Hazırladı: Geologiya mühəndisliyi tələbələri Bakı Design by Ali Agakishiyev

Transcript

1 Hazırladı: Geologiya mühəndisliyi tələbələri Bakı

2 Giriş, kursun məqsədi və vəzifəsi Struktur geologiya geotektonika elminin əsas tərkib hissələrindən biridir və Yer qabığının quruluşu,onda baş verən prosesləri öyrənir.geotektonikaya gəldikdə isə bu elm həm Yer qabığının,həmdə butövlukdə Yer kurəsinin quruluşunu, təkamulunu və orada (Yer qabığında) baş verən prosesləri öyrənməklə məşğul olan elmdir.struktur geologiya geoloji elmlər arasında fundamental elmlər sırasına daxildir.bu ondan irəli gəlir ki,struktur geologiya butun növ faydalı qazıntıların axtarışında,kəşfiyyatında və eləcə də istismarında əsas rol oynayır.muxtəlif növ faydalı qazıntıların axtarış və kəşfiyyatı göstərir ki,onların yataq əmələ gətirməsi muvafiq suxurların muəyyən yatım formaları ilə əlaqədardır.məs:neft qaz,qazkondensat yataqları 70-80% antiklinal növ qırışıqlıqlarda formalaşıb.öz növbəsində yeraltı suların yataqları əksər hallarda sinklinalın dibində toplantılar təşkil edirlər.qızıl yataqları həm səpinti halında kvars qumlarında,həm də kvars və peqmatit damarlarında formalaşır.almaz yataqları isə kimberlit (partlayış) borularında formalaşırlar.struktur Geologiya Neft-Qaz yataqlarının geologiyası və neft-qaz yataqlarının axtarış və kəşfiyyatının nəzəri əsasını təşkil edir. Umumiyyətlə hər bir faydalı qazıntı muvafiq nəzəri əsaslar uzərində aparılır. Bu nəzəri əsaslara aiddirlər: 1.Müvafiq faydalı qazıntının mənşəyini səciyyələndirən geologiyası. məs:neft-qaz geoloji əsasları. 2.Müxtəlif faydalı qazıntı yataqlarının axtarışı və kəşfiyyatının nəzəri əsasları. Məs:Neft və qaz yataqlarının axtarışı və kəşfiyyatı,yəni hər bir faydalı qazıntının özunə məxsus axtarış kəşfiyyat usulu vardır.ən çox,ən mürəkkəb axtarış-kəşfiyyat usulları neft-qaz axtarışında tətbiq olunur. 3.Struktur geologiya bütün faydalı qazıntıların axtarış və kəşfiyyatında əsas yer tutur. Struktur geologiyanın həll etdiyi tək tədliqi məsələlər deyil,eləcədə elmi tədqiqatlarin aparılmaslında (geologiya sahəsində) struktur geologiya əsas yer tutur.məs:yer qabığını təşkil edən suxur komplekslərinin yatım formaları,həmin formaların inkişafı və s.bu baxımdan struktur geologiya bu və ya digər problemi həll etmək ucun 2 prinsipə əsaslanır: 1.Tarixi muqayisə usulu (prinsipi)- bu prinsip dialektiki materializmin qanunlarına əsaslanır.hər hansı bir geoloji proses,hadisə və ya cismin tədqiqinə 2

3 muqayisə yolu ilə yanaşılır.yəni,cisim yanaşı olan cisimlərlə muqayisəsi muəyyən geoloji zaman ərzində aparılır. Problemin,cismin,məsələnin öyrənilməsində məhdudiyyət yaratmır və onların başqa cismə görə istər morfolgiyasının,istərsə də imkişafını əlaqəli şəkildə öyrənməyə imkan verir. 2.Aktualizm prinsipi- buna əsasən hal-hazirda təbiətdə baş verən geoloji prosesləri,hadisələri,eyniliklə keçmiş geoloji zamanlarada eyniliklə aid etmək olar.məs:bir sıra ekzogen proseslər(kulək,axar sular və s.) indiki zamanda gördukləri işi (aşınma,daşınma,toplanma) keçmiş geoloji zamanlara da aid etmək olar.lakin bununla belə təbiətdə elə proseslər baş verir ki,onlar dönməz xususiyyət daşıyırlar.təbiidirki belə proseslər keçmiş geoloji zamanlarda olduğu kimi tətbiq etmək duz nəticə verə bilməz.ona görə də bu prinsipin tətbiqi nisbətən məhduddur. 3

4 l. GEOLOJİ QRAFİKLƏR VƏ XƏRİTƏLƏR 1. Geoloji qrafiklərin növləri Struktur Geologiyanın 2-ci əsas məsələsi geoloji xəritəalmadır.geoloji xəritəalma strutkur geologiyanın üsulları və nəzəri əsaslarına istinad edərək yer qabığının hər hansı bir hissəsinin geoloji qruluşu və orada olan faydalı qazıntılar haqqında məlumat verməyə imkan verir.geoloji xəritəalma işləri miqyasdan və qarşıya qoyulan məsələlərin vəziyyətindən asılı olaraq 2 istiqamətdə aparılır: 1. Kiçik miqyaslı xəritəalma. Bu bir qayda olaraq layların eni istiqamətində cəhətlənmiş marşrut üzrə yerinə yetirilir. 2. Böyük və mükəmməl miqyaslı geoloji xəritəalma.bu xəritəalma özü də 2 üsulla yerinə yetirilir: a) Əgər ərazidə çoxlu sayda müxtəlif yaşa malik süxur qatlarının təbii çıxışları varsa,onda xəritəalma işlərinin təsviri həmin çıxışlar üzrə aparılır. b) Əgər ərazidə müxtəlif yaşa malik süxur komplekslerinin geoloji sərhədləri aydın izlənilirsə, bu zaman geoloji xəritəalma həmin geoloji sərhədlərin izlənməsi üzrə aparılır. Geoloji qrafiklərin qurulması və təhlili geologiyada ən geniş istifadə olunan geoloji məlumatların təhlil üsuludur. Bu və ya digər geoloji məsələ və problemlərin həllində müxtəlif növ geoloji qrafiklər tərtib olunur. Bu qrafiklərin tərtib üsulundan asılı olaraq onları 3 qrupa ayırmaq olar: 1. Kordinat sistemində qurulan qrafiklər bu cür qrafikləri qurmaq üçün adətən iki müxtəlif növ məlumatdan istifadə edilir. O məlumatların biri, absis oxunda digəri isə ordinat oxunda qeyd edilir. Məsələn: qırışığın inkişafının sürət qrafikini qurmaq üçün onun müxtəlif stratiqrafik vahidlər ərzində hündürlüyü ordinat oxunda qeyd edilir. Stratiqrafik vahidlər isə absis oxunda qeyd edilir. Stratiqrafik vahidlərə uyğun olan qalınlığı kordinat sistemində kəsişmə nöqtəsini tapırıq. Qurulmuş qrafik əsasında qırışığın hansı stratiqrafik vahid ərzində nisbətən böyük yaxud nisbətən kiçik sürətlə inkişafını izləmək mümkündür. Bu məlumat isə öz növbəsində müvafiq geoloji məsələnin həlli üçün istifadə edilir. Kordinat sistemində qurulan başqa bir qrafik çöküntütoplanmanın sürət qrafiki adlanır. Bu qrafikin qurulması qırışığın sürət qrafikinin qurulmasıyla eynidir. Sadəcə olaraq ordinat oxunda qırışığın hündürlüyü yox toplanan çöküntülərin qalınlığı göstərilir. Qalan qurulma sistemi əvvəlki qrafikdəki kimidir. Nəticədə qurulmuş əyri bizə müxtəlif stratiqrafik intervallar ərzində 4

5 çöküntütoplanmanın sürətini izləməyə imkan verir. Kordinat sistemində bu və ya digər geoloji məsələləri həll etmək üçün çox sayda müxtəlif qrafiklər tərtib edilir. Məsələn: Neft qaz mədən geologiyasının məsələlərinin həllində bu cür qrafiklərdən geniş istifadə edilir. Təcrübədə də əlaxsus neft qaz yatağının işlənməsi zamanı çoxlu sayda kordinat sistemində qrafiklər qurulur. 2. Şaquli müstəvidə qurulan geoloji qrfiklər Şaquli müstəvidə qurulan qrafiklərdə iki və daha çox müxtəlif geoloji məlumatlardan istifadə edilir. Yəni iki və daha çox geoloji məlumatların təhlilini aparmaq mümkündür. Bu baxımdan təcrübədə ən geniş istifadə olunan normal litoloji stratiqrafik kəsilişdir. Normal litoloji stratiqrafik kəsilişdə ərazinin geoloji quruluşunda iştirak edən müxtəlif yaşlı süxurlar, onların litofasial tərkibi, qarşılıqlı münasibəti, qalınlıqları və bir sıra başqa məlumatlar qeyd edilir. Normal litoloji stratiqrafik kəsilişi qurmaq üçün aşağıdakı yaş vahidləri həmin kəsilişdə qeyd edilir. Eon Era Dövr Y/dövr Əsr Yaşa görə vahidlər Litoloji sütun Qalınlıq Geofiziki məlumat Eono-tema Qrup Sistem Şöbə Mərtəbə Süxurlara görə Fanerozoy Kaynezoy Neogen Neogen-2 N 2 2 N 2 1 Ağcagil Məhsuldar qat Normal litoloji stratiqrafik kəsiliş ərazinin və ya sahənin geoloji quruluşunda 5

6 iştirak edən,öyrənilən dərinliyə qədər bütün süxur komplekslərinin həm litoloji tərkibi,həm də qarşılıqlı münasibəti haqqında ətraflı məlumat verir.lakin normal litoloji kəsiliş ərazinin geoloji quruluşunda iştirak edən süxur qatlarının deformasiya dərəcəsi,qırışıqlıq dərəcəsi haqqında heç bir məlumat verilmir.bunun üçün şaquli müstəvidə başqa bir geoloji qrafik.geoloji kəsiliş və ya Geoloji profil qurulur.geoloji profil dedikdə hər hansı bir istiqamətdə verilmiş,imkan olan dərinliyə qədər şaquli müstəvidə yer qabığının kəsilişinin əks etdirilməsi,göstərilməsi nəzərdə tutulur. Əgər, normal litoloji stratiqrafik kəsiliş ərazinin geoloji quruluşunda iştirak edən çöküntü komplekslərinin yaşı litofasial tərkibi, layların qarşılıqlı münasibətini və qalınlıqlarını əks etdirirsə geoloji profil öz növbəsində ərazinin geoloji quruluşunda iştirak edən layların qarşılıqlı münasibətini və əsasəndə yatım formalarını müxtəlif növ qırılmalarla mürəkkəbləşmə dərəcələrini özündə əks etdirmiş olur. Geoloji profil öyrənilən ərazidə layların deformasiya (dislakasiya) dərəcəsini özündə əks etdirən geoloji sənəddir. Şaquli müstəvidə eləcədə normal litoloji stratiqrafik kəsilişlərə görə korelasiya yaxud müqayisə sixemləri tərtib edilir. Bu sxemlər əsasında bu və ya digər yaşa malik süxurların verilən istiqamətdə qalınlıqlarının litoloji tərkibini, neft qazlığını və bu kimi xüsusiyyətlərini öyrənmək olar. Bundan əlavə şaquli müstəvidə çoxlu sayda başqa geoloji qrafiklər də tərtib edilir. Poleostruktur, paleotektonik, paleogeoloji profillər və s. 3. Üfüqi müstəvidə, yəni planda tərtib olunan geoloji qrafiklər buraya birinci növbədə geoloji xəritə aiddir.geoloji xəritələrin təhlil etdiyi məlumatlardan asılı olaraq konkret adları movcuddur. Struktur xəritə - hər hansı bir lay səthinin stratoizohipslərlə üfüqi müstəviyə layihələndirilməsi nəzərdə tutulur.stratoizohips lay səthilə üfüqi müstəvinin kəsişməsindən alınan izə deyilir.struktur xəritənin qurulmasında məqsəd layın yatım formasını öyrənməkdir. Litofasial xəritə - bu növ xəritə hər hansı bir sahədə müxtəlif litoloji tərkibə malik çöküntülərin yayılma xüsusiyyətlərini aşkar etmək üçündür.əgər Litofasial xəritələr daha böyük ərazilər üçün tərtib olunarsa,yəni orada çöküntü toplanma zonası ilə bərabər aşınma zonalarıda göstərilərsə, onda bu növ xəritələr litofasial yox,paleocoğrafi xəritələr adlanır.paleocoğrafi xəritələr daha böyük ərazilər üçün,yəni regional istiqamətdə qurulur. Bərabər qalınlıqlar xəritəsi bu növ xəritələr hər hansı maraq kəsb edən qat,lay,lay dəstəsi üçün tərtib edilir.bərabər qalınlıqlar xəritəsi 2 növə ayrılır: 1. Həqiqi qalınlığa görə qurulan bərabər qalınlıqlar xəritəsi (İzopaxit). 2. Görünən qalınlığa görə qurulan bərabər qalınlıqlar xəritəsi (İzoxor). Geoloji xəritə dedikdə hər hansı bir ərazinin geoloji quruluşunda iştirak edən və 6

7 yer səthinə çıxmış olan müxtəlif yaşlı süxurların yatım formalarını, yer səthinə çıxdığı sahələri eləcədə yer səthinə çıxan müxtəlif qırılmaları özündə əks etdirən geoloji sənəd nəzərdə tutulur. Geoloji xəritəni tərtib etmək üçün aşağıdakı növ şərti işarələrdən istifadə edilir. Hərfi şərti işarələr: bunlar süxurların nisbi yaşını indeks şəkildə əks etdirmək üçün istifadə olunur. (N, P, K) Süxurların yaşları eləcədə geoloji xəritələrdə rənglərlə qeyd edilir: IV dövr (Q) açıq sarımtıl, boz; Paleogen (ᵱ) narıncı; Yura (J) mavi; Perm (P) qonuru qırmızı; Devon (D) qəhvəyi; Ordovik (O) zeytunu yaşıl; Neogen (N) sarı; Təbaşir (K) yaşıl; Trias (T) bənövşəyi; Karbon (C) boz; Silur (S) bozumtul yaşıl; Kembri (Є). Maqmatik süxurlara gəldikdə onların tərkibi yunan əlifbasının hərifləri ilə və rənglərlə qeyd edilir. Məsələn: turş süxur-qranit (γ) qırmızı, siyenit (ξ)qırmızımtıl narıncı, orta tərkibli diorit (δ) moruğu, əsas tərkibli bazalt (ѵ) tünd yaşıl, ultra əsas tərkibli giper bazilt (Ϭ) tünd bənövşəyi Geoloji sərhədlər xəritədə qara xətlə göstərilir. Uyğun sərhəddirsə xətt bütöv olur. Əgər qeyri uyğun olarsa qırıq-qırıq xətt olur. Layların fəza vəziyyəti yatım elementləri işarəsi ilə göstərilir. Burada 17 - yatım bucağı - uzanma xətti - yatım xətti Qırmızı xətlə geolji xəritədə qırılmalar göstərilir. Cizgi və xətlərlə göstərilən işarələr cizgi işarələri adlanır. Rəqəmlərlə göstərilən işarələr fiziki işarələr üçüncü növ şərti işarələr 7

8 layların yatım bucaqları, qırılma səthinin yatım bucağı. Stratiqrafik vahidlərin nisbətən xırda bölgüləri. Əslində geoloji xəritəyə çoxlu sayda geoloji məlumatı müxtəlif sayda şərti işarələrlə yükləmək mümkündür. Lakin belə geoloji xəritəni nə təhlil etmək nədə istifadə etmək mümkün deyil. Ona görə də geoloji xəritədə artıq qeyd edildiyi kimi müxtəlif yaşlı və mənşəli süxurların yaşı, yatım formaları, yatım elementləri, qırılmalar, laylar arasında münasibəti səciyələndirən uyğun və qeyri uyğun yatım formaları qeyd edilir. Bəzi hallarda geoloji xəritədə faydalı qazıntı yataqları hər hansı bir məsələni həll edən cisimlər göstərilə bilər.geoloji xəritələr adətən topoqrafik xəritə üzərində qurulur. Əgər geoloji xəritə topoqrafik əsas üzərində qurulmayıbsa onun təhlili çoxmənalı ola bilər. Topoqrafik xəritə (əsas) geoloji xəritədə mixəyi rəngdə bütöv yaxud qırıq-qırıq xətlərlə göstərilir. Onların üzərində mixəyi rəngdə yazılan rəqəmlər müvafiq olaraq xəttin altitudası göstərilir. Altituda dedikdə yer səthində olan nöqtənin dəniz səviyyəsinə qədər şaquli məsafədir. Bu məsafəyə mütləq qiymətdə deyilir. Lakin əgər nöqtə yer səthində yerləşirsə və relyef səthini səciyyələndirirsə onda onun mütləq qiyməti altituda adlanır. Əgər nöqtə lay səthində yerləşirsə onda həmin nöqtədən dəniz səviyyəsinə qədər olan məsafə mütləq qiymət adlanır. Topoqrafik xəritə dedikdə yerin relyef səthini horizontallarla üfüqi müstəvi üzərində təsviri nəzərdə tutulur. Başqa sözlə, relyef, yerin səthinin üfüqi müstəvi üzərində proyeksiyasına topoqrafik xəritə deyilir. Eyni (hündürlüyə malik) altitudaya malik olan nöqtələrdən keçən xəttə horizontal deyilir. Üfüqi müstəvi ilə relyef səthinin kəsişməsindən alınan izə horizontal deyilir. Geoloji məsələlərin həllində geoloji xəritədən başqa üfüqi müstəvidə çoxlu sayda müxtəlif xəritələr tərtib edilir. Məsələn: litofasial xəritə- belə xəritədə yer səthinə çıxan layların sərhədləri daxilində litoloji tərkibləri qeyd edilir. Paleocoğrafi xəritə- belə xəritə adətən kiçik miqyaslarda qurulur və orda litologiya ilə bərabər aşınma, daşınma və toplanma zonaları qeyd edilir. Bərabər qalınlıqlar xəritəsi-izopaxit yəni, həqiqi qalınlıqlar əsasında qurulan xəritə və izoxor xəritəsi, bu xəritənin qurulmasında şaquli qalınlıqlardan istifadə edilir. Deyilənlərdən əlavə müxtəlif geoloji məsələ və problemləri həll etmək üçün müvafiq miqyasda çoxlu sayda başqa xəritələrdə tərtib edilir. 8

9 2. Geoloji cisimlər və geoloji sərhədlər Məlumdur ki, Yer qabığında müxtəlif tərkibə, müxtəlif formaya və müxtəlif ölçüyə malik geoloji obyektlər, geoloji cisimlər mövcuddur. Geoloji cisim geoloji statik fəzanın geoloji sərhədlərlə hüdudlanmış elə bir hissəsinə deyilir ki, onun daxilində həmin sərhədləri ayıran amillər sabit yaxud əhəmiyyətsiz dərəcədə dəyişməyə məruz qalmış olsunlar. Geoloji statik fəza dedikdə ilə bir geoloji cismin yerləşdiyi mühit nəzərdə tutulur (Yer qabığı yaxud bütövlükdə Yer planeti). Geoloji sərhəd dedikdə isə, bir geoloji cismin digərinə keçməsi ilə bağlı onun tərkibinin səlis yaxud kəskin dəyişdiyi səddə deyilir.deməli Yer qabığının təbii yolla əmələgəlmiş istənilən cismi geoloji cisim kimi qəbul edilə bilər. Bəzən eyni kimyəvi tərkibə malik olmasına baxmayaraq kristallik şəbəkəsində atom ionlarının düzümünün fərqli olması ilə fiziki, mexaniki, kimyəvi xüsusiyyətlərinə görə fərqli olan geoloji cisimlər əmələ gəlir. Məsələn: kimyəvi tərkibi karbon elementindən ibarət olmasına baxmayaraq məhz kristallik şəbəkəsində atom və ionların düzülüşünün fərqli olması, fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən kəskin fərqlənən almaz və qrafit mine-ralların yaranmasına səbəb olur. Yer qabığında minerallardan tutmuş bütövlükdə Yer kürəsinə qədər təbii yolla əmələ gəlmiş cisimlər geoloji cisimlərdir. Mineral, kristal, lay, lay dəstəsi, horizont, çökmə qatı, qranit və bazalt qatı bütövlükdə Yer kürəsi geoloji cisim kimi qəbul edilir. Geoloji sərhədlərin növləri Geoloji cisimləri ayıran geoloji sərhədlər müxtəlif xüsusiyyətdə ola bilərlər. Burda onların tərkibindən, quruluşundan və morfologiyasından asılıdır. Əksər geoloji cisimlər arasında geoloji sərhədlər aydın, əksər geoloji cisimlər arasında isə geoloji sərhədlər aydın seçilmir. Elə buna görə də geoloji sərhədlərin aşağıdakı növlərə ayrılır: 9

10 1. Aydın yaxud kəskin ifadə olunmuş sərhəd; 2. Səlis yaxud qeyri-müəyyən sərhəd. Layların uyğun yatımında həm kəskin, həm də qeyri-müəyyən sərhədlər müşahidə olunur. Layların qeyri-müəyyən yatımında isə əksər hallarda aydın sərhəd müşahidə edilir. Aydın yaxud kəskin ifadə olunmuş sərhəd dedikdə bir geoloji cisimdən digərinə keçid birbaşa baş verir. Fasiləsiz çöküntü toplanma şəraitində layların uyğun yatımında çox kiçik qalınlığa malik (qalınlığı mm və sm-lə ölçülür), litaloji tərkibi hər iki geoloji cismin litoloji tərkibindən fərqli olan, nazik ara qatda kəskin sərhəd rolunu oynaya bilər. Ara qatın qalınlığı nə qədər kiçik olarsa geoloji sərhəd bir o qədər aydın ifadə olunur. Əksər hallarda kəskin sərhəd dedikdə, bilavasitə iki bir-birinin üzərində yatan müxtəlif paleocoğrafi şəraitdə formalaşmış geoloji cisimlər arasında onları birbirindən ayıran səth nəzərdə tutulur. Qeyri-uyğun geoloji sərhəddə bir geoloji cisimdən digərinə keçid birbaşa deyil, tədricə keçir. Səlis yaxud qeyri-uyğun sərhəd o zaman formalaşır ki, fasiləsiz çöküntü toplanma zamanı layların uyğun yatımında iki geoloji cisim litoloji tərkibinə uyğun bir neçə ara qatı yaranmış olsun. Geoloji sərhəd elə bir zaman kəsimidir ki, onun ərzində növbəti geoloji cismin formalaşması üçün çöküntü toplanma hövzəsində paleocoğrafi şərait qismən və yaxud təmamilə dəyişmiş olsun. Aydın sərhədlər bir qayda olaraq çöküntü toplanma hövzəsində uzun müddətli fasilə zamanı yerin relyef səthinə ekzogen proseslə-rin göstərdiyi fiziki-kimyəvi, mexaniki təsiri zamanı yaranan fiziki səth kimi qəbul edi-lir. Qeyri-müəyyən sərhəd isə çöküntü toplanmada baş verən qısa müddətli fasilə zamanı formalaşır. 10

11 ll. LAY VƏ ONUN XÜSUSİYYƏTLƏRİ 1. Lay və Laylanma Eyni Litoloji tərkibli,altdan və üstdəm paralel sərhədlərlə hüdudlanmış yastı formalı,nisbətən böyük sahəyə malik geoloji cismə lay deyilir. Layın aşağıdakı elementləri vardır. Layı altdan hüdudlandıran və nisbətən qədim səthə layın dabanı deyilir. Layı üstdən hüdudlandıran və nisbətən cavan səthə layın tavanı deyilir. Layın dabanı ilə tavanı arasındakı məsafəyə layın qalınlığı deyilir. Tavan və daban arasında qalan ən qısa məsafəyə layın həqiqi qalınlığı deyilir(e b ). Yer səthinə çıxmış layın tavanı ilə dabanı arasındakı ən qısa məsafə isə onun görunən qalınlığıdır.(e a ) Görünən qalınlığın aşağıdakı müstəsna halları mümkündür: 1)Üfüqi qalınlıq- daban ilə tavan arasındakı üfüqi müstəvi səth üzrə ölçülmüşən qisa məsafəyə layın üfüqi qalınlığı deyilir.(e h ) 2)Şaquli qalınlıq- daban ilə tavan arasındakı şaquli müstəvi səth üzrə ölçülmüş ən qısa məsafəyə deyilir (E v ). Hər bir lay müəyyən daxili quruluşa malikdir.layın daxili quruluşunu 11

12 səciyyələndirən onu təşkil edən laycıqların vəziyyətidir. Çökmə mənşəli layların üst-üstə yatan laylanmasını, layın daxili quruluşunu əks etdirən laylanmadan fərqləndirmək üçün ona laydaxili laylanma deyilir. Layın daxili quruluşunu səciyyələndirən aşağıdakı növ laylanmalar mövcuddur : 1)Paralel laylanma Bu növ laylanmada laycıqlar bir-birinə paralel yerləşirlər. Paralel laylanma adətən sakit mühitdə yəni, çöküntu toplanma mərkəzlərinin dərin hissəsində və dib cərəyanlarından məhrum olduğu halda şaquli çökmə nəticəsində yaranır. 2)Dalğavari laylanma bu növ laylanma dalğaların fəaliyyət göstərdiyi məkanda formalaşır. Yəni hövzənin şelf zonasında yayılır. Dalğavari laylanma çökməyə məruz qalan çoküntülərə 2 bir birinə əks istiqamətdə olan qüvvələr təsir etməsini göstərir. 3) Çəp laylanma Bu növ laylanma çay vadilərində, axar suların hövzələrində, dib cərəyanəlarına mallik olan su hövzələrində, eol çöküntülərdə formalaşır. Çay vadisinə xas olan çəp laylanma Bu laylanma onu göstərir ki, toplanan 12

13 çöküntülərə qüvvə əsasən bir istiqamətdə təsir göstərmişdir. 4) Hövzənin dayazlığında dib cərəyanı şəraitində formalaşam çəp laylanma. 5) Çayın deltasına xas çəp laylanma 6) Dib cərəyanlarına xas olan çəp laylanma 7) Eol çöküntülərinə xas olan çəp laylanma (Küləyin fəaliyyəti). Dib cərəyanı və eol çöküntülərinin əmələ gətirdiyi çəp laylanmanın bir-birindən fərqi ondan ibarətdir ki, laycıqlar iri və kobud olurlar. 13

14 Laydaxili laylanmanı öyrənməkdə məqsəd layın nə kimi paleocoğrafi şəraitdə formalaşmasını araşdırmaqdır. Sahə üzrə müxtəlif növ laylanmanın inkişaf etmə zonaları 2. Çöküntü toplanmada qısa müddətli fasilələr Lay səthinin formalaşması 14

15 Qısa müddətli fasilə dedikdə çöküntü toplanma hövzəsinə müəyyən geoloji zaman ərzində çöküntülərin gətirilməsində fasilənin baş verməsi nəzərdə tutulur. Qısa müddətli fasilə zaman etibarı ilə 1 an, 1 dəqiqə, 1 saat, 1 gün, 1 il və s. baş verə bilər. Qısa müddətli fasilənin zamandan başqa əsas şərtlərindən biri də həmin fasilə zamanı Ekzogen proseslərin toplanmış çöküntülərə nə dərəcədə təsir etməsi də nəzərdə tutulur. Əgər min il ərzində hövzədə toplanan çöküntülərə ekzogen proseslər təsir göstərərək onların səthində yalnız bu proseslərin izləri həkk olunursa,onda bu Qısa müddətli fasilə adlanır. Qısa müddətli fasilələr aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdirlər. 1. Sahə etibarı ilə məhdud olmaları yəni, qısa müddətli fasilələr bir qayda olaraq layın sərhəddindən kənara çıxmırlar. 2. Zaman etibarı ilə nisbətən qısa müddətdə baş verməsi. 3. Təxminən eyni paleocoğrafi çəraitdə baş verməsi. 4. Kəsiliş boyu dəfələrlə təkrar olunurlar Qısa müddətli fasilə zamanı toplanmış çöküntülərin səthinə Ekzogen qüvvələri təsir edərək öz izlərini qoymuş olurlar. Əgər qısa müddətli fasilə zaman hövzədə dib cərəyanları mövcuddursa, bu zaman onlar toplanmış çöküntülərin səthində konusvarı ovuqlar yaratmış olacaqlar. Əgər bu ovuqlar yalnız dib cərəyanının gücünə yaranmış olarlarsa onların oturacaqları nisbətən enli olur. Əgər həmin ovuqlar cərəyan tərəfindən çöküntülərin səthi üzrə sülb halında olan hər hansı bir hissəciyin sürüklənməsi nəticəsində yaranırlarsa bu zaman onların otura-caqları ensiz olur. 15

16 Hövzənin dayaz, yəni dalğalar fəaliyyət göstərdiyi hissəsində toplanan çöküntü-lərin səthində xırda dalğacıqlar yaranır. Dalğacıqların eni sm, hündürlüyü isə 1,5-3 sm olur.dalğacıqların təpələrinə doğru çöküntü hissəciklərinin ölçüləri kiçilir. Axar sular şəraitində toplanan çöküntülərin də səthində də dalğacıqlar yaranır. Onlar dayazdakılarına nisbətən assimmetrik formada olurlar. Bu dalğacıqların yastı qanadları suyun axınının əksi istiqamətində meyl edirlər. Bu halda da çöküntü hissəciklərinin ölçüləri dalğacıqların oturacağından təpəsinə doğru kiçilir. Küləyin fəaliyyəti nəticəsində toplanmış çöküntülərin səthində qısa müddətli fasilə zamanı axar sular şəraitində yaranan dalğacıqlar formasında dalğacıqlar yaranacaq. Küləyin fəaliyyəti nəticasində yaranan dalğacıqların təpəsinə doğru çöküntülərin ölçülər artır. Bu halda da dalğacıqların yastı qanadı küləyin hərəkət istiqamətinə əks yatmış olur. Dib cərəyanları nisbətən güclü olarlarsa bu zaman toplanmış çöküntülərin səthində yaranmış konusvarı ovuqlar tədricən böyüyərək novcuqlara keçə bilərlər. Bu zaman hövzədə çöküntü toplanma prosesi bərpa olunarsa gətirilən çöküntülərlə ilk növbədə həmin novcuqlar doldurularaq. Novcuqlarda toplanan çöküntü hissəciklərinin 16

17 ölçüləri aşagıdan yuxarıya doğru azalır. Dib cərəyanları daha güclü olarsa novcuqlar nova yaxud xəndəyə çevrilə bilərlər. Məsələn: Abşeron Balaxanyanı Astana Xəzərin dib cərəyanları sayəsində en istiqa-mətində nov və xəndəklərlə mürəkkəbləşmişdir.bəzi hallarda nisbətən dayaz hövzə-lərdə isti iqlim şəraitində suyun intensiv buxarlanması nəticəsində hövzədə toplanmış çöküntülərin səthində çatlar şəbəkəsi yaradılır. Deyilənlərdən əlavə hövzə dibində toplanmış çöküntülərin səthində onun dibində yaşayan canlılarınizləri həkk olur. Sahil zonas boyu toplanan çöküntülərdə də müxtəlif canlıların izləri,yağış damlasının dolunun izləri qala bilər. Hövzədə qısa müddətli fasilə zamanı heç bir ekzogen proses fəaliyyət göstərmir, uzun zaman su ilə hövzə dibində toplanmış çöküntülər arasında baş verən fiziki, kimyəvi proses nəticəsində müəyyən sərt halda olan qabıq yarana bilər. Deyilənlərdən göründüyü kimi toplanmış çöküntülərin ust səthində ekzogen proseslər yalnız mənfi işarəli, girinti şəklində olan izlər qalmış olurlar. Hövzədə çöküntütoplanma prosesi bərpa olunduqda yeni layın formalaşması başlayır. Onun formalaşması daban səthinin yaranmasından başlayır. İlk növbədə hövzəyə gətirilən çöküntülər həmin mənfi işarəligirintiləri toldururlar. Nəticədə yeni əmələ gələn layın daban səthində, əvvəl formalaşmış layın tavanında ekzogen proseslərin yaratdığı mənfi işarəli girintilər, qabarıq yaxud müsbət forma şəkilində 17

18 yeni yaranan layın dabanında həkk olurlar. Qısa müddətli fasilənin bu xüsusiyyətinə görə çöl şəraitində yer səthinə yaxın layın fəza vəziyyətini təyin etmək mümkündür. Yəni layın üst səthində ekzogen proseslərin mənfi işarəli izlərini müşahidə ediriksə, demək lay normal yatımdadır. Əgər onun üst hissəsində ekzogen proseslərin izləri qabarıq formadadırsa, bu onu göstərir ki, lay çevrilmiş yatıma malikdir. Qısa müddətli fasilə zamanı ekzogen proseslər lay səthində heç bir iz qoymurlarsa bu zaman həmin düz yəni hamar səth diastema adlanır. 3. Çöküntü toplanmada uzun muddətli fasilələrstratiqrafik uyğunsuzluğun formalaşması Əgər min il ərzində hövzədə toplanan çöküntülərə ekzogen proseslər təsir göstərərək onların bir qısmi və yaxud bütövlükdə hamısı aşınaraq toplandığı yerdən digər əraziyə daşınaraq aşınmaya məruz qalarsa bu halda bu uzun müddətli fasilə kimi qbul edilir. Uzun muddətli fasilə dedikdə muəyyən geoloji zaman ərzində Yer səthinin + işarəli relyefinin aşınması nəzərdə tutulur. Yer səthinin relyefi şərti olaraq aşınma və çökuntu toplanma zonalarına bölunə bilər. Bu baxımdan + işarəli şaquli hərəkətləri (qalxmaya) məruz qalan ərazilər aşınmaya, - işarəli şaquli hərəkətlərə (enməyə) məruz qalan ərazilərdə isə çökuntu toplanma prosesi baş verir.geoloji inkişaf boyu bu iki növ ərazi şaquli hərəkətlərin xususiyyətlərinə görə öz paleocoğrafi şəraitini dəyişirlər.yəni aşınma zonası çökuntu toplanma zonasına və əksinə çevrilmiş olur. 18

19 Beləliklə, aşınma zonası çökuntu toplanma zonasına çevrildikdə həmin zonanı təşkil edən nisbətən qədim suxur kompleksində uzərində toplanma çökuntulər arasında geoloji yaş ardıcıllığı pozulmuş olur.yəni kəsiliş boyu layların yatımında geoxronoloji ardıcıllığı pozulmasına (kəsilişdə bu və ya digər yaşa malik layların iştirak etməmısinə) stratiqrafik uyğunsuzluq deyilir. Yer qabığının çökmə qatının və onun kəsilişində stratiqrafik uyğunsuzluqların formalaşmasına səbəb şaquli tektonik hərəkətlərdir.məhz onların sayəsində Yer səthinin hər hansı bir hissəsi çökuntu toplanma və yaxud da aşınma zonasına çevrilə bilər.bu baxımdan şaquli tektonik hərəkətlər aşağıdakı xususiyyətlərə malikdir: 1.Zaman ehtibarilə daimi baş vermələri. 2.Şaquli hərəkətlərin çox kiçik surətlə baş verməsi,yəni neçə mmdən,təxminən 10 sm-ə qədərdir. 3.Şaquli tektonik hərəkətlərin dönmə xususiyyətinə malik olması,əgər hər hansı bir ərazi muəyyən geoloji zaman ərzində enməyə məruz qalırsa,növbəti geoloji zaman ərzində həmin ərazi,yaxud onun muəyyən hissəsi şaquli hərəkətlərin işarəsini dəyişməsilə əlaqədar qalxmaya məruz qalır. Uzun muddətli fasilələr aşağıdakı xususiyyətlərə malik olurlar. 1.Sahə ehtibarı ilə nisbətən geniş ərazilərdə yayilması,yəni bir neçə muxtəlif yaşlı suxur komplekslərni əhatə etməsi 19

20 2.Zaman ehtibarı ilə nisbətən uzun muddətli olması 3.Paleocoğrafi şəraitin kəskin olaraq dəyişməsi 4.Kəsiliş boyu nisbətən az sayda inkişaf etməsi uzunmuddətli fasilə zamanı nəticədə laylar arasında stratiqrafik uyğunsuzluq formalaşır.yəni aşınma səthindən altda və ustdə yatan laylar arasında geoxronoloji ardıcıllıq pozulmuş olur. Layların qarşılıqlı münasibətində əsasən 3 növ uyğunsuzluq var. 1.Paralel stratiqrafik uyğunsuzluqlar. Uyğunsuzluq səthindən aşağıda və yuxarıda yatan laylar bir-birinə paralel olurlar,qırışıqlıq dərəcəsindən asılı olmayaraq.bu uyğunsuzluq onu göstərir ki,ərazidə çökuntu toplanmada fasilə zamanı və eləcədə ondan əvvəl heç bir qırışıq əmələgəlmə prosesləri baş verməmişdir. Paralel uyğunsuzluğun bu xususiyyətinə görə onun özunəməxsus həndəsi(morfoloji) ifadəsi yoxdur.yəni paralel uyğunsuzluqda da uyğun Yatımda olduğu kimi laylar bir-birinə paralel yatırlar.bu səbəbdən də geoloji paralel uyğunsuzluq xəritə və profillərdə, yalnız layların yatımında geoxronolojim pozulmasına görə təyin etmək olar. 2.Cografi stratiqrafik uyğunsuzluq.bu növ stratiqrafik uyğunsuzluqda uyğunsuzluq səthindən altda və ustdə yatan laylar arasında 5 (0 <α<5 ) dərəcəyə qədər bucaq olur.bu bucağın olması onu göstərir ki,ərazidə uyğunsuzluq səthindən altda yatan laylar ya fasilə dövrundə zəif qırışıq əmələ gətirən hərəkətlərə məruz qalmışlar.əslində bu bucaq coğrafi (kartoqrafik) uyğunsuzluq həndəsi ifadəsidir.coğrafi uyğunsuzluq nisbətən kiçik sahələrdə və yaxud ərazilərdə özunu paralel uyğunsuzluq kimi biruzə verir. Uyğunsuzluqların təsvirindən görunduyu kimi hər hansı bir ərazidə stratiqrafik uyğunsuzluğun formalaşması uçun orada 3 dəfə şaquli hərəkətlərin işarəsi dəyişməlidir. 3.Stratiqrafik bucaq uyğunsuzluğu.bu növ uyğunsuzluqda uyğunsuzluq səthindən altda və ustdə yatan laylar arasındakı bucaq 5 dərəcədən böyuk olur. Bucaq stratiqrafik uyğunsuzluğun mövcudluğu onu göstərir ki,ərazidə stratiqrafik uyğunsuzluq formalaşdıqdan əvvəl,fasilə dövrundə,yaxud fasilədən əvvəl uyğunsuzluq səthindən altda yatan laylar,nisbətən intensiv qırışıq əmələgəlmə prosesinə məruz qalmışlar. Bucaq stratiqrafik uyğunsuzluğu 20

21 başqalarına nisbətən geoloji xəritə və profillərdə daha asan seçmək mumkundur.məhz bucağın qiymətinin böyuk olmasına görə və bu bucaq,bucaq stratiqrafik uyğunsuzluğun həndəsi ifadəsidir. 4.Stratiqrafik uyğunsuzluğun nişanələri a) Layların qarşılıqlı münasibətində geoxronoloji ardıcıllığın pozulması,yəni,bu və ya digər yaşı təmsil edən layın kəsilişdən düşməsi b) Uyğunsuzluq səthi fiziki səth olduğundan onun üzərində ekzogen proseslərin izlərini əks etdirməsi c) Uyğunsuzluq səthi üzərində bazal konqlomeratlarının olması.bazar konqlomeratları altda yatan süxur komplekslərinin sementləşmiş halıdır. d) Uyğunsuzluq səthindən altda və üstdə yatan layların paleocoğrafi əmələgəlmə şəraitlərinin bir-birindən kəskin fərqlənməsi e) Uyğunsuzluq səthindən altda və üstdə yatan süxur komplekslərinin fauna qalırlarının bir-birindən kəskin fərqlənməsi f) Uyğunsuzluq səthindən altda və üstdə yatan laylar arasında müəyyən bucağın olması 21

22 4. Layın ilkin yatım forması Layın ilkin yatım forması dedikdə, o əmələ gəldikdən sonra ilk xarici təsirə qədər tutduğu fəza vəziyyəti nəzərdə tutulur. Nəzəri cəhətdən lay ilkin yatımda üfüqi vəziyyətdə ehtimal olunur. Lakin təbiətdə tam üfüqi vəziyyətdə olan laylara çox nadir hallarda təsadüf edilir. Bu hallar əsasən platforma əraziləri üçün səciyyəvidir. Geosinklinal ərazilərdə isə bir sıra hallarda hətta 1-3 bucaq altında yatan layları da şərti olaraq üfüqi yatım kimi qəbul etmək olar. Platforma ərazilərində isə çöküntü örtüyü nisbətən zəif deformasiyaya məruz qalır. Buna görə də platforma ərazilərində 1-2 yatım bucağı artıq maili yatım hesab olunur. Hətta bəzi hallarda platformalarda maili yatım dəqiqələrlə ölçülür. Adətən platformalarda layların yatım bucağı bir neçə dəqiqələrdən ilk dərəcələrə qədər və nadir hallarda ilk 10 dərəcələrə qədər olur. Geosinklinallara gəldikdə isə burada kristallik bünövrə qırılmalarla daha intensiv doğranmış olduğuna görə çöküntü qatı xarici təsir nəticəsində asanlıqla intensiv deformasiyaya məruz qalır. Geosinklinallarda layların üfüqi yatım anlayışı həqiqətdən daha uzaqdır. Layların ilkin yatımına gəldikdə isə bunların bu yatımda fəza vəziyyəti müxtəlif ola bilər. Üfüqi yatımdan qırışıq formalarına qədərbu layı təşkil edən çöküntülərin nə kimi səth üzərində toplanmasından asılıdır. Əgər həmin səth üfüqidirsə onun üzərində toplanan çöküntülərin təşkil etdiyi laylar da üfüqi vəziyyətdə olacaq. Əgər malidirsə maili olacaq və əgər həmin səth ekzogen proseslər tərəfindən tam peneplenizə olunmayıbsa, yəni düzləndirilməyibsə onda belə girintili çıxıntılı səth üzərində çöküntü toplanma prosesi bərpa olunduqda hövzəyə gətirilən çöküntülər ilk növbədə dibinin girinti zonalarını dolduracaq. Ondan sonra isə çıxıntılarını bürüyəcək. Layların ilkin yatımında hövzə dibi relyefindən asılı olaraq yaranan qırışıqlara bürümə və ya psevdotektonik (yalançı) qırışıqlıq deyilir. 22

23 Bu qırışıqlıqlar ona görə psevdo tektonik adlanır ki, onların formalaşmasında qırışıq əmələ gətirən hərəkətlər fəaliyyət göstərmirlər. Bu qırışıqlar aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir: 1) Bu növ qırışıqlar adətən nisbətən zəif inkişaf edirlər (qanadların layların yatım bucağı az olur) 2) Stratiqrafik kəsiliş boyu üzü yuxarı tez sönürlər. 3) Stratiqrafik dərinlik artdıqca qanadlarda layların yatım bucağı artır. 4) Layların qalınlığı qanadlardan tağa doğru azalır. 5) Layları təşkil edən çöküntü hissəciklərinin ölçüsü qanadlardan tağa doğru artır. Yəni, qanadlarda çöküntü gillərdən ibarətdirsə, tağa doğru alevrolit və quma keçə bilər. 5. Deformasiya və onun süxurlarda baş verməsi Xarici təsir nəticəsində cismin ölçülərinin formasının və həcminin 23

24 dəyişməsinə deformasiya deyilir. Yer qabığında və onu təşkil edən süxurlarda deformasiyanın baş verməsi müxtəlif səbəblərdən ola bilər. Təbiətdə elə daimi mövcud olan qüvvələr vardır ki, onlar Yer qabığını, onu təşkil edən süxurların deformasiyasına gətirib çıxarırlar. Məsələn: Yerin ağırlıq qüvvə sahəsi, Atom və Molekullar arası mövcud qüvvələr (itələmə-cazibə) bu qüvvələr cisimlərdə sonsuz dərəcədə kiçik və böyük deformasiyaların yaranmasına səbəb ola bilərlər. Bu qüvvələrdən başqa süxurlarda və ümumiyyətlə Yer qabığında deformasiya mərkəzdənqaçma qüvvəsi, qabıqaltı məkanda konvektiv cərəyanlar baş verməsi, istilik enerjisinin kəmiyyətcə dəyişməsi sahəsində də yarana bilər. Cisimlərdə deformasiyanın baş verməsinə səbəb onlara təsir edən cəhətlənmiş qüvvədir. Bu qüvvə stress adlanır. Cismə hər tərəfli, bərabər qiymətli qüvvə təsir edirsə, belə təsir nəticəsində cisimdə deformasiya yaranmır. Cismə cəhətlənmiş qüvvə təsir etdikdə isə deformasiya yaranır. Öz mürəkkəblik dərəcəsinə görə deformasiyalar iki növə ayrılır. 1)Sadə deformasiyalara dartılma, sıxılma, burulma, əyilmə və s. aiddir. 2)Mürəkkəb deformasiyalar iki və daha çox sadə deformasiyanın bir cisimdə baş verməsi nəticəsində yaranırlar.bunlara dartıla, burulma,sıxılma və əyilmə aiddir. Cisimlərdə əksolma dərəcəsinə görə deformasiyalar aşağıdakı növlərə ayrılır. 1) Elastiki deformasiya 2) Plastiki yaxud Qalıq deformasiya 3) Dağılma deformasiya 1)Cismə göstərilən təsir onun üzərindən götürüldükdə, cisim öz əvvəlki ölçü, forma və həcminə qayıdarsa belə deformasiya elastiki deformasiya adlanır. 2)Cismə göstərilən təsir (stress) götürüldükdən sonra, öz əvvəlki forma və həcminə qayıtmazsa, yaxud qismən qayıdarsa belə deformasiya plastik yaxud qalıq deformasiya adlanır. 3)Cismə göstərilən xarici təsir onun möhkəmlik həddini aşarsa bu zaman cisim dağılma yaxud kövrək deformasiyaya məruz qalır. Cismə göstərilən xarici təsirə qarşı, onun daxili qüvvələrini mütənasib paylanmasına gərginlik deyilir. Cismin möhkəmlik dərəcəsi onun özüllüyü ilə səciyyələnir.yəni,özüllük yüksək olarsa cismin möhkəmliyidə yüksək olur. Məsələn: suyun özüllüyü 0,01 Puaz, gilin 10 3 Puaz. Cismin özüllüyü onu təşkil edən hissəciklərin yerdəyişməyə qarşı göstər-dikləri müqavimətdən asılıdır. Dənəciklərdən ibarət süxurlarda deformasiya əsasən iki yolla baş verə bilər. 1)Dənəciklərin arası sürüşmə yolu bu hal o vaxt baş verir ki, süxuru təşkil edən dənəciklərin sementi daha az möhkəmliyə malik olsun, nəinki dənəciklər xarici təsir nəticəsində sement materialı dağılmaya məruz qalır. Dənəciklər isə öz yerlərində fırlanaraq (vəziyyətlərin dəyişərək) dənəciklər arasında ən asan sürüşmə vəziyyətinə gəldikdə həmin səth üzrə deformasiya baş verir. Bu hal Yer qabığının üst hissəsini təşkil edən süxurlar üçün daha səciyyəvidir. 24

25 2)Dənəciklər daxili sürüşmə rolu bu növ deformasiya adətən sement materialı, süxuru təşkil edən dənəciklərdən daha möhkəm olduqda. Bu vaxt xarici təsir nəticə-sində dənəciklərin, öz vəziyyətlərinin dəyişməsi yəni, ən yüngül sürüşmə səthinin alınması yolu ilə deformasiya baş verir.lakin bəzi hallarda belə süxurlar da kataklaz hadisəsidə baş verə bilər. Bu vaxt deformasiyaya və qırılmaya məruz qalmış dənəciklərin hissələri öz vəziyyətlərini dəyişərək asan sürüşmə səthi vəziyyətni aldıqdan sonra, süxurda defor-masiya dənəciklər arası sürüşmə yolu kimi baş verir. Kataklaz dinamo-metamorfizmin ən yüksək səviyyəsidir. Bu zaman qeyd edil-diyi kimi hətta kristallarda deformasiyaya və dağılmaya məruz qalırlar. Lakin kris-talların deformasiyası kimyəvi yollada baş verə bilər. Buna Rikke prinsipi deyilir. Beləki, həmin kristalı təşkil edən maddə mövcuddursa bu vaxt kristala təsir edən qüvvə istiqamətində, o ya heç inkişaf etmir ya da çox zəif inkişaf edir. Amma o təsirə perpendikulyar istiqamətdə, yəni təsirsiz sahədə kristal daha intensiv inkişaf etdiyin-dən kimyəvi yolla deformasiya ya məruz qalır. Süxurlarda deformasiya adətən relaksiya və sürüncəklik yolu ilə baş verir. Relaksiya dedikdə qalıq deformasiyanın vahid qiymətində cisimdə olan gərginliyin sıfıra enməsi nəzərdə tutulur. Bu onu göstərir ki, relaksiya zamanı aşırı baş verməklə cisimdə deformasiyanın daimi baş verməsinə səbəb olur. Sürüncəklik dedikdə gərginliyin sabit qiymətində (adətən cismin möhkəmlik həddindən aşağı qiymətində) elastiki deformasiya fasiləsiz olaraq qalıq deformasiya ya keçməsi nəzərdə tutulur. Yəni sürüncəklik zamanı plastiki deformasiya cisimdə fasiləsiz olaraq baş verir. Bir çox tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, Yer qabığında süxurların deformasiyaya məruz qalması əsasən sürüncəklik yolu ilə baş verir.süxura təsir edən qüvvə süxurun möhkəmlik həddini aşarsa bu vaxt cisim dağılmaya məruz qalır. Möhkəmlik süxura göstərilən xarici təsirə qarşı, süxuru təşkil edən dənəciklərin göstərdikləri müqavimətdir. Müqavimət süxurun özüllüyü ilə əlaqədardır.yəni özüllük nə qədər yüksək olarsa, cismin möhkəmlik həddində bir o qədər yüksək olur. Süxurlarda dağılma iki növ ola bilər. 1)Kövrək cismə normal qüvvələr təsir edərsə (bir ox üzrə) bu vaxt cisimdə təsir qüvvəsinə perpendikulyar istiqamətdə dağılma baş verir. 2)Cismə toxunan qüvvələr təsir etsin və bu cür dağılma qopma adlanır. Bu vaxt dağılma təsir edən qüvvələrin istiqamətinə nisbətən 45 bucaq altında baş verir. 6. Layların maili yatımı Layların üfüqi və şaquli səthdən fərqli olan vəziyyətinə maili yatım deyilir. Maili yatımın ən sadə forması monoklinal yatımdır. 25

26 Layların yalnız bir istiqamətdə, onların yaşının azalması istiqamətində olan yatımına monoklinal yatım deyilir. Bəzən çevrilmiş yatıma malik olan laylarda da monoklinal yatım müşahidə edilir. Bəzi hallarda yer səthinə çıxan və monoklinal yatıma malik olan öz fiziki xassələrinə görə sərt və yumşaq süxurların növbələş-məsindən ibarət olur. Ekzogen proseslərin təsiri altında yumşaq süxurlar daha çox aşınmaya məruz qalaraq relyefin mənfi elementini, sərt süxurlar isə nisbətən az aşınmaya məruz qalaraq relyefin müsbət elementini əmələ gətirir. Əgər laylar monoklinal yatıma malikdirsə bu vaxt relyefin kuestvari, yəni pilləvari forması yaranır. Geoloji xəritələrdə layların maili yatımını geoloji sərhədlərin topoqrafik xəritənin relyef hori-zontallarını kəsməsinə görə təyin edirlər. Geoloji xəritələrdə layların maili yatımı şərti işarələrlə də verilir. Geoloji xəritələrdə layların maillik dərəcələrini geoloji sərhəd-lərin əyrilik dərəcəsilə müəyyən edirlər. Belə ki, geoloji sərhədlərin əyrilik dərəcəsi topoqrafik xəritənin horizon-tallarının formasına nə qədər oxşar olarsa, bu münasib layın bir o qədər kiçik bucaq altında yatmasını göstərir və əksinə, geoloji sərhədlər düz xəttə yaxın olarsa, bu münasib layın şaquli yatımda olmasını göstərir. Maili laylar əsasən bir-birindən fərqli olan 2 halda rast gəlinir: normal və çevrilmiş. Normal yatımda layın tavanı yuxarıda, dabanı isə aşağıda yerləşir. Çevrilmiş yatımda isə əksinə, layın dabanı yuxarıda, tavanı isə aşağıda yerləşir. Laylar çevrilərkən yatımı 90º olana qədər öz normal yatımını saxlayır. Yəni, tavan yuxarıda, daban aşağıda və cavan çöküntülər qədim çöküntülər üzərində yerləşir. Çevrilmə böyük bucaq altında baş verdikdə laylar çevrilmiş vəziyyət alır. Daban yuxarı hissədə, tavan aşağı hissədə yerləşir. Qədim çöküntülər cavan çöküntülərin üzərində yatır. Maili layın fəza vəziyyəti aşağıdakı yatım elementləri ilə müəyyən olunur: 1) Uzanma xətti 2) Yatım xətti 3) Yatım bucağı Layın uzanma xətti lay səthilə üfüqi müstəvinin kəsiş-məsindən alınan üfüqi xəttə (izə) deyilir. Uzanma xəttinin fəza vəziyyəti onun azimut bucağı ilə müəyyən 26

27 olunur. Verilən istiqamətdə meridi-anın şimal qütbü arasında qalan arasında dəyişən, saat əqrəbi istiqamətində ölçülən üfüqi bucağa azimut deyilir. Azimutların növləri Uzanma xəttini hər iki istiqamətə davam etdirsək, o öz keyfiyyətini dəyişmir, yəni, uzanma xətti kimi qalır. Ona görə də uzanma xəttinin fəza vəziyyəti birbirindən 180º fərqlənən azimut bucağı ilə təyin olunur. Lay səthi üzərində yerləşən, uzanma xəttindən başlayaraq layın yatımı istiqamətində uzanan və cəhətlənmiş xəttə (izə) yatım xətti deyilir. Hər bir maili layın istənilən sayda yatım xətti ola bilər. Yalnız bunlardan biri həqiqi yatım xətti olacaq. Lay səthi üzərində yerləşən uzanma xətti ilə 90º-dən böyük və ya kiçik bucaq təşkil edən layın yatımı istiqamətində cəhətlənmiş xəttə görünən yatım xətti deyilir. Layın yatım xətti vektorluq qabiliyyətinə malikdir. Yəni, onu yatım istiqamətində davam etdirəndə öz keyfiyyətini saxlayır. Layın yatım xəttini əks istiqamətdə davam etdirsək, o öz keyfiyyətini itirmiş olur. Yəni, bu xətt artıq yatım xətti yox, qalxım xətti, və ya yoxuş xətti adlanır. Yatım xətti ilə onun üfüqi müstəvi üzərindəki proyeksiyası arasında qalan bucağa yatım bucağı deyilir. Lay səthilə üfüqi müstəvi arasında istənilən sayda müxtəlif qiymətə malik n sayda bucaq ola bilər. Ancaq bunlardan biri layın fəza vəziyyətini müəyyən edə bilər. Bu layın həqiqi yatım bucağıdır. Layın həqiqi yatım bucağı, həqiqi yatım xətti və onun üfüqi müstəvi 27

28 üzərindəki proyeksiyası arasında qalan bucağa deyilir. Biz qeyd etdik ki, layın istənilən sayda görünən yatım xətti ola bilər. Görünən yatım xətti və onun üfüqi müstəvi üzərindəki proyeksiyası arasında qalan bucağa görünən yatım bucağı deyilir. Həqiqi yatım bucağı 0º-90º-yə qədər dəyişir. Görünən yatım bucağı, bir qayda olaraq, həqiqi yatım bucağından həmişə kiçik olur. Görünən yatım bucağı sıfırdan həqiqi yatım bucağına qədər dəyişir. lll. DİAPİR QIRIŞIQLAR HAQQINDA ANLAYIŞ Diapir qırışıqlarının formalaşmasına səbəb çöküntü toplanma hövzəsində,çöküntü qatının kəsilişində yüksək plastikliyə malik reoloji fəal kütlədən ibarət layın olmasıdır.diapir qırışıqları ilk dəfə 1907-ci ildə rumin geoloqu Mirazik tərəfindən kəşf edilib.nüvəni təşkil edən süxurların növündən asılı olaraq diapir qırışıqları 2 növə ayrılır. 1. Duz diapirləri Adından göründüyü kimi duz diapirlərinin nüvəsi reoloji fəal olan, yəni yüksək plastikliyə və axıcılıga malik süxur növləri nəzərdə tutulur. Bu baxımdan daş duz, gips, hemogen mənşəli süxurlar yüksək plastikliyə malikdirlər. Diapir qurguşun nüvəsini daş duz, gips təşkil edirsə, belə qurguşuna duz diapiri deyilir. Kosignə görə duz diapirinin inkişaf etməsi üçün Çöküntü Toplanma Hövzəsinin çökmə qatında qalınlıgı ən azı 120m -dən az olamamaq şərtilə duz qatı üzərində 300m -dən çox qalınlıgında süxur qatları yatmalıdır. Hövzədə hidrodinamik tarazlıq pozularsa duz axmaga başlayır : 28

29 Bu zaman daş duz kütləsi Arxangelski, Ştille və başqalarına görə antiklinalın nüvəsində, Bapdana və başqalarına görə sirilinalın nüvəsində toplanaraq müvafiq enerji potensialı yarandıqdan sonra daş duzarximed qanununa əsasən yuxarıya dogru hərəkət edir. Üzərində yatan süxurlar o cümlədən, nisbətən kiçik qalınlıga malik duz layı da varsa o da deformasiya edərək, diapir qurguşun yaratmış olur. Beləliklə, diapir qurguşun formalaşmasında əsas fəaliyyət göstərən, onun nüvəsini təşkil edən reoloji fəal duz kütləsi olur. Onun üzərində yatan qatlar isə qırışıq yaranmada çox passiv iştirak edirlər. Daha dogrusu qırışıgın yaranmasına təsir göstərmirlər, hətta laylar arasında kiçik qalınlıga malik duz qatı da olur. Duz Diapirinin formalaşmasına səbəb olan enerji potensialı duz kütləsinin miqdarından və onu əhatə edən, üzərində yatan süxur kütləsi ilə sıxlıqlar qradientindən asılıdır. Duz Diapiri onun enerji potensialından asılı olaraq müxtəlif dərəcədə inkişaf edə bilər. Duz Diapirinin enerji potensialı az olarsa bu zaman hövzədə hidrostatik tarazlıgın pozulması sayəsində yalnız duz yastıqlar formalaşır. Yəni çox zəif inkişaf etmiş müsbət işarəli struktur formalaşır. Duz kütləsinin enerji potensialı bir qədər artıq olarsa bu zaman kripto diapir struktur formalaşır. ( Gizli Diapir ) Bu növ diapirdə nüvəni təşkil edən kütlə yer səthinə çıxmır. Nisbətən yaxşı inkişaf etmiş struktur yaradır. Kripto diapirdə nüvə yer səthinə çıxmır. Onun üzəri laylarla örtülü olur. Səbəbi duz kütləsinin enerji potensialının, onun üzərində yatan süxur kütlələrinin geostatik təzyiqdən nisbətən az olmalıdır. Bu strukturların 3- cü növü inkişaf dərəcəsinə görə bilavasitə duz diapiri adlanır. Bu növ diapir o vaxt yaranır ki, duz kütləsinin enerji potensialı onun 29

30 üzərində yatan süxur kütləsinin yaratdıgı geostatik təzyiqə bərabər yaxud çox olsun. Deyilənlərdən göründüyü kimi Duz Diapirinə reoloji fəal olan duz kütləsi yer səthinə çıxmış olur. Belə halda yer səthinə çıxış sahəsində duz aşınmaya ( nisbətən intensiv ) məruz qalır. Eroziya nəticəsində duz yuyulub aparılır, yerində isə onun tərkibində isə olan, suda həll olmayan qarışıqlar həll olur. ( gips, alivrit, qum, gil ) Nəticədə nüvənin yer səthinə çıxdıgı sahə boyu, bir az böyük ərazidə, duz qarışıgından ibarət lay yaranır. Qalınlıgı ilk metrlərdən ilk 10 metrlərə qədər və daha çox ola bilər. Bu təbəqəyə keprok deyilir. Keprokun forması, nüvəni təşkil edən daş duzun çıxışının forma və ölçülərindən asılıdır. Duz Diapirinin inkişafı Ç.T ilə baş verdiyində çox ləng baş verir. Adətən fasiləli - fasiləsiz xüsusiyyət daşıyır. Eyni zamanda çöküntü toplanma prosesinin sürəti ilə düz mütənasibdir. Duz Diapirlərinə konsedimentasion qırışıqlara xas olan xüsusiyyətlər aiddir. 1) Layların qalınlıgının qanadlardan taga dogru azalması ; 2) Fasiyanın qanadlardan taga dogru kobudlaşması ( layı təşkil edən hissəcik ölçülərinin qanadlardan taga dogru artması ; 3) Layların yatım bucaqlarının stritiprafik dərinlik boyu artması Diapir nisbətən intensiv etdikdə bir sıra laylar qırışıgın tagı istiqamətində nəinki nazilir, hətta pazlaşırlar. Duz Diapirləri neft - qazlılıq cəhətdən nisbətən yüksək perspektivliyə malik strukturlar hesab olunur. Çünki, onlar konsedimentasion mənşəli olmaqla yanaşı müxtəlif cür təbii tələlərə də malik olurlar. Duz Diapirində struktur, litoloji - pazlaşma,litoloji məhdudlaşma, tektonik ekranlaşma və s. tələ növləri var. Duz Diapirləri geniş yayılmış struktur formalarıdır. Bunlar Meksika körfəzinin şimalında, Rusiyada Uralyani - Orunburq vilayətində, Dnepr - Donest, Şimal dənizində, Rumuniyada, İranda, Əlcəzairdə və s. ölkələrdə inkişaf etmişlər. 30

31 Duz Diapirləri əsasən platforma ərazilərində inkişaf etdiyinə görə adətən izometrik formada olur. Lakin onlar uzunsov formada da olurlar. Masələn: Belə Duz Diapirləri Uralyani - Orenburq vilayətində inkişaf etmişlər. Əsasən izometrik formada olmalarının səbəbi, eninə əyilmə mexanizmi ilə yaranmalarıdır. Hər hansı bir ərazinin Duz Diapirləri sayəsində yaranmış struktur textonik planı Qoyma textonikası adlanır. 2. Gil diapirləri Əgər diapirinin nüvvəsi tam sıxlaşmamış gildən təşkil ounursa. Bu cür diapir gil diapiri adlanır.gil diapir qırışıqları inkişaf dərəcəsinə görə müxtəlif növləri var. 1. Kriptodiapir qırışıqlar 2. Diapir qırışıqlar 3. Palçıq vulkanları 4. Qaz palçıq vulkanları Duz diapirlərindən fərqli olaraq gil diapirləri 2 enerji potensialinə malikdirlər. Biri duz diapirində olduğu kimi tam sıxlaşmamış gilin sıxlığı ilə onu əhatə edən süxurlarin sixliğı arasinda olan sıxlıqlar qradiyentidir. İkinçi növ enerji mənbəyi gilin tərkibində olan üzvü maddə ilə əlaqədardır məlum olduğu kimi gil ən geniş yayılmış neft ana süxurudur (əgər süxurda üzvi maddənin miqdarı % -dən çox olarsa belə suxura neft ana suxür deyilir). Bununla belə gillərin əksəriyyəti az ya çox miqdarda üzvü maddəyə malikdirlər. Onun fiziki halı adətən bərk olur. Lakin gil qati müvafiq termobarik şəraitə düşəndə üzvü maddəni karbohidrogenlərə yəni flüidlərə cevrilir nəticədə bu fluidlər gilin həm sıxlığını müəyyən qədər azalmasina həm də mütəhərrikliyinin artmasina səbəb olur. Nəticə etibari ilə həm iki bu hal əslində gilin ikinci enerji mənbəyi rolunun oynayir. Gil diapirləri duz diapirləri kimi öz inkişaf dövrünü bir neçə növə ayrırlar Əgər gil kütləsinin sıxlığı nisbətən çox olarsa və kütləsi az olarsa bu zaman hövzədə hidrostatik tarazliq pozuduqda gil hərəkə gələrək üstə yatan laylari deformasiyaya məruz edib kriptodiapir əmələ gətirir. Buna misal olaraq 8 Mart adlanan gömülmüş qalxan kimi özünü bürüzə verən kriptodiapir ilə mürəkkəbləşmişdir. Buzovna-Məştəğa, Qala, Türkan, Zİrə, Cənub, Cənub-2 strukturlarin qırşıqlarda gömülmüş strukturlaridir və əslində Kriptodiapirlər və vahid bir antiklinal zamanı təmsil edirlər. Bu növ qırşıqlar cənubi xəzərdə nisbətən geniş yayılmışlar. Duz diapirlərində olduğu kimi gil diapirlərində də kripto diapir o qırşığlıqa deyilir ki, onun nuvəsini təşkil edən tam sıxlaşmamış gil yer səthinə çıxmış olmasin, yəni üstə yatan layarla örtülmüş olsun. İkinci növ Gil diapiri elə qırşığa deyilir ki,onlarin tam sıxlaşmamış gildən ibarət nüvəsi yer səthinə çıxmış olsun buna misal olaraq Bibiheybət qırşığını göstərə bilərik. Gil diapirlərinin bir qədərdə yüksək mərhələsi palçıq vulkanlaridir. 31

32 Palçıq vulkanın yaranması nüvəni təşkil edən gilin yüksək enerji potensialina malik olması ilə əlaqədardir. Bu o vaxt yaranir ki gil kütləsinin altinda yatan suxur kompleksləri qırılmalar ilə mürəkkəbləşmiş olsunlar bu zaman dərinlik fluidləri gil kütləsinə qarışaraq onun enerji potensialini nisbətən kəskin artirmış olurlar. Bu zaman əgər ərazidə hidrostatlik tarazliq pozularsa və gil kütləsin üstündə yatan süxurlarda qırılma pozğunluqu mövcud olduqda. Gil kütləsi həmin qırılma səthi yuxariya doğru hərəkət edərək yer səthin çatir və atmosferə püskürür. Gil diaprilərinin ən yüksək mərhələsi qaz palciq vulkanlarıdır. Bunlarin formalaşmasi gil kütləsinin altinda yatan süxur komplekslərində ovulma zonasinin yaranması ilə əlaqədardır. Belə bir zonanin yaranmasina səbəb gil kütləsinin altinda yatan süxur komplekslərinin bir neçə bir-biri ilə kəsişən qırılmalarla mürəkkəbləşmişdir. Ovulma zonalari adətən törəmə məsaməlik və keçricilyə yəni kollektorluq qabilyətinə malik olurlar və bu səbəbdəndə onlarda küllü miqdarda yüksək anomal təzyiq altinda dərinlik fluitləri əlalxüsusda qazlar toplanmış olur. Belə halda hövzədə hidrostatik təzyiq pozularsa tam sıxlaşmamış gil yuxariya doğru hərəkət etdiyi zaman ovulma zonasinda toplanmiş qaz onu qabaqlayaraq gil kütləsinin üzərində yatan süxur komplekslərini mürəkkəbləşdirən qırılma zonasi üzrə böyük təztiq altinda yer səthinə doğru hərəkət edib Atmosferə püskürülür. Onun ardinca isə tam sıxlaşmamış gil püskürülmü olur. Palcıq vulqanından fərqli olaraq qaz palçıq vulkaninda atmosferə bir necə dəfə çox təbii qaz püskürülür. Bu səbəbdəndə belə vulkanlar qaz palçıq vulkanlari adlanir. Misal üçün: Qarasuvulkanı, Ələt-Təngəbiz zonasinda bir sıra vulkanlar bu növə aiddirlər.palçıq vulkanının kökü dedikdə reoloji fəal kütlənin yəni tam sıxlaşmamış yaşı və yatma dərinliyi nəzərdə tutulur. Əgər vulkanin püskürmə məhsullarinda tam sıxlaşmamış gilin yaşından qədim olan suxur qirintılarina təsadüf edilərsə buna həmin vulkanin qaz-palciq vulkan olmasina bir dəlalətdir. Gil diapirləri əlalxüsus qaz palçıq vulakanlari ilə mürəkkəbləşmiş ərazilər neft qazlılıq cəhətdən əksər hallarda yüksək prespektivliyə malik olurlar bu ondan irəli gəlir ki gil diapirlərinin yəni bütün basilmış növ qırşıqlar o cümlədən palçıq vulkanlarinda nef-qaz əmələ gəlmə prosesi ilə əlaqəsi vardır. çünki gil diapirinin formalaşmasi üçün onun ikinci enerji mənbəyini məhs tərkibindəki üzvü maddənin korbohidrogenlərə cevrilməsi ilə əlaqədardır. Gil diapirləri (kriptodiapir, diapir, palçıq və qaz palçıq vulkanları) inkişaf etmiş ərazidən heç bir tədqiqat işləri aparmadan onun geoloj qurluşun xüsussiyyətləri haqqinda aşağidakilari demək mümkündür. 1)Çökmə qatinin kəslişində böyük qalinlığa malik o cümlədən tam sıxlaşmamış gillərin və neft ana laylarinın olması yaxutda tərkibində ümummiyyətlə müəyyən miqdar (Klark ədədindən aşağı )üzvü maddənin olması. 2) Ərazidə əsasən braxiformali və nisbətən az xətti uzanmış izometrik qırşıqlar inkişaf edir. 3) Struktur formalarin bir qayada olaraq eninə və uzununa qırılmalarla bir çox hallarda rgional xüsusiyyət daşıması. 4) Palçıq vulkanlarinin bir qayda olaraq qırşığı mürəkkəbləşdirən qırılmalarin kəsişmə zonasinda və tağında yerləşməsi. 5) Gil diapirləri inkişaf etmiş ərazinin yüksək neft qaz prespektivliyinə malik olması 6) Palçıq və Qaz palçıq vulkanlari inkişaf etmiş ərazilərdə çökmə qatin 32

33 kəslişinin vulkanin kökünə qədər yaş intervalinda püskürmə məhsullari əsasinda öyrənmək imkaninın olması. 7) Palçıq vulkanları ilə maqmatik vulkanlar aırasinda fərq ondan ibarətdir ki palçıq vulkanlarin kökü yalniz çökmə qati ilə əlaqədar olduğu halda maqmatik vulkanlarin kökü qabığaltı məkanda yəni mantiyada yerləşir. 8) Ərazidə Gil diapirlərinin inkişafi orada çökmə qatın böyük qlınlığa olmasini göstərir. Gil diapirlərin yaranma çoğrafiyası kifayət qədər genişdir. Belə ki onlar Alp- Himalay dağ qırşığlıq qurşağı boyu və sakit okenin kənarlari boyu uzana mütəhərrik zonada inkişaf etmişlər. Misal üçün : Palçıq vulkanları Venesiyuella, Trindad adası, italya-sicilya adası, Rusiya-Kerç, taman adalarinda, Gürcüstanda, İranda, Türkmənitanda, Rüminyada, Çində, Sakalində, İndoneziyada, Andaman adalarinda, Yaponiyada və bir sıra başqa ölkələrdə inkişaf etmişdir. Dünyad indiyə kimi 900 yaxin palçıq vulkanı kəşf edilmişdir onlardan 300 yaxini və ən iriləri Azərbaycanın Ərazisində yerləşir. 33

34 lv. PLİKATİV DİSLOKASİYALAR QIRIŞIQLAR HAQQINDA ANLAYIŞ LAYLARIN QIRIŞIQ FORMALARI 1. Layların qırışıq yatım formaları və onların elementləri Layların dalğavari əyilməsinə qırışıq deyilir. Qırışıqlar qabarıq hissəsinin vəziyyətinə görə iki yerə ayrılır. Layların əsas qırışıq formaları 1. Qabarıq hissəsi yuxarı olan və mərkəzində nisbətən qədim süxurlar yatan qırışığa antiklinal deyilir. 2. Qabarıq hissəsi aşağ olan və mərkəzində nisbətən cavan süxurlar yatan qırışığa sinklinal deyilir. Antiklinal ilə yanaşı olan sinklinal birlikdə tam qırışıq adlanır. 34

35 Qırışıqlar aşağıdakı elementləri ilə səciyyələnirlər. 1. Ox səthi Qırışığın tənbö-lənindən keçən, onu iki bərabər və simmetrik hissəyə bölən səthə ox səthi deyilir. 2. Qırışığın oxu Ox səthi ilə üfüqi müstəvinin yaxud relyef səthinin kəsişməsindən alınan izə qırışığın onu deyilir. Eləcədə şaquli müstəvi ilə ox səthinin kəsişməsindən alnan izə qırışığın şaquli oxu deyilir. 3. Qırışığın qanadı Qırışığın yamaclarına onun qanadı deyilir. Hər normal, tam inkişaf etmiş qırışığın iki qanadı olur. 4. Qırışığın nüvəsi Hər hansı bir laya görə qırışığın daxili hissəsinə onun nüvəsi deyilir. 5. Qırışığın tağı Qırışığın qanadlarının onun yuxarısında qovuşduğu hissəsinə antiklinalın tağı deyilir. Sinklinalın qanadlarının onun aşağısında qovuşduğu hissəsinə sinklinalın dibi deyilir. 6. Tağ xətti Antiklinal qırışığın tağının ən yüksək nöqtələrindən keçən xəttə deyilir. Sinklinalda isə onun dibinin ən aşağı nöqtələrini birləşdirən xəttə dib xətti deyilir. 7. Qırışığın şarniri Ox səthi ilə lay səthinin kəsişməsindən alınan izə qırışığın şarniri deyilir. Qırışığın istənilən sayda şarniri ola bilər (qırışıqdan asılı olaraq). Şarnirin dalğavari əyilməsinə onun undul-yasiyası deyilir. Əgər qırışıq simmetrikdirsə bu zaman şarnir xətti ilə tağ xətti üst-üstə düşür. 8. Qırışığın qırışma bucağı Qanadların təşkil etdiyi bucağa qırışığın qırışma bucağı deyilir, yaxud qanadlara çəkilən toxunanlar arasında qalan bucağa qırışma bucağı deyilir. 9. Qırışığın periklinalı Antiklinal qırışığın qanadlarının öz istiqamətlərini dəyişərək qovuşduqları zonaya onun periklinalı deyilir. Sinklinalda bu hissəyə sentriklinal deyilir. Hər tam inkişaf etmiş antiklinal qırışıq iki periklinala malikdir. 35

36 Antiklinal qırışığın qurtaracaqlarında onun şarnirinin undulyasiya etdiyi sahəyə periklinal deyilir, sinklinalda isə sentriklinal deyilir. 10. Qırışığın hündürlüyü Eyni layın eyni səthi üzrə antiklinal ilə yanaşı olan sinklinalın şarnirləri arasında qalan ən qısa şaquli məsafəyə qırışığın hündürlüyü deyilir. 11. Qırışığın eni antiklinal ilə yanaşı olan sinklinalların oxları arasındakı ən qısa üfüqi məsafəyə antiklinal qırışığın eni deyilir. 12. Sinklinalın eni sinklinal ilə yanaşı olan antiklinalların oxlar arasındakı ən qısa üfüqi məsafəyə sinklinalın eni deyilir. 13. Qırışığn uzunluğu Qırışığın periklinal (sentriklinal) qurtaracaqları arasındakı ən qısa üfüqi məsafəyə qırışığın uzunluğu deyilir. Yaxud qırışığın şarnirinin iki undulyasiya arasında qalan ən qısa üfüqi məsafəyə onun uzunluğu deyilir. 2. Qırışıqların Morfoloji Təsnifatı Qırışıqların morfoloji təsnifatı, onların bu və ya digər elementlərinə əsaslanır. Bu baxımdan Yer qabığında rast gəlinən bütün qırışıqlar aşağıdakı siniflərə bölünür: 1)Qırışıqların ox səthinin vəziyyətinə görə təsnifatı Bu təsnifata əsasən qırışıqlar aşağıdakı növlərə ayrılır: 1.1) Simmetrik yaxud düz qırışıq. Bu növ qırışıqda ox səthi γ =86-90 bucaq altında yatır.qanadlar əks istiqamətdə eyni və yatəqribən eyni bucaq altda yatırlar. α α 1 1.2) Çəp qırışıq.burada ox səthi 10 <γ<86 arasında yerləşir. Qırışığın qanadları əks istiqamətdə müxtəlif bucaq altında yatırlar. 1.3) Aşırılmış qırışıq Ox səthi 10 <γ<86 arasında yerləşir, qanadlar eyni istiqamətdə meyl edirlər. α α 1 1.4) Yatıq qırışıq Qanadlar eyni istiqamətdə meyl edirlər.ox səthinin yatım bucağı 0 γ 10 arasında yerləşir. α>α 1 1.5) Çevrilmiş qırışıq-bu növ qırışığın ox səthi qövsvarişəkildə olur. Eyni qanadda laylar əks istiqamətdə yata bilər. 36

37 Ayrılmış, yatıq, çevrilmiş qırışıqların bir qanadında (bükülmüş) laylar çevrilmiş yatıma malik olurlar.nisbətən qədim laylar cavan layların üstündə yatırlar. Təsnifata aid olan qırışıqların hamısı geosinklinal ərazilərdə inkişaf edirlər. Platformalarda isə yalnız düz və çəp qırışıqlar inkişaf edir. 2)Qırışma bucağına və Tağ formasına görə qırışıqların təsnifatı Bu təsnifata əsasən qırışıqlar aşağıdakı növlərə bölünürlər: 2.1) İti bucaqlı qırışıq. Burada qırışığın qırışma bucağı <86 olur. 2.2) Düzbucaqlı qırışıq burada qırışma bucağı arasında olur. 2.3) Kor bucaqlı qırışıq. Burada qırışma bucağı arasında olur. 2.4) Qutuvari, sandıqvari qırışıq. Bu növ qırışığın tağı yastı, qanadlar nisbətən dik olar. En kəsiyində qutu, sandığa oxşadığından bu adı daşıyır. Bu təsnidata aid olan qırışıqlardan iti, düz, kor bucaqlı növləri geosinklinal ərazidə inkişaf edə bilərlər. Platformalarda isə düz, kor bucaqlı və sandıqvari qırışıq növləri səciyyəvidir. 3) Qanadların qarşılıqlı vəziyyətinə görə qırışıqların təsnifat. 3.1) Düz yaxud simmetrik qırışıq. Bu növ qırışıqda qanadlar əks istiqamətdə eyni bucaq altında yatırlar. 3.2) İzoklinal qırışıq. Bu növ qırışıqlarda qandalar eyni bucaq altında və eyni istiqamətdə yatdığından onlar biri-birinə paralel olurlar. Yəni qanadları bir-birinə paralel olan qırışıqlara izoklinal qırışıqlar deyilir. 3.3) Yelpikvari qırışıq. Burada qanadlar ox səthi istiqamətində və ox səthi üzərində biri-birinə əks istiqamətdə yatır. Yelpikvari qırışığın başqa bir növü nüvəsi boğulmuş yelpikvari qırışıqdır. Burada qırışığın nüvəsi qanadlarda o dərəcədə sıxılmış olur ki, yuxarı hissəsi əsas kütlədən ayrılmış olur 37

38 Bu təsnifata aid olan qırışıqların hamısı geosinklinal ərazilər üçün səciyyəvidir. Platformalarda isə yalnız düz qırışıqlar olur. 4) Eninin uzununa nisbətinə görə qırışığın təsnifatı.bu təsnifata əsasən qırışıqlar aşağıdakı növlərə ayrılır: 4.1) İzometrik qırışıqlar-burada qırışığın eninin uzununa olan nisbəti l L = dəyişir. Burada şarnir adətən qövsvari əyilmiş olur. Qırışıqlar izometrik olduqlarından onlarda qanad və periklinal kimi elementlər seçilmir. Onların əvəzinə qırışığın yamacları anlayışı istifadə edilir. l L = ) Braxiformalı qırışıqlar-qırışığın eninin uzununa olan nisbətin arasında olarsa belə qırışıq braxi qırışıq adlanır. Bunlar iki yarımnövə bölünürlər l 4.2.1) Qısa braxi qırışıqlar. Bunlarda = 1 1 arasında dəyişir. L ) Uzun braxi qırışıqlar adlanır. l L 1 7 l L = )Xətti uzanmış qırışıqlıq. Hamısı geosinklinal ərazilər üçün səciyyəvidir. Platformalarda isə əsas inkişaf tapan izometrik və qısa braxi formalı qırışıqlardır. Nadir hallarda xətti uzanmış qırışıqlarda iştirak edir, bu zaman qurtaracaqları geosinklinallarda inkişaf etmiş xətti uzanmış qırışıqlar kimi iti yox, kəsilmiş formada olar. Səbəbi, platformalarda lokal qalxımların formalaşması kristallik bünovrənin bu və ya digər qaymasının qalxması ilə əlaqədardır. Bunların qurtaracaqları isə şiş olmur. 5) Layların tağda və qanadlardakı qalınlıqlarına görə qırışığın təsnifatı; Bu təsnifata əsasən qırışıqlar aşağıdakı növlərə bölünürlər. 5.1) Konsentrik yaxud izopak qırışıqlıq; a=b; bu təsnifatda əsasən qırışıqlar aşağıdakı növlərə bölünür, konsentrik və ya izopak olur. 5.2) Oxşar anizopak qırışıqlıq. Bunlarda layların qalınlığı tağda və dibdə 38

39 qanadlara nisbətən daha böyük olur. Bu səbəbdən də, bu qırışıqlar anizopak yəni qeyri-bərabər qalınlıqlı qırışıqlar adlanır. 5.3)Tağı nazilən qırışıqlar. Burada layların qalınlığı qanaddan tağa doğru azalır. Bəzən pazlaşır. Bunlar yalnız + işarəli olurlar. Bu növ qırışıqlar çöküntü toplanma ilə eyni vaxtda inkişaf etdiyindən konsedimentasion qırışıqlar adlanır. Bu növ qırışıqlar aşağıdakı xüsusiyyətlərə malik olurlar. Layların qalınlığı qanadlardan tağa doğru azalması. Qanadlardan tağa doğru fasiyanın kobudlaşması. Fasiya dedikdə süxurun paleocoğrafi, paleobioloji, litoloji formalaşma şəraiti nəzərdə tutulur.yəni çöküntü hissəciklərinin ölçülərinin qanadlardan tağa doğru artması. Qanadda karbonatlı fasiyanın pelitə, peliyin alevritə, tağda isə psammitə keçməsi. Bu baxımdan daşduz, gips, anhidrit, hemogen mənşəli süxurlar yüksək plastikliyə malikdirlər. 3. Qırışıq əmələ gəlmə mexanizmləri Yer qabığında formalaşan,mənşə etibarən müxtəlif növ qırışıqların var olması üç qırışıq yaranma mexanizmi yolu ilə formalaşırlar. Bu mexanizmlərin aşağıdakılardır: 1.Axma mexanimzi: Bu mexanizm bir qayda olaraq yüksək plastikliyə yəni reoloji xüsusiyyətə malik olan süxurlarda fəaliyyət göstərir.məsələn:tam sıxlaşmamış gillərdə, duz, gips, anhidriddə. Bu növ süxurlara xaricdən təsir gostərilərsə bu zaman həmin süxurlar axmaya məruz qalırlar,onların daxilində nisbətən kiçik qırışıq formaları əmələ gəlir.bu qırışıqlar adətən xirdadırlar lakin yaxşı inkişaf edirlər və müxtəlif fəza vəziyyəti tuturlar. Kəsilişdə reoloji fəal süxur qatının qalınlığı nisbətən böyük olarsa,altdan komponent süxurlarla əlaqədə olarsa bu zaman xarici təsir nəticəsində komponent nisbətən zəıf deformasiyaya məruz qaldiqları halda reoloji fəal süxur qatma mexanizminin fəaliyyəti nəticəsində nibətən xirda qırışıqlar yaranır. Kəsilişdə iştirak edən süxur qatlarının növbələşməsi nəticəsində yaranan struktur formalarının cəminə disharmonik qırışıqlıq deyilir. Disharmonik qırışıqlığın bucaq uyğunsuzluğundan fərqi ondadırki disharmonik stratiqrafiq uyğunsuzluq iştirak etmir.bu qırışıqlıq yalnız süxurların fiziki xassələrinə gorə formalaşır.axma mexanizmi biir qayda olaraq diapir növ qırışıqların nüvəsində 39

40 fəaliyyət gostərir. 2.Layların uzununa əyilmə mexanizmi: Uzununa əyilmə mexanizmində qırışıq əmələ gəllmə prosesi layların laylanmasına paralel olaraq qırışıq əmələ gətirən qüvvələr təsir edir.bunun nəticəsində yaranan qırışıqlıq tam holomorf yaxud fasiləsiz qırışıqlıqlar adlanır. Hər hansı ərazidə eyni mexanizm yolu ilə formalaşan qırışıqlıqlar assosiasiyasına qırışıqlıq deyilir.holomorf qırışıqlıq aşağıdakı xususiyyətlərə malikdir. a) Ərazinin bütövlükdə qırışıqlığa məruz qalması.yəni deformasiyaya məruz qalamayan hissələrinin olmaması. Bu o deməkdirki ərazinin deformasiyaya məruz qalamaması. b) Müsbət və mənfi yəni antiklinal və sinklinalın sayı etibarən eyni olması. c) Əsasən xətti uzanmış və uzun braxi qırışıqların inkişaf etməsi.izometrik və qısa braxi qırışıqların sayca nisbətən az olması d) Qırışıqların yaxşı inkişaf etməsi yəni qanadlarının nisbətən böyük bucaq altında yatması.əksər hallarda 10-15dən və daha cox bucaq altında olması e) Qırışıqların ox səthlərinin əksər hallarda yaxın bucaq və oxşar istiqamətdə cəhətlənməsi.holomorf qırışıqlıq bir qayda olaraq adətən geosinklinal zonalarda inkişaf edir 3. Eninə əyilmə mexanizmi: Laylara göstərilən təsir laylanmaya 40

41 perpendikulyar olarsa bunun nəticəsində yaranan qırışıqlar eninə əyilmə mexanizmi yolu ilə əmələ gəlmiş olurlar.başqa sozlə qırışıq əmələ gəlmənin eninə əyilmə mexanizmindən çökmə qatına göstərilən təsir laylanmaya perpendikulayar olur. Eninə əyilmə mexanizmi ilə formalaşan qırışıqlıqlar aşaöıdakı xüsusiyyətlərə malik olurlar: a) Əsasən simmetrik və braxi formalı olmaları. b) Zəif inkiçaf etmələri ilə belə ki,qanadlarda layların yatım bucağı il dərəcələrdən 10 dərəcələrə qədər. c) Müsbət işarəli qırışıqların mənfi işarəlilərə nisbətən sayca daha cox inkişaf etməsi. Bu onunla əlaqədardiki mınfii işarəli qırışıq yəni sinklinal o vaxt inkişaf edirki 2 antiklinal bir-birinə yaxın formalaşsın.məhz belə halda onların arasındakı məkan sinklinala bənzər struktur yaratmış olur.əgər kristallik bünövrənin qaymaları bir-birlərindən uzaqda yerləşərsə bu zaman onların arasındakı məkan oz ilkin yatımında qalacaqlar.yəni hər hansı bir struktur forma əmələ gətirmiş olmayacaq. d) Qırışıqların inkişafında pərakəndəlik yıni hər bir qırışığın özünə məxsus inkişafı beıə bir yolu ilə əmlə gələn qırışığın assosiasiyası qayma tektonikası ilə xarakterizə olunur. e) Qırışıqların ox səthinin cəhətlənməsi yatım bucağı formalarında ümumi qanuna uyğunluğunun olmamması.enınə əyilmə mexanizmi platforma və kecid əraziləri platformaya məxsus olan hissələrində fəaliyyət göstərir.bu nov qırışıqlıq geosinklinal ərazilərdə fəaliyyət göstərə bilir. 41

42 4. Gemiformali (Hemiformali) tam inkişaf etməmiş struktur Hemiformalı strukturlar tam inkişaf etmemiş strukturlardır.bu növ strukturlara aiddir. Struktur terras- regional monoklinal yatımın fonunda yaxud nisbətən iri qırışığın qanadında layların pilləvari əyilməsinə struktur terras deyilir. Struktur terrası onun mərkəzinə doğru müvafiq olaraq geoloji sərhədləri stratoizahipslərin seyrəlməsi ilə təyin etmək mümkündür. Fleksura- regional monoklinal yatımın fonunda yaxud nisbətən iri qırışığın qanadında layların dirsəkvari əyilməsinə Fleksura deyilir.fleksura aşağıdakı elementləri ilə səciyyələnir. 42

43 a) Qalxmış qanad hipsometrik cəhətdən nisbətən yüksək vəziyyət tutan qanada deyilir. b) Enmiş qanad hipsometrik cəhətdən nisbətən aşağı vəziyyət tutan qanada deyilir. c) Orta yaxur əlaqələndirici qanad enmiş və qaxlmış qanad arasında qalan və onları əlaqələndirən hissəyə deyilir. Fleksuranın orta qanadı daha gərgin vəziyyətdə olduğuna görə adətən xırda amplitudlu qırılmalarla və çatlar şəbəkəsi ilə mürəkkəbləşmiş olur. Fleksuranın hündürlüyü enmiş və qalxmış qanadlar arasında ən qısa çaquli məsafə nəzərdə tutulur. Sxemlərdən göründüyü kimi ( terras və fleksura) geoloji xəritə və struktur xəritədə, geoloji sərhədlər və strotoizohipslər terrasda mərkəzə doğru seyrəlirlər. Fleksurada isə əksinə, sıxlaşırlar. Bu ondan irəli gəlir ki, terrasın mərkəzinə doğru layların yatım bucağı azalır. Fleksura da isə artır. Struktur xəritə dedikdə ( istinad) lay səthinin stratoizohipslərlə üfüqi müstəvi üzərində (planda) proyeksiyası nəzərdə tutulur. Stratoizohips dedikdə lay səthi üzərində yerləşən eyni mütləq qiymətə malik olan nöqtələrdən keçən xəttə deyilir. ( strato lay ; izo bərabər ;hips yüksəklik ;) Fleksuranın əlaqələndirici qanadı adətən çatlar şəbəkəsi və kiçik amplitudlu qırılmalarla mürəkkəbləşdiyindən o törəmə məsaməliyə və kollektoruq (keçiriciliyə )qailiyyətinə malik olur. Bu səbəbdən də fleksuranın əlaqələndirici qanadı adətən Neft-Qaz perseltivlidir.fleksura bir qayda olaraq altda yatan yəni nisbətən qədim süxur komplekslərində inkişaf etmiş nisbətən böyük ampliyudlu qırılmanın üstdə yatan laylarda təzahürüdür. Çöküntü toplamaya görə fleksura 2 cür olur. 1) Postsedimentasion (çöküntütoplamadan sonra ); uyğun fleksura bu növ fleksuralarda layların qalınlığı hər 3 qanadda eyni olar. 2) Konsedimentasion (çöküntütoplanma ilə eyni zamanda) Bu növ 43

44 fleksurada layların qalınlığı orta qanadda daha nazik kiçikdir. Fleksuranın inkişaf etmə istiqaməti ilə regional yatımı istiqamətinə görə fleksura 2 yerə bölünür. a) Uyğun fleksura b) Qeyri uyğun fleksura Fleksura yer qabığında nisbətən geniş yayılmış strukturdur. O həm lokal, həm də regional miqyasda inkişaf etmiş ola bilər. Məsələn ; Kürqabırlıda yerləşən Təsdəllər qırışığının bir qanadı fleksura ilə mürəkkəbləşmişdir. Həmin fleksuranın əlaqələndirici qanadı neftlidir. Regional miqyaslı fleksura kimi Yaşma fleksurasını göstərmək olar. Struktur Yəhər- Bu struktur forma antiklinal və sinklinal zonaların kəsiçməsində formalaşır. Struktur yəhərin antiklinal zonası istiqmətində çəkilmiş profildə o özünü sinklinal kimi biruzə verir və əksinə sinklinal zonadan keçən xətt üzrə qırılmış profildə struktur yəhər özünü antiklinal kimi göstərir. Struktur yəhər öz formasına görə at üstündə istifadə olunan yəhərə bənzədiyindən bu adı daşıyır. Struktur yəhər regional və lokal miqyasda inkişaf edən struktur formadır. Məsələn;Böyük Qafqaz, Böyük Kiçik Balxan (Xəzərin şərq sahilində ) Koped-dağ dağ qırışıq sistemləri, submeridianal istiqamətdə yerləşən Cənubi Xəzər, Orta Xəzər və Şimal Xəzər çökəklikləri ilə, Abşeron Balxanyanı Astana zonasında birbiri ilə kəsişirlər.və nəticədə Abşeron Balxanyanı struktur meqayəhər formalaşmışdır. Hemiantiklinal - Struktur Burun- Regional monoklinal yatımın fonunda yaxud hər hansı bir qırışığın qanadında layların burunvari əyilməsinə Struktur-Burun 44

45 deyilir.struktur-burunun geoloji və struktur xəritələrdə müvafiq olaraq geoloji sərhədlərin və ya stratoizahipslərin strukturun mərkəzinə doğru seyrəlməsinə sonra isə sıxlaşmasına görə təyin edirlər. Struktur burun aşağıdakı elementləri ilə səciyyələnir. 1. Struktur burunun yamanclarına onun qanadları deyilir.struktur burun 2 qanadı ilə səciyyələnir. 2. Periklinal-layların yatımı istiqamətində struktur burun 1 periklinala malikdir.qalxımı istiqamətində isə bir antiklinal kimi açılaraq monoklinal yatıma keçir.ona görə də Burun əsas antiklinal qırışıqdan onunla fəqlənir ki, o 1 periklinala malik olur.bu xüsusiyyətinə görə də Struktur buruna tam inkişaf etməmiş antiklinal deyilir.struktur buruna uzununa çəkilmiş profildə mürəkkəb quruluşlu monoklinal,eninə çəkilmiş profildə isə özünü antiklinal kimi büruzə verir. Struktur burun təbiətdə nisbətən yayılmış struktur formadan biridir. Məsələn; Balxanyanı,Sabunçu, Ramana qırışığının Şimal- Şərq qanadı, Sanqaçal-Düvan,Şimal-Şərq qanadı struktur burunla mürəkkəbləşmişdir. 45

46 V. BİOGERMALAR HAQQINDA MƏLUMAT Biogermanın formalaşması hövzədə yaşayan canlıları həyat fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Bu canlılar məhv olduqda, onların inşa etdikləri qurğular dağılaraq hövzənin dibində linzavari yatım formaları yaradırlar. Bu növ biogerma Biostrom adlanır. Əgər bu proses təkrar olunarsa belə halda bir neçə biostrom üst-üstə formalaşmış olur və nəticədə yamacları diş-diş olan konusvari forma yaradirlar ki, bunada Bisotella deyilir. Bəzən hövzənin dayazlığında izometrik formaya malik, qapalı və ya ayrı-ayrı seqmentlər ibarət biogerma formalaşır buna atol deyilir. Atolun formalaşması mərcanların həyat fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Onların ilk qurğuları çox şaxəli, budaqlı yarpaqsız ağaclara oxşayır və özünə məxsus meşəni 46

47 xatırladır. Hövzənin belə bir hissəsinə sular hərəkət etdikdə, onlar elə bil süzülərək, həmin sahədə öz mexaniki qarışıqlarını çökdürmüş olurlar. Bu səbəbdəndə atol formalaşan sahədə hövzə dibinin dəyazlığı yaranır. Biogermalar yəni mərcan rifləri hövzənin sahil zonası, qitə şəraitində formalaşırlar. Bunlar adətən sahil xəttinin və qitə yamacının formasını rəkrar edərək, nisbətən ensiz uzun olurlar. Mərcan rifləri yuksək kollektorluq xüsusiyyətinəv malik olduğundan neft qazlılıq cəhətdən çox prespektivli hesab olunurlar. Tədqiqatlar göstərir ki, mərcan rifləri C.X.Ç nin şimal yamacı boyu uzanan Abşeron-Balxanyanı struktur meqayəhərin cənub qanadı boyu Yura yaşlı süxur komplekslərində mövcuddur. Vl. DİZYUNKTİV DİSLOKASİYALAR,QIRILMALAR Əgər layların və süxur komplekslərinin xarici təsir nəticəsində bütövlüyü pozularsa bu qırılma dislokasiyası adlanır.əgər bu proseslər nəticəsində layların yaxud süxur komplekslərinin bütövlüyü pozularsa və bu bütövlüyü pozulmuş hissələr qarşılıqlı yerdəyişməyə məruz qalarsa bu qırılma pozğunluğu və ya paraklazlar adlanır.əgər bu proseslər nəticəsində layların yaxud süxur komplekslərinin bütövlüyü pozularsa və bu bütövlüyü pozulmuş hissələr qarşılıqlı yerdəyişməyə məruz qalmarsa və yaxud əhəmiyyətsiz dərəcədə yerdəyişməyə məruz qalarsa bunlar çatlar yaxud diaklazlar adlanır. 47

48 1. Qırılma pozgunluqlar və Dizyunktiv dislokasiyalar Yer qabığı şəraitində laylara göstərilən təsir onların möhkəmlik həddindən yuxarı olarsa, bu zaman laylar kövrək deformasiyaya məruz qalır və qırılma yaranır. Qırılma pozğunluğu aşağıdakı elementləri ilə səciyyələnir: 1) Qırılma səthi ( / )-layların yaxud süxurların bütövlüyünü pozan və bütövlüyü pozulmuş hissələrin qarşılıqlı yerdəyişməyə məruz qaldığı səthə deyilir.qırılma səthinin fəza vəziyyəti onun yatım elementləri ilə təyin edilir.yəni uzanma xətti yatım xətti və yatma bucağı. 2. Qırılmaların qanadları-qırılma səthi tərəfindən bütövlüyü pozulmuş hissələrə deyilir. Tutduqları qarşılıqlı vəziyyətə görə iki növə ayrılırlar. a) Qalxmış qanad-hipsotermik cəhətdən nisbətən yüksək vəziyyət tutan qanada deyilir. b) Enmiş qanad-hipsometrik cəhətdən nisbətən aşağıda yerləşən qanaddır. 3. Qırılmanın amplitudu-qırılmanın qanadlarının bir birinə nisbətən uzaqlaşdıqları məsafəyə amplitud deyilir.fay və əksfay növ qırılmalarda aşağıdakı amplitudlar seçilir. a) tam yaxud maili amplitud-müxtəlif qanadlarda yerləşən eyni layın,eyni səthi arasında yerləşən qırılma səthi üzrə ölçülən ən qısa məsafə. b) Şaquli amplitud-müxtəlif qanadları yerləşən eyni layın,eyni səthi arasındakı şaquli müstəvi üzrə ölçülən ən qısa şaquli məsafədir. c) Üfüqi amplitud-qırılmanın müxtəlif qanadlarında yerləşən eyni layın,eyni səthi arasındakı üfüqi müstəvi üzrə ölçülən ən qısa məsafədir. d) Stratiqrafiq amplitud-müxtəlif qanadlarda yerləşən eyni layın,eyni səth arasındakı ən qısa məsafədir. Qırılma səthinin layların yatım istiqamətinə nəzərən,tutduğu vəziyyətə görə aşağıdakı növləri var. 1. Fay tipli qırılma 48

49 2. Əks fay tipli qırılma Əgər qırılma səthi enmiş qanad istiqamətində meyl edərsə,bu fay tipli qırılma adlanır.qırılma səthi qalxmış qanad istiqamətində meyl edərsə,bu əks fay tipli qırılma adlanır. Qırılma səthi və qanadların meyl istiqamətinə görə fay və əks faylar aşağıdakı növlərə bölünür. 1. Uyğun fay və Əks faylar 2. Qeyri-uyğun fay və əks faylar Uyğun fay və əks faylarda qırılma səthi və laylar eyni istiqamətdə meyl edir.qeyri-uyğun fay və əks faylarda isə qırılma səthi və laylar müxtəlif istiqamətdə meyl edir. Uyğun fay və əks faylar 49

50 Mənşəyinə görə fay və əks faylar 2 növü var: 1. Konsedimentasion fay və əks faylar-çöküntü toplanma ilə eyni zamanda inkişaf edən qırılmadır.enmiş qanadın qalınlığı qalxmış qanada nisbətən daha qalındır. 2. Postsedimentasion fay və əks faylar-çöküntü toplanmadan sonra inkişaf edən qırılmalardır.her qanadda qalınlıq təxmini eynidir. Bunlara aşagdakilar aidir 2.Bir amplitudlu qırılmalar 1)Şaquli qırılma-bu nov qirilmalada qirilma sethi bucaq altinda yatir.əgər bu şaquli qırılma üfiqi yatan laylari murəkkəbləşdirirse. Bu zaman onun yalniz bir amplitudu seçilirki oda şaquli amplitudu. Tam stratiqrafik amplitudlarda şaquli amplitud ust uste duşur. Bu nov qirilmada ufuqi qirilma yoxdur.əger şaquli qirilma maili yatan laylari murəkkəbləşdirirsə bu zaman belə qirilmada maili və şaquli amplitudlar üst-üstə düşür (a,b) və (a,c), üfiqi amplitud yoxdur, stratiqrafik amplitud mövcuddur (b,d). 2) Aralanma növ qırılma-bu nov qirilmada qanadlar ufiqi vəziyyətdə bir birinə əks istiqamətdə hərəkət etmiş olurlar.onlarin arasi isə törəmə məhsullari ilə dolur. Şaquli aralanma növ qirilmalar həm lokal, həmdə intensiv miqyasda inkişaf edə bilirler. Həmçinin qlobal miqyasdada olur.buna misal olaraq dünya okeanin əsasən mərkəz hissəsindən keçən eləcədə bəzi qitələri mürəkkəbləşdirən Riftlərin 50

51 ümumi uzunlugu min km çatan Riftləri misal göstərmək olar. 3) Sürüşme növ qirilma-qırılmanin qanadları qirilma səthi uzrə yalniz üfiqi istiqamətdə hərəkət edərsə bu növ qirilma yalniz bir üfiqi qırılma ilə səciyələnir və tektonik sürüşmə növ qırılma deyilir. Qırılma səthini müşahidə etdiyimiz zaman əgər sağ qanad irəli getmiş sol qanad yerinde qalmiş olarsa belə qirilma sol sürüşme adlanir. Bu sürüşmə saat əqrəbinin əksi istiqamətində hərəkət edir.sol sürüşmənin tam əksi isə sağ sürüşmədi və o saat əqrəbi istiqamətinde hərəkət edir. Sürüşmə növ qirilmalar nisbətən geniş yayilmş strukturlardir. Onlar lokal,regional və qlobal şəkildə inkişaf edə bilərlər. Məsələn: Aşaği Kür Çökekliyinde,Baki Arxipelaqinda, Abşeron Balxanyani Meqayəhərində lokal miqyasli tektonik sürüşmə müşahide edilir.regional miqyasda ise Cənub Xəzərin Mərkəzi hissəsini Baki Arxipelaqindan ayiran submeridional istiqamətdə Şah Əzizbəyov yarilmasini, Sanqaçal Aqurçinskidən yuxardaki yarilmanin şimaldaki Davami Regional sol sürüşme kimi özünü büruze verir Qlobal sürüşməyə isə Transform qirilmalarini misal göstərmək olar. Bu qirilmalar rift qırilmalarini enine mürəkkəbləşdirərək onlari seqmentləşdirirlər. Amplitudu bir neçe 10 km dən bir neçə 100 km qədər ola bilər. Sakit okeanda inkişaf etmiş bir sira Transform qirilmalardan bezilerinin Amplitudu.Meselem Mendasinadaki 1000 km catir. Lakin bunlar artiq sönüblər. Fəal Tektonik sürüşməyə Şimali Amerikanin Kaliforniya Ştatindaki San Andreos qirilmasini göstərmək olar. Onun amplitudu 500 km qədərdir 51

52 3.Üstəgəlmə və örtük (şaryaj) Qırışığın inkişafının davamı olaraq,plikativ dislokasiya dizyuktiv dislokasiya ilə əvəz olunarsa,bu zaman əmələ gələn qırılma üstəgəlmə adlanır.basqa sözlə Qırılma səthi 10º-ə qədər bucaq altında, yaxud üfüqi yatan əks laya üstəgəlmə deyilir. Üstəgəlmədə başqa qırılmalardan fərqli olaraq qanadlar aşağıdakı kimi adlanır. Qırılma səthi üzərində yerləşən qanada asılı qanad deyilir. Qırılma səthindən altda yatan qanada isə yatıq qanad deyilir. Üstəgəlmədə adətən asılı qanad irəli hərəkət etmiş olur, yatıq qanad isə hərəkətsiz olur. Üstəgəlmənin yaranması hər hansı bir qırışığın uzununa əyilmə yolu ilə inkişafını dizyunktiv, qırılma variantında davamıdır. Beləki, əgər qırışığa tangensial qüvvələr (sıxılma gərginlikləri) öz təsirini davam edirsə o yatıq vəziyyətə düşə bilər. Qırışığın bu vəziyyətindən sonra tangensial qüvvələrin təsiri 52

53 altında qırışıq ya çevrilmiş növə (qırışığı təşkil edən layların reoloji xüsusiyyətləri yüksək olduğu halda) yaxud da onun ən gərgin hissəsi olan layların əyimi (tağı) zonasında laylar qırılmaya məruz qala bilərlər, nəticədə qırışığın ustdə yatan qanadı təsir istiqamətində hərəkət edərək üstəgəlmə növ qırılmanın yaranmasına səbəb olurlar. Buna görə də astagəlmə növ qırılmalar qırışıqları bir qayda olaraq onların uzanması boyu mürəkkəbləşdirilirlər. Üstəgəlmə növ qırılmalar geosinklinal ərazilər, orogen zonalar üçün səciyyəvi strukturlardır. Platformalarda bu növ qırılmalar formalaşmırlar. Üstəgəlmə növ qırılmalar lokal və regional miqyasda, eləcə da qlobla şəkildə inkişaf edə bilərlər, məsələn: Şimali Abşeron Arxipelaqında Pirallahı qırışığı üstəgəlmə ilə mürəkkəbləşib. Regional miqyasda üstəgəlmələr dağ qırışıqlıq sistemlərində daha çox inkişaf etmiş olurlar. Üstəgəlmənin amplitudu 2-3 km-dən çox olarsa, bu vaxt o örtük və ya saryaj adlanır. Tektonik örtük öz inkişafını istənilən üstəgəlmədən və əks faydan başlaya bilər. Üstəgəlmədən fərqli olaraq örtük aşağıdakı elementləri ilə səciyyələnir: 1) Örtüyün asılı qanadı Alloxton adlanır. Yatıq qanadı isə Avtoxton adlanır. Qırılma səthi isə Sürünmə səthi adlanır. Bu səth adətən üfüqi yaxud üfüqiyə yaxın vəziyyətdə, bir qədər dalğavari formada olur. Bununla belə örtüyün başlanğıc və ön hissələrində bu səthin yatım bucağı nisbətən böyük ola bilər. 2) Şaryaj yaxud örtük xətti sürünmə səthi ilə relyef səthinin kəsişməsindən alınan iz nəzərdə tutulur. 3) Frontal yaxud ön şarnir saryajın önündə lay səthi ilə ox səthinin kəsişməsindən alınan izə deyilir. 4) Radikal şarnir saryajın, örtüyün başladığı zonada, lay səthi ilə ox səthinin kəsişməsindən alınan izə deyilir. 5) Saryajın kökü örtüyün yaxud saryajın inkişafa başladığı hissəyə 53

54 deyilir. Örtüyün inkişafa başladığı qırışıq onun kökü adlanır. 6) Qalıq yaxud Klippen Alloxton həmişə hərələtsiz olduğundan ekzogen proseslərin təsiri nəticəsində yuyulmaya yaxud aşınmaya məruz qalır.aşınma nəticəsində ondan ayrılmış hissə Klippen adlanır.. Aşınma baş verən vaxt elə hal ola bilərki, Alloxtonun önündə onun bir hissəsi əsas kütlədən tam ayrıla bilər.avtoxton üzərində yatan belə kütlə qalıq yaxud klippen adlanır. Klippeni təşkil edən süxurların yaşı bir payda olaraq üzərində yatdığı Alloxtonu təşkil edən süxurların yaşından daha qədim olur. 7) Tektonik pəncərə - Alloxtonun sahəsində Avtoxtonun qapalı çıxışına tektonik pəncərə deyilir.başqa sözlə Alloxtonun sahəsində qapalı şəkildə Avtoxtonun süxurları Yer səthinə çıxmış olurlarsa belə çıxış tektonik pəncərə adlanır. Yaranması Alloxtonun süxurlarının həmin sahədə intensiv aşınmaya məruz qalmasıyla əlaqədardır. Erozion pəncərədən fərqli olaraq tektonik pəncərədə yer səthinə çıxan süxurların yaşı onun əhatəsində yatan, Alloxtonu təşkil edən süxurların yaşından daha cavan olur. Erozion pəncərədə isə (qapalı çıxışda) adətən onu əhatə edən süxurlara nisbətən daha qədim yaşlı süxurlar yer səthinə çıxmış olur. Bəzi hallarda altda yatan struktur mərtəbənin layları erozion pəncərədə yer səthinə çıxa bilər. Tektonik örtüklər və ya Şaryajlar dağ qırışıqlarının ayrılmaz elementi hesab olunur. 54

55 4.Qırılmalar sistemi haqqında anlayış (horst, qraben, qraden) Qırılmalar sistemim dedikdə hər hansı bir ərazinin bir sıra, müxtəlif yaxud eyni növ qırılmalarla mürəkkəbləşməsi nəzərdə tutulur. Bu zaman alınan qırılmaların qanadlarının qarşılıqlı vəziyyətindən asılı olaraq aşağıdakı növ qırılmalar sistemi seçilir. 1. Horst Qırılma sistemində mərkəzi blok qalxmış, kənar bloklar enmiş olarsa belə sistem Horst adlanır.horstların mərkəzi blokları daha qədim çöküntülərlə örtülüb. Geoloji xəritədə horstu mərkəzi blokda, kənar bloklara nisbətən daha qədim yaşlı süxurlar təmsil olunması ilə təyin etmək olar. Bəzi hallarda qırılmaların sayı çox olduqda geoloji quruluşda bir neçə horst və qraben seçmək olur. Bu zaman ümumi mənzərədə belə sistemin mərkəz hissəsini təşkil edən bloklardan nisbətən qədim laylar Yer səthinə çıxmış olarsa, belə sistem mürəkkəb quruluşlu horst adlanır. Horstlar sadə və mürəkkəb olur. a) İki fay və əks faydan əmələ gəlmiş qrabenlər sadə horst adlanır. b) Daha çox fay və əks faydan ibarət olan qrabenlər mürəkkəb horstlar adlanır. Mənşəyinə görə də horstlar 2 növə ayrılır. a) Konsedimentasion horstlar-çöküntü toplanma ilə eyni zamanda inkişaf edir. b) Postsedimentasion horstlar-çöküntü toplanmadan sonra inkişaf edən horstlardır.qalxan və düşən bloklarda qalınlıq eynidir. 2. Qraben Qırılma səthində mərkəzi blok yaxud bloklar enmiş, kənar bloklar qalxmış olarsa belə sistemə qraben yaxud mürəkkəb quruluşlu qraben deyilir və mərkəzi cavan çöküntülərlə örtülmüş olsun. Qrabenlər sadə və mürəkkəb olur. a) İki fay və əks faydan əmələ gəlmiş qrabenlər sadə qrabenlər adlanır. b) Daha çox fay və əks faydan ibarət olan qrabenlər mürəkkəb qrabenlər adlanır. Mənşəyinə görə də qrabenlər 2 növə ayrılır. c) Konsedimentasion qrabenlər-çöküntü toplanma ilə eyni zamanda inkişaf edir.bu cür qrabenlərin düşən mərkəzi bloklarında layların qalınlığı kənar bloklara nisbətən daha çox olur. d) Postsedimentasion qrabenlər-çöküntü toplanmadan sonra inkişaf edən qrabenlərdir.qalxan və düşən bloklarda qalınlıq eynidir. Geoloji xəritə və profildə qrabeni onun mərkəz blokunda Yer səthinə kənar bloklarındakına nisbətən cavan layların çıxmasıyla təyin etmək mümkündür. 3. Qraden pilləvari qırılma sistemi bu növ sistemdə hər növbəti blok əvvəlkinə nisbətən qalxmış (enmiş) olur. Qırılmalar sistemi bütün tektonik zonalarda inkişaf edə bilərlər. 55

56 56

57 Vll. ÇAT VƏ ÇATLILIQ 1.Çat və çatlılıq haqqında anlayış Çatlılıq yaxud çatlar sistemi dedikdə, hər hansı bir məkanı mürəkkəbləşdirən eyni mənşəli çatlar asossasiyası nəzərdə tutulur. Çatlar aşağıdakı elementləri ilə səciyyələnir: 1) Çat səthi- cismin yaxud süxurun bütövlüyünü pozan səth; 2) Çatın qanadları yaxud divarları; Çatların divarlarının aralanma dərəcəsinə görə təsnifatı: bu təsnifata əsasən çatlar üç növə ayrılır: 1) Açıq çatlar- belə çatların divarları bir-birindən nisbətən aralı olurlar, bu səbəbdəndə belə çatlar asanlıqla adi gözlə seçilir. Divarlararası boşluq isə adətən törəmə məhsullarla doldurulur. 2) Qapalı çatlar- bu növ çatlarda divarlar qapalı olur, laki çatın özünü adi gözlə görmək mümkün olur. 3) Gizlin çatlar- belə çatlarda divarlar bir-birinə o dərəcədə kip qapanmış olurlar ki, belə çatları adi gözlə görmək mümkün deyil. Belə çatları seçmək üçün cisim yaxud süxurun səthlərini islatmaq yaxud mikroskop altında müşahidə etmək olar. Çat səthinin vəziyyətinə görə çatların təsnifatı: çat səthinin fəza vəziyyəti qırılma səthində olduğu kimi onun yatım elementləri ilə təyin olunur. Bu təsnifata əsasən çatlar aşağıdakı növlərə bölünür; 1) Üfüqi çatlar- çat səthinin yatım bucağı 0-10 o bucağ arasında dəyişir. 2) Az maili çatlar- çat səthinin yatım bucağı o bucağ arasında dəyişir. 3) Maili çatlar-çat səthinin yatım bucağı o bucaq arasında dəyişir. 4) Dik çatlar-çat səthinin yatım bucağı o bucaq arasında dəyişir. 5) Şauqli çatlar-çat səthininvəziyyəti o bucaq arasında dəyişir. Çatlar öz mənşələrinə görə ilkin və törəmə növə bölünürlər: İlkin çatlar-adətən süxur əmələgəldiyi zaman yaranırlar. Məs: çökmə 57

58 mənşəli süxurlar diagenez zamanı, yəni çöküntünün susuzlaşaraq süxura keçdiyi zaman (gillərin argillitə çevrildiyi zaman) onlarda çatlar şəbəkəsi yarana bilər, yaxud maqmanın yer qabığına daxil olduğu və yaxud yer səthinə çıxdığı hallarda soyuduğu zaman o çatlar şəbəkəsi ilə mürəkkəbləşə bilər. Yer səthinə çıxdığı halda isə nəm iqlimdə yaxud yağış yağdığı halda həmin maqmaya təsir edərək onlarda çatlar şəbəkəsi yaranmış olur. Maqmatik və çökmə mənşəli yaranan çatlar əsasən aşağıdakı növlərə bölünür: 1.Uyğun çatlar (abc; a b c )-əgər çatlar laylanma səthinə uyğun yatarlarsa, yəni çatın səthi ilə laylanma səthi bir-birinə paralel olursa buna uyğun çatlar deyilir 2.Paralel (uzununa) çatlar (ghi; g h i )-bu növ çatların səthi laylanma səthinə paralel olur, lakin yatım bucağı laylanma səthinin yatım bucağındam fərqli olur. 3.Eninə çatlar (def;d e f )-belə çatlarda çat səthi laylanma səthinə təxminən perpendikulyar olur. 4.Çəpinə çatlar (klm; k l m )-bu növ çatların çat səthinin uzanma istiqaməti lay səthinin uzanma istiqaməyi ilə 86 o dən kiçik bucağ təşkil edir. 58

59 Maqmatik süxurlarda çatlar eyni zamanda deyilənlərdən fərqli şəkildə də inkişaf edə bilərlər. Məs: çoxbucaqlı sütunvari şəkildə və b. Çökmə mənşəli süxurlarda onların tərkibindən asılı olaraq özünəməxsus çatlar şəbəkəsi yaranır. Məs: əhəndaşında yaranan çatlar şəbəkəsində bir-birinə paralel və şaquli istiqamətdə inkişaf edirlər. Qumdaşında isə çatların fəza vəziyyəti ixtiyari ola bilər, bu səbəbdəndə onlar bir sıra hallarda bir-birilərini ilə kəsişirlər. Mergel və dolomitlərdə isə yaranan çatlar çoxbucaqlı şəklində olurlar. Bu baxımdan mergel və dolomitdə yaranan çatlar öz morfologiyasına görə maqmatik süxurlarda yaranan çoxbucaqlı çatlara oxşayırlar. Lakin, maqmatik süxurlarda inkişaf edən çatlar bir sıra hallarda süxurub bir sıra hissəsi onun əsas kütləsindən ayırmış olurlar. Belə süxur hissələrinə ayrılma deyilir.çökmə mənşəli süxurlarda isə çatların yayılma dərinliyi nisbətən az olduğundan bu növ ayrılmalar çox az təsadüf edilir.süxurlarda inkişaf edən çatlar öz mənşəyinə görə eləcə də qeyritektonik və tektonik növlərə bölünür. Qeyri-tektonik yaxud atektonik çatlar. İlkin, yəni süxur formalaşdığı zaman yaranan çatlar əslində qeyri-tektonik çatlardır, lakin, bununla belə yer səthinə çıxan süxurlara ekzogen proseslərin təsiri nəticəsində bir sıra başqa növ qeyri-tektonuk çatlarda yaranır. Məs: Əgər yağış yağdığı zaman yer səthinə çıxan süxur az-çox miqdarda suyu özünə hopdurarsa və temperaturun aşağı düşməsi nəticəsində süxura hopmuş su donduğu halda onda çatlar şəbəkəsi yaranır. Bu hal təkrar olunduqca həmin çatlar inkişaf edirlər. 59

60 Polimineral süxurlar günəşin təsiri altında qızdıqları zaman onları təşkil edən mineralların hər biri öz istilik genişlənmə əmsalına uyğun olaraq genişlənir. Bu da nəticədə polimineral süxurda çatların əmələgəlməsinə səbəb olur. Bu proses dilatasiya adlanır. Bitkilərin süxurlara təsiri nəticəsində, yəni onların köklərinin inkişaf etməsi hesabına yarana bilər. Eyni zamanda küləyin fəaliyyəti nəticəsində də süxur səthində yaranmış girintilərdə su yayıldığı zaman yenə də temperaturun kəskin dəyişməsi sayəsində süxur səthində çatlar yarana bilər. Yer səthi sürüşmələr zamanıda sürüşən qaymada bir sıra çatlar şəbəkəsi yaranmış olur. Qaymanın yuxarı hissəsində yaranmış çatlar şəbəkəsi yuxarı çatlar, aşağı hissəsində yaranmış çatlar şəbəkəyə aşağı çatlar, kənarlarda yaranmış çatlılığa yan çatlar, təxminən ortada yaranan çatlara mərkəzi çatlar deyilir. Qeyritektonik çatlar eləcə də canlıların fəaliyyəti nəticəsində də yarana bilər. Tektonik çatlar-bu çatların əmələ gəlməsi süxurlara təsir edən tektinik proseslərlə əlaqədardır, yəni bu çatların yaranması tektonik hərəkətlərin təsiri altında süxurlarda baş verən müxtəlif növ deformasiyalarla bağlıdır. Məs: qırışıq əmələgəlmə zamanı antiklinalın tağı nisbətən yüksək dartıkma gərginliklərunə məruz qaldığı zona olduğundan orada çatlar şəbəkəsi yaranmış olur. Fleksurada onun əlaqələndirici qanadı nisbətən yüksək dartılma gərginliyinə məruz qaldığından əksər hallarda çatlar şəbəkəsi ilə və kiçik amplitudlu qırılmalarla 60

61 mürəkkəbləşmiş olur. Tektonik çatlar bir qayda olaraq qırılma pozğunluqlarını da müşayət edirlər. Əmələgəlmələrinə görə tektonik çatlar iki növə bölünrlər: 1) Normal qüvvələrin təsiri altında yaranan dartılma çatları- bu növ çatlar cisime bir ox üzrə qüvvə təsir etdiyi zaman yaranırlar. Belə çatlar dartılma, yəni qırılma çatları adlanırlar. Bu növ çatların divarlaeı girintili-çıxıntılı, yəni kələ-kötür olur. Əgər o çat səthinə hər hansı bir iri süxur qırıntısı (çaqıl, çınqıl) düşərsə, o qırıtı çatın sayəsində öz yuvasından ayrılmış olur. Ona görə də normal qüvvələrin yaratdığı çat səthində iri süxur qırıntılarının yuvalarını görmək olar. 2) Qopma çatları- süxurlarda qopma çatlarının əmələgəlməsi onlara toxunan qüvvələrin təsiri ilə əlaqıdardır. Bu zaman yaranan çatların səthi adətən hamar olur və hətta həmin çat səthi çaqıl, çınqıl dənəciklərində keçirsə həmin qırıntı iki hissəyə bölünmüş olur. Qopma çatların səthində adətən cızıqları və sürüşmə güzgülərini müşahidə etmək olar. Məlum olduğu kimi sürüşmə güzgüləri adətən əks fay, tektonik sürüşmə, üstəgəlmə növ qırılmaların qırılma səthində də yaranır. Bəzi hallarda süxurlarda çox sıx qopma çatları şəbəkəsi yaranır, buna klivaj deyilir. Tektonik çatların ikinci növü Klivaj adlanır.süxurun dağılmasının əsasını qoyan, lakin onun bütövlüyünü pozmayan sıx qopma növ çatlar şəbəkəsinə klivaj deyilir. Laylanmaya qırışığın ox səthinin tağına nisbətən tutduğu vəziyyətə görə süxurlarda aşağıdakı növ klivaj seçilir: 1. Layvari klivaj süxurların plastiki deformasiyasının ilk mərhələsində laylanmaya paralel inkişaf edir. 61

62 Kəsən klivaj aşağıdakı növlərdə olurlar: 1.Yelpikvari klivaj bu növ klivajda çatlar yelpik şəlkildə inkişaf edirlər və antiklinal qırışığın tağının altında yaxud sinklinal qırışığın dibinin üstündə ox səthi zonasında kəsişirlər. 2.Əks yelpikvari klivaj da yelpik şəklində inkişaf etmiş antiklinalın tağının üstündə, yaxud sinklinal dibinin altında ox səthi zonasında kəsişirlər. 3. S -vari klivaj bir yaxud bir neçə layda S hərfi şəklində inkişaf edən qopma (kəsən) çatlar şəbəkəsidir. 4.Paralel yaxud Əsas klivaj qırışığın ox səthinə paralel onun tağında yaxud qanadlarında inkişaf etmiş sıx qopma çatlar şəbəkəsidir. Qırılmalarla bağlı klivaj fay tipli iri qırılmaların yamacları boyu inkişaf edirlər. 62

63 Vlll. MAQMATİK VƏ METAMORFİK SÜXURLARIN YATIM FORMALARI Maqmatik, xüsusilə də intruziv süxurların yatım formaları müxtəlifdir. Bu, əsasən maqmanın ilk təzyiq və temperaturundan, yəni kristallaşma şəraitinin müxtəlifliyindən irəli gəlir. Maqma öz təzyiq və temeparuturu ilə bəzən süxurları əridib onların yerini tutur, bəzən müxtəlif təbəqələrin arasına soxularaq orada soyuyur, bəzən də müxtəlif çatlar və boşluqlarda kristallaşır. Təbiətdə yayılmış intruziv kütlələr iki əsas qrupa ayrılır: uyğun və qeyri-uyğun yatımlı. Uyğun yatımlı intruziyalar-da çökmə süxurların laylanma səthi layların səthinə paralel olur. Bu paralellik mütləq deyil, nisbi xarakter daşıyır, uyğun yatımlı maqmatik massivlər təbiətdə geniş yayılmış kütlələrdir, bunlardan aşağıdakıları göstərmək olar. İntruziv yataqlar, en sadə intruziv kütlələr olub, maqmanın laylar arasına soxulması və orada soyuması nəticəsində əmələ gəlir. Bu yataqların sahəsı km 2, qalınlığı isə yüz metrlərlə ölçülür; müxtəlif tərkibli, ən çox əsas süxurlardan 63

64 təşkil olunmuşdur. Lakkolitlər nisbətən kiçik (diametri 5-6 km, qalınlığı 1 km-ə çatır) intruziv kütlələr olub, göbələk şəkillidir. Yuxarı qalxarkən layların arasında lavanın soyuması nəticəsində yaranır. Tağ hissələri dəyirmi, daban hissələri isə laylaşma müstəvisinə paralel olur. Nisbətən az dərinlikdə (3 km-ə qədər) yatır və denudasiya nəticəsində tez-tez üzə çıxır. Tərkibinə görə əsasən turş süxurlardan (diapiritlərdən) təşkildir. Bəzən lakkolitlər bir-birinə kanallar vasitəsilə birləşərək lakkolit qrupu yaradırlar. Lakkolitlərdən çaxələnən maqmatik kütlələr anofizlər adlanır.anofizlər batolitlərdə və ştoklardada rast gəlinir. Lakkolitlərin müxtəlif növləri məlumdur: çoxmərtəbəli (ağacabənzər), formasiya-arası, qeyri-simmetrik (hemi-lakkolit), bismalit və s. Lopolitlər müxtəlif ölçülərə malik (ən kiçik ölçülərdən başlayaraq en kəsiyi 100 km-ə çatan, qalınlığı isə 1 km-dən artıq olan kütlələr) Nəlbəki şəkilli,az meyilli intruziv kütlələrdir. Yerləşdiyi süxurlarla paralel yatım əmələ gətirir. Ultraəsas və qələvi süxurlardan ibarət olur. Fakolitlər Antiklinal və sinklinalların kilidlərində linza şəkilli maqmattik kütlələrə rast gəlinir ki, bunlar fokolitlər adlanır. əyilmiş mərciyə oxşar, kiçik ölçülü, uyğun yatımlı intruziv kütlələr olub, qabarıq layların qabarmış hissələrində maqmanın soyuması nəticəsində əmələ gəlir. Qalınlığı 100 m, nadir hallarda isə 1000 m olur. Sillər Laylanma səthinə daxil olaraq onlarla uyğun yatım təşkil edən intruziv cisimlərə Sillər deyilir-(lay tipli intruziyalar) nisbətən az dərinliklərdə əmələ gəlir və lay formasına malik olub, ətraf süxurların laylanma səthləri üzrə 64

65 yerləşir. Sillərin qalınlığı bir neçə santimetrdən 600 m-ə qədər, tutduğu sahə isə bəzən km 2 -ə çatır.çox rast gəlinən qalınlıq 25-70m arasında olan sillərdir. Sillər müxtəlif süxurlardan, daha çox əsasi süxurlardan (diabazlardan, porfiritlərdən) təşkil olunmuşdur və onlara həm platformalarda, həm də geosinklinal ərazi-lərdə təsadüf olunur. Qeyri-uyğun intruziv kütlələrə aşağıdakılar aiddir. Batolitlər əsasən, qranitlərdən ibarət nəhəng intruziv kütlələrdir. Yer qabığı qırışıqlarında pozğunluğa məruz qalmış ətraf süxurlara maqmanın aktiv təsiri və nüfuz etməsi zamanı yaranır. Denudasiya prosesi nəticəsində batolitlər açıldıqda intruziv maqmatik süxurların çıxışlarının tutduğu sahələr 100 km 2 -dən km 2 -dək çatır. Bəzi batolitlər dərinlik artdıqca ensizləşir və müxtəlif dərinliklərdə qədim çökmə yaxud metamorfik süxurlar üzərində yerləşir. Batolitlərin yaranması haqqında fikirlər var.bəzilərinə görə Maqma yuxarı hərəkət edən zaman üstə yatan hissələri dağıdır,dağıdılmış hissələr maqmanın içinə tökülərək onun sahəsini genişləndirir və batoliti formalaşdırır.digər tədqiqatçılara görə maqma hərəkət edən zaman qarşısına çıxan bütün maddələri həll edərək batoliti formalaşdırır.batolitin əmələ gəlməsində dərinlik yarıqlarının çox böyük əhəmiyyəti var.həmin yarılmalar üzrə maqma yuxarıya doğru hərəkət edir.bu zaman maqmanın hərəkət sürəti çox olur.çünki onun tərkibindəki qazlar maqmaya mütəhərriklik verir.hərəkətdə olarkən maqmadan ayrılan qazlar hesabına,yəni maqmanın qazsızlaşması hesabına onun sürəti azalır və maqma yuxarıya doğru hərəkət edən zaman o qədər qatılaşırki,üst hissədə maqmanın yolunda tıxac əmələ gəlir.bu zaman yuxarıya hərkət edə bilməyən maqma yanlara doğru genişlənərək batoliti formalaşdırır. Batolitlər, geosinklinal əyalətlərin ən mütəhərrik hissələrində yerləşir. Adətən onlar qırışıqlıq komplekslərinin uzanması boyu müşahidə olunur. Batolitin bir 65

66 növü də etmolit-formadır. Bu forma yuxarıya tərəf ölçülərinin artmasilə səciyyələnir. Ştoklar kiçik ölçülü intruziv kütlələrdir.ştoklar silindir formasında uzunsov şəkilli intruziv cisimlərdir. Çıxış sahəsi 100 km 2 -dən azdır. Bunlar da batolitlərin şaxələnməsindən (batolit künbəzləri) əmələ gəlir, yaxud da müstəqil yaranan intrusiyalardır. Ştoklar iri tektonik pozğunluqlar boyunca yerləşir. Daykalar- Paralel səthlərlə böyük məsafələrdə izlənən lövhə şəkilli intruziv cisimlərə deyilir.başqa sözlə dik meyilli paralel divarlar ilə hüdudlaşan və ətraf süxurları kəsən intruziv kütlələrdir.şaquli yaxud nisbətən maili çatların maqma ilə dolması nəticəsində əmələ gəlir. (İngilizcə daş,divar deməkdir) Daykaların 3 növü var. 1. Endo dayka 2. Meta dayka 3. Ekzo dayka Endo dayka-maqmanın çatlara dolması nəticəsində əmələ gəlir.meta dayka eyni yolla əmələ gəlir,ancaq tərkib etibarı ilə peqmatit və digər mineralların dəyişməsi nəticəsində əmələ gəlir.ekzo dayka çöküntülərin çatlara dolması nəticəsində əmələ gəlir. Ətraf süxurlar denudasiyaya məruz qaldıqda daykalar yer səthində olduqca dik uçurum divarları xatırladır. Elə bu səbəbdən də onlara dik divarlar deyilir. Daykaların uzunluğu bir neçə metrdən 100 km-ə, qalınlığı isə bir neçə sm-dən bir neçə yüz metrə çatır. Uzunluğu 3-5 km və qalınlığı 5-8 m olan daykalar daha geniş yayılmışdır. 66

67 Damarlar müxtəlif formalı və ölçülü çatların müxtəlif tərkibli maqma kütləsi ilə dolması nəticəsində yaranır. Yerləşdiyi süxurlara nisbətən qeyri-uyğun və adətən, böyük bucaq altında yatır. Çox vaxt damarlarda müxtəlif faydalı qazıntı və minerallara rast gəlinir. Damarlar təmami-lə müxtəlif mənşəli ola bilərlər. Harpolitlər, qranit tərkibli böyük intru-ziv kütlələrdir; onlar struktur mərtəbələri (tektonik mərtəbələri) ayıran uyğunsuzluq səthləri boyunca əmələ gəlirlər. Harpolitin yerləşdiyi səth, adətən, çox da dərində deyildir. Maqmatik diapirlər planda və kəsilişdə armud formasında olan və çox kiçik ölçülərlə xarakterizə olunan intruziyalara deyilir. Onların ölçüsü bir neçə on metrlə kilometrlər ara-sında dəyişir. Ətraf süxurları kəsib, onlarda qırılma və pozulmalar yaradır. Nekk (vulkan kanalları) vulkan aparatının bir hissəsidir. Planda dairəvi, oval, bəzən isə qeyri-düzgün formalarda olur. Diametri bir neçə on metrdən kilometrə (1-1,5 km) kimi dəyişir.nekkləri dolduran süxurlar müxtəlifdir, əsasən püskürmə süxurlarıdır. Vulkan kanal-larında bəzən zəngin almaz yataqlarına təsadüf edilir. Nekklər vulkanik aparatın alt hissəsin-də yerləşən maqmatik süxurlardan təşkil olunmuşdur; yer səthinə yaxın sahədə soyumuş süxurlardır (ekstruziv süxurlar). Nekk-lərin yan divarı təqribən şaqulidir. Böyük intruziyalarla kiçik şaxələnmələr əlaqədardır; bunlar ətraf süxurlar ilə uyğun-suzluq əmələ gətirir və qeyri-müəyyən formaya malikdirlər. Belə formalar geoloji ədəbiyyatda apofizlər adlanırlar. Effuziv süxurlar, adətən, axım formalı, layabənzər kütlələr əmələ gətirir. Bu süxurların forması əsasən lavanın tipindən, onu hərəkət etdiyi səthin formasından və soyuma şəraitindən asılıdır. Lava axımının səthi düz olmayıb, qeyri-müntəzəm çıxıntılı olur. Bu örtüklər 67