AZƏRBAYCAN DÖVLƏT NEFT VƏ SƏNAYE UNİVERSİTETİ MÜHƏNDİS GEOLOJİ QRAFİKA

Transcript

1 AZƏRBAYCAN DÖVLƏT NEFT VƏ SƏNAYE UNİVERSİTETİ MÜHƏNDİS GEOLOJİ QRAFİKA Laboratoriya işlərinin yerinə yetirilməsinə dair METODİKİ GÖSTƏRİŞLƏR

2 AZƏRBAYCAN DÖVLƏT NEFT VƏ SƏNAYE UNİVERSİTETİ HƏBİBOV İ.Ə., İSMAYILOV C.X., HÜSEYNOVA V.Ş. MÜHƏNDİS GEOLOJİ QRAFİKA Laboratoriya işlərinin yerinə yetirilməsinə dair METODİKİ GÖSTƏRİŞLƏR Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti təsdiq etmişdir. Əmr 1I/67, 28 noyabr 16cı il BAKI 17

3 UOT (7) Tərtib edənlər: t.e.d., professor İbrahim Əbülfəz oğlu Həbibov, t.e.n., dosent Cahangir Xaı q oğlu İsmayılov, t.ü.f.d., dosent Vüsalə Şakir qızı Hüseynova. Mühəndis geoloji qrafika. Laboratoriya işlərinin yerinə yetirilməsinə dair metodiki göstərişlər. Bakı: ADNSUnun mətbəəsi, 16. 9s. Redaktor: t.ü.f.d., Sevinc Malik qızı Abasova Rəycilər: t.e.n., dosent M.A.Məmmədova (ADNSUnun «Mühəndis və kompüter qrafikası» kafedrası) Mühəndis geoloji qrafika fənni üzrə laboratoriya işlərinin yerinə yetirilməsinə dair metodiki göstərişlər geologiya, geofizika hidrogeologiya, dağmədən mühəndislərinin hazırlanmasında, geologiyanın, dağ və geoloji kəşfiyyat işlərinin tapşırıqlarına daxil olan çertyojqrafiki işlərin yerinə yetirilməsində, eləcə də təsvirlərin qurulmasının nəzəri əsaslarının öyrənilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

4 MÜNDƏRİCAT Giriş...3 Bölmə 1.Çertyojun tərtibi. Həndəsi qurmalar və qovuşmalar...4 Bölmə 2.Nöqtə, düz xətt və müstəvi. Müstəvinin əsas xətləri..9 Bölmə 3.Düz xətlə ixtiyari müstəvinin kəsişmə nöqtəsinin qurulması...16 Bölmə 4. Detalın çertyojunun tərtibi və aksonometrik proyeksiyasının... Bölmə 5. Maili düz xətt parçasının fəzada və planda təsvirinin qurulması. əsl boy və meyl bucağı...31 Bölmə 6. Verilmiş α müstəvisinin və onun horizontal planda təsvirinin qurulması və yatım elementlərinin təyini...35 Bölmə 7. Ədədi qiymətlərlə verilmiş iki müstəvinin kəsişmə xəttinin kəsişmə xəttinin və düz xətlə müstəvinin kəsişmə nöqtəsinin qurulması...39 Bölmə 8. Verilmiş nöqtədən müstəviyə qədər olan məsafənin təyini...48 Bölmə 9. Ədədi qiymətlərlə verilmiş kəşfiyyat quyularının vəziyyətinə görə layın planının (xaritəsinin) qurulması...51 Bölmə. Verilmiş topoqrafik səthin profilinin qurulması və Excel proqramından istifadə etməklə profilin çəkilişi...54 Laboratoriya işlərinin variantları...57 Ədəbiyyat...4

5 GİRİŞ Elə bir fəaliyyət sahəsi yoxdur ki, orada müxtəlif obyektlərin (maşınlar, detallar, qurğular, geoloji əmələgəlmələr, yerin səthi və s.) təsvirininəldə olunmasına ehtiyac olmasın. Təsvirlərin əsas xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, öz təbiətinə görə müəyyən həcmə malik olan obyekt, bütövlükdə eyni müstəvi üzərində yerləşən hansısa analoqdur. Bu analoqun adı təsvir olunan obyektin xüsusiyyətlərindən asılıdır. Məlumdur ki, geoloji təcrübədə tədqiqat və hesabatların qrafiki üsullarından daha geniş istifadə edilir. Geoloji proseslər dəqiq analitik asılılıqlarda təsvir oluna bilməzlər. Qrafiki üsullar isə bu və ya digər prosesin ümumi mənzərəsini əyani şəkildə əks etdirəcək. Təqdim olunan metodiki göstəriş yüksək ixtisaslı geologiya, geofizika hidrogeologiya, dağmədən mühəndislərinin hazırlanmasında, geologiyanın, dağ və geoloji kəşfiyyat işlərinin tapşırıqlarına daxil olan çertyojqrafiki işlərin yerinə yetirilməsində və təsvirlərin qurulmasının nəzəri əsaslarının öyrənilməsində mühüm yer tutur. Bu vəsaitdə təqdim olunan məlumat inkişaf etmiş fəza təfəkkürü tələb edən ixtisas fənlərinin tələbələr tərəfindən yaxşı mənimsənilməsinə zəmin yaradır. Metodiki göstərişdən alitexniki təhsil müəssələrində təhsil alan tələbələr yararlana biləcəklər.

6 MÜHƏNDİS GEOLOJİ QRAFİKA Bölmə 1. Çertyojun tərtibi. Həndəsi qurmalar və qovuşmalar Bir xəttin başqa bir xəttə səlis keçiminə qovuşma deyilir. Qovuşmadan maşınqayırma sənayesində, o cümlədən neftmədən avadanlıqlarının istehsalında və bir çox başqa sahələrdə istifadə olunur. Düzgün qovuşma hissə və düyünlərdə yüksək möhkəmliyin təmin edilməsində əsas şərtlərdən biri sayılır. Texniki çertyojlarda kontur xətlərini çəkərkən bir düz xətdən digərinə, düz xətdən əyri xəttə və ya əyri xətdən başqa əyriyə səlis keçməyə teztez təsadüf edilir. Bir xətdən başqa xəttə səlis keçid nöqtəsi qovuşma nöqtəsi adlanır. Qeyd etmək lazımdır ki, çertyojda qovuşmaları qurarkən qovuşma radiusu verilir, qovuşma mərkəzini və qovuşma nöqtəsini tapmaq lazım gəlir. İki düz xəttin qovuşdurulması. İki düz xətt birbiri ilə iti, kor və düz bucaq əmələ gətirər və ya birbirinə paralel olar. Bu xətlərin birbiri ilə səlis qovuşması üçün bütün hallarda qovuşma mərkəzi və qovuşma nöqtələri müəyyən edilməlidir. A. İti və kor bucaq əmələ gətirən iki duz xəttin R radiuslu çevrə qövsü ilə qovuşdurulması aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilir (şək. 1.1 a,b). 1. Qovuşma mərkəzinin yerini təyin etmək üçün verilmiş bucağın tərəflərinə R məsafəsində paralel düz xətlər çəkilir. Bu xətlərin kəsişdiyi O nöqtəsi qovuşma mərkəzi olur; 2. Həmin mərkəzdən tərəflərin hər birinə perpendikulyar endirilir və bu perpendikulyarların tərəflərlə kəsişmə nöqtələri tapılır. Alınan N 1 və N 2 nöqtələri qovuşma nöqtələri olur;

7 3. Verilmiş bucağın tərəfləri N 1 və N 2 nöqtələrindən keçən O mərkəzindən çəkilmiş qövslə qovuşdurulur. B. Əgər düz xətlər bir birilə düz bucaq əmələ gətirərsə, qovuşma mərkəzi və qovuşma nöqtələri pərgarın köməyi ilə tapılır (şək. 1.1c): 1. Düz bucağın A təpə nöqtəsindən R radiuslu qövs çəkilir və bu qövsün düz bucağın tərəfləri ilə kəsişdiyi N 1 və N 2 qovuşma nöqtələri tapılır; 2. N 1 və N 2 nöqtələrindən R radiuslu qövs çəkilir və onların kəsişdiyi O nöqtəsi qovuşma mərkəzi olur; 3. O mərkəzindən N 1 və N 2 nöqtələrindən keçən R radiuslu qövs çəkməklə düz bucağın tərəfləri birbirilə qovuşdurulur. C. İki paralel düz xəttin R radiuslu qövslə qovuşdurulması üçün tələb olunan yerdən bu xətlərə perpendikulyar düz xətt çəkilir və perpendikulyarın paralel xətlərlə kəsişdiyi N 1 və N 2 qovuşma nöqtələri tapılır. Sonra isə bu xətlər arasından keçən simmetriya oxu qurulur. Perpendikulyar düz xətlə simmetriya oxunun kəsişdiyi O nöqtəsi qovuşma mərkəzi olur. O mərkəzindən N 1 və N 2 nöqtələrindən keçən R radiuslu qövs çəkməklə verilmiş iki paralel düz xətt birbirilə qovuşdurulur (şək. 1.1.d). Düz xətlə çevrənin qovuşdurulması. Verilmiş m düz xətti ilə R 1 radiuslu çevrənin qovuşdurulması aşağıdakı qayda üzrə aparılır (şək. 1.2 a): 1. Qovuşma mərkəzini tapmaq üçün verilmiş çevrənin O 1 mərkəzindən (R+R 1 ) radiusu ilə qövs çəkilir. Sonra isə m düz xəttinə, bu xətdən R məsafəsində yerləşən, paralel düz xətt qurulur. Bu düz xətlə (R+R 1 ) radiuslu qövsun kəsişməsindən alınan O nöqtəsi qovuşma mərkəzi olur; 2. Qovuşma nöqtələri müəyyən edilir. Bunun üçün verilmiş çevrənin O 1 mərkəzi ilə O qovuşma mərkəzi birləşdirilir və alınan düz xətlə verilmiş çevrənin N 1 kəsişmə nöqtəsi tapılır. Sonra isə, O qovuşma mərkəzindən m düz

8 xəttinə perpendikulyar endirilir və bu perpendikulyarın m düz xətti ilə N 2 kəsişmə nöqtəsi qurulur. Alınan N 1 və N 2 nöqtələri axtarılan qovuşma nöqtələri olur; Şək İki çevrənin qovuşması. İki çevrənin qovuşmasının üç növü mövcuddur: daxili qovuşma, xarici qovuşma və qarışıq qovuşma. Əgər qovuşdurulan çevrələr qovuşma qövsunun daxilində qalırsa daxili qovuşma, xaricində qaldıqda isə xarici qovuşma adlanır. Verilmiş çevrələrdən biri xarici, digəri isə daxili qovuşarsa belə qovuşma qarışıq qovuşma adalnır. Verilmiş iki çevrəni R radiuslu qövslə qovuşdurmaq üçün aşağıdakı parametrlər verilməlidir: Qovuşdurulan çevrələrin R 1 və R 2 radiusları; Çevrələrin mərkəzləri arasındakı l 1 və l 2 məsafələri;

9 Qovuşma qövsunun radiusu R; Tapılması tələb olunan parametrlər: Qovuşma qövsünun O mərkəz nöqtəsi; N 1 və N 2 qovuşma nöqtələri. Daxili qovuşmanı qurmaq üçün aşağıdakı əməliyyatlar yerinə yetirilməlidir (şək. 1.2.b): 1. Verilmiş çevrələrin mərkəzləri arasındakı l 1 və l 2 məsafələrinə görə O 1 və O 2 mərkəzləri tapılır. Həmin mərkəzlərdən R 1 və R 2 radiuslu çevrələr çəkilir; 2. O 1 mərkəzindən (RR 1 ) radiuslu, O 2 mərkəzindən isə (RR 2 ) radiuslu qövslər çəkilir. Bu qövslərin kəsişdiyi O nöqtəsi qovuşma mərkəzi olur; 3. Tapılan O mərkəzi O 1 və O 2 mərkəzləri ilə düz xətlərlə birləşdirilir və bu xətlər verilmiş çevrələri kəsənə qədər uzadılır. Kəsişmə nöqtələri N 1 və N 2 axtarılan qovuşma nöqtələri olur; 4. Sonda isə, O mərkəzindən R radiusu ilə N 1 və N 2 nöqtələrindən keçən qovuşma qövsü çəkilir. Xarici qovuşma. Verilmiş iki çevrəni xarici qovuşdurmaq üçün daxili qovuşmada göstərilən 1ci əməliyyat olduğu kimi yerinə yetirilir. Sonra isə O 1 və O 2 mərkəzlərindən çəkilmiş (R+R 1 ) və (R+R 2 ) radiuslu qövslərin O kəsişmə nöqtəsi tapılır. O nöqtəsi qovuşma mərkəzi olur. Qovuşma nöqtələrini qurmaq üçün O qovuşma mərkəzi ilə verilmiş çevrələrin O 1 və O 2 mərkəzləri düz xətlərlə birləşdirilir. OO 1 və OO 2 xətlərinin çevrələrlə kəsişdiyi N 1 və N 2 nöqtələri axtarılan qovuşma nöqtələri olur. O mərkəzindən N 1 və N 2 nöqtələrini birləşdirən qövs iki verilmiş çevrəni xaricdən qovuşdurur (şək. 1.2c). Qarışıq qovuşma. Bu növ qovuşmada çevrələrdən biri qovuşma qövsünun daxilində, o biri isə qovuşma qövsünün xaricində yerləşir (şək. 1.2 d). Ona görə də, qarışıq qovuşmanın qurulma qaydası daxili və xarici qovuşmaların qurulması kimi aparılır. Fərq yalnız qovuşma mərkəzinin tapılmasındadır.

10 Bu qovuşmada O qovuşma mərkəzini təyin etmək üçün O 1 mərkəzindən (RR 1 ), O 2 mərkəzindən isə (R+R 2 ) radiuslu qövslər çəkilir. Bu qövslərin O kəsişmə nöqtəsi qovuşma mərkəzi olur. N 1 qovuşma nöqtəsi O 1 mərkəzli çevrə üzərində daxili qovuşmada olduğu kimi, N 2 qovuşma nöqtəsi isə O 2 mərkəzli çevrə üzərində xarici qovuşmada olduğu kimi tapılır. Sonda isə, O mərkəzindən R radiusu ilə, N 1 və N 2 nöqtələrindən keçən qovuşma qövsü çəkilir. Şək. 1.2.

11 Bölmə 2. Nöqtə, düz xətt və müstəvi Müstəvinin əsas xətləri Detalın çertyojunun tərtibi qaydalarının əsası Tərsimi həndəsə bölməsində verilir. İstənilən mürəkkəb detalın çertyojunu qurmaq üçün detal sadə həndəsi elementlərə (nöqtə, düz xətt və müstəvi) və fiqurlara ayrılır. Sonra isə, bu element və fiqurların düyün nöqtələrinin müstəvilər nəzərində təsviri qurulur və bu təsvirlər birləşdirilərək detalın çertyoju tapılır. Ona görə də, nöqtənin proyeksiya müstəviləri üzərində təsvirlərinin qurulmasını mükəmməl bilmək lazımdır; Nöqtə ən sadə həndəsi elementdir. Onun heç bir ölçüsü yoxdur. Şərti olaraq nöqtə çox kiçik kürə şəkilində göstərilir. Çertyojun tərtibində nöqtədən qurma işlərinin yerinə yetirmək üçün istifadə olunur. Nöqtənin proyeksiyası həmin nöqtədən proyeksiya müstəvisinə endirilən perpendikulyarın oturacağına deyilir. Kompleks çertyojda nöqtə iki proyeksiyası ilə təyin olunur. Çertyojda nöqtənin A' horizontal və A'' frontal proyeksiyaları x oxuna, A'' frontal və A''' profil proyeksiyaları isə z oxuna perpendikulyar bir düz xətt üzərində yerləşir (şək. 2.1.b). Çertyojda nöqtə belə oxunur: (A', A'', A''') nöqtəsi verilir. Fəzada nöqtənin vəziyyəti onun kompleks çertyoju və ya proyeksiya müstəvisindən olan uzaqlıqları, daha doğrusu koordinatları ilə təyin olunur. Məsələn, A(z, y, z): x koordinatı nöqtənin P profil müstəvisindən olan uzaqlığını göstərir. Kompleks çertyojda bu məsafə O koordinat mərkəzindən Ax nöqtəsinə qədər olan (OAx) məsafəsinə uyğun gəlir. Nöqtə P müstəvisindən solda yerləşərsə, x koordinatı həmişə müsbət qiymətə malik olur. x koordinatının qiyməti sıfra bərabər olarsa, nöqtə P müstəvisi üzərində yerləşir; y koordinatı nöqtənin F frontal proyeksiya müstəvisindən olan uzaqlığını göstərir. Kompleks çertyojda bu

12 məsafə nöqtənin A' horizontal proyeksiyasının x oxundan olan uzaqlığına, yəni (AxA') məsafəsinə bərabər olur. Əgər nöqtə F müstəvisindən qabaqda olarsa y koordinatı müsbət, arxada olduqda isə mənfi qiymət alır. y koordinatının qiyməti sıfra bərabər olarsa nöqtə F müstəvisi üzərində yerləşir; Şək.2.1. z koordinatı nöqtənin H proyeksiya müstəvisindən olan uzaqlığını göstərir. Kompleks çertyojda nöqtənin H müstəvisindən olan uzaqlığı onun A'' frontal proyeksiyasından x oxuna qədər olan (AxA'') məsafəsinə uyğun gəlir. Nöqtə H müstəvisindən yuxarıda yerləşərsə onun z koordinatı müsbət, H müstəvisindən aşağıda olduqda isə mənfi qiymət alır. Nöqtə H müstəvisi üzərində yerləşdikdə isə onun z koordinatı sıfr olur. Düz xətt sonsuzdur. O iki nöqtəsi və yaxud bir nöqtəsi və istiqaməti ilə verilə bilər. Düz xətlər proyeksiya müstəvilərinə nəzərən vəziyyətlədə yerləşirlər. A. Maili dü xətt. Proyeksiya müstəvisinə görə ixtiyari vəziyyətdə olan düz xəttə deyilir. Maili düz xəttin proyeksiyaları da proyeksiya oxlarına görə maili olurlar və oxlarla ixtiyari bucaqlar əmələ gətirirlər.

13 B. Səviyyə düz xətləri proyeksiya müstəvilərinə paralel düz xətlərə deyilir. Bu düz xətlər belə adlanırlar: 1. Horizontal səviyyə xətti və ya H proyeksiya müstəvisinə paralel düz xətt. Kompleks çertyojda horizontal düz xəttin frontal proyeksiyası x oxuna paralel olur; 2. Frontal səviyyə xətti və ya F müstəvusunə paralel düz xətt. Bu xəttin frontal proyeksiyası x oxuna paralel olur.; 3. Profil səviyyə xətti və ya P müstəvisinə paralel düz xətt. Belə düz xəttin horizontal və frontal proyeksiyaları x oxuna perpendikulyar bir düz xətt üzərində yerləşir. c. Proyeksiyalayıcı düz xətlər. Proyeksiya müstəvilərinə perpendikulyar düz xətlərə deyilir. Bu düz xətlər aşağıdakı kimi adlanır: 1. Horizontal proyeksiyalayıcı düz xətt və ya H müstəvisinə perpendikulyar düz xətt. Bu xəttin horizontal proyeksiyası bir nöqtə, frontal proyeksiyası isə x oxuna perpendikulyar düz xətt olur; 2. Frontal proyeksiyalayıcı düz xətt və ya F müstəvisinə perpendikulyar olan düz xətt. Həmin düz xəttin frontal proyeksiyalayısı nöqtə, horizontal proyeksiyası isə x oxuna perpendikulyar düz xətt olur; 3. Profil proyeksiyalayıcı düzs xətt və ya P müstəvisinə perpendikulyar olan düz xətt. Belə düz xəttin profik proyeksiyası nöqtə. horizontal və frontal proyeksiyalar isə x oxuna paralel dez xətlər olur. Müstəvinin baş xətləri və ən böyük meyl xəttinin bəhdətinə onun əsas xətləri deyilir. Müstəvinin horizontalı ilə frontalı isə birlikdə onun baş xətləri adlanır. Verilmiş müstəvi üzərində olub, H müstəvisinə paralel olan düz xəttə müstəvinin horizontalı deyilir. Verilmiş müstəvi üzərində yerləşən və F müstəvisinə paralel olan düz xətt isə müstəvinin frontalı adlanır. Verilmiş müstəvi üzərində yerləşən düz xətt müstəvinin horizontalına perpendikulyar olarsa, belə düz xəttə verilmiş

14 müstəvinin ən böyük meyl xətti deyilir. Bu xəttin H müstəvisi ilə əmələ gətirdiyi bucaq isə müstəvinin ən böyük meyl bucağı olur. İndi də, koordinatları ilə verilmiş α(δabc) müstəvisinin əsas xətlərinin qurulma qaydasını izah edək [A(,, 5), B(25, 5, 25), C(, 3, 15)]. Bu məsələnin həlli aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilir (şək. 2.2.): 1. Əvvəlcə, α(δabc) müstəvisinin kompleks çertyoju qurulur. Ona görə, x, y və z oxları çəkilir. Üçbucağın A təpə nöqtəsinin kompleks çertyojunu qurmaq üçün x proyeksiya oxu üzərində O nöqtəsindən başlayaraq mm məsafə qeyd edilir. Bu məsafədən x oxuna perpendikulyar rabitə xətti çəkilir. A nöqtəsinin y koordinatı müsbət olduğundan rabitə xətti üzərində x oxundan aşağı mm məsafədə nöqtə qeyd edilir. Bu nöqtə axtarılan A nöqtəsinin A' horizontal proyeksiyası olur. A nöqtəsinin z koordinatı müsbət olduğu üçün x oxundan yuxarı rabitə xətti üzərində 5 mm məsafədə A nöqtəsinin A'' frontal proyeksiyası tapılır (şək. 2.2.a). Eyni qayda ilə B və C nöqtələrinin kompleks çertyoju qurulur. Sonda A, B, və C nöqtələrinin eyni adlı proyeksiyaları birləşdirilir və ΔABC şəklində verilmiş müstəvinin çertyoju müəyyən edilir. Bu üçbucağın heç bir proyeksiyası bir düz xətt təşkil etmədiyindən α(δabc) müstəvisi proyeksiya müstəvilərinə nəzərən ixtiyari müstəvi olacaqdır. 2. α(δabc) müstəvisinin baş xətləri qurulma qaydası şək. 2.2.bdə göstərilmişdir. Müstəvinin horizontalı H proyeksiya müstəvisinə paralel olduğu üçün onun frontal proyeksiyası x oxuna paralel olmalıdır. Ona görə də, üçbucağın C təpə nöqtəsinin C'' frontal proyeksiyasından x oxuna paralel olaraq müstəvinin horizontalının h'' frontal proyeksiyası çəkilir. Horizontalın verilən müstəviyə mənsub olması üçün o, müstəviyə mənsub C nöqtəsindən keçib, müstəvinin AB düz xəttini kəsməlidir. İki kəsişən düz xəttin xassəsinə görə bu xəttlərin 1 kəsişmə nöqtəsi qurulur. Verilən C' proyeksiyası ilə

15 1' proyeksiyasından keçən xətt α müstəvisinin horizontalının h' horizontal proyeksiyası olur. Müstəvinin frontalı F müstəvisinə paralel olduğundan onun horizontal proyeksiyası x oxuna paralel olmalıdır. Ona görə də, müstəvinin frontalının f ' horizontal proyeksiyası üçbucağın A təpə nöqtəsinin A' proyeksiyasından x oxuna paralel keçirilir. Frontalın α müstəvisinə mənsub olması üçün o, üçbucağın A nöqtəsindən keçib, BC tərəfini kəsməlidir. Yuxarıdakı qaydaya oxşar olaraq verilmiş α müstəvisinin frontalı qurulur (şək. 2.2.b). Şək.2.2.

16 3. İndi isə, ΔABC şəkilində verilmiş müstəvinin ən böyük meyl xəttini quraq. Bilirik ki, iki perpendikulyar düz xətdən biri proyeksiya müstəvilərindən birinə paralel olarsa, bu düz xətlərin həmin proyeksiya müstəvisi üzərindəki proyeksiyaları düz bucaq altında kəsişər. Göstərilən şərtə və ən böyük meyl xəttinin tərifinə əsasən meyl xəttinin horizontal proyeksiyası verilən müstəvinin horizontalının horizontal proyeksiyasına perpendikulyar olmalıdır. Ona görə də, üçbucağın B təpə nöqtəsinin B' horizontal proyeksiyasından müstəvinin horizontalının h' horizontal proyeksiyasına perpendikulyar d' xətti çəkilir. Bu düz xətt müstəvinin ən böyük meyl xəttinin horizontal proyeksiyası olur. Sonra isə, d' xəttinin h' ilə kəsişməsindən alınan D' nöqtəsi tapılır. Nöqtənin düz xətt üzərində olması şərtinə əsasən D'' qurulur. D'' və B'' nöqtələrindən keçən d'' düz xətti müstəvinin ən böyük meyl xəttinin frontal proyeksiyası olacaqdır (Şək. 2.3.a). d(d', d'') düz xətti α müstəvisinin horizontalına perpendikulyar və bu müstəviyə mənsub olduğundan verilmiş müstəvinin ən böyük meyl xətti olur. İndi isə, meyl xəttinin H müstəvisi ilə əmələ gətirdiyi bucağı tapaq (Şək. 2.3.b). Bunun üçün düzbucaqlı üçbucaq üsulundan istifadə edilir. Meyl xəttinin (B'D') proyeksiyası üçbucağın birinci kateti qəbul edilir. İkinci katetin Δz ə bərabər uzunluğu isə [BD] meyl düz xətt parçasının uc nöqtələrinin H müstəvisindən olan məsafələri fərqinə bərabər götürülür. Bu katetlər üzərində qurulan düzbucaqlı üçbucağın hipotenuzunun (B'D') ilə əmələ gətirdiyi α bucağı verilmiş müstəvinin ən böyük meyl bucağı olur (şək. 2.3b).

17 Şək.2.3.

18 Bölmə 3. Düz xətlə ixtiyari müstəvinin kəsişmə nöqtəsinin qurulması Düz xətlə ixtiyari müstəvinin kəsişmə nöqtəsini qurmaq üçün aşağıdakı məsələlərin həllini mükəmməl bilmək lazımdır: A. Düz xətlə proyeksiyalayıcı müstəvinin kəsişmə nöqtəsinin qurulma qaydalarını təhlil edək. Bu nöqtə həm düz xəttə, həm də müstəviyə mənsub olur. Axtarılan kəsişmə nöqtəsinin bir proyeksiyası proyeksiyalayıcı müstəvinin yığıcı xassəyə malik proyeksiyası ilə düz xəttin eyni adlı proyeksiyasının kəsişmə nöqtəsi olacaqdır. Kəsişmə nöqtəsinin digər proyeksiyası isə nöqtənin düz xətt üzərində olması şərtinə əsasən tapılır. İndi də, m düz xətti ilə horizontal proyeksiyalayıcı α(δabc) müstəvisinin kəsişmə nöqtəsini quraq (şək. 3.1.a). Axtarılan D kəsişmə nöqtəsinin D' horizontal proyeksiyası verilmiş α müstəvisinin yığıcı xassəyə malik α' proyeksiyası ilə m düz xəttinin m' horizontal proyeksiyasının kəsişmə nöqtəsi olur. D nöqtəsinin D'' frontal proyeksiyası isə nöqtənin m düz xətli üzərində olması şərtinə əsasən tapılır. B. Frontal proyeksiyalayıcı α(m//n) müstəvisi ilə ixtiyari β(δabc) müstəvisinin kəsişmə xəttinin qurulması aşağıdakı ardıcıllıqla tapılır (şək. 3.1.b): Proyeksiyalayıcı α müstəvisi əsas müstəvi qəbul edilir. β(δabc) müstəvisi (AC) və (BC) xətlərinə parçalanır. (AC) düz xətti ilə α müstəvisi E nöqtəsində, (BC) düz xətt ilə isə F nöqtəsində kəsişir. Bu nöqtələrdən keçən (EF) düz xətti hər iki müstəviyə mənsub olduğundan verilən α və β müstəvilərinin kəsişmə düz xətti olur. C. Düz xətlə ixtiyari müstəvinin kəsişmə nöqtəsinin qurulma qaydasını öyrənək. Qeyd etmək lazımdır ki, bu məsələnin həllinə başlamazdan əvvəl kompleks çertyojda verilənləri düzgün oxumağı bacarmaq vacibdir. Ona görə,

19 verilən düz xəttin və müstəvinin proyeksiya müstəvilərinə nəzərən vəziyyətləri müəyyən edilməlidir. Düz xətlə ixtiyari müstəvinin kəsişmə nöqtəsi aşağıdakı üç əməliyyatın köməyi ilə qurulur: a) b) Şək Düz xətdən köməkçi müstəvi keçirilir. Köməkçi müstəvi kimi proyeksiyalayıcı müstəvilərdən istifadə olunur. Verilmiş düz xətdən hansı müstəvilərin keçə biləcəyi və hansının daha əlverişli olacağı müəyyən edilməlidir. Ümumiyyətlə, bilmək lazımdır ki, ixtiyari düz xətdən proyeksiyalayıcı müstəvilər, səviyyə xətlərindən və proyeksiyalayıcı düz xətlərdən isə səviyyə müstəviləri keçirmək daha əlverişli sayılır; 2. Verilən müstəvi ilə köməkçi müstəvinin kəsişmə düz xətti tapılır. Müstəvilərin kəsişmə düz xətti iki nöqtə və ya bir nöqtə və istiqamətlə qurula bilər. Müstəvilərin kəsişmə düz

20 xəttini tapmaq üçün iki müstəvinin kəsişmə düz xəttinin qurulması qaydalarından istifadə olunur (bax: şək. 3.1.b); 3. Verilən düz xətlə müstəvilərin kəsişmə xəttinin qarşılıqlı vəziyyətləri araşdırılır. Bu düz xətlərin bir proyeksiyası köməkçi müstəvinin uyğun yığıcı izi üzərində yerləşdiyi üçün onlara bir müstəvinin xətləri kimi baxılır. Əgər verilən düz xətlə kəsişmə xəttinin digər proyeksiyaları kəsişərsə, bu xətlər kəsişən düz xətlərdir. Onların kəsişmə nöqtəsi verilən düz xətlə ixtiyari müstəvinin kəsişmə nöqtəsi olur. İndi də, verilmiş (MN) düz xətti ilə α(δabc) müstəisinin kəsişmə nöqtəsinin qurulma qaydasını öyrənək [M (39, 22, 18), N (, 7, 3), A (36, 14, 4), B (21, 4, 18), C (7, 18, 11)]. Əvvəlcə, (MN) düz xətti ilə α(δabc) müstəvisinin kompleks çertyoju qurulur. Çertyojdan görünür ki, həm verilən düz xətt, həm də α müstəvisi proyeksiya müstəvilərinə nəzərən ixtiyari vəziyyətdə yerləşirlər (şək. 3.2.a). (MN) düz xətti ilə α(δabc) müstəvisinin kəsişmə nöqtəsini tapmaq üçün aşağıdakı üç əməliyyatdan istifadə edilir: 1. Verilmiş (MN) düz xəttindən köməkçi müstəvi keçirilir. Baxılan variantda (MN) düz xəttindən horizontal proyeksiyalayıcı β müstəvisi keçirilir. Bu müstəvinin β' horizontal proyeksiyası yığıcı xassəyə malik olduğundan o, (MN) düz xəttinin (M'N') horizontal proyeksiyası üzərinə düşür (şək. 3.2.b); 2. Verilmiş α(δabc) müstəvisi ilə köməkçi β müstəvisinin kəsişmə düz xətti qurulur. Bu düz xətt iki nöqtənin köməyi ilə müəyyən edilir. β müstəvisi üçbucağın (AC) tərəfini 1 nöqtəsində, (BC) tərəfini isə 2 nöqtəsində kəsir. Bu nöqtələrdən keçən (12) düz xətti verilmiş α müstəvisi ilə köməkçi β müstəvisinin kəsişmə düz xətti olur (şək. 3.2.c); 3. Verilmiş (MN) düz xətti ilə (12) kəsişmə xəttinin D nöqtəsi tapılır (şək. 3.2.d).

21 D nöqtəsinin proyeksiyaları (MN) düz xəttinin eyni adlı

22 proyeksiyaları üzərində yerləşdiyindən bu nöqtə (MN) düz

23 xəttinə mənsubdur. D nöqtəsi həm də α müstəvisinin üzərində yerləşir, çünki o, bu müstəviyə mənsub (12) düz xəttinin üzərindədir. Deməli, D nöqtəsi (MN) düz xətti ilə α(δabc) müstəvisinin kəsişmə nöqtəsidir.

24 Şək.3.2. Bölmə 4. Detalın çertyojunun tərtibi və aksonometrik proyeksiyasının Texniki çertyojlar düzbucaqlı proyeksiyalama metodu ilə qurulur. Təsvir olunan detalın mürəkkəbliyindən asılı olaraq çertyoj bir və daha çox proyeksiyalardan ibarət olur. Bu proyeksiyalar çertyojda Dövlət standartı qaydalarına uyğun olaraq yerləşdirilir. Detalın proyeksiyaları çertyojda təsvirlər adlanır. Təsvirləri qurmaq üçün detal müşahidəçi ilə proyeksiya müstəvisi arasında yerləşdirilir və proyeksiya müstəviləri üzərində təsvirləri alınır. Çertyojun tərtibində istifadə olunan təsvirlər məzmunundan asılı olaraq görünüş, kəsim və kəsiklərə bölünür. Görünüşlər. Detalın müşahidəçiyə tərəf çevrilmiş səthinin görünən hissəsinin təsvirinə görünüş deyilir. Onun H müstəvisi üzərindəki təsviri üst görünüş, F müstəvisi üzərindəki təsviri ön görünüş və P müstəvisi üzərindəki təsviri isə sol görünüş adlanır. Fəzada detalı elə yerləşdirmək lazımdır ki, mümkün qədər onun üzləri proyeksiya müstəvilərinə paralel olsun. Bu halda həmin üzlər görünüşlərdə təhrif olunmur. Detalın üst görünüşünü qurmaq üçün ona yuxarıdan, ön görünüşünü qurmaq üçün qabaqdan, sol görünüşünü qurmaq üçün isə soldan baxmaq lazımdır (şək. 4.1). Detalın ön görünüşü onun baş görünüşü qəbul edilir. Ona görə də, detal frontal proyeksiya müstəvisinə nəzərən elə yerləşdirilməlidir ki, onun ön görünüşü detalın forması və ölçüləri haqqında daha çox məlumat versin. Çertyojda görünüşlər belə yerləşdirilir: üst görünüş baş görünüşün

25 altında, sol görünüş isə baş görünüşün sağında olmaqla onunla bir səviyyədə olmalıdır. Görünüşlərin adları yazılmayır. Hər görünüşdə üç ölçülü detalın ancaq iki ölçüsü haqqında fikir söyləmək olar. Baş görünüşdə detalın hündürlüyü və uzunluğu, üst görünüşdə eni və uzunluğu, sol görünüşdə isə eni və hündürlüyü görünür. Cismi onun görünüşləri ilə müqayisə etsək aşağıdakı nəticələrə gəlmək olar: Şək Proyeksiya müstəvisinə paralel tillər bu müstəvi üzərinə natural ölçüdə proyeksiyalanır; 2. Proyeksiya müstəvisinə perpendikulyar tillər isə bu müstəvi üzərinə nöqtə şəklində proyeksiyalanır; 3. Proyeksiya müstəvisinə paralel üzlər həmin müstəvi üzərinə natural ölçüdə proyeksiyalanır; 4. Proyeksiya müstəvisinə perpendikulyar üzlər isə bu müstəvi üzərinə düz xətt parçası şəkilində proyeksiyalanır. Kəsimlər. Çertyojda cismin daxili forması haqqında daha aydın təsəvvür yaratmaq üçün kəsimlərdən istifadə edilir. Cismin bir və ya bir neçə müstəvi ilə fikrən kəsilmiş təsvirinə

26 kəsim deyilir. Kəsimdə kəsən müstəvi üzərində və onun arxasında yerləşən hissələr göstərilir. Şək. 4.2də detalın horizontal və frontal proyeksiya müstəviləri üzərində təsvirlərin alınması göstərilmişdir. Frontal proyeksiya müstəvisi üzərində alınan təsvir detalın kəsimi olacaqdır. Kəsimi almaq üçün detal frontal proyeksiya müstəvisinə paralel olan α müstəvisi ilə fikrən kəsilmişdir. Kəsən müstəvi detalı onun simmetriya müstəvisi boyunca yarıya bölür. Sonra isə detalın ön hissəsi fikrən atılır, qalan hissəsi isə frontal proyeksiya müstəvisi üzərinə proyeksiyalanır. Alınmış təsvirə kəsim deyilir. Kəsən müstəvi üzərində və onun arxasında qalan hissələr kəsimdə təsvir edilir. Detalın müstəvi üzərində qalan hissələri ştrixlənir. Detalın fikrən kəsilməsi yalnız verilmiş kəsimə aid edilir. Bu proses həmin detalın başqa təsvirlərinin dəyişməsinə təsir göstərməyir. Kəsimin ştrixlənməsi əsas yazıya nəzərən 45 lik bucaq altında birbirinə paralel nazik düz xətlərlə aparılır. Çertyojda təsvir edilən detalın bütün kəsimlərində ştrix xətləri arasındakı məsafələr bərabər saxlanılmalı və onların istiqaməti eyni olmalıdır. Ştrixlənən sahənin ölçülərindən asılı olaraq ştrix xətləri arasındakı məsafə 2 mmdən mmə qədər götürülə bilər.

27 Şək Kəsən müstəvilərin sayından asılı olaraq kəsimlər sadə və mürəkkəb kəsimlərə bölünürlər. Bir müstəvi ilə alınan kəsim sadə kəsim adlanır. Kəsən müstəvinin proyeksiya müstəvisinə nəzərən vəziyyətindən asılı olaraq sadə kəsimlər şaquli, üfüqi və maili olurlar. Detalın fikrən frontal proyeksiya müstəvisinə paralel olan şaquli müstəvi ilə kəsilməsindən alınan kəsimə frontal kəsim deyilir (şək. 4.2). Kəsən müstəvi profil proyeksiya müstəvisinə paralel olarsa, şaquli kəsim profil kəsim adlanır. Detalın fikrən üfüqi proyeksiya müstəvisinə paralel müstəvi ilə kəsişməsindən alınan kəsimə isə üfüqi kəsim deyilir. Kəsən müstəvi proyeksiya müstəvilərinə nəzərən ixtiyari bucaq altında yerləşərsə, alınan kəsimə maili kəsim adlanır. Detalın eskizinin tərtibi. Eskiz çertyoj alətlərindən istifadə etmədən, miqyası gözləmədən, detalın elementləri arasında mütənasibliyi saxlamaqla əl ilə yerinə yetirilən sənəddir. Eskizlər elə səliqəli tərtib olunmalıdır ki, hər bir texniki savadlı şəxs onları başa düşə bilsin. Təhsil prosesində eskizlər damadama vərəqlərdə çəkilir. Eskizlər çertyojlar üçün qəbul olunmuş Dövlət standartlarına uyğun olaraq tərtib olunur. Eskizi çəkməyə başlamazdan əvvəl detalla tanış olmaq, yəni onun təyinatını müəyyən etmək, detalın hissələrinin formasını aydınlaşdırmaq lazımdır. Bu zaman detalı fikrən sadə həndəsi cismlərə ayırmaq məsləhət görülür. Yadda saxlamaq lazımdır ki, Ø diametr, R radius, kvadrat və başqa işarələrdən istifadə etməklə detalın təsvirlərinin sayını azaltmaq mümkündür. Detalın eskizi aşağıda göstərilən ardıcıllıqla yerinə yetirilir: 1. İşçi vəziyyətindən asılı olaraq detalın baş görünüşü seçilir. Baş görünüş detalın forması haqqında aydın və mümkün qədər ətraflı məlumat verməlidir;

28 2. Lazımi təsvirlərin miqdarı müəyyən edilir. Çalışmaq lazımdır ki, təsvirlərin sayı tələb olunandan artıq olmasın; 3. Detalın mürəkkəbliyindən asılı olaraq eskizin formatı seçilir. Seçilmiş formatda haşiyə xətti və künc ştampı (əsas yazı) çəkilir; 4. Çəkiləcək hər bir təsvir üçün düzbucaqlı sahə ayrılır. Ayrılmış sahədə təsvirin mərkəzi xətləri göstərilir; 5. Nazik xətlərlə detalın görünüşləri tərtib edilir; 6. Lazım olan kəsim və kəsiklər verilir; 7. Kənaraçıxarılan və ölçü xətləri çəkilir. Ölçü alətlərindən istifadə etməklə detalın ölçüləri yazılır; 8. Sonda eskiz dəqiq yoxlanılır və lazım olan xətlər qalınlaşdırılır (Bax: şək. 4.6). Aksonometrik proyeksiyalar. Düzbucaqlı proyeksiyalama metodu ilə qurulmuş çertyojlar cismin forma və ölçülərini saxlasa da, onun əyani forması haqqında tam təsəvvür yarada bilmir. Ona görə də, çertyojda cismin əyani təsvirinin qurulmasına ehtiyac yaranır və bu təsvir aksonometrik proyeksiya adlanır. Aksonometrik proyeksiyalarda oxlar üzrə cismin ölçüləri təhrif olunur. x oxu üzrə təhrif əmsalı Kx, y oxu üzrə Ky, z oxu üzrə isə Kz ilə işarə olunur. Aksonometrik proyeksiyalar əsas iki parametr ilə xarakterizə olunur: aksonometrik oxların istiqaməti və oxlar üzrə təhrif əmsallarının qiyməti. Yuxarıda göstərilən parametrlərə görə aksonometrik proyeksiyaların bir çox növləri mövcuddur. Təcrübədə isə, aksonometrik proyeksiyalardan ən geniş istifadə olunanı düzbucaqlı izometrik və çəpbucaqlı frontal dimetrik proyeksiyalardır. Düzbucaqlı izometrik proyeksiyada z oxu şaquli, x və y oxları isə üfüqi xətlə 3 lik bucaq əmələ gətirir, yəni aksonometrik oxlar arasındakı bucaq 1 olur. Bu aksonometrik proyeksiyada oxlar üzrə təhrif əmsalları

29 Kx=Ky=Kz=,82 olsa da, qurma əməliyyatının sadələşdirilməsi üçün Dövlət standartına görə, bu əmsallar vahidə bərabər qəbul edilir. Bu zaman cismin təsviri 1.22 dəfə artsada, onun bütün ölçülərini çertyojdan götürmək mümkün olur (şək. 4.3.a). Şək Çəpbucaqlı frontal dimetrik proyeksiyada x oxu üfüqi, z oxu şaquli, y oxu isə üfüqi xətlə 45 lik bucaq əmələ gətirir. Qurma əməliyyatlarını asanlaşdırmaq üçün bu aksonometrik proyeksiyada x və z oxları üzrə təhrif əmsalları Kx=Kz=1ə bərabər, y oxu üzrə isə,5 qəbul edilir. Kəsimlərin aksonometrik proyeksiyalarda ştrixlənmə istiqamətləri şək. 4.3də göstərilmişdir. Çevrənin düzbucaqlı izometrik proyeksiyasının qurulması. Çevrənin hər üç aksonometrik müstəvi üzərindəki təsviri ellips alınır. Ellipsin böyük oxu kiçik oxuna perpendikulyar olur. Ellipsi qurmaq çətin olduğundan onu oval ilə əvəz edirlər. Ovalı qurmaq üçün birbirilə qovuşan dörd çevrə qövsündən istifadə olunur. Ovalın kiçik oxunun ölçüsü,71 Dyə, böyük oxu isə 1,22 Dyə bərabər götürülür. Burada D təsviri qurulan çevrənin diametridir.

30 H müstəvisi üzərində yerləşən çevrənin düzbucaqlı izometrik proyeksiyası aşağıdakı ardıcıllıqla qurulur (şək. 4.4): 1. O 1 nöqtəsindən düzbucaqlı izometrik proyeksiyanın x və y oxları çəkilir. O 1 nöqtəsindən başlayaraq bu oxlar üzərində çevrənin radiusuna bərabər düz xətt parçaları ayrılır. Alınan A, B, C və D nöqtələrindən bu oxlara paralel xətlər çəkilir. Bu xətlərin kəsişməsindən romb alınır (şək. 4.4.a); Şək Rombun diaqonalları qurulur. Ovalın böyük oxu rombun böyük diaqonalı, kiçik oxu isə kiçik diaqonalı qəbul edilir. A, B, C və D nöqtələri ovalın qövslərinin qovuşma nöqtələri olur. Rombun kiçik oxunun O 2 və O 3 uc nöqtələri mərkəz qəbul edilir və radiusları O 2 A və O 3 D məsafələrinə bərabər olan AB və CD qövsləri çəkilir (şək. 4.4.b); 3. Ovalın kiçik qövslərinin mərkəzlərini tapmaq üçün O 2 A və O 2 B xətləri çəkilir. Bu xətlər ilə rombun böyük diaqonalının O 4 və O 5 kəsişmə nöqtələri tapılır. O 4 mərkəzindən O 4 A və O 5 mərkəzindən isə O 5 B və radiusu ilə qövslər çəkilir (şək. 4.4.c). Beləliklə, H müstəvisində və ona paralel müstəvilər üzərində yerləşən çevrələrin düzbucaqlı izometrik proyeksiyasında alınan ellipslər ovallar ilə əvəz olunur. Eyni

31 qayda ilə F və P müstəvilərində və onlara paralel müstəvilər üzərində yerləşən ovalları qurmaq olar. Çevrənin çəpbucaqlı frontal dimetrik proyeksiyalarının qurulması. Kvadrat daxilinə çəkilmiş çevrənin proyeksiya müstəvilərinə paralel müstəvilər üzərində yerləşən çəpbucaqlı frontal dimetrik proyeksiyalarının qurulmasını öyrənək (şək. 4.5). Şək. 4.5.

32 x və z oxları üzrə təhrif əmsalları vahid olduğundan F müstəvisi üzərində yerləşən çevrənin çəpbucaqlı frontal dimetrik proyeksiyası da çevrə olaraq qalacaq. H və P müstəviləri üzərində yerləşən çevrələrin çəpbucaqlı frontal dimetrik proyeksiyalarının qurulması aşağıda göstərilən qayda ilə aparılır: 1. xoy müstəvisi üzərində yerləşən kvadratın çəpbucaqlı frontal dimetrik proyeksiyası qurulur. Bu proyeksiya paralelloqram şəkilində alınacaqdır. x və y oxlarına paralel olaraq paralelloqramın simmetriya oxları çəkilir və bu oxların O 1 kəsişmə nöqtəsi tapılır; 2. Simmetriya oxlarının paralelloqramın tərəfləri ilə kəsişməsindən alınan M, N, K, və L nöqtələri qeyd olunur. Bu nöqtələr axtarılan ellipsin paralelloqramın tərəflərinə toxunma nöqtələri olur; 3. Ellipsin aralıq nöqtələrini tapmaq üçün F müstəvisi üzərində qurulmuş çevrədən istifadə olunur. Bu məqsədlə çevrənin radiusu dörd bərabər hissəyə bölünür və alınan nöqtələrdən vətərlər keçirilir. Bu vətərlərin çevrə ilə kəsişmə nöqtələri tapılır; 4. Alınan nöqtələri H müstəvisi üzərindəki paralelloqram üzərinə köçürmək üçün vətərlər qurulur. Bu vətərlər x oxuna paralel olduğundan öz ölçüsündə alınacaqdır. Vətərlər arasındakı məsafələr isə y oxuna paralel olduğundan iki dəfə kiçilirlər. Çevrə üzərində tapılan nöqtələr vətərlərin köməyi ilə paralelloqramm üzərinə köçürülür. Beləliklə, ellipsi qurmaq üçün lazım olan aralıq nöqtələr tapılır; 5. Tapılan bütün nöqtələr lekal vasitəsilə səlis əyri ilə birləşdirilərək paralelloqramın daxilinə çəkilmiş ellips alınır (şək. 4.5). Eyni üsuldan istifadə etməklə profil proyeksiya müstəvisinə paralel müstəvi üzərində yerləşən kvadrat daxilinə çəkilmiş çevrənin çəpbucaqlı frontal dimetrik proyeksiyasını qurmaq olar.

33 Detalın aksonometrik proyeksiyasının qurulması. Adətən detalın aksonometrik proyeksiyası onun çertyojda verilmiş düzbucaqlı təsvirlərinə əsasən qurulur. Bunun üçün detalın əyani formasını çertyoja görə təsvir etməyi, yəni çertyoju oxumağı bacarmaq lazımdır. Aksonometrik proyeksiyanın növü elə seçilməlidir ki, onun qurulması asan olsun. Detalın ön və sol tərəfi eyni mürəkkəbliyə malik olduqda düzbucaqlı izometrik proyeksiyadan istifadə etmək məsləhət görülür. Aksonometrik oxlar üzrə detalın natural ölçülərinin qeyd olunması düzbucaqlı izometrik proyeksiyanın qurulmasını sadələşdirir. Əyani təsvirdə detalın səthində olan çevrələri təhrif olunmadan saxlamaq lazım gəldikdə isə çəpbucaqlı frontal dimetrik proyeksiyadan istifadə etmək məsləhətdir. Detalın aksonometrik proyeksiyasının qurulma ardıcıllığı aşağıda göstərilmişdir (şək. 4.6): 1. Aksonometrik oxlar çəkilir. xoz müstəvisində detalın çertyojundakı baş (bəzən isə sol) görünüşünə uyğun fiqur qurulur; 2. xoz müstəvisində alınan fiqurun təpə nöqtələrindən y oxuna paralel xətlər çəkilir. Bu xətlər detalın tillərinin istiqamətini göstərir. Həmin xətlər üzərində düzbucaqlı izometrik proyeksiyada detalın eninin həqiqi ölçülərinə bərabər, çəpbucaqlı frontal dimetrik proyeksiyada isə detalın eninin yarısına bərabər parçalar qeyd olunur; 3. Alınan nöqtələr ön üzün tillərinə paralel düz xətlərlə birləşdirilərək detalın yan və üst üzlərinin təsviri alınır; 4. Detalın üst üzündə olan çevrələrin mərkəzi qurulur və bu nöqtədən z oxuna paralel olaraq deşiyin mərkəzi oxu çəkilir. Bu ox üzərində mərkəzdən başlayaraq deşiyin hündürlüyü qeyd edilir və alt oturacağın mərkəzi tapılır. Alınan mərkəzlərdən məlum qaydalar üzrə oval və ya ellips çəkilir; 5. Detalın üst görünüşünə əsasən onun oturacağında olan prizmatik yarıqlar göstərilir;

34 6. Aksonometrik proyeksiyalarda detalın daxili formasını aydınlaşdırmaq üçün kəsimlər qurulur. Simmetrik detallarda proyeksiyanın ¼ hissəsi kəsilir və alınan kəsimlər ştrixlənir. Kəsimlərin aksonometrik proyeksiyalarda ştrixlənmə istiqamətləri şək. 4.3də göstərilmişdir. Şək. 4.6.

35 Bölmə 5. Maili düz xətt parçasının fəzada və planda təsvirinin qurulması. əsl boy və meyl bucağı Ədədi qiymətlərdə proyeksiyalamada nöqtə, düz xətt, müstəvi, topoqrafik səth və geoloji obyektlərin təsviri ortoqonal proyeksiyalama metodu ilə yalnız sıfr səviyyəli horizontal proyeksiya müstəvisi üzərində qurulur. Sıfr səviyyəli horizontal proyeksiya müstəvisi kimi dəniz və ya okean səviyyəsi qəbul edilir və H ilə işarə olunur. Ədədi qiymətlərlə proyeksiyalamada nöqtənin proyeksiyası həmin nöqtədən H proyeksiya müstəvisinə endirilən perpendikulyarın oturacağına deyilir. Bu proyeksiya nöqtənin x və y koordinatları ilə qurulur. Bilirik ki, bir proyeksiya ilə nöqtənin fəzadakı vəziyyətini müəyyən etmək mümkün deyil. Ona görə də, nöqtənin H proyeksiya müstəvisindən olan uzaqlıqı, yəni z koordinatlarının qiyməti, nöqtənin horizontal proyeksiyasının sağ tərəfində indeks kimi yazılır. Əgər nöqtə H proyeksiya müstəvisindən yuxarıda yerləşərsə müsbət ədədi qiymətə, H müstəvisindən aşağıda yerləşdikdə mənfi ədədi qiymətə, bu müstəvi üzərində olduqda isə sıfr ədədi qiymətə malik olur. Alınan kompleks çertyoj nöqtənin planı adlanır. Ədədi qiymətlərlə proyeksiyalamada düz xətt H müstəvisinə nəzərən maili, üfuqi və şaquli ola bilər. H müstəvisinə nəzərən paralel və perpendikulyar olmayan düz xəttə maili düz xətt, H müstəvisinə paralel olan düz xətt üfuqi düz xətt, proyeksiya müstəvisinə perpendikulyar düz xətt isə şaquli düz xətt adlanır. Tərsimi həndəsə bölməsindən məlumdur ki, düz xətt iki nöqtə və ya bir nöqtə və düz xəttin istiqamətinə görə qurula bilər. Koordinatları ilə verilmiş A (, 5, 5) və B(, 35, 35) nöqtələrini birləşdirən düz xətt parçasını qurmaq üçün əvvəlcə, bu nöqtələrin x və y koordinatlarına görə onların H müstəvisi üzərində proyeksiyaları qurulur və z koordinatının qiyməti

36 proyeksiyalarının yanında yazılır. Sonra isə A 5 və B 35 proyeksiyalarından H müstəvisinə qaldırılan perpendikulyar üzərində nöqtələrin uyğun yüksəklikləri qeyd olunur və nöqtələrin A və B fəza vəziyyətləri müəyyən edilir. Bu nöqtələrin proyeksiyaları düz xətlə birləşdirilərək axtarılan m(a 5 B 35 ) düz xətt parçasının planı, onların fəza təsvirlərini birləşdirməklə isə m(ab) düz xətt parçasının fəza vəziyyəti tapılır (şək. 5.1). Şək.5.1. Şək.5.2.

37 Şək.5.3. Geoloji məsələlərin həllində maili düz xətt çox vaxt bir nöqtə və istiqaməti ilə verilir. Nöqtə kimi düz xətt parçasının uc nöqtələrindən biri, istiqamət isə bu xəttin yatım azimutu və H proyeksiya müstəvisi ilə əmələ gətirdiyi meyl bucağı qəbul edilir. Yatım azimutu düz xəttin planda yatım istiqaməti ilə meridianın şimal istiqaməti arasında qalan sağ vektorial bucaqa deyilir. Hər bir istiqamət planda meridianın şimal istiqaməti ilə bucaq əmələ gətirir ki, bu da azimut bucağı adlanır. Azimut bucağı saat əqrəbi istiqamətində ölçülür (şəkil 5.2a). Onda m düz xətti belə işarə olunur: m(b 35 yat.az.cq218 meyl 35 ) (Bax: şək. 5.2b). Maili düz xəttin əsl boyu və meyl bucağı onun profilini qurmaqla tapılır. m(a 5 B 35 ) maili düz xətt parçasının profili aşağıda verilmiş ardıcıllıqla qurulur (şək. 5.3): 1. İstənilən yerdə koordinat başlancığı qeyd edilir və bu nöqtədən ufuqi və şaquli düz xətlər çəkilir. Adətən ufuqi miqyas şaquli miqyasa bərabər götürülür;

38 2. Şərti olaraq ufuqi xətt üzərində istənilən yerdə A nöqtəsi qeyd edilir. Sonra isə ufuqi xətt üzərində A nöqtəsindən başlayaraq /A 5 B 35 / məsafəsi ölçülür və B nöqtəsi tapılır. / A B / =/A 5 B 35 /; 3. A və B nöqtələrindən şaquli düz xətlər qaldırılır. Bu xətlər 5 və 35 bölgülərindən çəkilən horizontallarla kəsişdirilir. Kəsişmə nöqtələri uyğun olaraq A və B ilə işarə edilir. Bu nöqtələri birləşdirən AB düz xətti planda verilən m(a 5 B 35 ) düz xətt parçasının profili olur və verilmiş düz xətt parçasının əsl boyunda alınır. AB düz xəttinin horizontal xətt ilə əmələ gətirdiyi bucaq (α=35 ) isə verilən düz xəttin H proyeksiya müstəvisi ilə əmələ gətirdiyi meyl bucağına bərabər olur.

39 Bölmə 6. Verilmiş α müstəvisinin və onun horizontal planda təsvirinin qurulması və yatım elementlərinin təyini Ədədi qiymətlərlə proyeksiyalamada H proyeksiya müstəvisinə nəzərən müstəvilər maili, horizontal və şaquli olurlar. Geoloji məsələlərin həllində planda müstəvilərin horizontalları ilə göstərilməsi daha əlverişlidir. Müstəvinin horizontalı verilmiş müstəvi üzərində yerləşən və H proyeksiya müstəvisinə paralel olan düz xəttə deyilir. Horizontal verilmiş müstəvi üzərində yerləşən və eyni ədədi yüksəkliyə malik olan iki nöqtənin proyeksiyasından keçirilir. Geologiyada horizontalların istiqamətinə müstəvinin uzanma istiqaməti deyilir. Müstəvinin horizontalları miqyasa uyğun olaraq eyni yüksəklik intervallarından keçir və bu intervallara kəsmə yüksəklikləri deyilir. İki qonşu horizontalın proyeksiyaları arasında qazan ən qısa məsafəyə isə müstəvinin kəsimi deyilir və kəsim L hərfi ilə işarə olunur. Verilmiş müstəvi üzərində olub müstəvinin horizontalına perpendikulyar olan düz xəttə müstəvinin ən böyük meyl xətti deyilir. Meyl xəttinin H proyeksiya müstəvisi ilə əmələ gətirdiyi bucaq isə müstəvinin ən böyük meyl bucağı (α) adlanır (şək. 6.1a). Geologiyada layları hüdudlandıran müstəvilərin fəza vəziyyəti üç bucağın qiyməti ilə müəyyən edilir. Planda meridianın şimal istiqaməti ilə müstəvinin uzanma istiqamətinin (horizontalının) sağ qanadı arasında yaranan bucaq müstəvinin uzanma istiqamətinin birinci azimut bucağı adlanır və bu bucaq β ilə işarə olunur. Verilmiş müstəvinin uzanma istiqamətinin ikinci azimut bucağı isə β' ilə işarə olunur, β'= β+18 olur. Planda meridianın şimal istiqaməti ilə meyl xətti arasında qalan bucaq isə müstəvinin yatım xəttinin azimut bucağı adlanır və γ= β+9 olur (şək. 6.1 b).

40 Maili müstəvinin fəza vəziyyətini təyin edən yatım elementləri belə yazılır: λ(d uzan.az. CŞ β /Ş m Qβ' yat.az. γ meyl <α) İndi də, verilmiş α(δabc) müstəvisinin planda təsvirinin və horizontallarının qurulması, yatım elementlərinin təyin olunması məsələlərinin həlli ardıcıllığını izah edək: 1. Üçbucağın təpə nöqtələrinin koordinatlarına görə α(δabc) müstəvisinin planı məlum qayda üzrə qurulur (Bax: şək. 5.1b). Planda alınan üçbucağın A, B 8 və C təpə nöqtələrinin yüksəklikləri müxtəlif qiymətlərə malik olduğundan α müstəvisi H proyeksiya müstəvisinə nəzərən maili müstəvidir (şək. 6.2a); 2. Müstəvinin eyni yüksəklikli nöqtələrini tapmaq üçün üçbucağın m(a B 8 ) tərəfi miqyasa uyğun olaraq dərəcənlənməlidir. Bu məqsədə m düz xətti 4 bərabər hissəyə bölünür. Bunun üçün AB düz xətt parçasının istənilən üç nöqtəsindən (məsələn, B nöqtəsindən) iti bucaq altında köməkçi düz xətt çəkilir. Bu düz xətt üzərində, B nöqtəsindən başlayaraq, ölçü pərgarı ilə miqyasa uyğun olaraq 4 bərabər parça qeyd edilir. 4cü düz xətt parçasının sonu A nöqtəsi ilə birləşdirilir. Sonra isə qalan nöqtələrdən bu düz xəttə paralel xətlər çəkilir. Beləliklə, uçbucağın m(a B 8 ) tərəfi 4 bərabər hissəyə bölünür; 3. Alınan E nöqtəsi ilə C nöqtəsindən h horizontalı çəkilir. h 3, h 4, və s. horizontalları isə qurulan nöqtələrdən h horizontalına paralel düz xətlər çəkməklə tapılır. Beləliklə, planda horizontallarla verilmiş α müstəvisinin təsviri alınır. Verilmiş α müstəvisinin kəsimi adlanan iki qonşu horizontalın proyeksiyası arasında qalan ən qısa L məsafəsi planda qeyd edilir; 4. Planda α müstəvisinin B 8 nöqtəsindən bu horizontallara perpendikulyar olan u(d B 8 ) düz xətti çəkilir.bu düz xətt verilən α (ΔABC) müstəvisinin ən böyük meyl xətti olur (şək. 6.2.b).

41 5. α müstəvisinin ən böyük meyl bucağını tapmaq üçün laboratoriya işi 5də verilən qayda ilə u(d B 8 ) meyl düz xəttinin profili qurulur və xəttin əsl boyuna bərabər olan DB parçası tapılır. Həmin düz xətt parçasının üfuqi xətlə əmələ gətirdiyi 42 li bucaq α müstəvisinin ən böyük meyl bucağına bərabər olur (şək. 6.3.a); 6. Yuxarıda göstərilən qayda üzrə α müstəvisinin yatım elementlərinin sxemi qurulur: müstəvinin uzanma xəttinin I və II azimut bucaqları (CŞ 132 və S m Q312 ); müstəvinin yatım xəttinin azimut bucağı 222 ; müstəvinin ən böyük meyl bucağı 42. Sonda isə α müstəvisinin fəza vəziyyətini müəyyən etmək üçün yatım elementlərinin yazılışı verilir (şək. 6.3.b) α (D uzan.az. CŞ 132 /S m Q 312 yat.az. 222 meyl <42 ). Şək.6.1.

42 Şək.6.2. Şək.6.3.

43 Bölmə 7. Ədədi qiymətlərlə verilmiş iki müstəvinin kəsişmə xəttinin kəsişmə xəttinin və düz xətlə müstəvinin kəsişmə nöqtəsinin qurulması I. İki müstəvi kəsişdikdə bir düz xətt alınır. Bu düz xətt hər iki müstəviyə mənsub olur. Müstəvilərin kəsişmə düz xətti bu müstəvilərə mənsub iki nöqtə və ya bir nöqtə və istiqamətə görə qurulur. İndi də, iki müstəvinin kəsişmə xəttinin qurulma hallarını təhlil edək: A. Maili α (a b) və şaquli β müstəvilərinin kəsişmə düz xəttinin qurulma qaydasını öyrənək (şək. 7.1). Planda verilmiş β müstəvisi H proyeksiya müstəvisinə perpendikulyar olduğu üçün β proyeksiyası yığıcı xassəyə malik olur, yəni bu müstəvi üzərində yerləşən bütün nöqtə, düz xətt və yastı fiqurların proyeksiyası β düz xəttinin üzərinə düşür. Ona görə də, β xətti ilə α müstəvisini təşkil edən a və b xətlərinin kəsişmə nöqtələri M və N qurulur. Bu nöqtələr hər iki müstəviyə mənsub olduğundan verilən müstəvilərin kəsişmə düz xəttinin nöqtələridir (şək. 7.1.a). Bu nöqtələrin H proyeksiya müstəvisindən olan yüksəkliklərinin ədədi qiymətlərini təyin etmək üçün AB və BC xətlərinin profil kəsiyi qurulur (şək. 7.1.b və7.1.c). Plandan M və N nöqtələrinin B nöqtəsindən olan məsafələri profilin üfuqi xətti üzərində B nöqtəsindən başlanaraq qeyd edilir və bu nöqtələr uyğun olaraq M və N ilə işarə edilir. M və N nöqtələrindən AB və BC xətlərini kəsənə qədər şaquli düz xətlər çəkilir M və N nöqtələri tapılır. M və N nöqtələrinin yüksəklik qiymətləri müəyyən olunur və plana köçürülür. Bu nöqtələrdən keçən t(m 12,5 N 9 ) düz xətti verilmiş α və β müstəvilərinin kəsişmə düz xətti olur (şək. 7.1.d). B. Birbirinə paralel olan horizontalları ilə verilmiş α(h h 3 ) və β(h 15 h ) müstəvilərinin kəsişmə düz xətti bu müstəvilərə mənsub olan bir nöqtə və məlum istiqamətlə

44 qurulur (şək. 7.2.a). Bu məsələ planda aşağıdakı ardıcıllıqla həll edilir: Şək Verilən α və β müstəviləri köməkçi şaquli γ müstəvisi ilə kəsilir. γ müstəvisi α müstəvisini m(a B 3 ), β müstəvisini isə n(c D 15 ) düz xətti boyunca kəsir (şək. 7.2.b);

45 2. Bu müstəvilərin kəsişmə xəttinin bir nöqtəsi təyin edilir. Ona görə də, m və n xətlərinin profili qurulur. Profildən m və n xətlərinin kəsişmə E nöqtəsi tapılır və bu nöqtənin yüksəklik qiyməti müəyyən edilir (şək. 7.2.c). E nöqtəsi plan üzərinə köçürülür (şək. 7.2). Bu nöqtə hər iki müstəviyə mənsub olduğundan müstəvilərin kəsişmə xəttinin axtarılan nöqtəsi olacaqdır.

46 Şək.7.2. Şək Məlumdur ki, horizontalları paralel olan müstəvilər ümumi horizontalı üzrə kəsişirlər. E 35 nöqtəsindən bu müstəvilərin ümumi h 35 horizontalı çəkilir. Bu horizontal verilmiş α və β müstəvilərinin kəsişmə düzxətt olur (şək. 7.2.d). C. Horizontalları ilə verilmiş maili müstəvilərin kəsişmə düz xətti bu müstəvilərə mənsub iki nöqtə ilə tapılır (şək. 7.3). Bu halda verilmiş müstəvilərin kəsişmə düz xəttinin nöqtələri planda verilmiş eyni yüksəklik qiymətlərinə malik iki horizontalın kəsişməsi ilə müəyyən edilir. Beləliklə, h h =M və h h =N nöqtələri qurulur. M və

47 N nöqtələrindən keçən a(m N ) düz xətti verilən α və β müstəvilərinin kəsişmə düz xətt olur (şək. 7.3). İndi də, koordinatları ilə verilmiş α(m//n) və β(k l) müstəvilərinin kəsişmə düz xəttinin qurulma qaydasını izah edək: 1.Əvvəlcə, verilmiş koordinatlarına görə planda α müstəvisini təşkil edən m(a B 4 ) və n(c D ) paralel düz xətləri və β müstəvisinin k(e F 6 ) və l(f 6 K ) kəsişən düz xətləri qurulur (şək. 7.4); Şək Müstəvilər horizontalları ilə verilmədiyi üçün onların horizontallarını qurmaq lazım gəlir. Buna görə də, məlum qayda üzrə m və l düz xətt parçaları dərəcələnir; 3. Eyni ədədi qiymətlərə malik nöqtələrdən α və β müstəvilərinin h və h 4 horizontalları çəkilir; 4. Eyni yüksəklikli horizontalların h h =M və h 4 h 4 =N 4 kəsişmə nöqtələri tapılır. Bu nöqtələrdən keçən t(m N 4 ) düz

48 xətti verilən α və β müstəvilərin kəsişmə düz xətti olur (şək. 7.5). II. Düz xətlə müstəvi kəsişdikdə nöqtə alınır. Bu nöqtə həm düz xəttə, həm də müstəviyə mənsub olur. İndi də, düz xətlə müstəvinin kəsişmə nöqtəsinin qurulması hallarına baxaq: Şək A. Verilmiş düz xətlə şaquli müstəvinin kəsişmə nöqtəsi aşağıdakı kimi tapılır: 1. Şaquli müstəvinin planda təsvir olunmuş proyeksiyası yığıcı xassəyə malik olduğundan axtarılan nöqtənin proyeksiyası verilmiş düz xətlə bu müstəvinin proyeksiyasının kəsişdiyi C nöqtəsi olur (şək. 7.6a). 2. C nöqtəsinin yüksəklik qiymətini təyin etmək üçün m(a B 4 ) düz xəttinin profili qurulur. Planda tapılan C nöqtəsi profilin üfuqi xətti üzərinə köçürülür və C ilə işarə olunur. C nöqtəsindən şaquli düz xətt çəkilir və onun m düz xətti ilə

49 kəsişməsindən alınan C nöqtəsi tapılır. C nöqtəsinin yüksəklik qiyməti müəyyən edilir və plana köçürülür (şək. 7.6b). Şək B. Planda verilmiş düz xətlə maili müstəvinin kəsişmə nöqtəsi aşağıdakı ardıcıllıqla düzülür: 1. Verilmiş düz xətdən köməkçi müstəvi keçirilir. Qurma əməliyyatını sadələşdirmək üçün bu müstəvi şaquli müstəvi götürülür; 2. Verilmiş müstəvi ilə şaquli müstəvisinin kəsişmə düz xətti iki nöqtənin köməyi ilə qurulur. Həmin nöqtələr şaquli müstəvi ilə verilmiş müstəvinin iki düz xəttinin kəsişmə nöqtələri olur. Müstəvilərin kəsişmə düz xətti bu nöqtələrdən keçir; 3. Kəsişmə düz xəttinin nöqtələrinin yüksəklik qiymətlərini tapmaq üçün verilmiş müstəvinin xətlərinin profili qurulur; 4. Sonda isə verilmiş düz xəttin və müstəvilərin kəsişmə xəttinin profillərinin köməyi ilə onların kəsişmə nöqtəsinin proyeksiyası və yüksəklik qiyməti müəyyən edilir və plana köçürülür;