ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΜΕΤΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΟΓΚΟΛΟΓΙΑΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΝΤΙΚΑΡΚΙΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΟΓΚΟΛΟΓΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΤΟΥ ΕΣΝΕ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΜΕΤΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΟΓΚΟΛΟΓΙΑΣ ΕΝΣΥΝΑΙΣΘΗΣΗ, ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ Δρ. Θάλεια Μπελλάλη Νοσηλεύτρια Π.Ε., Ψυχολόγος, M.Sc., Ph.D. Αθήνα 2006

Το στρες και η επαγγελματική εξουθένωση είναι φαινόμενα που απαντώνται σε διάφορα επαγγέλματα στα πλαίσια των οποίων είτε δημιουργούνται σχέσεις εξάρτησης με άτομα που έχουν ανάγκη για βοήθεια, είτε απαιτείται ταχύτητα στη λήψη των αποφάσεων, είτε οι αποφάσεις που λαμβάνονται σχετίζονται με σοβαρές οικονομικές, κοινωνικές κ.α. επιπτώσεις. Τέτοια επαγγέλματα μπορεί να είναι τα ένστολα επαγγέλματα, (αστυνομικοί, κυβερνήτες αεροσκαφών), τα επαγγέλματα διοίκησης και εμπορίου (διαφημιστές, διευθυντές προσωπικού) όπως και τα επαγγέλματα Κοινωνικών Υπηρεσιών π.χ. δάσκαλοι, κοινωνικοί λειτουργοί κ.α. 1,2. Όσον αφορά στους επαγγελματίες υγείας, το stress και ο ψυχικός πόνος που αυτοί βιώνουν, έχει απασχολήσει κατά καιρούς πολλούς επιστήμονες και ερευνητές. Τα τελευταία χρόνια, έχει δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στη μελέτη των αντιδράσεων του προσωπικού υγείας που παρέχει φροντίδα στον άρρωστο με οξύ ή χρόνιο πρόβλημα υγείας 3,4. Έχουν λοιπόν διερευνηθεί διάφορες πτυχές αυτών των αντιδράσεων που άλλοτε αφορούν μια διεργασία θρήνου μπροστά στο θάνατο ασθενών, άλλοτε αφορούν μια τραυματική αντίδραση σε ένα ξαφνικό, ακραίο τραυματικό γεγονός και άλλοτε αφορούν ένα χρόνιο επαγγελματικό στρες που μπορεί να οδηγήσει στην επαγγελματική εξουθένωση. Μιλώντας για την επαγγελματική εξουθένωση, είναι σημαντικό να αναφερθεί εξαρχής ότι η σχέση μεταξύ επαγγελματικού άγχους και εξουθένωσης είναι ιδιαίτερης σημασίας καθώς τα όρια μεταξύ τους δεν είναι σαφώς καθορισμένα και πολλές φορές οι δύο έννοιες ταυτίζονται. Υπό το πρίσμα της θεώρησης της επαγγελματικής εξουθένωσης ως μια «εξελικτική διεργασία», μπορεί να δεχθεί κανείς ότι ακολουθείται μια μεταβατική διαδικασία, δηλαδή η εξουθένωση δεν είναι ένα φαινόμενο που εμφανίζεται ξαφνικά. Είναι το αποτέλεσμα ενός χρόνιου και παρατεταμένου στρες που βιώνει ένας αποθαρρυμένος επαγγελματίας όταν νιώθει ότι δε διαθέτει τα αποθέματα (βιολογικά, ψυχικά, κοινωνικά) για να ανταποκριθεί στις αυξημένες απαιτήσεις της δουλειάς του 5. Αναλυτικότερα, αποτελεί κοινή διαπίστωση ότι όλοι οι εργαζόμενοι βιώνουν stress στη δουλειά τους. Αυτό το stress μπορεί να είναι στιγμιαίο. Όταν είναι μικρής έντασης και σύντομης διάρκειας επιφέρει θετικά αποτελέσματα στην απόδοση του ατόμου, όταν όμως οι απαιτήσεις του περιβάλλοντος αυξάνουν, το στρες γίνεται μεγαλύτερο και επηρεάζει αρνητικά την απόδοση στο χώρο της εργασίας. Όταν πια φθάσει στο σημείο να γίνει χρόνιο και παρατεταμένο (μέτριας ή μεγάλης έντασης), συχνά εμφανίζεται το φαινόμενο της επαγγελματικής εξουθένωσης. Θα μπορούσε λοιπόν να πει κανείς ότι ναι μεν ενδείξεις και συμπτώματα χρόνιου στρες και εξουθένωσης όλοι βιώνουμε κατά περιόδους, σε μερικές περιπτώσεις όμως τα συμπτώματα αυτά οργανώνονται σε ένα «σύνδρομο». 2

Η παθολογικοποίηση βέβαια ενός «συνδρόμου» δεν είναι εύκολα εφικτή, καθώς η διάκριση μεταξύ του φυσιολογικού και παθολογικού ή καλύτερα η διάκριση όσον αφορά στα συναισθήματα και στη συμπεριφορά του ανθρώπου δεν είναι εμφανής γιατί σχετίζεται με διάφορους παράγοντες όπως για παράδειγμα με την υπάρχουσα επιστημονική γνώση, το στατιστικό κριτήριο του «μέσου όρου» και τις εκάστοτε κοινωνικοπολιτικές και πολιτισμικές συνθήκες. Στη βιβλιογραφία αναφέρονται πολλά θεωρητικά μοντέλα που ερμηνεύουν κυρίως τα αίτια, αλλά και τα συμπτώματα του συνδρόμου της επαγγελματικής εξουθένωσης, προσδιορίζοντας αντίστοιχα και τον ορισμό του. Αιτιολογικά, όπως ήδη έχει αναφερθεί πολλοί ερευνητές θεωρούν το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης ως μια διεργασία-διαδικασία(process-centered) 6-8. Ο πιο διαδεδομένος και ευρέως αποδεκτός ορισμός της επαγγελματικής εξουθένωσης, ιδιαίτερα για το χώρο των επαγγελμάτων υγείας, είναι αυτός της Christine Maslach 9 που ορίζει το φαινόμενο ως μια εξελικτική διεργασία που ο εργαζόμενος νιώθει σωματική και ψυχική εξάντληση, στα πλαίσια της οποίας: α) χάνει το ενδιαφέρον και τα θετικά συναισθήματα που είχε για τους ασθενείς/πελάτες. Για παράδειγμα ένας επαγγελματίας υγείας μπορεί να λέει: «Δεν αντέχω άλλο τους αρρώστους όλο γκρινιάζουν.. και οι συγγενείς τους είναι όλοι τους απαιτητικοί, επικριτικοί και αγνώμονες» β) παύει να είναι ικανοποιημένος από τη δουλειά και την απόδοσή του. Χαρακτηριστικά είναι τα εξής λόγια: «Με βαραίνει αυτή η δουλειά, έχω χάσει το χαμόγελό μου, έχω αδειάσει.. ακόμη κι αν θέλω, δεν μπορώ να δώσω άλλο» γ) και τέλος, αναπτύσσει μια αρνητική εικόνα για τον εαυτό του. Εκφράσεις όπως: «Απέτυχα..», «Δεν είμαι αρκετά καλός»,«ό,τι κι αν κάνω, δε θα έχει αποτέλεσμα», «Τι νόημα έχει, γιατί να προσπαθώ;;» είναι χαρακτηριστικές για ορισμένους επαγγελματίες. Τα τρία λοιπόν βασικά χαρακτηριστικά που διακρίνουν το σύνδρομο της εξουθένωσης περιλαμβάνουν: την αίσθηση συναισθηματικής εξάντλησης την αποπροσωποποίηση την έλλειψη προσωπικών επιτευγμάτων 10. Δύο άλλοι επιστήμονες, οι Edelwich & Brodsky 7, περιγράφουν την ανάπτυξη της επαγγελματικής εξουθένωσης μέσα από 4 διαδοχικά στάδια: α) του ενθουσιασμού β) της αδράνειας/αμφιβολίας γ) της απογοήτευση/ματαίωσης και δ) της απάθειας. Κατά το πρώτο στάδιο, ο νεοδιοριζόμενος επαγγελματίας μπαίνει στο χώρο της υγείας έχοντας υπερβολικά υψηλούς στόχους, κίνητρα, ελπίδες, αλλά έχοντας 3

και μη-ρεαλιστικές προσδοκίες από τον εαυτό του, τους αρρώστους που θα φροντίσει, τους συναδέλφους και τις συνθήκες της εργασίας του. Αφιερώνει λοιπόν ώρες και ενέργεια στη δουλειά του, υπερεπενδύοντας στις σχέσεις του με τους αρρώστους. Ουσιαστικά, ο κόσμος της δουλειάς γίνεται όλος ο κόσμος του και προσδοκά ότι από αυτόν θα αντλήσει κάθε δυνατή ικανοποίηση και ηθική ανταμοιβή. Κατά το δεύτερο στάδιο, της αμφιβολίας, ο επαγγελματίας αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι ενώ ο ίδιος προσφέρει πολλά, η εργασία δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες του. Ως αντίδραση, δουλεύει σκληρότερα καθώς νομίζει ότι φταίει ο ίδιος. Για παράδειγμα μπορεί να μπει στη διαδικασία να ανανεώνει συνεχώς τις γνώσεις του μέσα από την παρακολούθηση επιμορφωτικών σεμιναρίων, μπορεί να επιδιώκει να έρχεται ακόμη πιο κοντά στους αρρώστους κ.ο.κ. Με την πάροδο του χρόνου, αρχίζει να αναζητά τις αιτίες έξω από τον εαυτό του και απο-ιδανικοποιεί το περιβάλλον του. Επίσης μπορεί να αρχίσει να ενοχλείται που δεν αναγνωρίζεται η προσφορά του, που έχει χαμηλό μισθό, που οι βάρδιες είναι εξαντληλικές κλπ. Παρ όλα αυτά όμως, ακόμη δεν είναι σε θέση να αναθεωρήσει τις παράλογες ή υπερβολικά υψηλές προσδοκίες του εως ότου φτάσει στο τρίτο στάδιο, της απογοήτευσης/ματαίωσης, όπου αρχίζει πια να αναρωτιέται: «Γιατί να προσπαθώ και να δουλεύω αφού κανείς δεν το αναγνωρίζει; Ποιο το όφελος τελικά;» Αποθαρρύνεται εντελώς και συχνά βιώνει άγχος, σωματικές ενοχλήσεις μέχρι και κατάθλιψη. Στην πραγματικότητα, το στάδιο αυτό είναι μεταβατικό. Η απογοήτευσή του θα τον οδηγήσει ή στο να κινηθεί «προς τα μπρος», επανεκτιμώντας την κατάσταση και βάζοντας νέους στόχους, ρεαλιστικούς αυτή τη φορά, ή στο να κινηθεί «προς τα πίσω» εγκαταλείποντας τη σχέση του με τους αρρώστους ή ακόμη εγκαταλείποντας το ίδιο το επάγγελμα. Στην τελευταία περίπτωση, ο επαγγελματίας φτάνει στο τέταρτο στάδιο, της απάθειας, όπου παραμένει στη δουλειά απλά για λόγους επιβίωσης, αποφεύγει κάθε υπευθυνότητα αλλαγή ή καινοτομία στο χώρο της δουλειάς του και αδιαφορεί για τις ανάγκες των αρρώστων αφού νιώθει ανεπαρκής να ανταποκριθεί σε αυτές. Οι επιπτώσεις όλων των παραπάνω φαινομένων στη σωματική και ψυχική υγεία του επαγγελματία υγείας γίνονται αντιληπτές κυρίως στα δύο τελευταία στάδια, μέσω διαφόρων συμπτωμάτων/ενδείξεων σε διάφορα επίπεδα. Σε οργανικό επίπεδο συνήθως εκδηλώνονται μέσω ήπιων ή σοβαρότερων ψυχοσωματικών προβλημάτων. Έρευνες έχουν δείξει ότι σε ψυχολογικό επίπεδο σχετίζονται συγκεκριμένα: α) σε επίπεδο συμπεριφοράς, με αυξημένη ανησυχία και ευερεθιστότητα, επιρρέπεια σε λάθη/ατυχήματα, προβλήματα στην προσωπική ζωή, επιθετικές διαπροσωπικές σχέσεις με συναδέλφους και ασθενείς/συγγενείς, απροθυμία ανάληψης καθηκόντων, αργοπορία, απουσίες και συχνές αλλαγές 4

τμήματος εργασίας καθώς και με συμπεριφορές εξάρτησης (αλκοόλ, ηρεμιστικά, κάπνισμα), β) σε συναισθηματικό επίπεδο, με αυξημένο άγχος, συναισθηματικές μεταπτώσεις, δυσθυμία έως και κατάθλιψη, συναισθήματα χαμηλής αυτοεκτίμησης, αποδιοργάνωση, θυμό, έλλειψη ενδιαφέροντος, απάθεια, αδιαφορία, απογοήτευση και έλλειψη ικανοποίησης από εαυτό και εργασία και γ) σε γνωστικό επίπεδο, με διαταραχές αυτοσυγκέντρωσης, ονειροπόληση, σκέψεις αποτυχίας, και δυσκολία ανεύρεσης νοήματος στον εργασιακό τους ρόλο. Τέλος, σε κοινωνικό επίπεδο συχνά αναφέρεται η απόσυρση και ο περιορισμός των κοινωνικών σχέσεων, καθώς και η μεταφορά των εργασιακών προβλημάτων στην οικογένεια με επακόλουθο τις συχνές συγκρούσεις 8,11-14. Φαίνεται λοιπόν ότι το επαγγελματικό άγχος/εξουθένωση επηρεάζει τη σωματική, ψυχική και κοινωνική ευεξία του νοσηλευτή, μειώνοντας την απόδοση και επηρεάζοντας αρνητικά τη -σχετιζόμενη με την υγεία- ποιότητα ζωής του. Η ποιότητα ζωής αποτελεί ένα πολυδιάστατο φαινόμενο και είναι ιδιαίτερα δύσκολο να αποσαφηνισθεί το εννοιολογικό της περιεχόμενο για να δοθεί ένας πλήρης και ικανοποιητικός ορισμός. Σύμφωνα με τον Fallowfield 15, η ποιότητα ζωής προσδιορίζεται από ένα σύμπλεγμα παραγόντων που αλληλεπιδρούν και αφορούν 3 διατάσεις: α) τη σωματική ευεξία του ατόμου, β) την ψυχική ευεξία και γ) την κοινωνική ευεξία. Σημαντική πρόοδος έχει σημειωθεί τελευταία στη μέτρηση της σχετιζόμενης με την υγεία ποιότητα ζωής με τη δημιουργία μεθόδων για την περιγραφή της υποκειμενικής αντίληψης της υγείας, κυρίως με τη μορφή έγκυρων και αξιόπιστων οργάνων. Χαρακτηριστική είναι η μελέτη των Μπελλάλη και συνεργατών 16 που πραγματοποιήθηκε σε αντιπροσωπευτικό δείγμα Ελλήνων νοσηλευτών που εργάζονται στο Εθνικό Σύστημα Υγείας, προκειμένου να διερευνηθεί η συσχέτιση των παραγόντων της επαγγελματικής εξουθένωσης με την αυτοεκτίμηση της υγείας τους. Τα αποτελέσματα επιβεβαίωσαν την αρχική υπόθεση ότι η σωματική και ψυχική υγεία των νοσηλευτών επηρεάζεται από το άγχος που βιώνουν στο εργασιακό περιβάλλον του νοσοκομείου. Συγκεκριμένα διαπιστώθηκε σημαντική συσχέτιση της ψυχικής υγείας με τους τρεις παράγοντες της επαγγελματικής εξουθένωσης της Maslach (συναισθηματική εξάντληση, επαγγελματικά επιτεύγματα και αποπροσωποποίηση). Όσον αφορά στη σωματική υγεία, μόνο ο παράγοντας της συναισθηματικής εξάντλησης βρέθηκε να συσχετίζεται σημαντικά. Γιατί όμως εμφανίζεται η επαγγελματική εξουθένωση στους επαγγελματίες υγείας; Ποιες μπορεί να είναι οι πιθανές αιτίες που την προκαλούν; 5

Η απάντηση είναι εξαιρετικά περίπλοκη. Παρ όλα αυτά, από πολλές έρευνες, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, έχει διαπιστωθεί ότι οι πηγές του άγχους και της εξουθένωσης των νοσηλευτών μπορεί να προέρχονται: α) από το ίδιο το άτομο π.χ. δημογραφικά χαρακτηριστικά (ηλικία, φύλο, εθνικότητα, εκπαίδευση, προϋπηρεσία, θέση εργασίας), χαρακτηριστικά προσωπικότητας (κίνητρα, προσδοκίες, τρόπος διαχείρισης του άγχους, αυτοεκτίμηση, ενσυναίσθηση) και προηγούμενες εμπειρίες (επαγγελματικής ή προσωπικής φύσεως) β) από το νοσοκομειακό περιβάλλον εργασίας π.χ. συνθήκες δουλειάς (φύση εργασίας, επαφή με πόνο και θάνατο, καθήκοντα προσωπικής φροντίδας ασθενή, δυσάρεστο φυσικό περιβάλλον), οργανωτικά / διοικητικά θέματα (φόρτος και ωράριο εργασίας, τρόπος διοίκησης, οικονομικές αποδοχές, ασάφεια ρόλων και καθηκόντων), συναδελφικές σχέσεις (προβλήματα συνεργασίας και επικοινωνίας, έλλειψη υποστηρικτικού δικτύου) γ) από την επαφή με τον ασθενή και τους συγγενείς του π.χ. φύση αρρώστιας (σοβαρότητα, χρονιότητα, απειλή θανάτου), σχέσεις με ασθενή και συγγενείς (παθητική στάση εξάρτησης του ασθενή, κλίμα κριτικής, αυξημένες απαιτήσεις και έλλειψη αναγνώρισης από τους συγγενείς) 8, 17-22. Ιδιαίτερα οι ψυχολογικοί παράγοντες φαίνεται να επιδρούν κατά πολύ στο βαθμό της εξουθένωσης του εργαζομένου και επιτρέπουν την αδρή πρόβλεψη για παράδειγμα ποιοι νοσηλευτές θα εμφανίσουν εξουθένωση και ποιοι όχι. Έτσι λοιπόν, τα προσωπικά κίνητρα και οι υπερβολικά υψηλοί, ιδανικοί και μη ρεαλιστικοί στόχοι μπορεί να αποτελέσουν αφορμή για πολλές απογοητεύσεις που οδηγούν σε χρόνιο στρες. Επίσης, βασικός προσωπικός παράγοντας που επηρεάζει την εμφάνιση και το βαθμό της εξουθένωσης θεωρείται ο τρόπος με τον οποιο κάθε επαγγελματίας της υγείας ερμηνεύει και αντιμετωπίζει τις στρεσσογόνες συνθήκες στη ζωή του και κατ επέκταση και στη δουλειά του. Σύμφωνα με την Kobasa και τους συνεργάτες της 23, οι εργαζόμενοι που είναι πιο ανθεκτικοί στο στρες και λιγότερο ευάλωτοι στην εξουθένωση διακρίνονται από ένα σύνολο χαρακτηριστικών: έχουν την τάση να αντιλαμβάνονται τις δυσκολίες και τις στρεσσογόνες καταστάσεις περισσότερο ως προκλήσεις, οι οποίες τους ενεργοποιούν να δράσουν, και λιγότερο ως απειλές ή εμπόδια. Οι επαγγελματίες αυτοί, είναι ανοιχτοί και δεκτικοί σε νέες ιδέες, εμπειρίες και προσαρμόζονται με ευελιξία στις στρεσσογόνες καταστάσεις έχουν την αίσθηση ότι μπορούν να ασκήσουν κάποιο προσωπικό έλεγχο πάνω στα πράγματα, δηλαδή πιστεύουν ότι μπορούν να 6

έχουν την τάση να επενδύουν και να βρίσκουν νόημα και σκοπό στις υπηρεσίες που παρέχουν, συμμετέχοντας ενεργά στα δρώμενα όταν προκύπτουν προβλήματα αντί να παραμένουν παθητικοί και απλοί θεατές. Ένας άλλος σημαντικός προσωπικός παράγοντας για την εμφάνιση της εξουθένωσης είναι η ικανότητα της ενσυναίσθησης. Η ενσυναίσθηση είναι μια πολυδιάστατη έννοια στην οποία έχουν αποδοθεί διάφοροι ορισμοί. Παρ όλα αυτά, οι επιστήμονες συμφωνούν ότι αφορά στην προσπάθεια του ατόμου να κατανοήσει στο μέγιστο βαθμό την εμπειρία κάποιου άλλου, είτε πρόκειται για συμπεριφορά, είτε για συναίσθημα, είτε για διανοητική κατάσταση 24-26. Εκτός της γνωστικής και συναισθηματικής διάστασης της ενσυναίσθησης, η Watson 27, πρότεινε πρόσφατα μια επιπλέον διάσταση που αφορά στη διαπροσωπική της λειτουργία. Αναφέρεται στην επίτευξη ενός ασφαλούς κλίματος μέσα στο οποίο αναπτύσσεται μια υγιής θεραπευτική σχέση που διευκολύνει την ολοκλήρωση των θεραπευτικών στόχων που θέτουν από κοινού θεραπευτής και θεραπευόμενος. Τόσο η ενσυναίσθηση, όσο και το πηγαίο ενδιαφέρον για τη φροντίδα του ασθενή απαιτεί μια συναισθηματική επένδυση του νοσηλευτή στη σχέση με τον άρρωστο, γεγονός που προϋποθέτει κάποιο βαθμό προσωπικής ευαλωτότητας. Ο επαγγελματίας υγείας που είναι περισσότερο ευάλωτος στην εξουθένωση είναι εκείνος που διακρίνεται από υψηλό βαθμό ενσυναίσθησης, δηλαδή εκείνος που διαθέτει τις κατάλληλες δεξιότητες επικοινωνίας για να αναπτύσσει εποικοδομητικές σχέσεις με τους ασθενείς και τις οικογένειές τους, που μπορεί να μπει στη θέση τους και να δει τα πράγματα από τη δική τους σκοπιά, κατανοώντας σε βάθος τα συναισθήματά τους. Όπως είναι φυσικό αυτός ο ικανός επαγγελματίας εμφανίζει αυξημένη πιθανότητα να ταυτιστεί με τους ασθενείς και τους συγγενείς τους, γεγονός που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι είναι μύθος η φράση «ο επαγγελματίας που εμφανίζει εξουθένωση δεν είναι ικανός, δεν είναι κατάλληλος, είναι κακός και σκληρός». Στη νοσηλευτική επίσης, έχει χρησιμοποιηθεί η έννοια της συναισθηματικής διεργασίας (emotional labor) για να περιγράψει την εκδήλωση μιας συναισθηματικής επένδυσης που προσδοκά ο άρρωστος και το εργασιακό πλαίσιο από το νοσηλευτή και την ικανότητα του νοσηλευτή να ανταποκριθεί επενδύοντας συναισθηματικά τις σχέσεις με τους ασθενείς του 28,29. Όταν αυτές οι επενδύσεις 7

είναι χρόνιες και απαιτητικές, ενέχουν τον κίνδυνο εξουθένωσης, απόσυρσης, κατάθλιψης και ψυχοσωματικών ενοχλήσεων, που μπορεί να οδηγήσουν στην εγκατάλειψη του νοσηλευτικού επαγγέλματος 30,31. Ταυτόχρονα όμως, οι επενδύσεις αυτές αποτελούν βασική προϋπόθεση για την ανάπτυξη μιας θεραπευτικής σχέσης ανάμεσα στο νοσηλευτή και τον ασθενή από την οποία ο εργαζόμενος μπορεί να αντλήσει σημαντικά οφέλη και ικανοποιήσεις. Οι νοσηλευτές αναφέρουν υψηλά επίπεδα επαγγελματικής ικανοποίησης από τη συναισθηματική διεργασία που συντελείται στις σχέσεις που αναπτύσσουν με τους ασθενείς που φροντίζουν, ενώ ταυτόχρονα οι ασθενείς δηλώνουν ευχαριστημένοι από την επένδυση των νοσηλευτών σε μια προσωπική σχέση μαζί τους 32. Από όλα τα παραπάνω διαπιστώνει κανείς ότι η εξουθένωση επηρεάζεται από ένα συνδυασμό παραγόντων που καθιστούν τον καθένα μας χωριστά περισσότερο ή λιγότερο ευάλωτο σε αυτή. Όπως ακριβώς όμως υπάρχουν πολλές αιτίες για την εμφάνιση της επαγγελματικής εξουθένωσης, έτσι αντίστοιχα υπάρχουν και πολλοί τρόποι πρόληψής της ή εφαρμογής μέτρων για τη μείωση των συμπτωμάτων της. Τα μέτρα μπορούν να ληφθούν είτε σε διοικητικό επίπεδο (αποσαφήνιση ρόλων και καθηκόντων, συμμετοχή του νοσηλευτή στη λήψη αποφάσεων, συμβουλευτική εποπτεία από ειδικό σύμβουλο κλπ) είτε σε ατομικό επίπεδο. Σε ατομικό επίπεδο, την ευθύνη φέρει ο ίδιος ο επαγγελματίας υγείας ο οποίος πρέπει να έχει υπόψη του ότι η ικανότητα να διαχειρίζεται το στρες, είναι πολύ σημαντική. Αυτή η ικανότητα δεν κληρονομείται, αλλά μαθαίνεται. Ο επαγγελματίας μπορεί να εκπαιδευτεί να κάνει την ενδοσκόπησή του, δηλαδή να μπορεί να διακρίνει ανά πάσα στιγμή την αθέατη και σκοτεινή πλευρά των εμπειριών που βιώνει στον εργασιακό του χώρο, γεγονός που θα του επιτρέψει: α) να επεξεργάζεται τα έντονα και οδυνηρά συναισθηματά του, β) να κατανοεί πώς επηρεάζει αλλά και πώς επηρεάζεται από τις εμπειρίες που βιώνει, γ) να αναγνωρίζει τις δυνάμεις και τα όριά του, δ) να κατανοεί τα κίνητρα που τον ώθησαν και τον κρατούν σε αυτό το χώρο εργασίας, ε) να αναθεωρεί κάποιους στόχους και μη ρεαλιστικές προσδοκίες που διατηρεί και τέλος στ) να προσδιορίζει τις ανάγκες του για στήριξη. Γιατί οι επαγγελματίες υγείας χρειάζονται στήριξη η οποία δεν είναι πολυτέλεια, αλλά αναγκαία προϋπόθεση προκειμένου να υπάρξει επαγγελματική ικανοποίηση και αυξημένη απόδοση στην παροχή ποιοτικής φροντίδας, η οποία ως τελικό αποδέκτη έχει εν τέλει τον ίδιο τον ασθενή και την οικογένειά του. «Το στρες θα πρέπει να είναι το αλατοπίπερο της ζωής και όχι το..φιλί του θανάτου» Έκθεση της Ευρωπαϊκής Ένωσης 8

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Argyle M. Τhe social psychology of work. 2 η Εκδ. Penguin books, 1989. 2. Καντάς A. Οργανωτική Βιομηχανική Ψυχολογία. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1995. 3. Παπαδάτου Δ, Πετράκη Δ, Παπάζογλου Ε, Μπελλάλη Θ, Ψαριώτου Κ. Περιγραφική μελέτη των εμπειριών νοσηλευτών που παρέχουν φροντίδα σε παιδιά που πεθαίνουν. Παιδιατρική 1998, 61:476-482. 4. Papadatou D, Bellali T, Papazoglou E, Petraki D. Greek nurse and physician grief as a result of caring for children dying from cancer. Pediatric Nursing 2002, 28:345-353. 5. Παπαδάτου Δ, Αναγνωστόπουλος Φ. Η ψυχολογία στο χώρο της υγείας. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. 6. Cherniss C. Staff burnout-job stress in Human Services. Beverly Hills, Sage Publications, 1980. 7. Edelwich J & Brodsky A. Burnout: stages of disillusionment in helping professions. New York, Human Sciences Press, 1980. 8. Gray-Toft P & Anderson J. Stress among hospital nursing staff: its causes and effects. Social Science Medicine 1981, 159:639-647. 9. Maslach C. Burnout: The cost of caring. New Jersey, Prentice Hall Inc., 1982. 10. Maslach C, Jackson SE. Maslach Burnout Inventory. Manual 2 η Εκδ. Palo Alto CA, Consulting Psychologists Press, 1986. 11. Jenkins O. Evaluation of burnout in oncology nurses. Cancer Nursing 1986, 9:108-116. 12. Fagin L, Carson J, Leary J, et al. Stress, coping and mental health nurses: findings from three research studies. International Journal of Psychiatry 1996, 42:102-111. 13. Moore K, Burrows G. Stress and mental health. Στο: Cooper CL (Επιμ.) Handbook of stress, medicine and Health. New York, CRC Press, 1996. 14. Coffey M. Stress and burnout in forensic community mental health nurses: an investigation of its causes and effects. Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing 1999, 6:433-443. 9

15. Fallowfield L. Quality of life: The missing measurement in health care. London, Human Horizon Series - Souvenir Press, 1990. 16. Μπελλάλη Θ, Κοντοδημόπουλος Ν, Καλαφάτη Μ, Νιάκας Δ. Διερευνώντας την επίδραση της επαγγελματικής εξουθένωσης στη σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής των Ελλήνων νοσηλευτών. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 2005, (υπό δημοσίευση). 17. Yasko MJ. Variables which predict burnout experienced by oncology clinical nurse specialists. Cancer Nursing 1983, 19:250-264. 18. Munley A. Sources of hospice staff stress and how to cope with it. Nursing Clinics of North America 1985, 20:230-239. 19. Antoniou AS. Personal Traits and professional burnout in health professional. Archives of Hellenic Medicine 1999, 16:20-28. 20. Papadatou C, Anagnostopoulos F. Monos D. Factors contributing to the development of burnout in oncology nursing. British Journal of Medical Psychology 1994, 67:187-199. 21. Wilson A. Exhaustion syndrome in palliative care. Support Care Cancer 1996, 4:408-415. 22. Αδαλή Ε & Λεμονίδου Χ. Παράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνιση της επαγγελματικής εξουθένωσης των νοσηλευτών. Νοσηλευτική 2001, 215-22. 23. Kobasa SC, Maddi SR, Puccetti MC, Zola MA. Effectiveness of hardiness, exercise and social support as resources against illness. Journal of Psychosomatic Research 1985, 29:525-533. 24. Mehrabian A, Epstein N. A measure of emotional empathy. Journal of Personality 1972, 40:525-543. 25. Glastein GA. The historical roots of contemporary empathy research. Journal of the History of the Behavioral Sciences 1984, 20:38-59. 26. Rogers CR. A client-centered/person-centered approach to therapy. Στο: Kirschenbaum H & Henderson VL (Επιμ.) The Carl Rogers reader. London, Constable, 1986. 27. Watson J. Caring knowledge and informed moral passion. Advances in Nursing Sciences 1990, 13:15-24. 28. Froggatt K. The place of metaphor and language in exploring nurses emotional work. Journal of Advanced Nursing 1998, 28:332-338. 10

29. Henderson Α. Emotional labor and nursing: an under-appreciated aspect of caring work. Nursing Inquiry 2001, 8:130-138. 30. James N. Care=organization + physical labour + emotional labour. Sociology of Health and Illness 1992, 14:488-505. 31. Vitello-Cicciu JM. Emotional intelligence. Nursing Management 2003, October: 29-33. 32. Mc Queen A. Gynaecological nursing: nurses perceptions of their work. MPhil Thesis. University of Edinburgh, Edinburgh, 1995. 11