş verir. Traxoma xəstəliyi əsasən yuxarı tarzal konyunktivada düyünlü follikullarla müşahidə olunan və sağalarkən yerində çapıq (skar) toxuması qalan xroniki konyuktivitdir. Proqressivləşən hallarda buynuz qişa (kornea) üzərində 274 damarlanma və qeyri-şəffaf pannusun (səthi diffuz damarlı keratit) formalaşması nəticəsində korluq baş verir. Chlamydia trachomatis-in A, B və C serovarlarından başqa digər serovarları inkluzion kunyunktiviti deyilən və əsasən alt göz qapağında follikullar əmələ gətirən, lakin çapıq toxuması ilə müşaiyət olunmayan kəskin konyunktivitə səbəb olur. Bu serovarlar eyni zamanda genital infeksiyalara da səbəb olduğundan yoluxmuş vaginal kanaldan doğuş zamanı körpəyə yoluxduqda yenidoğulmuşun kəskin konyunktivitinə səbəb ola biər. Xlamidiya konyuktivitinin diaqnozunda ilk növbədə göz qapağının iç səthindən qaşıntı nümunəsi alınmalıdır. Bu nümunədən hazırlanan preparatlar Gimza və Wright üsulları ilə boyadılaraq epitel hüceyrələri içərisində bazofil sitoplazmadaxili inkluzion cisimciklər axtarılır. Chlamydia trachomatis-in kulturası sikloheksimidlə hazırlanmış McCoy hüceyrələrində alına bilər. Chlamydia trachomatis-in birbaşa patoloji materialda təyini üçün İFA və İFR üsulları istifadə oluna bilər. İnfeksion konyunktivitlər arasında bakterial konyuktivitlərə daha çox rast gəlinir. Yaşlı şəxslərdə S.pneumoniae, S.aureus və S.epidermidis, uşaqlarda isə əsasən H.influenzae, S.pneumoniae, bəzən də S.aureus konyunktivit törədicisi kimi izolə olunur. Konyunktivitlərin epidemiologiyasında S.pneumoniae və H.influenzae mühüm rol oynayır.

275 275 N.ghonorrhoeae qonokok konyunktivitinin törədicisidir. Qonokok konyunktiviti çoxlu irin ifrazı ilə müşaiyət olunur. Xüsusilə yenidoğulan uşaqlara doğuş zamanı vaginadan yoluxaraq korluqla belə nəticələnə bilən infeksiyalara səbəb ola bilər. Doğuşdan sonra gözə antiseptik maddə və ya antibiotik damladılarsa qonokok və xlamidiya mənşəli konyunktivitlərin qarşısı alına bilər. Orqanizmin başqa nahiyələrində müşahidə olunan difteriya infeksiyası ilə birlikdə difteriya konyunktiviti də inkişaf edə bilər. Moraxella lacunata lokal anqulyar (bucaqlı) konyunktivitə səbəb ola bilər. M.tuberculosis, Francisella tularensis, Treponema pallidum və Yersinia enterocolitica kimi mikroorqanizmlərin törətdiyi konyunktivitlər də məlumdur. Nadir hallarda Haemophilus ducrei, E.coli, P.aeruginosa, N.meningitidis, Acinetobacter və Aeromonas növləri də konyunktivitə səbəb ola bilər. Bakterial konyunktivitlərin mikrobioloji diaqnozu üçün nümunələr alt göz qapağının içəri səthindən (forniks) tampon vasitəsilə alınır. Hazırlanan preparatlar Qram üsulu ilə boyadılaraq bakteriyalar, Gimza üsulu ilə boyadılaraq hüceyrələr müşahidə olunur. Difteriya şübhəsi olduqda metaxromatik cisimcikləri görə bilmək üçün Neyser üsulundan istifadə edilməlidir. Patoloji materiallar qanlı aqar və şokolad aqarına kultivasiya olunaraq 5-10% CO 2 olan mühitdə inkubasiya olunur. C.diphteriae və M.lacunata kimi törədicilərdən şübhələndikdə material Löffler mühitinə kultivasiya olunmalıdır. Bir sıra göbələklər də konyunktivitlərə səbəb ola bilər. Göbələk mənşəli konyunktivitlər əsasən gözdə olan yad cisim və ya immun çatışmazlıqlarla əlaqəli olaraq inkişaf edir. Konyunktivitlərin ən mühüm törədicilərindən biri də viruslardır. Adenovirusların 3,4,7,8 və 19-cu tipləri ilə törədilən konyunktivitlər virus mənşəli konyunktivitlərin böyük bir hissəsini təşkil edir. Bütün dünyada enterovirus 70 və Coxacievirus A24 kəskin hemorragik konyunktivit epidemiyalarının törədicisidirlər. Herpes simplex və Varicella Zoster virusları da konyunktivit əmələ gətirə bilər. Qızılca virusu isə hematogen yolla daxil olaraq konyunktivit törədə bilir. Virus konyunktivitlərinin mikrobioloji diaqnozu üçün ilk növbədə alınmış nümunələrdən hazırlanan preparatlar Gimza üsulu ilə boyadılır. Virus konyunktivitləri zamanı preparatlarda limfositlər müəyyən edilir. Herpes konyunktivitləri zamanı çoxnüvəli giqant hüceyrələr görünür. Törədici virusun kultivasiyası üçün rutin laboratoriyalarda hüceyrə kulturalarından istifadə olunmur. Elmi-tədqiqat laboratoriyalarında bu məqsədlə insanın embrionik böyrək, ilkin meymun böyrək və Hep-2 hüceyrə kulturaları istifadə oluna bilər. Virus konyunktivitlərinin diaqnozunda törədici virusa məxsus antigenlərin aşkar olunmasına imkan verən İFR də istifadə oluna bilər. Keratit Keratit buynuz qişanın iltihabıdır. Xüsusilə gözün səthini zədə-

276 276 ləyən travmalardan sonra müxtəlif növlərdən olan infeksiya törədiciləri ilə inkişaf edə bilər. Keratitlər təcili müdaxilə tələb edir. Xüsusən P.aeruginosa, S.aureus və H.simplex virus kimi törədicilərlə əmələ gələn keratitlərdə 24 saat müddətində buynuz qişanın perforasiyası inkişaf edərək ciddi görmə pozğunluğu verə bilər. Keratitin ən çox rast gəlinən simptomu ağrıdır. Müəyyən qədər görmə pozğunluğu ağrını müşaiyət edə bilər. Keratitlər zamanı gözdə ifrazat müşahidə olunmur. Buynuz qişa infeksiyalarının 65-90%-ni bakteriyalar törədir. Əsasən S.aureus, P.aeruginosa və Moraxella növləri törədici kimi izolə olunur. Mikobakteriyalar, Treponema pallidum, Nocardia və C.trachomatis kimi bakteriyaların da nadir hallarda törədici kimi izolə olunduğu məlumdur. Viruslar arasında herpes viruslar keratitlərin əsas törədicisi hesab olunur. Göbələk mənşəli keratitlər isə əsasən travmaların ağırlaşmaları kimi rast gəlinir. Candida və Aspergillus keratitlərinə daha çox rast gəlinir. Acanthamoeba növləri ilə törədilən keratitlərin sayı son zamanlar artır. Xüsusilə, uzun müddət yumşaq linza taxan şəxslərdə bu daha çox rast gəlinir. Sərbəst yaşayan amöblərdən olan bu ibtidailər yaxşı sterilizə olunmamış linza təmizləmə məhlulları ilə gözə daxil ola bilər. Həmçinin digər bakteriya və göbələklərin də linza təmizləmə məhlulları ilə gözə yoluxaraq keratit törətməsi mümkündür. Keratitlərin mikrobioloji diaqnozu üçün nümunə buynuz qişa (kornea) üzərindən və yaralı nahiyələrdən qaşıntı ilə alınır. Hazırlanan preparatlar Qram və Gimza üsulu ilə boyadılır. Qram preparatlarında bakteriyalar, Gimza preparatlarında isə hüceyrələr müşahidə olunur. Herpes keratitlərində çoxnüvəli giqant hüceyrələr müəyyən edilir. Bakterial kertatitlər üçün nümunələr qanlı aqara və şokolad aqarına kultivasiya olunaraq 50-10%-li CO 2 olan mühitdə inkubasiya olunur. Funqal infeksiyalarda isə bu məqsədlə Saburo aqarından istifadə edilir. Birbaşa İFR vasitəsilə virusların antigenləri təyin oluna bilər. Endoftalmit Gözün daxilində inkişaf edən infeksiyalardır. Cərrahi əməliyyatlar, travmalar və hematogen disseminasiyadan sonra inkişaf edə bilər. İnfeksiya bəzi toxumalarla spesifik olaraq məhdudlaşa, yaxud bütün gözü əhatə edə bilər. Əsas klinik simptomu gözü hərəkət etdirən zamanı artan ağrının olmasıdır. Endoftalmitin əsas törədiciləri bakteriyalardır. Bakterial endoftalmitlər sürətlə baş verir, inkişaf edir. Cərrahi əməliyyat və ya travmadan sonra endoftalmit əlamətləri əsasən saat müddətində başlayır. Postoperativ endoftalmitin törədiciləri əsasən gözün səthində olan normal mikroflora nümayəndələridir. S.aureus və Pseudomonas postoperativ erkən dövrdə destruktiv infeksiya törədirlər. Hematogen yolla inkişaf edən endoftalmitlərdə intraokulyar infeksiya başlamazdan əvvəl orqanizmin başqa nahiyəsində septik ocaq müəyyən edilir. Kontaminə olmuş qanla transfuziya aparıldıqda və intravenoz narkotik istifadəçilərində

277 Bacillus cereus endoftalmiti inkişaf edə bilər. Endoftalmitə səbəb olan daha bir çox bakteriya məlumdur. H.influenzae, streptokoklar və N.meningitidis bunlara misal ola bilər. Nocardia mənşəli ağciyər infeksiyalarından sonra Nocardia endoftalmiti inkişaf edə bilər. Həmçinin milyar vərəm və sifilis xəstəlikləri hallarında endoftalmitlərin inkişaf etməsi məlumdur. Son illər geniş istifadə olunan antibiotik, kortikosteroid, antineoplastik (şiş əlehinə) dərmanlar, narkotiklərin istifadəsi və hiperalimentasiya gözün funqal infeksiyalarının artmasına səbəb olan amillərdəndir. Saprofit hesab olunan bir çox göbələklər mühüm endoftalmit törədicisi kimi rast gəlinə bilər. Postoperativ endoftalmitlərdən izolə edilən göbələklər arasında Volutella növləri, Neurospora sitophila, Monosporium apiospermum, Candida parapsilosis, Trichosporon cutaneum, Paecilomyces lilacnius, Cephalosporium və Candida glabrata göstərilə bilər. Endogen mikotik endoftalmitin əsas törədicisi isə C.albicans-dır. Bundan başqa Aspergillus, Cryptococcus, Coccidoides, Sporothrix, Blastomyces və Histoplasma da törədici ola bilər. Herpes simplex tip I, Varicella Zoster, CMV və qızılca virusları virus mənşəli endoftalmitlərin əsas törədiciləridir. Parazitar mənşəli endoftalmitlərin ən çox rast gəlinən törədicisi Toxocara canis-dir. Adi halda itlərin paraziti olan Toxocara canis yumurtalarının insan tərəfindən udulması ilə inkişaf edən sürfələr beyin və gözə 277 miqrasiya edə bilər. Toxoplasma gondii xorioretinitin əsas törədicisi kimi məlumdur. Endoftalmitlərin mikrobioloji diaqnozunda qanlı aqar və şokolad aqarı ilə yanaşı, göbələk infeksiyalarının təyini üçün Saburo aqarı, anaerob bakteriyaların təyini üçün isə tioqlikol bulyonuna da kultivasiyalar aparılmalıdır. Endoftalmitlər zamanı hemokulturanın alınması də məqsədəuyğundur. Periokulyar infeksiyalar Bu infeksiyalara göz qapağı, lakrimal vəzlər və kanallar, göz almasını əhatə edən toxumaların iltihabı aid edilir. Göz qapağı infeksiyaları arasında blefarit (göz qapağı kənarlarının iltihabı) və hordeolum (itdirsəyi) göstərilə bilər. Göz qapağı infeksiyalarının əksəriyyəti S.aureus və S.epidermidis tərəfindən törədilir. Proteus mirabilis, Moraxella, Molluscum contagiosum və Herpes simplex virusları da göz qapağında infeksiyaya səbəb ola bilər. Lakrimal kanalın xroniki iltihabı- kanalikulit, lakrimal kisənin iltihabı-dakrisistit və lakrimal vəzin iltihabı- dakriadenit adlandırılır. Kanalikulit əsasən Propionibacterium propionum, Pityrosporum pachydermatis və ya Fusobacterium tərəfindən törədilir. Lakrimal kisə infeksiyaları isə Aspergillus, C.albicans, Actinomyces spp. və s. ilə baş verə bilər. S.pneumoniae, qarışıq bakterial agentlər və C.trachomatis də infeksiya törədicisi ola bilər. Lakrimal vəz infeksiyaları S.aureus və streptokoklar kimi piogen bakteriyalar tərəfindən törədilir. Qonokoklar və Sistiserkus

278 sellüloza (T.solium sürfəsi) da lakrimal vəz infeksiyasının törədicisi kimi məlumdur. Lakrimal vəzin xroniki infeksiyaları vərəm, sifilis, cüzam və şistosomozla yanaşı müşahidə oluna bilər. Lakrimal vəzin kəskin infeksiyaları parotit və infeksion mononukleoz zamanı da rast gəlinə bilər. Orbital sellülit- orbital boşluqda olan elementlərin əsasən bakteriyalar tərəfindən törədilən kəskin infeksiyasıdır. Geriyə doğru inkişaf edərək kavernoz sinus trombozuna səbəb ola bildiyindən ciddi bir infeksiya kimi qiymətləndirilir. Xəstələrin bir çoxunda infeksiyanın burunətrafı ciblərdən disseminasiyası nəticəsində inkişaf etməsi müşahidə olunur. Uşaqlarda hematogen yolla H.influenza orbital sellülitə səbəb ola bilər. Uşaqlıqdaxili S.aureus, S.pyogenes və S.pneumoniae infeksiyaları da tez-tez orbital sellülitlə müşahidə olunur. Anaerob bakteriyalar xroniki sinusitlərdə ikincili olaraq infeksiyaya səbəb ola bilər. Göz boşluğunda inkişaf edə bilən mukormikoz ciddi və invaziv infeksiyadır. Xüsusilə müalicə almayan diabet xəstələrində, asidozlu xəstələrdə və ya şiş xəstəlikləri səbəbindən sitotoksik və immunosupressiv müalicə alan xəstələrdə müşahidə olunur. Eyni risk qrupunda gözün Aspergillus infeksiyaları da rast gəlinir. 278 Qulaq, burun, boğaz və ağız infeksiyalarının mikrobioloji müayinəsi Faringit, tonzillit, peritonzilyar abseslər Faringit və tonzillitlərin müxtəlif formalarının mikrobioloji müayinəsi əvvəlki bölmələrdə açıqlanmışdır. Peritonzilyar abseslərə səbəb olan əsas mikroorqanizmlər qeyriklostridial anaerob bakteriyalardır. Fusobacterium (xüsusilə F.nechrophorum), Bacteroides cinsləri və anaerob koklar tez-tez rast gəlinən törədicilərdir. S.pyogenes və viridans streptokoklar da bəzən törədici ola bilər. Vinsent anginası adlandırılan anaerob tonzillit zamanı badamcıqlar üzərində psevdomembran əmələ gəlməsi müşahidə olunur. Törədicisi əsasən F.nechrophorum-dur. Septik yuqulyar tromboflebit bakteriemiyaya və metastatik infeksiyalara səbəb olduğundan ciddi klinik forma kimi qiymətləndirilməlidir. Peritonzilyar abses və Vinsent anginasının mikrobioloji diaqnozu üçün istifadə olunan üsullar müvafiq törədicilərin yer aldığı əvvəlki bölmələrdə açıqlanmışdır. Diş və ağız infeksiyaları Perapikal absesin olub-olmamasından asılı olmayaraq bütün kökkanal infeksiyaları; çənə sümüyündə osteomielitin olub-olmamasından asılı olmayaraq bütün perimandibulyar sahə infeksiyalarının diaqnostikasında mikrobioloji laboratroiyaların köməyindən mütləq istifadə olunmalıdır. Bu xəstəliklərin hamısında törədicilər oxşardır. Permandibulyar sahə infeksiyaları istisna olmaqla, törədici kimi əsasən anaerob bakteriyalar və streptokoklar izolə edilir. Permandibulyar sahə infeksiyalarında isə stafilokoklar və Eikenella corrodens 15% hallarda izolə olunur. Dental infeksiyalara səbəb olan streptokoklar mikroaerofil və ya fakultativ anaerob olub əsasən

279 279 alfa hemolitikdir. Bacteroides fragilis kök-kanal infeksiyalarına, orofasial odontogen infeksiyalara və diş çəkimindən sonra ikincili bakteriemiyalara səbəb olur. Anaerob koklar (Peptostreptococcus və Veilonella), piqmentli Prevotella və Porphyromonas, Prevotella oralis qrupu və Fusobacterium yuxarıda adı çəkilən dental infeksiyaların törədicisi ola bilər. Ağızda cərrahi manipulyasiyalardan sonra Actinomyces israelli infeksiyaları müşahidə oluna bilər. HSV, qonokok, Candida və T.pallidum-un səbəb olduğu ağız boşluğu infeksiyaları müvafiq bölmələrdə açıqlanmışdır. Tüpürcək vəzi infeksiyaları Əsasən normal qidalanmayan, yaşlı və ya əməliyyatdan sonrakı dövrdə olan şəxslərdə müşahidə olunan kəskin irinli parotit özünü qulaqyanı vəzin ağrılı, yumşaq şişkinliyi ilə büruzə verir. S.aureus buna səbəb olan əsas törədicidir. Bəzi hallarda viridans streptokoklar və oral anaerob bakteriyalar da törədici kimi təyin oluna bilər. Xroniki bakterial parotitin törədicisi əsasən S.aureus hesab olunur. Nadir hallarda M.tuberculosis də ikincili ağciyər vərəmi zamanı qulaqyanı vəzi yoluxdura bilər. Qulaqyanı vəzlər istisna olmaqla, digər tüpürcək vəzləri daha az hallarda yoluxur. Bu vəzilərin infeksiyaları əsasən duktal obstruksiyalarla (axarın tutulması) əlaqədar baş verir. Qulaqyanı vəzlərin virus mənşəli iltihabına səbəb olan əsas törədicilər parotit viruslarıdır. Uşaq yaşlarında planlı tətbiq olunan vaksinasiya nəticəsində bu xəstəliyin rastgəlmə tezliyi xeyli azalmışdır. Qrip virusları və enteroviruslar da parotitə bənzər xəstəliyə səbəb ola bilər. Virus mənşəli parotitlərin diaqonozu seroloji üsullarla qoyulur. Sinusitlər Bakteriyalar kəskin sinusitlərin əsas törədiciləridir. Sinusitlər əsasən öz-özünə sağalan və 1-3 həftə davam edən infeksiyalardır. Soyuqdəymə və yuxarı tənəffüs yollarının virus infeksiyaları zamanı müşahidə olunur. Göz boşluğuna, kəllə boşluğuna, meningial qişalara, beyinə disseminasiya olunması və xroniki sinusitin inkişaf etməsi kəskin sinusitin əsas ağırlaşmalarıdır. Müayinə məqsədilə ciblərdən aspirasiya olunan materialların kultivasiyası aparılır. Kultivasiya qanlı aqar (aerob və anaerob inkubasiya üçün) şokolad aqarı, McConkey aqarı və ya EMB aqar və tioqlikol bulyonuna aparılır. Yaşlı şəxslərdə kəskin bakterial sinusitin əsas törədicləri kimi ardıcıl olaraq, S.pneumoniae, S.aureus, S.pyogenes, K.pneumoniae, Propionibacterium acnes və anaerob bakteriyalar göstərilə bilər. Uşaqlarda isə S.pneumoniae, H.influenza və M.catharralis ən çox rast gəlinən törədicilərdir. Sinusitlərə səbəb olan əsas viruslardan rhinovirus, influenza virus, parainfluenza virus və adenovirusları göstərmək olar. Yaşlı şəxslərdə xroniki sinusitlərin əsas törədicisi anaerob bakteriyalardır. Uşaq yaşlarında isə M.catharralis əsas törədici kimi müşahidə olunur. Xroniki sinusitlərin inkişafında durğunluq, mukosiliyar aktivliyin itirilməsi, və selikli qişaların

280 zədələnməsi mühüm rol oynayır. Müalicəsində cərrahi müdaxilələr və ya drenaj tələb olunur. Burun infeksiyaları Burunun selikli qişasının pis qoxulu atrofiyası ilə müşahidə olunan və ozena adlandırılan burun infeksiyasının törədicisi Klebsiella pneumoniae s. Ozenae-dir. Qranulomatoz xoralarla müşahidə olunan rinoskleromanın törədicisi isə Klebsiella pneumoniae s. Rhinoscleromatis-dir. Burunun difteriyasında Corynebacterium diphteriae izolə edilir. Cüzam xəstəliyində isə burunun selikli qişasından alınan qaşıntı nümunəsinin Sil- Nilsen üsulu ilə boyadılması nəticəsində M.leprae müşahidə oluna bilər. Burun infeksiyalarının mikrobioloji müayinəsində nümunələr tampon vasitəsilə alınır. Nümunələr əvvəlcə Qram üsulu ilə boyadılır. Daha sonra digər lazım gələn boyama üsullarından (Neyser, Gins-Burri) istifadə oluna bilər. Kultivasiya məqsədilə qanlı aqar, McConkey və ya EMB aqar, difteriyaya şübhə olduqda Löffler mühiti istifadə olunur. Xarici qulağın infeksiyaları (otitis eksterna) Bu infeksiyalar orqanizmin digər nahiyələrindəki dəri və selikli qişa infeksiyalarına bənzər xüsusiyyətlərə malik olur. Xarici qulaq infeksiyalarının müxtəlif klinik formaları mövcuddur. Kəskin yerli infeksiya, pustula və ya frunkul şəklində inkişaf edə bilər. S.aureus bunların əsas törədicisidir. A qrup streptokokların səbəb olduğu erysipelas xarici qulaq keçəcəyini və yumşaq toxumaları əhatə edə bilər. Üzmə zamanı və ya 280 isti, rütubətli iqlim səbəbindən maserasiya əmələ gəlməsi nəticəsində kəskin diffuz otitis eksterna (üzgüçü qulağı) baş verir. P.aeruginosa başda olmaqla Qram mənfi bakteriyalar bunun əsas törədiciləri kimi müəyyən edilir. P.aeruginosa bundan başqa ağır, hemorragik (bədxassəli) xarici qulaq infeksiyalarına da səbəb ola bilər. Xarici qulağın xronik infeksiyaları əsasən xronik, irinli orta qulaq infeksiyalarından qaynaqlanan ifrazatın irritasiyası (qıcıqlanma) ilə əlaqədar olur. Bədxassəli otitis eksterna qonşu yumşaq toxuma, qığırdaq və sümüyə keçə bilən və nekrotizasiya edən infeksiyadır. İnkişaf edərək mərkəzi sinir sisteminə və damarlara keçərsə həyati təhlükə törədə bilər. P.aeruginosa və anaerob bakteriyalar törədici ola bilər. Bu klinik mənzərəyə əsasən diabetli və kiçik qan damarlarında patologiyası olan xəstələrdə rast gəlinir. Xarici qulaq infeksiyalarını bəzi viruslar da törədə bilər. İnfluenza A virusunun törədici olma ehtimalı düşünülsə də, bu hələ tam təsdiq olunmamışdır. Varisella Zoster virusu qulaq və qulaq yolunun yumşaq toxumalarını yoluxduraraq ağrılı vezikulaların inkişafına səbəb olur. M.pneumoniae isə təbil pərdəsində ağrılı və hemorragik bullyoz miringitin (timpanit) inkişafına səbəb olur. Orta qulaq infeksiyaları (otitis media), mastoidit Kəskin otitis media virus infeksiyası kimi başlasa da tipik bakterial infeksiya şəklində davam edir. Orta qulağın iltihabı uşaq yaşlarında

281 tez-tez rast gəlinən infeksiya kimi əsasən pnevmokoklar, H.influenzae və A qrup streptokoklar tərəfindən törədilir. Bəzən M.catarrhalis, S.aureus, Qram mənfi enterobakteriyalar və anaeroblar da törədici kimi rast gəlinir. Respirator sinsitial virus və qrip virusu kəskin və xronik orta qulaq iltihabının törədicisi kimi izolə olunur. Bəzən orta qulaq aspiratlarında C.trachomatis və Mycoplasma pneumoniae aşkar olunur. Orta qulağın xronik iltihabı və onun ağırlaşması olan masdoiditlər əsasən anaeroblar tərəfindən törədilir. Əsasən Peptostreptococcus növləri, Bacteroides fragilis qrupu, Prevotella növləri, Porphyromonas və Fusobacterium nucleatum izolə edilir. Nisbətən az hallarda S.aureus, P.aeruginosa, Proteus növləri və digər Qram mənfi opportunist bakteriyalar törədici kimi ayırd edilir. Nadir hallarda M.tuberculosis xroniki otitis media və mastoiditə səbəb ola bilər. Orta qulağın iltihabı zamanı mikrobioloji diaqnoz üçün steril şprislə punksiya olunaraq orta qulaqda toplanmış maye alınır. Kultivasiya məqsədilə qanlı aqar, McConkey və ya EMB aqarı, şokolad aqarı, anaerob inkubasiya üçün qanlı aqar, şokolad aqarı və tioqlikol bulyonu işlədilir. Mastoidit üçün patoloji material yalnız cərrahi əməliyyat zamanı tampon vasitəsilə alına bilər. Boyun boşluqları infeksiyaları Boyun nahiyəsinin dərin boşluqları əhatə edən infeksiyaları generalizə edə bildiyindən təhlükəli hesab olunur. Bu infeksiyalar boyun damarlarına və divararası (mediastern) nahiyəyə disseminasiya edə bilər. Nəticədə mediastenit, irinli perikardit və plevral empiyema baş verə bilər. Ən mühüm boyun boşluqları infeksiyalarından biri də Lüdviq anginasıdır. Bu infeksiyanı əsasən normal ağız mikroflorasının anaerob sakinləri (peptostreptokoklar, Bacteroides spp., Prevotella, Porphyromonas, Fusobacterium növləri və Actinomyces) törədir. Viridans streptokoklar da törədici ola bilər. İnfeksiya xəstəxana şəraitində baş verdikdə, S.aureus və müxtəlif aerob Qram mənfi bakteriyaların törədici kimi ayırd edilməsi mümkündür. 281

282 ƏLAVƏLƏR ƏLAVƏ A: Mikrobioloji nümunələrin alınması və şəhərlərarası məsafələrdə nəqledilməsi MİKROBİOLOJİ MÜAYİNƏLƏR ÜÇÜN PATOLOJİ MATERİALLARIN ALINMASI VƏ LABORATORİYAYA GÖNDƏRİLMƏSİ Klinik-mikrobioloji laboratoriyalar infeksion xəstəliklərin diaqnozu, müalicəsi və profilaktikasında ən mühüm vəzifələri yerinə yetirir. İnfeksion xəstəliklərə diaqnozun yanlış və ya gec qoyulması xəstənin müalicəsinin yanlış aparılması və ya gecikməsi ilə nəticələnir. Həmçinin vaxtında müəyyən edilməyən xəstə bilmədən ətrafındakı şəxslərlə daha çox təmasda olduğundan xəstəliyi yoluxdurmağa davam edir. Bu baxımdan son dərəcə təhlükəli nəticələr meydana çıxa bilər. Mikrobioloji laboratoriyaların əsas hədəfi xəstəliyə səbəb olan mikroorqanizmləri aşkar etmək və lazım olduqda antimikrob maddələrə qarşı həssaslıqlarını təyin edərək klinisistə infeksion xəstəliklərin diaqnozu və müalicəsində yardım etməkdir. Bu vəzifənin lazımi şəkildə yerinə yetirilməsi üçün klinisistlər və laboratoriya arasında möhkəm iş birliyinin qurulması vacibdir. Klinik mikrobioloji laboratoriyaların öz vəzifəsini müvəffəqiyyətlə yerinə yetirməsi üçün laboratoriyaya göndərilən klinik materialın 282 kifayət qədər olması, düzgün yerdə və vaxtda alınması və müvafiq şəraitdə laboratoriyaya göndərilməsi lazımdır. Klinisist tərəfindən verilən düzgün və dolğun məlumat laboratoriyanın düzgün diaqnoz qoymasına və nəticədə müalicənin müvəffəqiyyətli olmasına səbəb ola bilər. Buna görə də mikrobioloji laboratoriyaların vəzifəsi hələ laboratoriyaya klinik materiallar gəlməzdən əvvəl başlayır. Laboratoriya, daxil olan nümunələrin keyfiyyətini yoxlamalı, nümunələrin qəbulunda müəyyən kriteriyalar müəyyən etməli, müvafiq olmayan nümunələrlə işləməməli və lazım olduqda bu barədə klinisistləri öyrətməli, bilgi verməlidir. Əks təqdirdə, bu nümunələr işlənilərsə, səhv diaqnoz qoyularaq müalicə müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnə bilər. Laboratoriyanın klinik nümunələrdən imtina etmə kriteriyaları Cədvəl ---də verilmişdir: Bəzi materiallar mikroskopik tədqiqat üçün uyğun olmamadığından onların bu üsulla müayinəsi və qiymətləndirilməsi də xətalı nəticələrə gətirə bilər. Buna görə də qu-

283 suntu, bağırsaq möhtəviyyatı, kolostomiya keçəcəyindən material, yeni doğulmuşun mədə aspiratı və Foley kateterinin (sidik üçün) ucundan alınan materiallar mikroskopik üsulla tədqiq olunmamalıdır. Bundan başqa, yanıq yaraları, varikoz xoralar, səthi qanqrenoz yaralar və perirektal absesdən tamponla alınan nümunələr müayinə üçün uyğun hesab olunmur. İnfeksiyanın əsl törədicisinin təyin olunması üçün toxuma və ya aspirat nümunələrinin göndərilməsi lazımdır. Cədvəl 3 Mikrobioloji müayinə məqsədilə göndərilən materiallardan imtina səbəbləri və görüləcək işlər 1. Müayinə materialındakı məlumatların uyğunsuzluğu: Göndəriş kağızı ilə material qabı üzərindəki məlumatlarda uyğunsuzluğun aşkar olunması: Göndərən həkimlə müzakirə edilərək düzəldilə bilər. Düzəldilə bilmədikdə nümunə müayinə olunur, lakin nəticəsi bildirilmir. Material qabı üzərində yazının olmaması: Göndəriş kağızına bükülmüşsə qəbul edilir. Əks halda müayinə olunmur, səbəbi yazılaraq geri qaytarılır. Göndəriş yazısında göndərilən nümunənin mənbəyinin və göndərən həkimin adının yazılı olmaması. Əksik məlumatların tamamlanması üçün müvafiq klinik bölmə ilə əlaqə qurulmalıdır. 2. Göndərilən müayinə materialının uyğun olmaması: Nümunə alınan tamponların qurumuş olması: xüsusilə, əsnəkdən alınan materialda S.pyogenes-in axtarılması istənilən hallar istisna olmaqla, qurumuş tamponlar müayinəyə qəbul edilmir. Spirt, formalin kimi histoloji material fiksatorları içərisində mikrobioloji müayinə məqsədilə material göndərilməsi: qətiyyən müayinəyə qəbul edilmir. Bəlğəm əvəzinə tüpürcək kimi lazımi material olmayan nümunələr geri qaytarılır. Bakterioloji müayinə üçün 24 saatlıq toplanmış sidik və ya bəlğəmin göndərilməsi: müayinəyə qəbul edilmir. Otaq temperaturunda 2 saatdan çox saxlanılmış orta sidik: yenisi əldə edilə bilmirsə, bakteriyaların sayılması istisna olmaqla, digər məqsədlərlə müayinə oluna bilər. Nəticələr, ehtimallar xəbərdar edilərək bildirilir. Qapaqsız və ya tıxacsız qablarda alınmış müayinə materialları müayinə edilmir. Mycobacterium, göbələk və bakteriya araşdırmaq məqsədilə bir xəstə materialından yalnız bir tamponla nümunə göndərmək: hər məqsəd üçün 283

284 tamponla ayrıca nümunə alınmayacaqsa, klinisistdən bu üç müayinədən hansına üstünlük verdiyisoruşulur. İlk növbədə həmin müayinə olmaqla, digər müayinələr də aparılır. Bəlğəm, orta sidik (suprapubik aspirasiya istisnadır), katetrlə alınmış sidik, vaginal ifrazat, prostat ifrazatı, nəcis, mədə yuyuntusu suyu, bronxoskopik yuyuntu mayesi (transtraxeal aspirasiya mayesi istisnadır), yataq yarası materialı, əsnək və burun yaxmaları, ağızdan alınan yaxma, dəridən yara ifrazatı kimi klinik materiallardan anaerob bakteriya araşdırılması istənilirsə, bu materiallarda anaerob bakteriyalar axtarılmır. Anaerob daşıma mühitlərinə daxil edilməmiş tampon nümunələrindən anaerob kultivasiya aparılmır. Trofozoitlərin müəyyən edilməsi üçün göndərilən nəcis nümunəsinin bir saatdan çox saxlanılmış olması, müayinəyə qəbul edilmir. Qonorreya üçün göndərilən genital nümunənin bir saatdan çox daşıyıcı vasitə olmadan saxlanılması, müayinəyə qəbul edilmir. Steril olmayan, yararsız və ya deşilmiş qablarda, kibrit qutularında və s. material gətirmə, müayinəyə qəbul edilmir. Eyni zamanda, eyni xəstə və eyni nahiyədən alınan nümunə, müayinəyə qəbul edilmir. Patoloji materialın alınması luxmuş nahiyədən, yəni infeksiyanın daha çox yayıldığı nahiyədən alınluxmuş Mikrobioloji laboratoriyalara malıdır. Məsələn, pnevmoniya il- göndəriləcək materialların kin diaqnozu zamanı bəlğəm əvəzinə alınmasında əsas qaydalar: tüpürcəyin göndərilməsi, sinusit 1.Müalicədən əvvəl: Material ilkin diaqnozu ilə gələn xəstədən sicədən mütləq antibiotiklərlə müalinus aspiratı əvəzinə tamponla burun- əvvəl alınmalıdır. Bu, xüsusilə dan nümunənin alınması və ya dərin antibiotiklərə olduqca həssas olan- yara infeksiyalarından səthi yara materialının əsnəkdən alınan materiallardan betahemolitik laboratoriyaya göndərilmə- streptokok, sidik-cinsiyyət si düzgün deyildir. Belə ki, bu nümunələrdə sistemi nümunələrindən Neisseriae çoxlu sayda müxtəlif mikro- gonorrhoeae və BOM-dan Hemophilus orqanizmlərin mövcud olması xətalı influenzae və Neisseriae menin- nəticələrə gətirib çıxara bilər. gitidis kimi törədicilərin çoxalması 3.Düzgün vaxt: patoloji materialın gözlənildiyi zaman mühüm əhəmiyyət alınması üçün ən uyğun vaxt daşıyır. Buna görə də xəstənin infeksion xəstəliyin dövrlərinə və qəbul etdiyi antibiotik(lər) və digər laboratoriyanın materialı tədqiqetmə müalicə vasitələri barəsində laboratoriyaya zamanına görə dəyişə bilər. Məsələn, məlumat verilməlidir. qarın yatalağında 1-ci həftədə qan və 2.İnfeksion prosesə uyğun sümuük iliyinin, 2-ci və 3-cü həftələrdə nahiyə: klinik nümunə həqiqi yo- isə sidik və nəcis nümunə- 284

285 lərinin kultivasiyası ilə törədicini izolə etmək mümkündür. Turşuya davamlı bakteriyaların, göbələklərin və digər bəzi patogenlərin diaqnozunda etioloji agenti təyin etmək üçün, səhər bakteriyaların miqdarı çox olduğundan ilk bəlğəm və sidik nümunəsinə üstünlük verilir. Vərəmin diaqnozunda bir-birinin ardınca üç gün material alınması bakteriyaların izolyasiya ehtimalını artırır. Mikrobioloji müayinə məqsədilə 24 saatlıq materialların toplanması düzgün deyildir. Çünki mikroorqanizmlərə daha çox səhərlər alınan klinik nümunələrdə rast gəlinir və bundan başqa toplama əsnasında digər mikroorqanizmlərlə kontaminasiya nisbəti və riski yüksək olur. Virusların kultivasiyası və ya xlamidiya, leptospira kimi az rast gəlinən infeksiya törədicilərinin ayırd edilməsi məqsədilə götürüləcək nümunələr bu barədə əvvəlcədən laboratoriyaya bildirildikdən sonra alınmalıdır. Bağırsaq parazitlərinin təyini üçün gündə bir nümunə və ya birbirinin ardınca üç gün nümunələrin göndərilməsi kifayətdir. Əksər mikrobioloji laboratoriyalar axşam və gecə saatlarında işləmədiyindən nümunələrin iş saatlarında göndərilməsi düzgündür. Yetərli miqdar: Klinik nümunənin miqdarı infeksiyanın tipinə və istifadə olunacaq kultural metoda görə dəyişə bilər. Məsələn, irinli infeksiya ilə müşahidə olunan kəskin infeksiyalarda materialın miqdarı problem olmadığı halda, xronik və ya orta dərəcədə rast gəlinən infeksiyalarda kifayət qədər material alınmazsa mikroorqanizmlərin izolyasiyasında çətinliklər yarana bilər. Miqdarın əhəmiyyət kəsb etdiyi əsas nümunələrdən biri də qan kulturasıdır. Bu məqsədlə, böyüklərdə 50 ml-lik hemokultura şüşələrinə 5 ml, uşaqlarda isə pediatrik hemokultura şüşələrinə 1-3 ml qan nümunəsinin götürülməsi lazımdır. Tamponla alınacaq materiallar həm nativ preparat, həm də kultural müayinə üçün istifadə olunduğundan iki müxtəlif nümunənin göndərilməsi diaqnoz ehtimalını yüksəldir. Coğrafi lokalizasiya və mövsüm: bəzi infeksion xəstəliklər müəyyən bölgələrdə endemiya və epidemiyalara səbəb olmaqla, müəyyən mövsümlərdə daha çox rast gəlinir. Məsələn, Vibrio cholerae İngiltərədə nadir rast gəlinir. Bundan başqa bu törədici yay aylarında daha çox izolə olunur. Müvafiq material toplama qabı: material toplanılan qabların istifadəsində məqsəd mümkün qədər mikroorqanizmlərin canlılığını orijinal şərtlərə müvafiq olaraq qorumaqdır. Buna görə də bu qablar steril, böyüklüyü və formaları müxtəlif bədən nahiyələrindən alınacaq nümunələri toplamağa uyğun olmalıdır. Eyni zamanda bu qabların ağzı burğulu və möhkəm bağlı olmalı, laboratoriyaya göndərilmə müddətində kənara sızıntı olmamalıdır. Tamponlar: əsnək, dəri və selikli qişalardan nümunə almaq üçün istifadə olunur. 285

286 Steril inyeksiya və punksiya iynələri: Plevra, periton və BOM kimi steril orqanizm mayeləri və abses əmələ gələn nahiyələrdən nümunələrin alınmasında istifadə olunur. Steril, burğulu və kip bağlanan qablar: sidik, bəlğəm və nəcis kiminümunələrin toplanılmasında istifadə olunur. Tarix və saat Xəstənin adı və soyadı Xəstənin yaşı və cinsi Xəstəlik tarixinin və ya protokolun nömrəsi Xəstəxana bölməsinin və ya poliklinikanın adı Patoloji materialın növü və alınma zamanı İstifadə olunan antibiotik və digər dərmanlar Klinik əlamətlər və ilkin diaqnoz Əgər varsa yanaşı gedən xəstəlik Müalicə həkiminin adı və telefon nömrəsi Klinik nümunələrin alınmasında digər mühüm məsələ nümunələrin hansı sayda və tezlikdə və nə zaman alınmasıdır. Ümumiyyətlə, nəcis və qan kulturaları istisna olmaqla, bir dəfə düzgün alınan material diaqnoz üçün kifayətdir. Əgər xəstənin vəziyyətində bir dəyişiklik olmazsa və ya antimikrob müalicədə nəticə alınmazsa, belə hallarda təkrar nümunə alınması lazım gələ bilər. Nümunənin alınma zamanı onun tipinə və xəstəliyin patogenezinə görə dəyişə bilər. Məsələn, əsnək materialının kultivasiyası üçün bir dəfə qaydalara uyğun olaraq alınan material kifayət etdiyi halda, endokarditli xəstədə qan kulturasının ən azı üç dəfə, temperaturun yüksək 286 Analiz üçün istək formalarının düzgün formada doldurulması: Patoloji material və xəstə haqqındakı məlumatların laboratoriyaya doğru və hərtərəfli yazılması vacibdir. Düzgün şəkildə doldurulan formalar laborator diaqnoz üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Analiz istək formalarında yazılmalı məlumatlar əsasən aşağıdakılardır: olduğu müddətdə alınması diaqnozun qoyulmasında əhəmiyyətlidir. Patoloji materialların alınmasında və laboratoriyaya istəklərin bildirilməsində tez-tez rast gəlinən xətalar a. Yara materialının kultivasiyası: Laboratoriyaya yalnız «yara» materialı kimi müracət olunan istəklər kifayət etmir. Mütləq spesifik anatomik nahiyə və yaranın səthi və ya dərin olması barədə məlumat verilməlidir. Eksudat və ya səthi material həqiqi patogenlərin izolyasiyası üçün kifayət deyildir. b. Qulaq nümunələrindən əldə olunan kulturalar: orta qulağın iltihabı olan şəxslərdən törədicilərin

287 izolyasiyası üçün tempanosintez müddətində alınan maye, təbil pərdəsinin perforasiyası olduqda isə xarici qulaq keçəcəyinin təmizlənməsindən sonra tamponla alınan nümunə düzgündür. Tamponla xarici qulaqdan alınan nümunələr mikroorqanizmlərin yanlış aşkarlanmasına səbəb ola bilər. c. Bəlğəmdən alınan kulturalar: bakterial pnevmoniyanın diaqnozunda orofaringeal flora ilə qarışdığından bəlğəm nümunəsinin müayinəsinə üstünlük verilməməlidir. Bu məqsədlə qan kulturası, bronxalveolyar lavaj və ya transtraxeal aspirat məsləhət olunur. Müxtəlif nahiyələrdən patoloji materialların alınması Orqanizmin steril mayeləri Hemokultura üçün qan nümunəsinin alınması Bakteriemiya, sepsis və bəzi sistemik infekson xəstəliklərin klinik diaqnozunun təsdiqi və müalicənin törədici mikroorqanizmə müvafiq şəkildə müəyyən edilməsində hemokulturanın alınması son dərəcə əhəmiyyətlidir. Lakin qan kulturalarında törədici mikroorqanizmlərin izolə olunma nisbətinin yüksək olması üçün mikrobioloji laboratoriyaya göndərilən qan nümunələrinin klinisist tərəfindən qaydalara müvafiq alınması və göndərilməsi əsas şərtdir. Qan nümunəsinin alınma zamanı: yüksək temperatur (38 0 C) və ya hipotermiya (36 dərəcədən aşağı), titrəmə, hipotenziya, leykositoz (leykositlərin sayı /mm 3 ) və ya qranulositopeniya (PNL sayı 1000/mm 3 -dan aşağı), taxikardiya 287 kimi əlamətlərlə xarakterizə olunan «bakteriemiya» (davamlı, intermitant və ya keçici) ilkin diaqnozu qoyulan xəstələrdən hemokultura alınmalıdır. Hemokulturanın temperaturanın ən yüksək dərəcəyə qalxdığı müddətdən 30 dəqiqə əvvəl (bakteriyaların qan axınında ən çox rast gəlindiyi müddət) alınması bakteriyaların izolyasiya ehtimalını artırır. Alınacaq nümunələrin sayı: 1 sutka müddətində ən azı 1 saat ara ilə, fərqli nahiyələrdən iynənin ucu dəyişdirilərək alınmış üç qan nümunəsi etioloji agenti izolə etmək üçün kifayətdir. Əgər xəstə qan nümunəsi alandan 1-2 həftə əvvəl antibiotik qəbul etmişdirsə, bir gündən sonra iki və ya üç qan nümunəsinin yenidən alınması məsləhət olunur. Qan nümunəsinin alınma metodu: Xəstədən alınmış qan uzaqlaşmadan onun yanında qidalı mühitə kultivasiya olunmalıdır. Qan nümunəsi həkim tərfəindən xəstənin dirsək venalarından alınmalıdır. Burada damar tapılmırsa başqa venalar da istifadə oluna bilər. Sentral venoz katetrlərlə götürülən qan nümunələrindən alınan kulturalarda kontaminasiya nisbəti yüksək olduğu üçün məsləhət deyildir. Yeni doğulanlarda umbrikal arteriyanın qan kulturası məqsədilə istifadə olunması doğumdan sonrakı ilk 9 saat üçün etibarlı, daha uzun müddətdə isə doğru deyildir. Dəri dezinfeksiya olunmazdan əvvəl qan alınacaq damar palpasiya edilir, təxminən 5 sm-lik sahə əvvəlcə 70-%li etil spirti, sonra 1-2%-li yodla dezinfeksiya olunduq-

288 288 dan sonra (eyni istiqamətdə silməklə) dərinin bir dəqiqə quruması gözlənilir. Steril əlcəyin barmaqlarının dezinfeksiyasından sonra damarın palpasiya edilməsilə uşaqlardan 1-5 ml, böyüklərdən 8-10 ml qan alınır. Alınan qanın miqdarı hemokultura şüşəsi içərisindəki maye qidalı mühitin 1/5 və ya 1/10 nisbətində olmalıdır. Aşağı durulaşmalar zardab amilləri vasitəsilə bakteriyaların çoxalmasına mane olur. Beyin-onurğabeyni mayesinin alınması Mərkəzi sinir sistemi infeksiyalarının diaqnozunda subaraxnoid boşluğu dolduran BOM ən çox tədqiq olunan nümunədir. BOM-un alınma zamanı: yüksək temperatura, başağrısı, qusma və ənsə nahiyəsində sərtlik kimi meningeal irridasiya əlamətləri olan və meningit ilkin diaqnozu qoyulan xəstələrdən BOM alınır. BOM nümunəsinin alınma metodu: BOM (lümbal punksiya) xəstə oturaq vəziyyətdə və ya yatırılaraq verilən müvafiq pozisiyada aseptik şəraitdə alınmalıdır. Əvvəlcə dəri 70%-li spirt və ardından 2%-li yodla dezinfeksiya olunduqdan sonra lümbal punksiya iynəsi ilə L3-L4, L4-L5 və ya L5-S1 nahiyəsindən subaraxnoid aralığa girilərək, böyüklərdən 5-15 ml, uşaqlardan 4-5 ml olmaqla, 3 steril nə BOM toplanılır. Birinci hüceyrələrin sayılması və fərqləndirilməsi üçün, ikinci və üçüncü şüşələr mikrobioloji və biokimyəvi analizlər üçün istifadə olunur. Şüşələrdəki mayelərin bulanıqlığı arasında fərqlər varsa, bunlardan ən bulanıq olanı mikrobioloji metodlarla tədqiq olunmalıdır. Bakteriya kulturalarının alınması məqsədilə 1 ml, göbələk və M.tuberculosis üçün 2 ml BOM kultivasiya üçün kifayətdir. Digər orqanizm mayelərinin alınması: qan və BOM nümunələrindən başqa, plevral, peritoneal, perikard və oynaq mayeləri kimi steril orqanizm mayeləri də mikrobioloji cəhətdən tədqiq oluna bilər. Bu nahiyələrdə infeksiya olduqda material təcrübəli həkimlər tərəfindən steril şəraitdə dəri antiseptikası tətbiq olunaraq iynə aspirasiyası şəklində alınmalıdır. Nümunənin miqdarı ən azı 1-5 ml, göbələk və mikobakteriyalar üçün bu miqdar ən azı 10 ml olmalıdır. Tənəffüs sistemindən alınan nümunələr Yuxarı tənəffüs yolundan alınan nümunələr Yuxarı tənəffüs yolundan alına bilən nümunələr bunlardır: burun, burun-udlaq və əsnəkdən tamponla material və sinus aspiratları. a. Burundan tamponla materal Burundan materialın alınması stafilokok daşıyıcılığının təyin olunmasında və cüzamın diaqnozunda əhəmiyyətlidir. Materialın alınma metodu: Nümunələr, stafilokok daşıyıcılığının təyinində burun dəliklərindən daxil edilən steril tamponu ehtiyatla fırlatmaqla, cüzamın diaqnozunda isə burundan qaşıntı şəklində alınmalıdır.

289 b. Burun-udlaqdan tamponla materialın alınması Materialın alınma məqsədi: Nazofarinksdən tamponla alınan materialın kultivasiyası N.meningitidis, C.diphteriae və S.pyogenes daşıyıcılığının aşkar olunmasında, göy-öskürək və qrip xəstəliklərinin diaqnozunda əhəmiyyət daşıyır. Materialın alınma metodu: Burun-udlaqdan nümunənin alınması üçün istifadə olunacaq steril tamponun son 1/3 hissəsi yay şəklində qıvrılmalı və asanlıqla əyilə bilməli, tamponun ucu dakron, pambıq və ya kalsium alginatdan hazırlanmalıdır. Steril tampon steril spekulum (genişlədici) vasitəsilə genəldilən burun dəliyinə yay hissəsi aşağıda olmaqla salınır və tamponun ucu diqqətlə itələnərək burun-udlağa çatdırılır. Tamponun ucunu burun-udlaqda fırlatdıqdan sonra xaricə çıxarılır və transport qidalı mühitinə salınır. c. Əsnəkdən tamponla materialın alınması Materialın alınma məqsədi: Steptokoklarla əlaqəli faringit, tonzillit və əsnək difteriyasının diaqnozunda əsnəkdən tamponla alınan materialın diaqnostik əhəmiyyəti vardır. Materialın alınma metodu: Əsnəkdən material xəstəyə dərin nəfəs alması söylənilərək və ehtiyac olduqda dili şpatellə basılaraq steril tampon ilə, badamcıqlar üzərindəki yaralı sahə və udlağın selikli qişasından alınır. Tamponun ucunun yanaqlara, dil, uvula, və ya dodaqlara 289 toxundurulmamasına fikir verilməlidir. d. Burunətrafı ciblərdən materialın alınması Materialın alınma məqsədi: Sinus boşluqlarından alınan aspirasiya materialı sinusitlərin diaqnozu üçün ən uyğun nümunədir. Burun və burun-udlaqdan alınan nümunələr, sinusitlərin diaqnozu üçün müvafiq olmayan nümunələrdir. Materialın alınma metodu: İynə aspirasiyası qaydası ilə sinus boşluğuna daxil olaraq nümunə alınır. Bilavasitə sinus punksiyası ilə material alına bilinmirsə, müəyyən miqdar (0,5-2ml) steril fizioloji məhlul sinusa daxil edilərək onun yuyuntu suyu alına bilər. Bu proses qulaq-burun-boğaz mütəxəssisləri tərəfindən icra olunmalıdır. Aspirasiya mayesi steril bir sınaq borusu içərisində və ya anaerobların kulturasının alınmasına ehtiyac duyulursa, alınan şpris iynəsi çıxarılır, şprisin ucu bağlanaraq ən qısa müddətdə laboratoriyaya çatdırılır. Aşağı tənəffüs yolundan alınan nümunələr Aşağı tənəffüs yolu nümunələri bəlğəm, bronxoskopiya nümunələri, traxeostomiya və endotraxeal aspirasiya, transtraxeal aspirasiya və bilavasitə ağciyər aspirasiyası və biopsiyasıdır. a. Bəlğəm Həssaslığı və spesifikliyi aşağı olmasına baxmayaraq, öskürtməklə və ya ekspektorasiya (hayxırma) ilə alınan bəlğəm nümunəsi aşağı tənəffüs yolları infeksiyala-

290 rında ən çox müayinə olunan materialdır. Materialın alınma məqsədi: Öskürək, yüksək hərarət, bəlğəm gəlməsi kimi əlamətlərlə müşahidə olunan pnevmoniya, vərəm və s. aşağı tənəffüs yolları infeksiyası şübhəsi olan xəstələrdən alınmalıdır. Materialın alınma sayı: Bakterial pnevmoniyaya şübhə olan xəstələrdən düzgün qaydada alınmış bir nümunə kifayətdir. Xəstədə ağciyər vərəminə şübhə olduqda birbirinin ardınca üç və ya beş gün səhərlər ilk bəlğəmin toplanılması lazımdır. Materialın alınma metodu: Bəlğəm nümunəsi alınan zaman bəlğəmin yuxarı tənəffüs yollarında məskunlaşmış bakteriya və göbələklərlə kontaminə olması və ağız-udlaq florası ilə təmasda olması səbəbilə bəzi qaydalara diqqət yetirilməsi vacibdir. Materialın səhər erkən saatlarda alınması (patogen mikroorqanizmlərin gecə toplanması nəticəsində səhər bəlğəmində daha çox olması səbəbilə) məsləhət olunur. Bəlğəm nümunəsi almazdan əvvəl dişlər fırçalanmalı və ağız yaxşı yaxalanmalıdır. Xəstə öskürdükdən sonra bəlğəm steril bir qaba alınmalı və ən qısa müddətdə laboratoriyaya göndərilməlidir. Bu mümkün olmadıqda otaq temperaturunda ən çoxu 1-2 saat, 4 0 C-də maksimum 24 saat saxlanıla bilər. b. Bronxoskopiya vasitəsilə alınan materiallar Bronxalveolyar lavaj (BAL), bronxial yuyuntu, bronxial fırçalama 290 (protected bronchial brush) və transbronxial biopsiya nümunələri bronxoskopiya nümunələri hesab olunur. BAL və bronxial fırçalama nümunələri kulturanın kəmiyyət tərkibinin öyrənilməsi məqsədilə diaqnostik əhəmiyyətə malikdir. Materialın alınma məqsədi: Bu nümunələr bütün aşağı tənəffüs yolu infeksiyalarınını diaqnozunda, xüsusilə ağciyər absesi, vərəm, göbələk, o cümlədən Pneumocystis carini ilə əlaqədar ağciyər infeksiyalarından şübhələndikdə alınmalıdır. Materialın alınma metodu: Bronxoskopiya ixtisaslı mütəxəssislər tərəfindən aparılmalıdır. Bronxoskopiya prosesində çalışmaq lazımdır ki, qanaxma baş verməsin. Çünki qanaxma hüseyrələrin və digər elementlərin konsentrasiyasında dəyişikliyə və başqa sözlə, nəticələrin qiymətləndirilməsində xətalara yol verilməsinə səbəb ola bilər. Bronxoskopiya transnazal və ya transoral yollarla icra oluna bilər. BAL, az miqdarda steril fizioloji məhlul daxil edilərək bronx və alveolların yuyulması ilə əldə olunur. Alınan maye steril bir nə tökülərək ən qısa müddətdə laboratoriyaya göndərilir. Bronxial fırçalama və transbronxial biopsiya nümunələri lifli bronxoskopiya ilə alınan və son illərdə aşağı tənəffüs yolları infeksiyalarının diaqnozunun müəyyənləşdirilməsində ən çox üstünlük verilən materiallardır. Bronxial fırçalamada lifli bronxoskopiya ilə bir katetr və ikinci bir kanyula içərisində ucu

291 mühafizə olunan steril fırça ilə müvafiq nahiyədən fırçalama vasitəsilə nümunə toplanılır. Daha sonra fırça kanyula içərisindən çəkilərək steril ndə laboratoriyaya göndərilir. Transtraxeal aspirasiya Əvvəllər çox istifadə olunan bu üsul əlavə təsirlərinin çox olması, invaziv üsul olması və hazırda diaqnoz üçün həssas material alma metodlarının istifadə olunması səbəbilə nadir hallarda istifadə edilməkdədir. Materialın alınma məqsədi: Bəlğəm verə bilməyən kritik xəstələr və aşağı tənəffüs yollarında anaerob infeksiyaya şübhə olan xəstələrdən bu metodla nümunə alınır. Materialın alınma metodu: Xüsusi bir iynə ilə krikotiroid membrandan traxeya içərisinə daxil olaraq kiçik bir katetr yerləşdirilir və bu katetrdən aspirasiya ilə nümunə toplanılır. Nümunə steril sınaq borusunda laboratoriyaya göndərilməlidir. c. Ağciyər aspirasiyası Materialın alınma məqsədi: Pnevmoniya, plevrit və empiyema ilkin diaqnozları qoyulduqda material alınmalıdır. Materialın alınma metodu: Plevra boşluğundan iynə aspirasiyası şəklində, pnevmonik konsolidasiyada döş qəfəsi divarından kompyuter tomoqrafiyası vasitəsilə iynə ilə yaralı nahiyədən material toplanılır. Urinar sistemdən (sidikçıxarıcı sistem) alınan nümunələr Sidik Klinik-mikrobioloji laboratoriyalarda kultural üsulla müayinə olunan materiallar içərisində ən çox sidik nümunələri tədqiq edilir. Sidik nümunələrin alınmasında bir neçə təməl qaydaya riayət olunmalıdır: Sidikdən kulturanın alınmasını istəyən müalicə həkimi belə xəstələrdə xəstəliyin əlaməti olubolmadığını analiz istək formasında bildirməlidir. Bu məlumat sidikdən alınan kulturanın kəmiyyət tərkibinin qiymətləndirilməsi aparıldığı üçün, xüsusilə az sayda çoxalmaların qiymətləndirilməsində əhəmiyyət daşıyır. Mümkün qədər sidik nümunəsi kimi səhər verilən ilk sidik alınmalıdır. 24 saatlıq sidik nümunələri kultural müayinəyə göndərilməməlidir. 291 Simptomu olan xəstələrdən diaqnoz üçün bir sidik nümunəsinin alınması kifayətdir. Lazım gəldikdə müalicəyə başladıqdan saat sonra müalicəyə reaksiyanı görmək üçün ikinci nümunə toplanıla bilər. Asimptomatik xəstələrdən iki və ya üç nümunə lazım ola bilər. Böyrək vərəminə şübhə olan xəstələrdən isə bir-birinin ardınca üç gün, səhərlər ilk sidik toplanılmalıdır. Sidik nümunəsini alarkən müvafiq nahiyələrdə rezident mikroorqanizmlərin kontaminasiyasının qarşısını almaq üçün uretranın girişi müvafiq antiseptiklərlə və ya sabunla təmizlənməlidir. Qeyri-steril, ağzı açıq sidik qabı və sidiktoplayıcı torbalardan kultivasiya üçün material götürülə bilməz.

292 Katetrlə sidik nümunəsi alınacağı hallarda əməliyyat aseptik şəraitdə icra olunmalıdır. Anaerobların kulturasına ehtiyyac olduqda nümunə mütləq suprapubik aspirasiya yolu ilə alınmalı və anaerob transport ilə laboratoriyaya göndərilməlidir. Alınacaq materialın miqdarı izolə edilməsi istənilən mikroorqanizmlərə görə dəyişkənlik göstərə bilər. Bakteriyaların izolə olunması istənilirsə 0,5-1 ml, göbələk və mikobakteriyalar üçün 20 ml, viruslar üçün isə ml sidiyin toplanılması lazımdır. Sidikdən kulturanın alınması üçün toplanılan nümunə 30 dəq müddətində laboratoriyaya çatdırılmalı, əgər bu müddət uzanacaqsa material 4 0 C-də 24 saatdan çox olmamaq şərtilə saxlanılmalıdır. Materialın alınma məqsədi: Xəstədə sidiyə gedərkən ağrı, yandırma və tez-tez sidiyə getmə kimi urinar sistem infeksiyaları əlamətləri varsa material alınmalıdır. Sidik nümunəsi xüsusilə böyrək vərəminə şübhə olan xəstələrdə ilk səhər sidiyi şəklində toplanmalı, 24 saatlıq sidik nümunələri kultivasiya üçün göndərilməməlidir. Materialın alınma metodu a. Orta sidik Xəstəyə materialı necə verəcəyi barədə hərtərəfli məlumat verilməlidir. Sidik verəcək şəxs əvvəlcə əllərini sabunlu su ilə yuyub qurutmalıdır. Qadınlarda uretranın girişi və vaginal dəhliz, kişilərdə isə penis sabunlu su ilə yuyulmalı və ya durulaşdırılmış Zefiran yaxud, sabun hopdurulmuş tənzif ilə təmizlənməlidir. Sonra su və ya nəm tənziflə təkrar təmizlənməli və yaxşı qurudulmalıdır. Sidiyin axmasını dayandırmadan ilk bir neçə millilitri xaircə atılmalı, orta sidik steril qaba toplanmalıdır. Uşaq yaşlı xəstələrdə isə genital nahiyə yuxarıda göstərilən kimi təmizləndikdən sonra steril sidik toplama torbası genital nahiyəyə yapışdırılaraq sidik toplanılmalıdır. b. Katetrlə alınan sidik Kateteri olan xəstələrdə bu metod istifadə olunur. Kateter torbasında toplanan və Foley katetrinin ucundan toplanan sidik nümunəsi mikrobioloji müayinəyə yararsızdır. Uzun müddətli sidik katetri olan xəstələrin sidiyində çoxlu sayda potensial patogen mikroorqanizm olduğundan epidemioloji tədqiqatlar istisna olmaqla bu xəstələrin sidiyinin kultural müayinəsinin əhəmiyyəti yoxdur. Kateterdən sidik alınan zaman əvvəlcə 70%-li spirtlə material alınacaq nahiyə təmizlənməlidir. Daha sonra iynə ilə kateterə daxil olaraq şprisə sidik çəkilməli və steril sınaq borusu və ya qaba boşaldılaraq laboratoriyaya göndərilməlidir. Lazım olduqda kateter 30 dəqiqəni keçməmək şərtilə klemplənərək, sidik toplanıla bilər. c. Suprapubik aspirasiya Bu metod sidik yolu anaerob infeksiyasına şübhə olduqda, uşaqlardan orta sidiyi ala bilmədikdə və 292

293 yaşlılara dəqiq diaqnoz qoymaq məqsədilə istifadə olunur. Suprapubik aspirasiya icra olunan zaman xəstəyə sidik kisəsi dolana qədər su içirilməli, suprapubik nahiyənin tükləri təmizləndikdən sonra antiseptik ilə silinməlidir. Qasıq bitişməsindən (Simfizis pubis) 2 sm yuxarı iynə ilə sidik kisəsinə daxil olaraq təxminən 20 ml sidik alınmalı və aseptik şəraitdə steril qaba boşaldılaraq laboratoriyaya göndərilməlidir. Genital sistemdən (cinsiyyət sistemi) alınan nümunələr Genital nahiyə normal mikrob florasına malik olduğundan bu nahiyədən alınacaq materialların seçimi və toplanması əhəmiyyət daşıyır. Materialın alınma məqsədi: Qadınlarda vaginit, servisit və endometrit, kişilərdə uretrit, prostatit və epididemit kimi genital nahiyə ilə əlaqəli infeksiyalardan, o cümlədən, cinsi yolla yoluxan mikroorqanizmlərin (N.gonorrhoeae, H.ducreyi, C.trachomatis, G.vaginalis, S.agalactiae, HSV, HPV) aşkar olunmasında genital materallar mühüm diaqnostik əhəmiyyət daşıyır. Materialın alınma metodları Qadın cinsiyyət üzvlərindən alınan materiallar Qadınlarda ən çox vagina, serviks, endometrium və uretradan nümunə alınır. a. Vagina Vaginadakı artıq sekresiya və ya axıntı silindikdən sonra steril 293 tampon vasitəsilə vaginal kanalın üst hissəsindəki selikli qişadan toxundurmaqla (sürtməklə) material alınmalı və ən geci iki saat müddətində laboratoriyaya göndərilməlidir. Yaxma hazırlanması istənildiyi halda ikinci steril tampon vasitəsilə nümunə alınmalıdır. b. Serviks İlıq su ilə nəmləndirilmiş spekulumun (genişləndirici) köməyilə uşaqlıq boynu görünən hala gətirildikdən sonra steril tampon vasitəsilə serviks üzərindəki selik (mukus) və sekresiyalar götürlməli, başqa bir steril tamponla endoservikal kanalda tamponu fırlatmaqla nümunə alınmalıdır. Viral və xlamidial testlər üçün xüsusi daşıyıcı sistemlər istifadə olunmalıdır. N.gonorrhoeae şübhəli xəstədə servikal nümunə ilə birlikdə, anal nümunə də alına bilər. c. Endometrium Nümunə transservikal aspirasiya ilə ən azı 1 ml olmaq şərtilə alındıqdan sonra anaerob şəraitdə laboratoriyaya göndərilməlidir. d. Uretra Nümunə xəstə sidik verdikdən ən azı 1 saat və ya daha sonra alınmalıdır. Uretranın girişindəki eksudat silindikdən sonra, qasıq bitişməsi (simfizis pubis) üzərindən vaginaya doğru yüngül uretra masajı ilə axıntı stimulə edilməlidir. Axıntı əldə oluna bilmirsə, uretranın ağzı sabunla yuyulub təmizləndikdən sonra incə tamponla uretranın 2-4 sm uzunluğunda içərisinə daxil olunmalı, tamponu fırlatdıqdan sonra müvafiq transport qidalı mühitinə daxil edilərək laboratoriyaya göndərilməlidir.

294 Kişi cinsiyyət üzvlərindən alınan materiallar Kişilərdə ən çox uretral maye və ya prostat şirəsi, epididemal və ya testikulyar aspirasiya nümunələri alınır. a. Uretra. Nümunə xəstə sidiyə getdikdən ən azı bir saat və ya daha sonra alınmalıdır. Material almaq üçün istifadə olunan nazik tampon vasitəsilə uretraya 2-4 sm ölcüdə daxil olunaraq tamponu yüngülcə fırlatmaqla və 1-2 saniyə gözlədikdən sonra çıxarılır. Müvafiq daşıyıcı qidalı mühitə daxil edildikdən sonra otaq temperaturunda saxlanılaraq ən qısa müddətdə laboratoriyaya göndərilməlidir. b. Prostat. Penisin ucu su və sabunla yuyulduqdan sonra rektum istiqamətində prostat masaj olunaraq prostat mayesi toplanılır. Əldə olunan maye steril sınaq borusu və ya steril tampon vasitəsilə götürülüdkdən sonra ən qısa müddətdə laboratoriyaya göndərilməlidir. c. Epididemis Şpris vasitəsilə aspirasiya yolu ilə alınan maye steril sınaq şüşəsinə tökülərək ən geci 2 saat müddətində otaq teperaturunda saxlamaq şərtilə laboratoriyaya göndərilməlidir. Qastrointestinal sistemdən (mədə-bağırsaq sistemi) alınan nümunələr Qastrointestinal sistemdən (QİS) alınaraq müayinə olunan nümunələr içərisində nəcis daha çox yer tutur. Bundan başqa rektal 294 yaxma, qusuntu, duodenal aspirasiya, acqarına mədə şirəsi, mədə, bağırsaq və rektal biopsiya nümunələri də bu sistemdə baş verən infeksion patologiyalara diaqnoz qoymaq üçün müayinə edilir. Materialın alınma məqsədi: İshal, ürəkbulanma və qusma kimi QİS-in patoloji əlamətləri mövcud olduqda nəcis, qusuntu və ya duodenal aspirasiya nümunələri, xüsusilə uşaqlarda M.tuberculosis-i təyin etmək üçün acqarına mədə şirəsi, H.pylori-nin təyinində mədə biopsiyası, Giardia, Cryptosporidium və Microsporidium növlərinin müəyyənləşdirilməsində bağırsaq biopsiyası, Entamoeba histolytica, Balantidium coli və Herpes simplex virusun təyinində isə rektal biopsiya nümunələri diaqnostik əhəmiyyət daşıyır. a. Nəcis Nəcis nümunəsi infeksiyanın mümkün olan ən erkən dövründə (S.typhi istisna olmaqla) alınmalıdır. Çünki xəstəliyin gec və sağalma dövrlərində patogen mikroorqanizmlərin sayı azalır. Alınan nümunənin sayı: QİS-də xəstəliyə səbəb olan patogen törədicinin orqanizmdən xaric olunma səviyyəsi dəyişkən olduğundan infeksion ishallar üçün bir gün ara ilə 3 dəfə, parazitlər üçün 2-3 gün ara ilə 3 dəfə nəcis nümunəsi alınmalıdır. Yalnız bir nəcis nümunəsindən alınan neqativ nəticə ishalın infeksion səbəbdən olmaması qənaətinə gətirməməlidir. Sağalma dövründə və daşıyıcılığın müəyyən edilməsində ən azı 3 neqativ kultural nəticə

295 alınana qədər proses davam etdirilməlidir. Materialın alınma metodu: Toplanacaq nəcisin miqdarı 2 qram və ya 5 ml olmalı, nəcisə sidiyin qarışmamasına diqqət yetirilməlidir. Nəcis nümunəsi təmiz, quru, sızıntı verməyən və geniş ağızlı, qapaqlı qaba götürülərək laboratoriyaya göndərilməlidir. Əgər müddət uzanacaqsa nəcis 0,003M fosfat buferi və eyni miqdarda qliserol içərisində göndərilməlidir. Material, içərisində daşıyıcı mühit olan tamponla göndəriləcəksə, tamponun ucu nəcisin qanlı, selikli, irinli hissələrinə tam toxundurularaq götürülməlidir. Rutin (ənənvi) müayinə məqsədilə rektal yaxmaların hazırlanmasına ehtiyac yoxdur. b. Rektal yaxma Steril tampon vasitəsilə anal sfinktordan 2-3 sm daxil olunaraq və tamponu düz bağırsağın selikli qişasında ehtiyatla fırladaraq nümunə alınır, daşıyıcı qidalı mühitə daxil edilərək ən qısa müddətdə laboratoriyaya göndərilir. c. QİS-dən alınan digər materiallar Bu materallar əsasən yaralı nahiyələrdən olmaqla 3 müxtəlif yerdən alınmalıdır. Həm aspiratlar, həm də biopsiya nümunələri qapaqlı, sızdırmayan, steril qab içərisində gecikdirilmədən ən qısa müddətdə laboratoriyaya çatdırılmalıdır Yaralardan alınan nümunələr Müayinə məqsədilə yanıq yaralarından, səthi və dərin 295 yaralardan alınan materiallardan istifadə olunur. Bu materiallarda dəridə mövcud olan mikroorqanizmlərlə kontaminasiyaya tez-tez rast gəlindiynidən, dərinin dekontaminasiyası mühüm əhəmiyyət daşıyır. Yanıqlardan alınan materiallar Yanıq yaralarının səthində xəstənin florasındakı və ətrafdakı mikroorqanizmlər kolonizasiya etdiyindən səthi hissədən alınan nümunələr yanlış nəticələrə gətirə bilər. Bu səbəbdən də yanıqlar zamanı dərin təbəqədən biopsiya nümunələri alınmalıdır. Bundan başqa, yanıq yaralarında mikroorqanizmlərin yayılması qeyri-bərabər olduğundan, yanığın fərqli nahiyələrindən nümunələr alınmalıdır. Material alınan zaman yanığın səthi 70%-li spirt və ya 1-2%-li yodla təmizlənməli, antiseptikin quruması gözlənilməli və 3-4 mm-lik biopsiya nümunəsi alınmalıdır. Biopsiya etmək mümkün olmadıqda yaranın səthi sanasiya olunduqdan sonra eksudat görünən anda dərindən tamponla nümunə alınmalıdır. Bakterioloji müayinə üçün yara səthindən alınan materiallar Bu məqsədlə tamponla alınan materiallardan daha çox aspirasiyaya üstünlük verilməlidir. Yara səthi 70%-li etil spirti və yodla təmizlənməlidir. Quruduqdan sonra yaranın alt hissəsindən iynə ilə maye aspirasiya edilməli, mümkün olmadıqda steril fizioloji məhlul vurduqdan sonra proses təkrar edilmə-

296 lidir. Yenə material alına bilməsə yara mühiti şprisə çəkilmiş maye qidalı mühitlə yaxalanaraq aspirasiya olunur və ən qısa müddətdə laboratoriyaya göndərilir. Dərin yaralardan alınan materiallar Abseslər a. Açıq abses: Dəri 70%-li etil spirti ilə silinməli, mümkündürsə aspirasiya olunmalıdır. Aspirasiya mümkün deyilsə absesin dərin qatına keçərək yaranın sağlam toxuma hüdudundan tamponla nümunə alınır, transport sistemi ilə ən geci 2 saat müddətində laboratoriyaya göndərilir. b. Qapalı abses: Dəri antiseptiklərlə təmizləndikdən sonra şpris vasitəsilə abses içərisindəki maye aspirasiya edilməli və anaerob şəraitdə ən qısa müddətdə laboratoriyaya göndərilməlidir. Material cərrahi əməliyyat zamanı alınırsa abses divarının bir hissəsi də kultural müayinə üçün laboratoriyaya göndərilə bilər. Zədələnmiş dəri nümunələri Dərinin səthi 70%-li spirt və yodla təmizləndikdən sonra 3-4 mm ölçülərində dəri nümunəsi formalinsiz steril qab içərisində 15 dəqiqə müddətində otaq temperaturunda saxlamaq şərtilə laboratoriyaya çatdırılmalıdır. Qulaqdan alınan materiallar Materialın alınma məqsədi: Orta və xarici qulaq yolu infeksiyalarının diaqnozunu müəyyənləşdirmək məqsədilə qulaqdan patoloji materiallar alına bilər. Orta qulaq infeksiyası olan şəxslərdən alınacaq 296 nümunənin xarici qulaq keçəcəyindəki mikroorqanizmlərlə kontaminə olma ehtimalı vardır. Buna görə də tampon vasitəsilə alınan nümunələrə üstünlük verilməməlidir. Materialların alınma metodu: a. Orta qulaqdan alınan nümunələr Təbil pərdəsi perforasiya olmayan hallarda xarici qulaq yolu antiseptik məhlulla təmizləndikdən sonra nümunə iynə aspirasiyası (timpanosintez) ilə alınmalı və anaerob şəraitdə laboratoriyaya göndərilməlidir. Təbil pərdəsi perforasiya olan hallarda isə qulaq spekulumunun köməyilə gələn ifrazat nümunəsindən tampon vasitəsilə alınmalıdır. b. Xarici qulaq keçəcəyindən alınan nümunələr Xarici qulağın iltihabi proseslərində nümunələr tampon vasitəsilə alınmalıdır. Gözdən alınan materiallar Gözlərdən bütün nümunələr oftalmoloq tərəfindən alınmalıdır. Analiz istək formasında gözdən götürülərək laboratoriyaya göndərilən nümunələrinin alındığı nahiyə (sağ və ya sol göz, konyuktiva, buynuz qişa və ya göz qapağı və s.) mütləq göstərilməlidir. Xüsusilə konyuktiva materiallarından kultural müayinə və preparat hazırlanması üçün iki nümunə alınmalıdır. Materialın alınma məqsədi: Konykutivit, keratit, blefarit və endoftalmit kimi göz infeksiyalarına şübhə olduqda material alınmalıdır. Materialların alınma metodu: Konyuktivadan nümunə tam-

297 ponun ucu (əgər eksudat yoxdursa) maye qidalı mühitlə isladıldıqdan sonra konyuktivaya sürtməklə, buynuz qişadan qaşıntı şəklində, endoftalmit hallarında isə intraokulyar nahiyədən iynə ilə aspirasiya şəklində alınmalıdır. Patoloji materialların laboratoriyaya göndərilməsi Müayinə üçün xəstədən material alındıqdan sonra diqqət yetirilməli məsələlərdən biri də alınan nümunələrin düzgün şəraitdə laboratoriyaya göndərilməsidir. Bunlara aşağıdakılar aiddir: Zaman Ümumi qaydalara uyğun olaraq pasiyentdən alınan materiallar ən qısa müddətdə laboratoriyaya çatdırılmalıdır. Mikrobioloji müayinə üçün alınan nümunələrin saxlanılması, gecikdirilməsi materialın qurumasına və zəif inkişaf edən bakteriyaların ölməsinə və çoxaldıla bilməməsinə səbəb olur. Digər tərəfdən normal floraya malik olan materiallarda flora nümayəndələrinin sürətlə çoxalması (bəzi bakteriyalar dəqiqədə çoxala bilir) səbəbilə törədici mikroorqanizmin çoxalması inhibə oluna, hətta tamamilə inkişaf etməyə bilər. Bundan başqa, inkişaf üçün miqdarının əhəmiyyəti olan materiallarda (məs. sidik) mikroorqanizmlərin sayı artdığından nəticələr doğru qiymətləndirilməyə bilər. Daşıyıcı qidalı mühitlər Əgər materiallar tampon vasitəsilə alınmışdırsa daşıyıcı mühitlər vasitəsilə laboratoriyaya göndərilməlidir. Bu qidalı mühitlərin istifadəsində 297 məqsəd alınan nümunələrin qurumasının qarşısını almaq və çoxaltmadan mikroorqanizmlərin canlı qalmasını təmin etməkdir. Gündəlik fəaliyyət göstərən (rutin) laboratoriyalarda ən çox istifadə olunan daşıyıcı mühitlər Stuart, s, Amies və Cary-Blair mühitləridir. Bu qidalı mühitlər alınmış materialları 24 saat müddətində mühafizə edə bilir. Lakin bu, Shigella növləri, N.gonorrhoeae, N.meningitidis və H.influenzae kimi temperatur dəyişikliklərinə və anaeroblar kimi atmosfer dəyişikliklərinə həssas olan mikroorqanizmlərin təyini üçün əhəmiyyətli deyildir. Bu törədicilərin varlığı ehtimal edilən materiallar dərhal laboratoriyaya göndərilərək işlənilməlidir. Temperatur Əgər xəstədən alınan nümunələr həmin anda laboratoriyaya çatdırılmayacaqsa, müəyyən temperaturlarda saxlanılmalıdır. Nümunələrin saxlanılması üçün lazım olan temperaturlar cədvəl ---də göstərilmişdir. Ümumiyyətlə normal floraya malik olan nümunələr +4 0 C-də soyuducuda, normada steril olan nümunələr isə (sidik kimi kəmiyyət analizi aparılacaq materallar istisnadır) otaq temperaturunda və ya C-də termostatda saxlanılmalıdır. Virusoloji üsullarla müayinə olunacaq materiallar 2-3 gün müddətinə +4 0 C-də, uzun müddət gözləmək üçün isə, C və ya C-də saxlanılmalıdır. Saxlama Ümumiyyətlə bakteriyaların ayırd edilməsi üçün alınan bütün klinik materiallar 24 saatdan artıq saxlanıla bilməz.

298 Patoloji materialların saxlanılması və daşınması Cədvəl -- Daşıyıcı sistemlər 4 0 C 25 0 C (otaq temperaturu) Daşıyıcı qidalı mühitlər Daşıyıcı mühit istifadə olunmayan nümunələr Bilavasitə qidalı mühitə kultivasiya - xarici qulaq yolu - yanıq, yara - biopsiya materialları - Shigella növləri - Vibrio növləri - Yersinia növləri - Campylobacter növləri - kateter - perikardial maye - bəlğəm - sidik - autopsiya materiallar -- - daxili qulaq yolu - sümük iliyi - konyuktival material - genital kultura - nazofaringeal material - yuxarı tənəffüs yolları kulturaları - servikal material - Salmonella - BOM - sinovial maye - qan - buynuz qişadan qaşıntı - qonokoklar üçün alının genital nümunələr Anaerob şəraitdə daşınma -- - peritoneal maye - amniotik maye - sidik (suprapubik aspirasiya) - sinus aspirasiyası - cərrahi toxumalar 298

299 Spermoqram və androloji qiymətləndirmə üçün eakulat vermə texnikası Eakulatın laboratoriyadan kənardan gətirilməsi doğru deyil. Sperma xəstə tərəfindən laboratoriyada verilməlidir. Kənardan gətirilən eakulyatın temperatur dəyişikliyi və günəş şüasının təsirinə məruz qalma ehtimalı olduğundan nəticələr dəyişə bilər. 2-7 gün müddətində cinsi pəhriz gözlənilməlidir. Eakulyat steril qabın içərisinə alınmalıdır. Xüsusilə ilk damlalar çox əhəmiyyətlidir və sperma konsentrasiyası yüksəkdir. Alınmış nümunə işıqdan qorunacaq şəkildə bükülür və gözləmədən laboratoriyaya çatdırılır. Laboratoriyadan kənardan nümunə qəbul edilmir. Laboratoriyaya daxil olan nümunələrin saxlanılması və əlavə istəklər Laboratoriyanın iş prinsipinə uyğun olaraq daxil olan və qeydiyyatı aparılaraq işlənilən nümunələr, növbəti analizlərə və ya testlərin təkrarlanmasına ehtiyac yarana biləcəyi nəzərə alınaraq saxlanılır. Serum və plazmalar soyuducuda/dondurucuda müqaviləli şirkətlərin xüsusi istəyi yoxdursa, 15 gün; tam qan nümunələri isə soyuducuda 3 gün ərzində saxlanılır. Əgər nümunələr testin plana uyğun işlənildiyi gündən əvvəl daxil olarsa, iş gününə qədər göstərilən şəkildə, daha uzun müddət saxlamağa ehtiyac varsa, -20 o C-də saxlanılır. Saxlama/dayanıqlılıq şərtləri ilə əlaqəli geniş məlumat test kataloqunda verilmişdir. Əgər əlavə bir analiz tələbi olarsa, burada yer alan müddət və şərtlərə uyğun olaraq yerinə yetiriləcəkdir. Əlavə seruma ehtiyac olarsa, bu barədə müvafiq mərkəzə (pasiyentə, həkimə) məlumat verilir. ƏLAVƏ B: Urogenital Mycoplasma infeksiyasının müayinəsi üçün nümunələrin alınması Urogenital Mycoplasma infeksiyasına şübhə olduqda nümunələr xüsusi transport şüşəsinə götürülür (bu şüşə laboratoriyadan təmin edilə bilər). Uretral ifrazat / servikal ifrazat: nümunə tamponla götürülüb xüsusi şüşənin içərisinə atılır. Sonra tamponun şüşənin xaricində qalan hissəsi qırılır və şüşənin qapağı bağlanılır. Sidik: Sidiyin ilk porsiyası sentrafuqadan keçirilir və çöküntü steril fizioloji mehlullu su ilə qarışdırılaraq durulaşdırılır, sonra hazırlanan bu mayedən 200 ml transport şüşəsinə keçirilir. Eakulyat: 200 ml eakulat nümunəsi xüsusi transport şüşəsinə keçirilir. 299

300 ƏLAVƏ C: İş yerlərində əmək təhlükəsizliyinin tədqiqi üçün ehtiyac duyulan bəzi testlərin işlənilmə metodları Analiz üçün istifadə olunan üsul və Testin adı metodlar Qurğuşun Xrom Mis AAS-Zeeman Kadmium Aliminium Civə Arsen AAS-FIAS Selenium Hippurat turşusu Metilhippurat Turşular HPLC Koproporfirinlər Mandel turşusu TCA, TCE Spektrofotometrik Sianid Fenol GC 2.5-Hekzandion Aminolevulin truşusu Xromatoqrafik+ Spektrofotometrik Porfibilinogen ƏLAVƏ D: Chlamydia cinsli bakteriyaların təyini üçün PZR nümunələrinin alınma qaydası Sidik nümunələrinin alınması Sidik nümunələri kişi və ya qadından alna bilər. Nümunələr tərkibində qoruyucu olmayan, steril və plastik sidik qablarına alınmalıdır. Nümunəni götürməzdən əvvəlki 1 saat ərzində xəstə sidik verməməlidir. Sonra sidiyin ilk ml hissəsi götürülməlidir. Qabın ağzı möhkəm bağlanılmalı, üzərinə xəstəyə aid məlumatlar və nümunənin alınma tarixi yazılmalıdır. Nümunə 2-8 o C-də saxlanılmalı və laboratoriyaya çatdırılmalıdır. Sıyrıntı nümunələrinin alınması Xüsusi LCx STD sıyrıntı nümunə daşıma sisteminin təmini üçün laboratoriya ilə əlaqə saxlanılmalıdır. Nümunə almaq üçün kiçik uclu çubuq istifadə olunur. Böyük uclu çubuq seliyin uzaqlaşdırılması məqsədilə istifadə olunur. 300

301 Qadından endoservikal nümunə Ekzo serviksdə artıq selik varsa böyük uclu sıyrıntı çubuğu ilə bu ifrazat silinir və atılır. İncə uclu sıyrıntı çubuğu endoserviksə daxil edilərək saniyə sağa-sola çevrilir, nümunənin münasib şəkildə alınması təmin edilir. Kişidən uretral nümunə İncə uclu sıyrıntı çubuğu uretranın ağzından 2-4 cm daxil edilir, 3-5 saniyə sağa-sola çevrilərək nümunənin münaisb şəkildə 301 alınması təmin edilir. Tərif edildiyi kimi alınan sıyrıntı nümunələri LCx STD sıyrıntı nümunə daşıma sistemi ilə daşınır. Daşıyıcı nin qapağı açılır və sıyrıntı çubuğu sınaq şüşəsinin içərisinə qoyulur. Çubuq münasib yerdən qırılaraq sınaq şüşəsinin içinə yerləşdirilir. Sınaq şüşəsinin qapağı möhkəm bağlanılır, üzərinə xəstəyə aid məlumatlar və nümunənin alınma tarixi yazılır. Nümunələr 2-8 o C-də saxlanılmalı və laboratoriyaya çatdırılmalıdır. ƏLAVƏ E: Bactec sistemində Mycobacterium cinsli bakteriyaların kultivasiyası üçün nümunənin alınma və göndərilmə şərtləri Bəlğəm Qarqara və ya digər təmizləyici proseduralara ehtiyac yoxdur. Bəlğəmin səhər götürülməsi daha məqsədəuyğundur, lakin vacib deyil. Müayinə gecikəcəksə nümunə 2-8 o C-də saxlanılmalıdır. Bəlğəm nümunəsi birdəfəlik steril qablara alınmalı və uzaq məsafəyə göndəriləcəksə üzərinə təxminən 1 misli qədər steril fosfat bufer məhlulu əlavə edilməlidir. Sidik Səhər verilən ilk sidiyin hamısı steril qaba toplanmalıdır, xüsusi təmizləyici prosedura ehtiyac yoxdur. Sidik nümunəsi uzaq məsafəyə aseptik şəraitdə 3000 dövr/dəq sürətlə 30 dəq sentrafuqadan keçirildikdən sonra çöküntüsü toplanaraq üzərinə 1 misli həcmində steril fostat buferi əlavə edildikdən sonra göndərilməlidir. Mədə şirəsi Steril birdəfəlik qaba yığılmalıdır. Üzərinə nümunənin 5 misli həcmində steril fostat buferi əlavə edilərək göndərilməlidir. BOM, Prevral maye və qırtlaqdan alınan nümunələr Uzaq məsafəyə göndərmək üçün steril qabda və üzərinə steril fosfat bufer məhlulu əlavə edilərək göndərilməlidir. Bronxoalveolyar lavaj mayesi Nümunə 10 ml-dən çoxdursa uzaq məsafəyə göndərmək üçün 3000 dövr/dəq sürətlə 30 dəq sentrifuqadan keçirilməli və çöküntüsü göndərilməlidir. 10 mldən az olduqda isə birbaşa steril qaba toplanaraq göndərilməlidir.

302 ƏLAVƏ F: Vərəm törədicilərinin PZR ilə təyini üçün nümunələrin alınması Vərəm PZR testi üçün BACTEC sistemi nümunələrinin alınmasında göstərilmiş şərtlər qüvvədədir (Bax Əlavə E). ƏLAVƏ G: Genetik analizlər Anket formasının doldurulması məcburidir. Bu formanın tam və dəqiq doldurulması molekulyar analizin dürüstlüyü baxımından ciddi əhəmiyyət daşıyır. Genetik testlər uzun müddətli proseduralardan ibarətdir. Fərddən, nəsil ağacından və istifadə olunan metoddan asılı olaraq analizin müddəti dəyişə bilər. Bu mövzuda xəstələr məlumatlandırılmalıdır. CƏDVƏL -- Bir sıra xəstəliklər zamanı tədqiq olunan gen bölgələri, mutasiyalar və istifadə olunan metodlar Gen Mutasiya Metod Angiotensin Converting Enzim (ACE) (Angiotenzin çevirici ferment) Axondroplaziya (ACH) ACE FGRF3 302 İnsersiya/ Delesiya (I/D) 1138 G>A 1138 G>C Birbaşa PZR PZR+REA ACH FGRF3 Əlaqəli ekson sahəsi DNT düzülüş analizi Alfa-Antitripsin PI M, S, Z PZR+REA Betta-Talasemiya Betta globulin IVS-I-110, IVS-I-I, IVS-I-5, IVS-I-6, IVS-II-116, IVS-II- 745, Cd22, Cd30, Cd36/37, Cd39, Cd44, FSC-5, FSC-6, FSC-8, FSC8/9, -30, -87 Betta-Talasemiya Betta globulin Bütün gen sahəsi ARMS, RDB, REA, HD DNT düzülüş analizi

303 Kardiyovaskulyar Xəstəlik paneli (CVD) Kistik fibroz (CF) CF ilə əlaqəli infertilizm Kollagen tip 1 (COLIA1) Kollagen tip 2 (COLIA2) Duchenne / Bacter əzələ distrofiyası (DMD / BMD) İrsi Aralıq Dənizi Qızdırması (FMF) Faktor V (FV) Protrombin (PT) Faktor XIII β-fibirnogen PAI-1 HPA-1 MTHFR Hemoxromatoz (HFE) Apolipoprotein B Apolipoprotein E Kistik fibroz Transmembran Requlator protein (CFTR) CFTR Kollagen faktor α-1 geni Kollagen faktor α-2 geni Distrofin MEFV 303 G1691A, H1299R G20210A V34L -455G>A 4G/5G a/b C677T, A1298C C282Y R3500Q 1, 2, 3, 4 DF508, 1677delTA, 2083A>G, 2043delG, W1282X, V520F, S549X, R347X, N1303K, R560T, G542X, CFTR-2,3 del 5T, 7T, 9T A, B, C polimorfizmləri D, E polimorfizmləri Ekson 4, 8, 12, 17, 19, 44, 45, 48, 51 Promotor sahə, Ekson 3,6,13,43,47, 50,52,60 Ekson delesyonları M694V, M680I, V726A, E148Q KİT PZR HD, PZR+REA, ARCS PZR, ASO PZR, Birbaşa PZR Birbaşa PZR PZR+REA Multiplex I PZR Multiplex II PZR PZR+REA FV Leiden FV 1691 G>A PZR+REA FV 1090 (Hong-Kong) FV 1090 A> G PZR+REA

304 Hemoglobin C Betta globulin HbC RDB Hemoglobin S (Oraq hüceyrəli anemiya) Betta globulin HbS RDB/PZR +REA Hemoglobin D Betta globulin HbD PZR+REA Hemoglobin E Betta globulin HbE PZR+REA Hipoxondroplaziya (HCH) FGRF C>A 1620 C>G PZR+REA HCH FGRF3 Əlaqəli ekson sahəsi DNT düzülüş analizi MTHFR 677 MTHFR 677 C>T PZR+REA MTHFR 1298 MTHFR 1298 A>C PZR+REA IVS Fenilketonuriya PAH R158Q, R252W, PZR+REA (PKU) R261Q PT PT (FII) G>A PZR+REA Spinal əzələ Ekson 7-8 atrofiyası SMN PZR+REA delesiyası (SMA) Kugelberg Welander (tip 2) Ekson 5-6 Werding NAIP PZR delesiyası Hoffmann (Tip 1) Tanatoforik Displaziya (TD) FGRF3 C742T, T2416G/A, A2418T, C746G, G1108T, A1111T,A1118G, A1948G TD FGRF3 Əlaqəli ekson sahəsi DNT düzülüş analizi Genetik laboratoriya ilə əlaqə saxlayın PZR+REA DNT düzülüş analizi 304

305 Qısaltmalar ACRS : Artificialy Created Restriction Site ARMS : Allel Refractory Mutation System ASO : Allel Spesific Oligonucleotid FGRF3 : Fibroblast Growth Factor 3 HD : Heteroduplex HPA : Platet Glikoprotein III MTHFR : Metilentetrahidrofolat Reduktaza RDB : Reverse Dot Blot REA : Restriksiya ferment analizi PAI :Plazminogen Aktivator İnhibitoru PI : Protein İnhibitor SMN : Survial Motor Neuron NAIP : Neuronal Apoptosis Inhibitor Protein CƏDVƏL -- Bir sıra xəstəliklər zamanı tədqiq olunan gen bölgələri/polimorfizmlər Gen Poliforizm Transmembran Regulyator protein Kistik fibroz (CFTR) 1540A>G/Hphl, IVS8 (Can, IVS 17 b (CA)n, VS 17 b (TA)n Kistik fibroz (CF) Duchenne / Becker əzələ distrofiyası (DMD / BMD) İnfantil polikistik Böyrək (ARPKD) Distrofin Polikistik böyrək və Qaraciyər xəstəliyi (PKHD) PERT87.8/Taq I, PERT87.15/Xmn, PERT87.15/Bam HI, Intron38/Taq 1,5-dys I, II, III, STR 44, 45, 49, 50, AFM 283, 184 D6S17/14, D6S10/24, D6S465,D6S466 Hemofiliya A Faktor VIII İntron 19/HindIII, St14, Intron 13 Hemofiliya B Faktor IX İntron d/taq I, +8kb3-/hhal, Intron a/dde I± 50 pb insersiyon Fenilketonuriya (PKU) Spinal əzələ atrofiyası (SMA) PAH SMN XmnI, Pvull, BgI II, MspI JK348, D5S

306 ƏLAVƏ H: Flowcytometry analizləri İmmunfenotipləndirmə (Leykoz) paneli CD3 CD20 CD13 CD14 CD33 CD7 CD22 CD5 CD11b HLA-DR CD45 CD10 CD34 CD19 Limfoma paneli CD3 CD5 CD34 CD14 CD22 CD7 CD25 HLA-DR CD10 CD33 CD11c Anti-Kappa CD19 CD13 CD23 CD22 CD11b Anti-Lambda CD45 Limfosit subest analizi CD3 CD4 CD8 CD45 CD19 CD16/56 CD3/HLA-DR Digər monoklonallar (istəkdən asılı olaraq) CD61 CD57 CD1 GLYA CD38 CD21 TdT CD11c CD28 CD69 CD30 CD55 CD2 CD59 CD25 CD25 CD45 RA ƏLAVƏ I: Allergenlər IgE rastgəlmə Çayır Polenleri (Grasses) g2 Cydon dactylon (Donuz ayrığı) 0489 g3 Dactylis glomerata (Xoruz ayağı) 0492 g4 Festuca elatior (Payız çiğdemi) 0591 g5 Lolium perenne (Qara çayır) 0493 g6 Phleum pratense (Pişikquyruğu) 0309 g8 Poa pratensis (Salxım otu) 0730 g12 Secale cereale (Kultura çovdarı) 0724 g15 Triticum sativum (Kultura buğdası) 0594 g16 Alopecurus pratensis (Tülküquyruğu)

307 Qarışıqlar gx1 g3, g4, g5, g6, g Dactylis glomerata, Festuca elatior, Lolium perenne, Phleum pratense, Poa pratensis gx2 g2, g5, g6, g8, g10, g Cynodon dactylon, Lolium perenne, Phleum pratense, Poa pratensis, Sorghum helepense (Süpürgə otu), Paspalum notatium (Bahya) gx3 g1, g5, g6, g12, g Anthoxanthum odoratum (Qoxulu Çəmən otu), Lolium perenne, Phleum pratense, Secale cereale, Holcus lanatus (Kadife çim) Yabanı ot polenləri (Weeds) w5 Artemisia absinthium (Pelin otu) 0365 w6 Artemisia vulgaris (Misk otu) 1037 w9 Plantago lanceolata (Sinir otu, Quzu dili) 0398 w10 Chenopodium album (Ağqazayağı, Ağpazı) 0431 w11 Salsola kali (pestifer) (Dəvətikanı) 0439 Qarışıqlar wx1 w1, w6, w9, w10, w Ambrosia elatior, Artemisa vulgaris, Plantago lanceolata, Chenopodium album, Salsola kali Ağac Polenləri (Trees) t1 Acer negudo (Akçaağac) 0891 t2 Alnus incana (Qızılağac) 0679 t3 Betula verrucosa (Huşağac) 0481 t4 Corylus avellana (Fındıq) 0737 t5 Fagus grandifolia (Kayın) 0738 t6 Juniperus sabinoides (Qaraardıc) 0745 t7 Quercus alba (Meşə) 0472 t8 Ulmus Americana (Qaraardıc) 0899 t9 Olea europaea (Zeytun) 0761 t10 Junlans californica (Qoz) 0762 t11 Platanus acerifolia (Çinar) 0484 t12 Salix caprea (Söyüd) 0856 t14 Populus deltoids (Qovaq) 0488 t15 Fraxinus Americana (Dişbudaq) 0912 t16 Pinus strobes (Şam) 1383 t18 Eucalyptus spp (Ökaliptus, Saqqız ağacı)

308 Qarışıqlar tx1 t1, t3, t7, t8, t Acer negudo, Betula verrucosa, Quercus alba, Ulmus americana, Juglans Californica tx2 Acer negudo, Quercus alba, Ulmus americana, Populus deltoides, Carya pecan tx5 t2, t4, t8, t12, t Alnus incana, Corylus alba, Ulmus americana, Salix caprea, Populus deltoides tx7 t9, t12, t16, t18, t19, t Olera europaea, Salix capera, Pinus strobus, Eucalyptus spp., Acacia longifolia (Akasya), Melaleuca leucadendorn Göbələk və mayalar (Molds) m1 Penicillium notatium 0118 m2 Cladosporium herbarum (Hormondendrum) 0139 m3 Aspergillus fumigatus 0263 m4 Mucor recemosus 0295 m5 Candida albicans (yeast) 0314 m6 Alternaria alternata (A.tenuis) 0317 Qarışıqlar mx1 m1, m2, m3, m Penicillium notatium, Cladosporium herbarum, Aspergillus fumigatus, Alternaria alternata Gənələr (Mite) d1 Dermatophagoides pteronyssinus 0323 d2 Dermatophagoides farinae 0326 Ev tozları h2 Hollister-Steir Labs Qarışıqlar hx2 h2, d1, d2, i Hollister-Steir Labs., Dermatophagoides pteronyssinus, Dermatophagoides fariane, Blatella germanica Heyvan epitelləri e1 Cat dander (Pişik tükü) 0686 e2 Dog epithelium (İt epiteli) 0219 e5 Dog dander (İt tükü)

309 Qarışıqlar ex1 e1, e3, e4, e Cat dander, Horse dander (At tükü), Cow dander (İnək tükü), Dog dander ex72 Quş tükü qarışımı 2121 e78 (məhəbbət quşu tükü), e201 (sarıbülbül tükü), e213 (bülbül tükü), e214 (alacəhrə quşu tükü) Qidalar (Foods) f1 Egg white (Yumurta ağı) 0518 f2 Milk (Süd) 0537 f3 Fish (cod) (Balıq) 0552 f4 Wheat (Buğda) 0554 f5 Rye (Çovdar) 0765 f6 Barley (Arpa) 0655 f7 Oat (Yulaf) 0739 f13 Peaunt (Fısdıq) 0575 f14 Soya bean ( Soya lobyası) 0576 f17 Hazel nut (Fındıq) 0718 f20 Almond (Badam) 0727 f24 Shrimp (Karides) 0598 f25 Tomato (Pomidor) 0606 f33 Orange (Portağal) 0799 f36 Cocount (Hindistan qozu) 0728 f44 Stawberry (Çiyələk) 0644 f79 Gluten (Gluten) 0989 f81 Chease, cheddar type (Çedar pendiri) 0684 f82 Chease, mould type (Kifli pendir) 0692 f98 Banana (Banan) 0669 f93 Cocao (Kakao) 0651 Qarışıqlar fx1 (Quru meyvələr) f13, f17, f18, f20, f Peaunt, Hazel nut, Brazil nut, Almond, Coconut fx2 (Dəniz məhsulları) f3, f24, f37, f40, f Fish, Shrimp, Blue mussel, Tuna, Salmon fx3 (Taxıllar) f4, f7, f8, f10, f Wheat, Oat, Ma ize, Sesame seed, Buckwheat fx5e (Ən çox görünənlər) f1, f2, f3, f4, f13, f14 Egg ühite, Milk, Fish, Wheat, Peanut, Soya bean 309

310 Zəhərlər 11 Apis mellifera (Bal arısı) 0329 i3 Vespula spp. (Çöl arısı) 0334 i6 Blatella germanica ( Hamam böcəyi) 0353 p2 Echinnococcus (Ekinokok) 0586 Dərmanlar və digərləri c1 Penicilloyl G 0356 c2 Penicilloyl V 0375 k82 Lateks 2108 ƏLAVƏ J: D-xylose Absorbsiya Testinin Tətbiqi 1. Xəstə laboratoriyaya acqarına gəlməlidir. 2. Sidik kisəsi tam boşaldılmalıdır. 3. Böyüklərə 25 qram, 12 yaşından kiçik uşaqlara isə 5 qram D-ksiloza məhlulu içirilir. Kiçik uşaqlara veriləcək D-ksilozanın miqdarı 0.5 g/kg olaraq hesablanır (ümumi doza 5 qramı keçməməlidir). Sonra böyüklər üçün 250 ml, uşaqlar üçün isə ən az 50 ml D-ksiloza suda həll edilərək məhlul hazırlanılır. 4. Sidik nümunəsinin kifayət qədər yığıla bilməsi üçün böyüklərə əlavə 250 ml-dən az olmamaq şərti ilə su içirilir. Uşaqlara da uyğun miqdarda su verilir. 5. Böyüklərdən 2 saat, uşaqlardan isə 1 saat sonra qan münunəsi alınıb serumu ayrılaraq laboratoriyaya göndərilir. 6. Xəstənin sidik nümunəsi ilk 2 saat və sonrakı 3 saat ayrı ayrı toplanır (beləliklə 5 saat ərzində ifraz olunan bütün sidik toplanmış olur). Ümumi həcm ölçüldükdən sonra hər bir sidik nümunəsindən 10 ml laboratoriyaya göndərilir. ƏLAVƏ K: Koaqulyasiya testləri üçün nümunələrin göndərilməsi zamanı vacib şərtlər Uzaq məsafədən göndərilən nümunələrdən xəstələrin koaquliyasiya testlərinin nəticələrini dəqiq əldə edə bilmək üçün analizdən əvvəlki variasiya səbəblərini nəzərə 310 almaq vacibdir. Buna görə də bu qrup testlər üçün bir sıra məsələlərə diqqət yetirilməlidir:

311 1. Xəstələr acqarına olmalıdır. Həddindən artıq lipemiya testin nəticələrinə təsir edir. Acqarına alınmamış plazmanın lipemik olub-olmaması kontrol edilməli, lipemik görünüşlüdürsə nümunə acqarına alınmalıdır. 2. Qan nümunələri natrium sitratlı vakuumlu sınaq şüşələrinə nin üzərindəki işarəyə qədər alınmalı və 8-10 dəfə ehtiyatla qarışdırılmalıdr. 3. Qan alındıqdan sonrakı 30 dəqiqə ərzində 2500 dövrdə 10 dəqiqə sentrifuqadan keçirilməli və plazma ehtiyatla ayrıldıqdan sonra təmiz plastik nə qoyulmalıdr. 4. Nümunənin analizdən əvvəl və daşınma zamanı neqativ təsirə məruz qalmasını kontrol etmək məqsədilə hər hansı sağlam şəxsdən qan nümunəsi alınaraq plazması eyni qaydada ayrılmalı və xəstə nümunəsi ilə birlikdə göndərilməlidir. Xəstə nümunəsinindən anormal nəticələr əldə edildikdə sağlam şəxsin nümunəsi ilə də həmin testlər çalışılır, preanalitik şərtlərin uyğunluğu kontrol edilir. 5. Plazma nümunələri ayrıldıqdan sonra 4 o C temperaturda saxlanılmalı və laboratoriyaya içərisinə buz olan çantalarda göndərilməlidir 6. Xəstənin şikayəti (məs. qanaxma və ya laxtalanma), həmçinin əgər varsa istifadə etdiyi dərmanlar barədə məlumat verilməlidir. ƏLAVƏ L: Yenidoğulmuşda Tandem Mass Spektrometriya ilə irsi metabolik xəstəliklərin skrininqi İsri metabolik xəstəliklərə nadir rast gəlinsə də, kumulyativ rastgəlmə tezliyi qərb ölkələrində təxminən 1/4000-dir. Əksər ölkələrdə bu rəqəm dəqiq məlum deyil, ancaq qohum evliliyi sıx olan ölkələrdə rastgəlmə nisbəti daha yüksək müşahidə olunur. İrsi metabolik xəstəliklər gec təyin edildikdə və ya diqqətdən qaçdıqda zehni və fiziki inkişaf geriliyinə səbəb olur, hətta bəzən letallıqla nəticələnir. Aparılan bəzi araşdırmalara görə sepsis diaqnozu qoyulan körpələrin 20%-də əsas səbəb irsi metabolik xəstəliklərdir. Yenidoğulmuşların metabolik xəstəliklərinin skrininqində hər xəstəlik üçün ayrı bir test və hər bir test üçün topuqdan alınan qan nümunəsinin bir qismi istifadə olunur. 311

312 Tandem Mass Spektrometriya ilə Skrininq Olunan Xəstəliklər AMINTURŞU METABOLİZMİ POZĞUNLUQLARI Fenilketonuriya Hiperfenilalaninemiya Homosistinuriya Hipermetioninemiya Nonketotik hiperqlisinemiya HHH sindromu Hiperornitinemiya SİDİK CÖVHƏRİ TSİKLİNİN QÜSURLARI Sitrullinemiya Argininosuksinik asiduriya Argininemiya Şübhəli CPS və OTC ÜZVİ ASİDEMİYALAR Propionik asidemiya Metilmalonin asidemiyası Multiple karboksilaza azlığı İzovaleriyan asidemiyası 3-Metilkrotonil CoA karboksilaza azlığı Beta-Ketotilaz azlığı 3-Hidroksimetilqlutaril CoA liyaz azlığı Qlutarik asidemiya I tip YAĞ TURŞUSU OKSİDLƏŞMƏ DEFFEKTLƏRİ SCAD MCAD LCHAD VLCAD CPT II Glutarik asidemiya II tip 2.4-Dienoil CoA reduktaza azlığı Yenidoğulmuşların tandem mass spektrofotometriya ilə skrininqi üçün nümunələr digər üsullarla aparılan skrininqlərdə olduğu kimi alınır. Skrininq kartına topuqdan qan nümunəsi alınmasına dair ətraflı məlumat Əlavə M-də verilmişdir. Qiymətləndirilmənin dürüst aparılması üçün körpəyə dair məlumatların skrininq kartında tam verilməsi vacibdir. 312

313 ƏLAVƏ M: Yenidoğulmuşların skrininqi üçün topuqdan qan nümunəsinin alınması Nümunə nə zaman alınmalıdır? Yenidoğulmuşda irsi metabolik xəstəlik və anadangəlmə hipotiroiditin skrininqi üçün nümunə ən erkən doğuşdan 24 saat sonra alınmalı və körpə ən azı bir dəfə ana südü və ya süni qida ilə qidalanmış olmalıdır. Körpə 24 saatdan tez xəstəxanadan çixacaqsa bundan əvvəl skrininq üçün nümunə alınmalı, ancaq ailəsinə testlərin 2 həftə ərzində təkrarlanmasının vacibliyi bildirilməlidir. Qan transfuziyasına ehtiyac varsa nümunə bu proseduradan əvvəl alınmalıdır. Nümunə transfuziyadan sonra alındıqda isə xəstə və yarımçıq doğulmuş uşaqlarda aparılan ilkin skrininqin nəticəsi pediatr ilə müzakirə edilir, çünki testin münasib vaxtda təkrarlanması vacibdir. Nümunə kağızındakı məlumat qismində ananın və körpənin adı və soyadı, doğum tarixi, cinsiyyəti, doğuş çəkisi, xəstəxanada doğulub-doğulmadığı, qidalanmış olub-olmadığı və nümunənin alınma tarixi qeyd edilməlidir. Nümunə haradan alınmalıdır? Nümunə ayaq dabanından aşağıdakı şəkildə görünən və qara rənglə işarələnmiş sahədən alınmalıdır. Nümunənin ayağın işarələnmiş sahəsindən kənar nahiyədən və ya əl barmaqlarından alınması sümük, vətər və sinirlərin zədələnmə ehtimalını artırır. Daban əvəzinə topuğun arxa yuvarlaq hissəsindən alındıqda isə 313 qanın deşilən bölgədən uzağa doğru axması onun filtr kağızına düzgün hopdurulmasını çətinləşdirir. Nümunə necə alınmalıdır? 1. Nümunə təmiz əlcək ilə alınmalıdır. Bu prosedurdan əvvəl və sonra filtr kağızının dairəvi işarələnmiş sahəsinə toxunmaq, su, süd, süni qida məhlulu, antiseptik və s. maddələrlə təmas etdirmək olmaz. 2. Qanın axınını artırmaq üçün körpənin ayağını isti nəmli dəsmal ilə (<42 o C) bükmək olar. Körpənin ayağının ürək səviyyəsindən aşağıda tutulması da venoz təzyiqi artıra bilər. 3. Deşiləcək bölgə 70%-li izopropil spirti ilə silinir, steril tənzif ilə qurulanır. Tam quruması gözlənilmədikdə dəridə qalan spirt nümunəni

314 durulaşdıraraq testin nəticələrinə təsir edə bilər. 4. Steril, birdəfəlik və ucu 2.5 mm-dən qalın olmayan lanset ilə daban deşilir və çıxan ilk damla steril tənzif ilə silinir. Çünki ilk damlada testin nəticəsinə təsir edən spirt artığı və ekstrasellular maye ola bilər. 5. İkinci və böyük bir damlanın əmələ gəlməsi gözlənilməlidir. Sonra filtir kağızının dairəvi işarəli hissəsi bu damlaya elə toxundurulmalıdır ki, qan işarələnmiş sahəyə tam hopsun. Kağızın ön və arxa tərəfindən baxaraq dairənin içərisinin tam dolması kontrol edilməlidir. 6. Nümunə topuqdan birbaşa filtr kağızına hopdurulmalıdır. Qanın sınaq şüşələrində laboratoriyaya göndərilməsi düzgün olmadığından bu cür nümunələr işlənilməməlidir. Nümunə alınarkən ən çox səhv edilən və diqqət edilməli nöqtələr hansılardır? Qan mütləq kağızın arxa səthinə də keçməli və işarələnmiş sahəni doldurmalıdır. Qan filtr kağızının yalnız bir tərəfindən hopdurulmalı, kağız çevrilib arxa üzü də deşilmiş sahəyə toxundurulmamalıdır. Qan gəlməsi üçün deşilmiş nahiyə sıxılmamalıdır. Bu hərəkət nümunənin hemolizə uğramasına və toxuma mayeləri ilə nümunənin durulaşmasına səbəb ola bilər. İşarələnmiş sahə dolmadan qanın axını dayanmışsa topuq müvafiq qaydada yenidən deşilməlidir. Öncədən qan hopdurulmuş sahənin üzərinə yenidən qan hopdurulmamalıdır. Eyni sahəyə dəfələrlə qan hopdurulması yalançı pozitiv nəticəyə səbəb ola bilər. Dairənin sahəsinin tam dolması üçün birdən çox qan damlası lazımdırsa, digər damlalar dairədəki boşluqlara hopdurulmalı və hopmuş sahələrin birləşməsi gözlənilməlidir. Nümunənin qurudulması və laboratoriyaya göndərilməsində diqqət yetiriləcək məsələlər hansılardır? Nümunə alındıqdan sonra filtr kağızı otaq temperaturunda (15-22 o C ) ən azı 3 saat, birbaşa günəş işığına məruz qalmadan, üfüqi vəziyyətdə, nümunəyə hər hansı bir cisim toxunmayacaq şəkildə və açıqda qurudulmalıdır. Qurumaq üçün lampa və s. süni istilik qaynaqları istifadə olunmamalıdır. Nümunə tam quruduqdan sonra təmiz zərfin içərisinə qoyulmalı və laboratoriyaya göndərilməlidir. 314

315 ƏLAVƏ N: Plazma və sidikdə HPLC üsulu ilə aminturşu analizi Hazırda metabolik xəstəliklər arasında çox əhəmiyyətli yer tutan aminturşu metobolizmi pozğunluqlarının daha sürətli və etibarlı şəkildə qiymətləndirilməsi mümkündür. Vizual qiymətləndirməyə əsaslanan, keyfiyyətcə və ya ən çoxu yarımkəmiyyətcə nəticə verə bilən nazik təbəqəli xromatoqrafiya üsulunun əvəzinə analizlərin HPLC üsulu ilə keyfiyyətcə aparılmağa başlanması, aminturşu skrininq testlərinin həssaslığını xeyli artırmışdır. Xüsusilə də sidik nümunələrinin sıxlığındakı müxtəlifliklə əlaqəli qiymətləndirmə xətaları əsasən aradan qalxmış, bəzi aminturşu konsentrasiyalarının bir-birinə nisbətinin hesablanması əlavə məlumatlar vermişdir. HPLC üsulu ilə plazma və sidikdə aspartat turşusu, qlutamat turşusu, asparagin turşusu, qlutamin, histidin, qlisin, treonin, arginin, taurin, alanin, tirozin, triptofan, metionin, valin, fenil alanin, leysin, izoleysin, ornitin, lizin, sistin və sistein kimi aminturşular kəmiyyətcə təyin olunur. Daha sürətli nəticə əldə etməyə imkan verən üsul olduğundan plazmadakı fenilalanin konsentrasiyasını ayrıca bir test kimi çalışmaq mümkündür Fenilketonuriya skrininqi ilə əldə edilən şübhəli nəticələrin dəqiqləşdirilməsi və müvafiq müailicə alan xəstələrdə müalicənin effektivliyinin qiymətləndirilməsində də istifadə oluna bilər. Aminturşu metobolizmi ilə əlaqəli skrininq testlərindəki bu yeniliklərə əlavə olaraq, metabolik xəstəliklərli dəyərləndirməyə imkanı verən sidikdə FeCl 3, dinitrofenil hidrazin, natrium nitroprussit və homosistein kimi başqa testlər də mövcuddur. ƏLAVƏ O: Birinci trimester Down sindromu skrininq testi Doun sindromlu dölün üçlü mələrlə yanaşı, dölün sonoqrafik testlə skrininqinə 1980-ci illərin ölçmələri də aparılmalıdır. Birinci ikinci yarısından sonra başlanılmış trimester Down sindromu skrininqində və xüsusilə ABŞ-da geniş istifadə lazım olan həssaslığı əldə etmək olunmuşdur. Bu test ABŞ-da bütün üçün ananın qanından Pregnancy Associated hamilə qadınlara tövsiyyə olunur və Plasma Protein-A (PAPPA- 80%-dən çox yerinə yetirilir. A) və sərbəst β-hcg analizlərinin 1990-cı ildən etibarən tətbiq nəticələrinə əlavə olaraq, dölün ənsə olunmağa başlayan birinci trimester şəffaflığı (nuchal translucency-nt) skrininq testi isə Down sindromlu ölçməsinin nəticəsinə də ehtiyac vardır. dölü ikinci trimester skrininq testi NT ölçməsinin aparıldığı gün (üçlü test) ilə müqayisədə daha çox biokimyəvi analizlər üçün də qan (85%) təyin etməyə imkan verir. Bu alınmasına xüsusilə diqqət yetiriliməlidir. test üçün serumla aparılan ölçül- Birinci trimester Down 315

316 sindromu skrininq testi, cü həftə 6 gün arasındakı hamilələrə tətbiq oluna bilər. Yalnız biokimyəvi parametrlərə əsaslanan birinci trimester skrininqdə Down sindromlu dölü təyin etmə 60-70% olub, ikinci trimesterdə aparılan skrininq testinin nəticəsindən fərqli deyildir. Qiymətləndirməyə NT-nin əlavə olunması zamanı bu nisbət 80%-i keçir. Bu üç paramertrin istifadəsi ilə qiymətləndirilmə istənildikdə qan nümunəsinin alındığı gün aparılmış NT ölçülməsi bildirilməlidir. Bəzi mütəxəssislər bu ölçməni edib yekun risk qiymətləndirməni özlərinin aparmaları üçün laboratoriyadan yalnız qanda ölçülən parametrlərin nəticələrini istəyir. Belə hallarda laboratoriya yalnız qanda ölçülən parametrlərlə müvəqqəti risk qiymətləndirilməsi aparır, son qiymətləndirməni isə müalicə həkimi aparır. ƏLAVƏ P: Sidik nümunələrinin toplanması və göndərilməsi üçün istifadə olunan qoruyucular Toplanılmış sidik nümunələri başqa göstəriş olmadıqda mütləq soyuducuda saxlanılmalıdır. Soyuducu :4 o C Dondurulmuş :-20 o C 6N HCl :24 saatlıq sidiyə 10 ml Bor turşusu :24 saatlıq sidiyə 5 g Asetat turşusu(50%) : 24 saatlıq sidiyə 10 ml : İşləmək üçün üstünlük veriləcək nümunə : İşləməyə uyğun nümunə Testin adı ADH(Vazopression) ALA (aminolevulin turşusu) Aldosteron Soyuducu Dondurulmuş 6N HCl Bor turşusu Asetat turşusu (50%) 316 Diqqət Edilməsi Vacib Olan Nöqtələr Qaranlıq mühitdə toplanılmalı və işıqdan qorunaraq göndərilməlidir

317 Aluminium Aminturşu Amilaza Arsen β-hcg β 2-Mikroqlobulin Civə Deoksipridinolin Dopamin Duz Epinferin FeCl 3 testi Fenol Fosfor 2.5-Heqzandion Homoqlobin Hemosiderin 5-HIAA Hidroksiprolin 317 Tərkibində metal olmayan qaba toplanılmalıdır Səhərki ilk sidik məsləhər görülür Sidiyin ph-ı <6.0 olarsa təxminən 2mL/l 5% NaOH əlavə olunaraq ph-ın >6.0 olması təmin olunmalıdır Tərkibində metal olmayan qaba toplanılmalıdır Səhərki ilk sidik məsləhər görülür Sidik ph-ı <6.0 olarsa təxminən 2mL/l 5% NaOH əlavə olunaraq ph-ın >6.0 olması təmin olunmalıdır Tərkibində metal olmayan qaba toplanılmalıdır Səhərki ilk sidik məsləhər görülür Səhərki ilk sidik məsləhər görülür İş gününün sonunda nümunə alınmalıdır İş gününün sonunda nümunə alınmalıdır Sidik sentrafuqa edildikdən sonra göndərilməlidir Səhər ilk sidik məsləhər görülür Mümkündürsə testtdən 72 saat əvvəl istifadə olunan bütün dərman qəbulu dayandırılmalıdır Sidik toplanmadan əvvəl 72 saat müddətində ət, toyuq mehsulları və jelatinli

318 Hippur turşusu Homogentizin turşusu Homosistin qidalar yeyilməməlidir (kollagensiz pəhriz uyğulanmalıdır) İş gününün sonunda nümunə alınmalıdır Son 48 saat ərzində C vitamini istifadə olunmamalıdır : İşləmək üçün üstünlük veriləcək nümunə : İşləməyə uyğun nümunə Testin adı HVA Xlor İmmunfiksasiya Elektroforezi Kadmium Kalium Kalsium Kappa yüngül zincir 17-Ketosteroidlər Koproporfirinlər Kortizol Kreatin Kreatinin Soyuducu Dondurulmuş 6N HCl Bor turşusu Asetat turşusu (50%) 318 Diqqət Edilməsi Vacib Olan Nöqtələr Tərkibində metal olmayan qaba toplanılmalıdır Qaranlıq mühitdə toplanılmalı və işiqdan qorunaraq göndərilməlidir

319 Qlukoza Qlukozaminoqlikanla r Qurğuşun Lambda yüngül zincir Limon turşusu Maqnezium Mandelin turşusu Metanefrin Metilhippur turşusu Mikroalbumin Mis Myoglobin Na Nitroprussiat NAG Natrium NMP-22 Norepinefrin Normetanefrin NTx Oksalat 319 Tərkibində metal olmayan qaba toplanılmalıdır Tərkibində metal olmayan qaba toplanılmalıdır İş gününün sonunda və ya iş həftəsinin əvvəlində nümunə alınmalıdır İş gününün sonunda nümunə alınmalıdır Tərkibində metal olmayan qaba toplanılmalıdır Sidiyin ph-ı <6.0 olarsa təxminən 2mL/l 5% NaOH əlavə olunaraq ph-ın >6.0 olması təmin olunmalıdır Səhər ilk sidiyin hamısı toplanılıb 10 ml-i laboratoriyadan təmin olunan xüsusi stabilizatora qoyularaq göndərilməlidir Səhər ilk sidiyin hamısı toplanıb 5 ml-i və ya 24 satlıq sidik nümunəsinin 5 ml-i göndərilməlidir. Tərkibində qan olan nümunələr analiz üçün uyğun deyil

320 : İşləmək üçün üstünlük veriləcək nümunə : İşləməyə uyğun nümunə Testin adı Oksalat Osmolyarlıq(Nisbi çəki) Pankreatik amliaza Porfobilinogen Pridinolin Protein elektroforezi Proteinuriya skrininqi Reduksiya edici maddə RBP Selen Serotonin Sidik cövhəri Sidik turşusu Sink Soyuducu Dondurulmuş 6N HCl Bor turşusu Asetat turşusu (50%) 320 Diqqət Edilməsi Vacib Olan Nöqtələr Qaranlıq mühitdə toplanılmalı və işiqdan qorunaraq göndərilməlidir Səhər ilk sidik məsləhər görülür Tərkibində metal olmayan qaba toplanılmalıdır Serotonin tərkibli qoz, banan, badımcan,m pomidor, fındıq, fısdıq, avakado və s. bəzi qidalar son 72 saat ərzində istifadə olunmamalıdır. Sidik nümunəsi 12 saatdan artıq saxlanılacaqsa dondurulmalıdır Tərkibində metal olmayan qaba toplanılmalıdır

321 Sistin Sulfat Şəkər Xromatoqrafiyasi TCA TCE Total protein TRP Uropepsinogen Uroporfirinlər VMA Yod Son 48 saat ərzində C vitamini istifadə olunmamış olmalıdır Qoruyucu olaraq toulen istifadə olunması məsləhət görülür. İş gününün sonunda nümunə alınmalıdır İş gününün sonunda nümunə alınmalıdır 2-4 saatlıq sabah sidiyi göndərilməlidir Qaranlıq mühitdə toplanılmalı və işiqdan qorunaraq göndərilməlidir 321

322 CƏDVƏLLƏR Cədvəl 1. QAN ALINMASINDA İSTIFADƏ OLUNAN SINAQ ŞÜŞƏLƏRİ VƏ XÜSUSİYYƏTLƏRİ Qapağın rəngi Tərkib maddəsi Tərkib maddəsinin Diqqət ediləcək İstifadəsi funksiyası nöqtələr Serum Laxta təxminən analizləri Qırmızı Yox Yox 20 dəqiqəyə Serologi əmələ gəlir analizlər Bənövşəyi Açıq mavi Yaşıl Boz Qara EDTA Natrium sitrat M Litium heparin Natrium heparin Amonium heparin Natrium florid Kalium oksalat Natrium sitrat Laxtalanmanı n qarşısını almaq üçün kalsiumu uzaqlaşdırır Laxtalanmanı n qarşısını almaq üçün kalsiumu uzaqlaşdırır Laxtalanmanı n qarşısını almaq üçün trombin yaranmasını inhibə edir Qlikolizisi inhibə edir. Laxtalanmanı n qarşısını almaq üçün kalsiumu uzaqlaşdırır Kalsiumu birləşdirir dəfə alt-üst edilərək qarışdırılmalıdır Sınaq şüşəsinin üzərindəki işarəli yerə qədər doldurulmalı və yaxşı qarışdı- +rılmalıdır. Qan/antikoaquly ant nisbəti çox mühümdir. (1/9) İstifadə olunan heparin növünə diqqət yetirilməlidir Digər analizlərdə istifadə oluna bilməz Qan/antikoaquly ant nisbəti 4/1 olmalıdır Tam qan sayılması Koaqulyasiya analizləri PT aptt Faktor analizləri Plazma analizləri Qlukoza ölçülmələri Alkoqol səviyyəsi Sedimentasiy a (EÇS) ölçülməsi

323 Cədvəl 2. LABORATORİYA TESTLƏRİNİN KLINIK PERFORMANSI İLƏ ƏLAQƏLİ PARAMETRLLƏR TEST NƏTICƏSI XƏSTƏLIK VAR XƏSTƏLIK YOXDUR Pozitiv A (doğru pozitiv) B ( yalançı pozitiv) Neqativ C (yalançı neqativ) D ( doğru neqativ) QAVRAM FORMUL AÇIQLAMA Yayğınlıq (Prevalans) (A+C) / A+B+C+D) Xəstə miqdarı / testi olunanların miqdarı Həssaslıq A / (A+C) Doğru pozitiv nəticə verilən xəstə miqdarı / Xəstəliyi olanların miqdarı Spesifiklik D / (B+D) Doğru neqativ nəticə verilən xəstə miqdarı / Xəstəliyi olmayanların Yalnış neqativ miqdarı Yalnış pozitiv miqdarı Pozitiv prediktiv dəyər Neqativ prediktiv dəyər Doğruluq C / (A+C) B / (B+D) A / (A+B) D / (C+D) (A+D) / (A+B+C+D) miqdarı Yalançı neqativ nəticə miqdarı / Xəstəliyi olanların miqdarı Yalançı pozitiv nəticə miqdarı / Xəstəliyi olmayanların miqdarı Doğru pozitiv nəticə miqdarı / Pozitiv nəticə miqdarı Doğru neqativ nəticə miqdarı / Neqativ nəticə miqdarı Doğru pozitiv nəticə / Doğru neqativ nəticə / Olunan ümumi testin miqdarı 323

324 Cədvəl 3. TRANSUDAT VƏ EKSUDATIN DİFFERENSASİYASI TRANSUDAT EKSUDAT Kəskin ürək Vərəm,azalmış linfatik çatışmazlığı, portal drenaj,qaraciyər Əsas səbəbləri hipertenziya, sirrozu,bədxassəli mexaniki blokaj, törəmələr,iltihab,infeksiyalar. nefrotik sindrom Görünüş Rəng: Açıq sarı Şəffaflığı: aydın Xüsusi çəkisi <1015 >1015 Zülal (g/dl) <3.0 >3.0 Maye zülal / Serum zülal Qlukoza (mg/dl) Laktat dehidroginaza (LDH) (IU/L) <0.5 >0.5 Serum səviyyəsi ilə eyni <200 >200 Maye LDH / Serum LDH 0.6 >0.6 Fibrinogen Laxta yoxdur Laxta var Hüceyrə miqdarı /mL >1000/mL Hüceyrə tipi <25% neytrofil ( Mononuklear ağırlıqlı) Rəng: Sarı ( iltihab) Qırmızı( hemorragiya) Qəhvə rəngi ( bilirubin) Şəffaflığı: bulanıq Serum səviyyəsi ilə eyni ya da daha az >25% neytrofil Cədvəl 4. KREATININ KLİRENS HESABLAMA FORMULU Kreatin klirensi = U: Sidik kreatinin konsentrasiyası (mg/dl) S: Serum kreatinin konsentrasiyası (mg/dl) V: Bir dəqiqədə çıxarılan sidik miqdarı 324

325 Cədvəl 5. BEYIN-ONURĞA BEYNİ MAYESİNDƏ (BOM) İgG İNDEKSİ HESABLAMA IgG indeksi = Cədvəl 6. ANİONLAR FƏRQİNİN HESABLAMA FORMULU (Na + + K + ) (Cl - + HOC 3- ) Anion fərqi, serumdakı ölçülməyən kationlar və anionlar arasındakı fərqin riyazi olaraq hesablanmasına kömək edir. Anion fərqinin artdığı hallar: Fosfat, sulfat və mənfi yüklü aminturşuların artmasına səbəb olan uremiyalar; β-hidroksibutirat və asetoasetatın artmasına səbəb olan ketoasidoz halları (diabet, alkoqolizm, aclıq) ; Şok və ya idmanla əlaqəli laktat turşusu asidozu və ya laktat turşusu sindromu; salisilat, metanol, etilen qlikol və ya paraldehid zəhərlənmələri; ağır dehidratasiya ( plazmada zülal səviyyəsinin artması) və üzvi asidoz (anion fərniqinin ən çox artdığı hallar). Anion fərqinin azaldığı hallar: Müxtəlif durulaşdırıcı hallar, qanın qatılaşmasına səbəb olan hallar, müsbət yüklü zülalların artmasına səbəb olan paraproteinemiyalar, hipoalbuminemiya, ölçülməyən kation konsentrasiyalarında artmalar (Mg 2+,Ca 2+, Li + ). Anion fərqi hiperxloremik asidozda (qastrointestinal HCO - 3 itkisi səbəbindən) və bəzi böyrək borucuqları asidozlarında normal həddin sərhədlərində olur. 325

326 Cədvəl 7. BƏZI ONKOMARKERLƏR və KLİNİK ƏHƏMİYYƏTİ YÜKSƏLDİYİ YÜKSƏLDIYI XOŞ TEST BƏDXASSƏLİ XASSƏLİ HALLAR TÖRƏMƏLƏR AFP (Alfafetoprotein) CEA CA 125 CA 15-3 Hepatosellular karsinoma Yumurtalıq şişləri Germ hüceyrəli şişlər Qastrointestinal sistem xərçəngləri Mədəaltı vəzi xərçəngi Süd vəzi xərçəngi Ağciyər xərçəngi Qalxanabənzər vəzi xərçəngi Prostat xərçəngi Qeyri-müsinöz epitelial yumurtalıq xərçəngi Serviks xərçəngi Endometrium xərçəngi Süd vəzi xərçəngi Mədəaltı vəzi xərçəngi Süd vəzi xərçəngi Yumurtalıq xərçəngi Qastrointestinal sistem xərçəngləri Prostat xərçəngi Ağciyər xərçəngi Sirroz Xroniki hepatit Siqaret istifadəsi Bağırsağın iltihabi xəstəlikləri Hepatit Sirroz Xoşxassəli süd vəzi xəstəlikləri Ağciyər infeksiyaları Enfizema Böyrək çatışmazlığı Hamiləlik Menstruasiya Çanaq orqanlarının iltihabi xəstəlikləri Endometrioz Yumurtalıq kistaları Plevrit və peritonitlər Sirroz Fibrokistik xəstəlik CA 19-9 CA 72-4 Qastrointestinal sistem xərçəngləri Qastrointestinal sistem xərçəngləri (Xüsusilə metastatik mədə xərçəngi) Yumurtalıq xərçəngi 326 Xroniki pankreatit Sirroz Hepatobiliar xəstəliklər Kistik fibrozis Kolangit

327 DİFERENSASİYA MARKERLƏRİ Qalxanabənzər vəzi xərçəngi Kalsitonin Ağciyər xərçəngi Süd vəzi xərçəngi Mədəaltı vəzi xərçəngi Alkalen fosfataza (ALP) CK-BB LDH Nuklear matriks protein-22 (NMP-22) Human xronik qonadotropin (hcg) 5-Hidroksiindol Asetat turşusu (5- HIAA) Katexolaminlər Prostat Spesifik antigen (PAP) Prostatik turşu Fosfataza (PAP) Qaraciyər xərçəngi Sümük xərçəngi Mieloma Hodgkin xəstəliyi Bir çox bədxassəli törəmələr (Məs: Sidik kisəsi, süd vəzi, serviks (uşaqlıq boynu), qaraciyər, ağciyər, prostat, xaya, uşaqlıq. Bir çox bədxssəli törəmələr və metastazları Sidik kisəsi xərçəngi Koriokarsinomalar Yumurtalıq və xayaların germ hüceyrəli xərçəngləri Karsinoid xərçənglər Feoxromasitoma Neyroblastoma Prostat xərçəngi Zollinger-Ellison sindromu Pernisitoz anemiya Xroniki böyrək çatışmazlığı Psevdohipoparatiroidizim Xoşxassəli sümük xəstəlikləri və travmalar İkincili hiperparatiroidizm Xoşxassəli qaraciyər xəstəlikləri Kəllə beyin travmaları Beyin əməliyyatlarından sonra Reanimasiya xəstələri Xroniki böyrək çatışmazlığı Hamiləlik Celiac və tropikal sprue Whipple xəstəliyi Miokard infarktı Stres Hipotiroidizm Xoşxassəli prostat vəzi hipertrofiyası Prostat vəzinin cərrahi əməliyyatı və masajından sonra Prostatit və prostat infarktı 327

328 Cədvəl 8. ÜRƏK FERMENTLƏRİNİN MİOKARD İNFARKTININ TƏYİNİNDƏ İSTİFADƏSİ Hadisələrin Pik 100 ol- Yük- Orta Qeyristabil % təyin ması sək Yüksəlməyla neçə stenokar- hesab- edilməsi üçün qalma FERüçün keçən za- MENT başlanğıc (saat) yük- zədəni dəfə diyada lazım olan zaman (saat) manı səlir? təyin etmə zaman (saat) (saat) Miyoglobin Triponin I 24 > Triponin T 24 > Total CK CK-MB (mass) Total LDH Total AST

329 Cədvəl 10. QARACİYƏR XƏSTƏLİKLƏRİNDƏ AUTOANTİCİSİM RASTGƏLMƏ TEZLİYİ XƏSTƏLİK ASMA AMA ANA Xronik aktiv hepatit 70-90% 30-60% 60% Xronik persistan hepatit 45% 15-20% 15-30% Kəskin virus hepatiti 10-30% 5-20% 20% Kəskin alkoqol hepatiti 0% 0% 0% Biliar sirroz 30% 60-70% 5% Kriptogenik sirroz 15% 30% 0% Alkoqol sirrozu (Laennec) 0% 0% 5% Ekstrahepatik (qaraciyərdən xaric) biliar tıxanma 5-10% 5-10% 5% ASMA:Anti-Smooth Muscle Antikor (Anti-Düz Əzələ Anticisimləri) AMA: Anti-Mitokondriyal Anticisim ANA:Anti- Nukleer Anticisim SLE: Sistemik Lupus Eritramatozus RA: Revmatoid Artrit Scl: Skleroderma PA: Poliarteritis Dm: Dermatomiyozitis MCTD: Qarışıq birləşdirici Toxuma xəstəliyi 329

330 Cədvəl 13. AUTOİMMUN XƏSTƏLİKƏRLƏ ƏLAQƏLİ AUTOANTİCİSİMLƏRİN SƏBƏB OLDUQLARI ANA-IFA BOYANMA MODELLƏRİ VƏ ƏLAQƏLİ OLDUQLARI XƏSTƏLİKLƏR AUTOANTİCİSİM / ANTİGEN ANA PATERNİ ƏLAQƏLİ OLDUĞU XƏSTƏLİK Ds-Anti-DNT Homogen / SLE və digər revmatik Periferal xəstəliklər (aşağı səviyədə) Smith Anticisimi (Sm) Xallı SLE üçün diaqnostik RNP Anticisimi Xallı Mixed birləşdirici toxuma xəstəlikləri, SLE SS-A (Anti-Ro) anticisimi Xallı və ya neqativ Sjögren sindromu, SLE SS-B (Anti-La) anticisimi Xallı Sjögren sindromu Scl-70 anticisimləri Atipik xallı Skleroderma üçün diaqnostika Anti-Sentromer anticisimi Sentromer Sklerodermanın CRESt variantı Jo-1 anticisimləri Sitoplazmik Polimiozit 330

331 Cədvəl 14. NORMAL SERUM PROTEİN ELEKTROFOREZİ PATERNİ VƏ ELEKTROFOREQRAM 347 cü səhifədə şəkil Cədvəl 16. SERUM PROTEİN ELEKTROFOREZİYA REFERENS ARALIQLARI Protein fraksiyası Nisbət dərəcəsi (%) Albumin Alfa Alfa Betta Qamma