Ι. ΣΑ ΟΤΡΑΝΙΚΑ [c], [ç], [ɟ], [j] και ηξ οιμικό [ ɲ] κλειςτό, άθχο [c] = k+i/e <Οικία> [i cia] τριβόμενο, άθχο [ç] =x+i/e <άχυρο> * açiro] κλειςτό, θχθρό [ɟ] = g (γκ/γγ) +i/e <αγγίηω> [a ɲɟizo] τριβόμενενο,θχθρό [j] = γ+i/e <γερόσ> [je ros]
ΙΙ. ΣΑ ΤΠΓΡΩΙΚΑ [k], [x],[g],[γ] και ηξ οιμικό [ŋ] κλειςτό, άθχο [k] = k+a/o/u/ςφμφωνο <άκρθ> * akri] <κόποσ> * kopos] τριβόμενο, άθχο [x] = x+ a/o/u/ςφμφωνο <χλόθ> * xloi] <ιχοσ> * ixos] κλειςτό, θχθρό τριβόμενο, θχθρό [g] = g(γγ/γκ)+a/o/u/ςφμφωνο *γ+ = γ+ a/o/u/ςφμφωνο <αγκομαχάει> [a ŋ goma xai]] <γρίππθ> * γripi]] <γκρεμίηει> [gre mizi]] <αγόρι> [a γori]
ΙΙΙ. ΣΑ ΦΑΣΝΙΑΚΑ [s], [z] ΣΗ ΚΝΓ 1 τριβόμενο, άθχο [s] <ςεισ> [sis] τριβόμενο, θχθρό [z] <ηεισ> [zis] ΙV. ΣΑ ΦΑΣΝΟ-ΟΤΡΑΝΙΚΑ [ʃ], [Ʒ] 1 Υπάξρνπλ δύν αξζξώζεηο ηωλ θαηληαθώλ, κία κε ηελ άθξε ηεο γιώζζαο θαη κία κε ηελ πξνξάρε.
ΣΩΝ ΙΔΙΩΜΑΣΩΝ 2 Τριβόμενο, άθχο Βόρεια ιδιώματα: <Ίςια πάνω>< ςαπάν> [ʃa pan] [ʃ] τριβόμενο, θχθρό [Ʒ] Βόρ. ιδιώματα:<ηουρλάκθκεσ;><ηουρλάκ κισ;> [Ʒur laκciʃ] V. ΣΑ ΦΑΣΝΙΑΚΑ ΠΡΟΣΡΙΒΟΜΓΝΑ [ts], [dz] & 2 Καη εδώ έρνπκε δύν αξζξώζεηο όπωο ζηα θαηληαθά παξαπάλω.
ΣΑ ΦΑΣΝΟ-ΟΤΡΑΝΙΚΑ ΠΡΟΣΡΙΒΟΜΓΝΑ [tʃ], [dʒ] προςτριβόμενο-φατνιακό άθχο: [ts] <τςιγάρο> [tsi γaro] προςτριβόμενο φατνο-ουρανικό άθχο: [tʃ] νότια ιδι/τα:<τςαι>(και) *tʃe] προςτριβόμενο-φατνιακό θχθρό: [dz] <τηάμι> * dzami] προςτριβόμενο φατνο-ουρανικό θχθρό: [dʒ] <θντηουλεφουν> *ind u levun] = ηθλεφουν ςε νότια ιδιώματα VΙ. ΣΑ ΤΓΡΑ ΠΛΓΤΡΙΚΑ [l], [λ] ΣΗ ΚΝΓ
& ΔΙΑΛΓΚΣΙΚΟ/ΙΔΙΩΜΑΣΙΚΟ [ ] το φατνιακό υγρό,πλευρικό τθσ ΚΝΕ [l] Έλα, αλεποφ,λφκοσ, λουλοφδι, λαίλαπα, λουκοφμι [ʎ] (ι *λ+ Το ουρανικό υγρό πλευρικό όταν το <λ> ακολουκεί άτονο φωνιεν και ζπεται άλλο ζνα φωνιεν: [e ʎa] <ελιά> (ι [e λa]) <λιακάδα> [ʎa kaδa] <ιλιοσ> * iʎos] [ł] το φατνιακό-υπερωικό [ł] τθσ ΚΝΕ αποκλειςτικά διαλεκτικό/ ιδιωματικό, το χαρακτθριςτικό του κεςςαλονικιώτικου λόγου, ιδίωσ ςκωπτικά <πλάκα> * p łaka] ΑΛΛΑ <Ηλίασ> [i lias]
ΜΓΡΟ 1 ξ ΔΙΑΛΓΚΣΟΛΟΓΙΑ
ΜΑΘΗΜΑ 1 ξ Η Γπιζηήμη
Ποξζπάθεια ξοιζμξύ ηηπ έμμξιαπ «διαλεκηξλξγία» Αν ξεκινιςουμε με τθν ανάλυςθ τθσ λζξθσ ςτα επιμζρουσ ςυςτατικά τθσ, διαπιςτϊνουμε ότι πρόκειται για μία ςφνκετθ λζξθ που αποτελείται από, τουλάχιςτον, τρία μορφιματα: διάλεκτ- (διάλεκτοσ), το ςυνδετικό μόρφημα -ο- τησ Κοινήσ Νεοελληνικήσ (ΚΝΕ), και το νεοκλαςικό μόρφθμα λογία. Η ςθμαςία του μορφιματοσ λογία (-logy) είναι διαφανισ και κρυςτάλλινθ ςε κάκε ςφγχρονθ γλϊςςα, ςυμπεριλαμβανομζνθσ τθσ ΚΝΕ, προςδιορίηει δε τθν επιςτιμθ που υποδεικνφει το πρϊτο ςυςτατικό τθσ λζξθσ: καρδι-ο-λογία= η επιςτήμη που αςχολείται με την καρδιά, φυτ-ο-λογία= η επιςτήμη που αςχολείται με τα φυτά κ.τ.λ. Άρα, μια πρϊτθ ςφντομθ προςζγγιςθ, είναι να ορίςουμε τθ διαλεκτολογία ωσ τθν επιςτιμθ που αςχολείται με τθ μελζτθ των διαλζκτων. Όμωσ, όπωσ κα διαπιςτϊςουμε ςτθν πορεία, ζνασ τζτοιοσ οριςμόσ, αν και ςωςτόσ, είναι εξαιρετικά αόριςτοσ, κυρίωσ επειδι δεν εμπεριζχει τον οριςμό τθσ διαλζκτου. Κατά ςυνζπεια, δεν μπορεί να αποτελζςει αυτό που κα ονομάηαμε «επιςτθμονικόσ» όπωσ φιλοδοξεί να τον παρουςιάςει το επίκθμα λογία. 1. Διάλεκηξπ Σι είναι λοιπόν διάλεκτοσ; Πρόκειται για μία ιδιαίτερα ςθμαντικι ερϊτθςθ, που, όπωσ κάκε οριςμόσ, χρειάηεται ουςιαςτικι διευκρίνιςθ. Επιπλζον είναι γεγονόσ αναμφιςβιτθτο ότι υπάρχει ςφγχυςθ μεταξφ των τριϊν πολυχρθςιμοποιοφμενων όρων γλϊςςα διάλεκτοσ ιδίωμα, ςτον κακθμερινό λόγο. Από τθν άλλθ πλευρά, ςτθν επιςτθμονικι χριςθ των όρων, αρκετά ςυχνά ακοφμε ότι τα ιδιϊματα απαρτίηουν τισ διαλζκτουσ και οι διάλεκτοι τισ γλϊςςεσ, χωρίσ ωςτόςο να ζχουμε λφςει το πρόβλθμα των ορίων τθσ κάκε μιασ από τισ γλωςςικζσ αυτζσ μορφζσ. Καταρχάσ, πρζπει να τονιςτεί ότι με τισ ζννοιεσ γλϊςςα και διάλεκτοσ είχαν δυςκολίεσ και οι αρχαίοι Ζλλθνεσ που δεν φαίνεται να είχαν καταλιξει ςτθ διαφορά τουσ, αφοφ ακόμθ και τθν Κοινι τθν ονόμαηαν διάλεκτο. Παρομοίωσ, ςτο μεςαίωνα θ διάλεκτοσ κεωρείται ωσ παραλλαγι τθσ γλϊςςασ, όμωσ ςυγχρόνωσ υπάγονται ςε αυτιν διάφορεσ γλϊςςεσ. Πολλοί διαλεκτολόγοι κζτουν ωσ παράγοντα κακοριςμοφ μίασ διαλζκτου το βαθμό αμοιβαίασ κατανόθςθσ των ομιλθτϊν. Ζτςι, οι Πορτογάλοι κατανοοφν τουσ Ιςπανοφσ, πλθροφν δθλαδι το κριτιριο τθσ αμοιβαίασ κατανόθςθσ, όμωσ οι βόρειοι Ιταλοί δεν κατανοοφν τουσ νότιουσ, δθλαδι δεν πλθροφν τθν αμοιβαιότθτα κατανόθςθσ. αφζςτατα, μία τζτοια παρατιρθςθ κα μασ οδθγοφςε ςτο λανκαςμζνο ςυμπζραςμα ότι θ πορτογαλικι και θ ιςπανικι είναι διάλεκτοι τθσ ίδιασ γλϊςςασ όμωσ θ βόρεια και θ νότια ιταλικι δεν είναι. Άλλοι γλωςςολόγοι κεωροφν ότι οι διάλεκτοι πρζπει να διακρίνονται με βάςθ το κριτιριο τθσ γλωςςικήσ ςυνείδηςησ του ομιλθτι. Όμωσ και
το κριτιριο αυτό επθρεάηεται από τθν ιδεολογία του ομιλθτι, θ οποία επθρεάηεται από άςχετουσ προσ τθ γλϊςςα παράγοντεσ, όπωσ, για παράδειγμα, θ κροατικι και θ ςερβικι κεωροφνταν ωσ ςερβοκροατικι, ενιαία γλϊςςα, όμωσ με τθ διάλυςθ τθσ Γιουγκοςλαβίασ δεν «αλλιλοαναγνωρίηονται» πλζον ςυνειδθτά και κακαρά πολιτικοφσ λόγουσ. Άλλοι υποςτθρίηουν πωσ μια διάλεκτοσ λζγεται/γίνεται γλϊςςα όταν γραφτοφν ςε αυτι λογοτεχνικά ζργα, όμωσ αυτό το κριτιριο είναι εξωγλωςςικό. Γεγονόσ είναι ότι μία διάλεκτοσ διαςϊηεται μζςω τθσ γραφισ αλλά δεν γίνεται γλϊςςα. Ζτςι, θ κρθτικι διάλεκτοσ δεν ζγινε γλϊςςα, παρόλο που γράφτθκαν ςε αυτι ςθμαντικότατα λογοτεχνικά ζργα, όπωσ ο Ερωτόκριτοσ. Σζλοσ, πολλοί ταυτίηουν απλουςτευτικά τα όρια τθσ γλϊςςασ με τα όρια του κράτουσ. Γι αυτοφσ μια διάλεκτοσ κα μποροφςε να ονομαςτεί γλϊςςα αν αποτελοφςε το εκφραςτικό μζςο ενόσ οργανωμζνου κράτουσ. αυτι τθν περίπτωςθ θ βαςκικι και θ ουαλικι κα πρεπε να είναι διάλεκτοι, όμωσ είναι ξεκάκαρα γλϊςςεσ. Ο ςπουδαίοσ Ρουμάνοσ διαλεκτολόγοσ, E. Coseriu, προςπακεί να βάλει τα πράγματα ςτθ κζςθ τουσ λζγοντασ ότι οι δυςκολίεσ ςτθ διάκριςθ τθσ διαλζκτου από τθ γλϊςςα ςυνίςταται κυρίωσ ςτα εξισ: (α) θ ζννοια γλϊςςα ιδθ εμπεριζχει τθν ζννοια διάλεκτοσϋ, (β) θ διάλεκτοσ είναι ζννοια ςχετικι ωσ προσ τθν ζννοια γλϊςςα ενϊ θ ϋγλϊςςα μπορεί να νοθκεί είτε ςχετικά είτε ανεξάρτθτα από τθν ζννοια γλϊςςα, ι με άλλα λόγια υπάρχει ςχζςθ υπωνυμίασ ανάμεςά τουσ, όπωσ κα ςυηθτιςουμε παρακάτω, (γ) θ αντίκεςθ γλϊςςα - διάλεκτοσ δεν αφορά τθν ουςία τουσ, τθν αντικειμενικι φφςθ των ςυςτθμάτων τουσ, επειδι και τα δυο είναι πλιρθ γλωςςικά ςυςτιματα. Όμωσ αφορά τθν ιςτορικι κατάςταςθ, τθ ςχζςθ των ςυςτθμάτων τθσ γλϊςςασ και τθσ διαλζκτου προσ αυτό που ο Coseriu ονομάηει ιςτορική γλϊςςα. Για τον Coseriu οι ζννοιεσ ιςτορική γλϊςςα και διάλεκτοι βρίςκονται ςε ςυμπλθρωματικι κατανομι, δθλαδι θ παρουςία τθσ μίασ αποκλείει τθν παρουςία τθσ άλλθσ. Κατά ςυνζπεια, οι ιςτορικζσ γλϊςςεσ δεν είναι διάλεκτοι και οι διάλεκτοι δεν είναι ιςτορικζσ γλϊςςεσ. υγκεκριμζνα, ςτθριγμζνοσ ςτον Saussure, διακρίνει τρία επίπεδα ςτθ δομι τθσ γλϊςςασ: (i) το γενικό πεδίο του λόγου (langage ομιλία), που δεν κακορίηεται ιςτορικά, δεν γνωρίηουμε πότε ακριβϊσ γεννικθκε θ ανκρϊπινθ γλϊςςα, δεν είναι νομοθετημζνη (βαςικό χαρακτθριςτικό τθσ ομιλίασ), (ii) το ιςτορικό πεδίο των γλωςςϊν, δθλαδι των παραδόςεων του λόγου που ζγιναν κοινζσ ςε μία γλϊςςα και αποτελοφν γνϊριςμα μιασ κοινωνικισ ομάδασ (langue), και (iii) τθν ατομικι και ςτγιμιαία πραγμάτωςθ τθσ γλϊςςασ (parole).
Η ιςτορική γλϊςςα, λοιπόν, ανικει ςτο (ii) πεδίο, δθλαδι είναι θ ςυναρμογι των ιςτορικϊν παραδόςεων του λόγου. Σόςο αυτοί που τθ μιλοφν, όςο κι εκείνοι που μιλοφν άλλεσ γλϊςςεσ, τθν αναγνωρίηουν ωσ αυτόνομθ, και τθσ προςδίδουν μία ταυτότθτα, ζνα επίκετο, π.χ. ιςπανικι, γαλλικι, ελλθνικι κτλ. Η ιςτορικι γλϊςςα, λοιπόν, αντιτίκεται ςτθ διάλεκτο. Κατά αςυνζπεια, όταν ρωτάμε αν κάτι είναι διάλεκτοσ ι γλϊςςα ζχουμε ςτο νου όχι τθ γλϊςςα με τθ γενικι ζννοια γλωςςικό ςφςτημα όπωσ ορίηει ο Saussure, αλλά με τθν ζννοια τθσ ιςτορικήσ γλϊςςασ όπωσ ορίηει ο Coseriu. Η διάλεκτοσ είναι μία γλϊςςα, ζνα γλωςςικό ςφςτθμα, που υπάγεται ςε μια ιςτορικι γλϊςςα, αλλά αποςπάται άμεςα από τον κορμό τθσ. Γι αυτό μια διάλεκτοσ μπορεί να ανεξαρτθτοποιείται και να γίνεται νζα ιςτορικι γλϊςςα, εφόςον οι ςυνκικεσ το επιτρζψουν. Κάτι πολφ ςθμαντικό είναι ότι οι διάλεκτοι που προςγράφονται ςε μια κοινι ιςτορικι γλϊςςα μπορεί να ζχουν εμφανιςτεί πριν ή μετά τθ ςφςταςθ τθσ κοινισ αυτισ. ε καμία όμωσ περίπτωςθ δεν είναι θ ςφςταςθ τθσ κοινισ που προκαλεί τθ δθμιουργία διαλζκτων. Όταν δεν υπάρχει κοινι γλϊςςα, θ ταξινόμθςθ των γλωςςικϊν ςυςτθμάτων γίνεται με βάςθ ςυμβατικά εξωτερικά κριτιρια που κζτουν κάκε φορά οι ςυγκεκριμζνοι γλωςςολόγοι που κάνουν τθν ζρευνα. Αυτι θ απουςία κοινϊν κριτθρίων ζχει ωσ αποτζλεςμα οι ταξινομιςεισ αυτζσ των ςυςτθμάτων να είναι ποικίλθ και ςυμβατικι. Ζτςι, για παράδειγμα, ο αρικμόσ των γλωςςϊν και των διαλζκτων των Ινδιάνων τθσ Αμερικισ ποικίλλει ςτισ διαφορετικζσ ταξινομιςεισ, ανάλογα με τα κριτιρια που κζτει κάκε φορά ο εκάςτοτε μελετθτισ. Αντίκετα, ςε περίπτωςθ που υπάρχει κοινι γλϊςςα, τότε τόςο οι διάλεκτοι που υπάγονται ςε αυτιν όςο και θ ίδια αυτι κοινι υπάγονται ςε μια ιςτορικι γλϊςςα. Για παράδειγμα, ςτθν Ιβθρικι χερςόνθςο, ζχουμε τρεισ γλϊςςεσ ιςπανικι, καταλανικι και πορτογαλικι, άρα και τρεισ ομάδεσ ιδιωμάτων. Αν υπιρχε μια κοινι τότε τα ιδιϊματα των τριϊν ομάδων κα υπάγονταν ςε αυτι τθ μοναδικι κοινι. Σο ίδιο ιςχφει και για τθ κανδιναβία. Από όςα ςυηθτιςαμε μζχρι τϊρα αλλά κα δοφμε και παρακάτω, μπορεί κανείσ να αντιλθφκεί ότι ςτο πλαίςιο τθσ διαλεκτολογίασ, θ διάκριςθ μεταξφ διαλζκτων και γλωςςϊν -όπου γλϊςςα ςθμαίνει τθν επίςθμθ, κοινι διάλεκτο, ι αλλιϊσ τθν πρότυπθ γλϊςςα όπωσ τθν ορίςαμε ςτθν κοινωνιογλωςςολογία- παρά τθν ευρφτατθ χριςθ τθσ ςτον επιςτθμονικό και κακθμερινό λόγο, δεν είναι κακόλου εφκολο να ςτοιχειοκετθκεί με γλωςςολογικά κριτιρια. Ασ προςπακιςουμε να ςυςτθματοποιιςουμε μερικζσ παραμζτρουσ. Καταρχιν, γλϊςςα και διάλεκτοι βρίςκονται ςε ςχζςθ υπωνυμίασ: θ γλϊςςα, θ υπερκείμενθ ενότθτα, είναι θ υπερϊνυμη, ενϊ οι διάλεκτοι, οι υποκείμενεσ ς αυτιν υποενότθτεσ, είναι οι υπϊνυμεσ.. Πόςεσ όμωσ και ποιεσ διάλεκτοι περικλείονται ςτθν υπερϊνυμθ γλϊςςα; Σο κριτιριο που χρθςιμοποιείται για να δοκεί απάντθςθ είναι αυτό τθσ αμοιβαίασ κατανόηςησ, όπωσ αναφζραμε παραπάνω. Αν οι ομιλθτζσ
αλλθλο-κατανοοφνται, τότε οι διάλεκτοι που μιλοφν ανικουν ςτθν ίδια γλϊςςα. Εάν δεν ςυμβαίνει αυτό, τότε ζχουμε δφο διαφορετικζσ γλϊςςεσ ι διαλζκτουσ διαφορετικϊν γλωςςϊν. Ακόμθ όμωσ και το κριτιριο αυτό δεν είναι αρκετά ςαφζσ, γιαυτό και παρουςιάηει προβλιματα: (α) Πρϊτα-πρϊτα, είναι υποκειμενικό, ωσ ζνα βακμό, κακϊσ θ εφαρμογι του εξαρτάται από τθν πρόκεςθ των δφο ςυνομιλθτϊν να ςυνεννοθκοφν, και δεν ςυνιςτά απόλυτο μζτρο, δεδομζνου ότι από τθν πλιρθ ςυνεννόθςθ ζωσ τθν αςυνεννοθςία υπάρχουν πολλζσ διαβακμίςεισ, πολλζσ γκρίηεσ περιοχζσ (fuzzy areas). (β) Τπάρχουν περιπτϊςεισ όπου ςαφϊσ δεν ιςχφει. Για παράδειγμα, μιλάμε για ςκανδιναβικζσ «γλϊςςεσ» και όχι «διαλζκτουσ»τθ ςτιγμι που οι ομιλθτζσ τουσ ςε πολλζσ περιπτϊςεισ αλλθλοκατανοοφνται. Από τθν άλλθ πλευρά, μιλάμε για μανδαρίνικθ και καντονζηικθ «διαλζκτουσ» τθσ κινεηικισ γλϊςςασ παρόλο που οι ομιλθτζσ τουσ δεν μποροφν να ςυνεννοθκοφν (πβλ. ποντιακι, κατωιταλικι τςακϊνικθ, καππαδοκικι). Κατά τον Μπαςλι, ζνασ Ηπειρϊτθσ δφςκολα κατανοεί τθν ποντιακι ενϊ ζνασ κοπιανόσ εφκολα τον Βοφλγαρο. Οι Αρχάκθσ και Κονδφλθ (2004) κεωροφν ότι ο διαχωριςμόσ των γλωςςϊν δεν μπορεί να είναι ζργο του γλωςςολόγου ι του διαλεκτολόγου. Η οροκζτθςθ διαφορετικϊν γλωςςϊν ςυνδζεται ςτον ςφγχρονο κόςμο με τθν οροκζτθςθ πολιτικϊν κρατϊν. Ζτςι, πολφ ςυχνά οι ομιλθτζσ μιασ διαλζκτου, για λόγουσ όχι γλωςςολογικοφσ αλλά πολιτικοφσ, πιςτεφουν ι αναγκάηονται να πιςτζψουν ότι θ διάλεκτόσ τουσ ανικει, είναι ετερόνομη ωσ προσ μια ςυγκεκριμζνθ γλϊςςα και όχι ωσ προσ κάποια άλλθ γειτονικι τθσ. Η ετερονομία μιασ διαλζκτου, κακϊσ κακορίηεται από πολιτικοφσ κυρίωσ όρουσ, ενδζχεται να αλλάξει προςανατολιςμό και οι ομιλθτζσ τθσ να πιςτζψουν ι να αναγκαςκοφν να πιςτζψουν ότι υπάγεται ςε μια άλλθ γλϊςςα. Χαρακτθριςτικό είναι το παράδειγμα τθσ ςθμερινισ νότιασ ουθδίασ θ οποία μζχρι το 1658 αποτελοφςε τμιμα τθσ Δανίασ και οι διάλεκτοι που μιλιοφνταν εκεί κεωροφνταν ετερόνομεσ ωσ προσ τθ δανικι γλϊςςα. Οι ουθδοί όμωσ κατζκτθςαν το τμιμα αυτό και ςε ςαράντα χρόνια οι διάλεκτοι αυτζσ αναγνωρίςτθκαν ωσ ςουθδικζσ ζχοντασ αλλάξει ελάχιςτα από γλωςςολογικι άποψθ. Δθλαδι, από ετερόνομεσ ωσ προσ τθ δανικι ζγιναν ετερόνομεσ ωσ προσ τθ ςουθδικι. Επιπλζον εφόςον ςυντρζχουν οι αναγκαίεσ πολιτικζσ ςυνκικεσ μπορεί κάποια διάλεκτοσ να αναχκεί ςε γλϊςςα, όπωσ ζγινε με τθ Νορβθγία, θ οποία, ενϊ θ γλϊςςα τθσ κεωροφνταν δανικι, μετά τθν αυτονομία τθσ το 19 ο αιϊνα μία από τισ διαλζκτουσ αναπτφχκθκε ωσ νορβθγικι. ε περίπτωςθ, τϊρα, που μία διάλεκτοσ κακίςταται αυτόνομθ είναι πολφ πικανό να αποκτιςει ευρφτερθ διάδοςθ και να αναχκεί ςε κοινι. Είναι επίςθσ πικανό, άλλεσ διάλεκτοι να κεωρθκοφν ετερόνομεσ ωσ προσ αυτιν. Η νζα αυτόνομθ διάλεκτοσ, που χρθςιμοποιείται κυρίωσ από τθν ανϊτερθ κοινωνικά τάξθ και θ γνϊςθ τθσ αποτελεί όχθμα κοινωνικισ ανόδου, προτυποποιείται (standardized)
μζςα από ςυγκεκριμζνεσ διαδικαςίεσ, γίνεται δθλαδι γλωςςικι νόρμα. Η προτυποποίθςθ αυτι ςυνδζεται με τθν ιςτορία τθσ κοινωνικοοικονομικισ ςυγκρότθςθσ των ευρωπαϊκϊν κρατϊν με το αίτθμα τθσ γλωςςικισ ομοιογζνειασ που ςυμβαδίηει με τθ γενικευμζνθ παιδεία. Μζςω τθσ γλωςςικισ αυτισ ομοιογζνειασ υπθρετείται μια κοινωνικοοικονομικι πραγματικότθτα που βαςίηεται ςτθ μαηικι βιομθχανικι παραγωγι και προχποκζτει ζνα ομοιογενζσ (γλωςςικά και πολιτιςμικά) εργατικό και καταναλωτικό δυναμικό. φμφωνα με τθν κοινωνιογλωςςολογία, οι διαδικαςίεσ προτυποποίθςθσ περιλαμβάνουν: τθν κωδικοποίθςθ, τθ ςυγγραφι δθλαδι λεξικϊν, γραμματικϊν, ορκογραφικϊν οδθγϊν κτλ που αποτελοφν γνϊμονα γλωςςικισ ορκότθτασ τθ χρθςιμοποίθςι τθσ ςτο γραπτό λόγο (λογοτεχνία, επιςτιμεσ, δίκαιο, διοικθτικά ζγγραφα) και ςτισ επίςθμεσ επικοινωνιακζσ περιςτάςεισ (διοίκθςθ, ΜΜΕ, δικαςτιρια, κοινοβοφλιο, εκπαίδευςθ), τθν αναγνϊριςι τθσ από όλα τα μζλθ τθσ γλωςςικισ κοινότθτασ ωσ τθν «καλφτερθ» και «ορκότερθ» εκδοχή (version) -άρα υπάρχουν κι άλλεσ- του λόγου τουσ. τθ δθμιουργία κεςμϊν, όπωσ το ςχολείο, που κα χρθςιμοποιθκοφν για τθ διάδοςι τθσ και κα αναλάβουν να διαφυλάξουν τθν κακαρότθτα και τθν ομοιογζνειά τθσ. Από τθν όλθ ςυηιτθςθ ζγινε, ελπίηουμε, ςαφζσ ότι οι όροι γλϊςςα και διάλεκτοσ δεν μποροφν επαρκϊσ να προςδιοριςτοφν γλωςςολογικά και μάλλον αντανακλοφν εξωγλωςςικζσ, κυρίωσ πολιτικζσ αναγκαιότθτεσ. Φαίνεται λοιπόν ότι είναι πολφ εφςτοχθ θ διατφπωςθ του Max Weinreich ότι «γλϊςςα είναι μία διάλεκτοσ που ζχει ςτρατό και ςτόλο», όπωσ επίςθσ και του Calvet ότι «διάλεκτοσ δεν είναι παρά μια ηττημζνη γλϊςςα (χωρίσ ςτρατό και ςτόλο)», αν και το δεφτερο δεν φαίνεται να ιςχφει απόλυτα. 1.1. Γλώζζα - διάλεκηξπ ιδίωμα- ιζόγλωζζξ Η γλώςςα κακιερϊνεται διατοπικά, χαρακτθρίηεται ωσ κοινι, επίςθμθ, εκνικι, κακιερωμζνθ και διζπεται από αυςτθροφσ νόμουσ, ςτακερότθτα, ομοιογζνεια, διακζτει κοινό λεξιλόγιο, λεξικά και γι αυτό είναι όργανο κατάλλθλο να χρθςιμοποιθκεί ςτον γραπτό λόγο, αλλά και ςτον προφορικό για τθ διατοπικι επικοινωνία ενόσ ζκνουσ. Η γλώςςα (langue) μιασ μικρισ πόλθσ ι μεγάλθσ περιοχισ ςυναποτελείται από τον ατομικό λόγο (parole) των μελϊν του πλθκυςμοφ τθσ. Γιατί, παρά τισ διαφορζσ που παρουςιάηει θ ατομικι τουσ γλϊςςα, κυρίωσ ςτο λεξιλόγιο και ςτθ φωνθτικι, για τθ μεταξφ τουσ κοινωνικι επαφι χρθςιμοποιοφςαν ζνα γενικά υπερατομικό ςφςτθμα, ςυμβατικοφ χαρακτιρα. Η διάλεκτοσ, από τθν άλλθ μεριά, κακιερϊνεται τοπικά, χρθςιμοποιείται ςυνικωσ μόνο ςτον προφορικό λόγο. Όμωσ, όπωσ ξζρουμε από τθ γενικι
γλωςςολογία, θ ςυςτθματικότθτα δεν λείπει οφτε από τθ διάλεκτο γιατί μόνο ζτςι εξυπθρετείται θ επικοινωνία. Η διάλεκτοσ, λοιπόν, είναι μία ιδιαίτερθ τοπικι μορφι μιασ γλϊςςασ, μία απόκλιςθ από τθν κοινι γλϊςςα, θ οποία μπορεί να προςδιοριςκεί από το ςφνολο των δικϊν τθσ χαρακτθριςτικϊν που δίνουν τθν εντφπωςθ και ςε αυτοφσ που τθ μιλοφν και ςε αυτοφσ που τθν ακοφν, μίασ γλωςςικισ μορφισ διαφορετικισ από τισ γειτονικζσ, παρά το γεγονόσ ότι διατθρεί με αυτζσ ζναν αρικμό κοινϊν ςτοιχείων. Ο οριςμόσ αυτόσ υπονοεί τθν παράλλθλθ παρουςία ομοειδοφσ γλωςςικοφ ςυνόλου, όπωσ πχ Κοινι Νεοελλθνικι- νεοελλθνικζσ διάλεκτοι. Βζβαια, είναι δυνατόν να μθν υπάρχει θ κοινι αυτι γλωςςικι μορφι, όπωσ δεν υπιρχε ςτθν Ελλάδα του 6 ου πχ αιϊνα. Το ιδίωμα, τϊρα, αποτελεί τθ διαφορετικι μορφι τθσ γλϊςςασ ςτα πλαίςια του οικογενειακοφ και ςτενοφ κοινωνικοφ περιβάλλοντοσ των ανκρϊπων τθσ υπαίκρου. Η γλϊςςα αυτι, ςε ςφγκριςθ με τθν κοινι γλϊςςα ι διάλεκτο, παρουςιάηει φωνθτικζσ, μορφολογικζσ κτλ διαφορζσ. Σο ιδίωμα αποτελεί υποκατθγορία τθσ διαλζκτου, γιαυτό και πολλζσ φορζσ δεν διαχωρίηονται. Άλλωςτε και τα δυο αποτελοφν τρόπουσ του διαλζγεςκαι. Σο ιδίωμα είναι μορφι μιασ γλϊςςασ με λιγότερεσ όμωσ διαφορζσ από τθν κοινι και τισ άλλεσ μορφζσ τθσ από αυτζσ που χαρακτθρίηουν τισ διαλζκτουσ. Βζβαια, οι διάλεκτοι μποροφν να καταντιςουν απλϊσ ιδιϊματα με τθ διάβρωςι τουσ από τθν κοινι. Ωσ ιδίωμα επίςθσ χαρακτθρίηεται και θ υποκατθγορία τθσ διαλζκτου, όπωσ π.χ. θ καππαδοκικι και τα ιδιϊματά τθσ των Φαράςων, του Οφλαγατσ κ.τ.λ.. Πάντωσ τα κριτιρια διάκριςθσ και εδϊ δεν είναι και δεν μπορεί να είναι αντικειμενικά και ςαφι. αυτό το ςθμείο κα επιχειριςω μία ερμθνεία τθσ διάκριςθσ γλϊςςαδιάλεκτοσ μζςω των αςαφϊν ςυνόλων (fuzzy sets). Σα αςαφι ςφνολα, ξεκίνθςαν από τθ ςθμαςιολογία, όμωσ ο Ιρανόσ φυςικόσ L. Zadeh (1965), ξεκινϊντασ από τθ γλωςςολογικι ςθμαςιολογία, ορίηει τα αςαφή ςφνολα (fuzzy sets) με ςκοπό να προςδιορίςει μία επαναςτατικι, όπωσ αποδείχτθκε, λειτουργία τουσ ςτουσ υπολογιςτζσ. υγκεκριμζνα, ςτθν ειςαγωγι τθσ ιςτορικισ του εργαςίασ, ο Zadeh ορίηει τα αςαφή ςφνολα ωσ τα μζλθ ενόσ ςυνόλου για τα οποία θ κατάταξι τουσ ςτθν ομάδα είναι κλιμακοφμενθ κι όχι απόλυτθ, φζρνοντασ παραδείγματα από τθ ςθμαςιολογία όπωσ: οι ςκφλοι, τα άλογα, τα πουλιά κ.τ.λ. ανικουν ςαφϊσ ςτθν κατθγορία ηϊα, ενϊ κανείσ δεν κα κατζταςςε ςτθ κατθγορία αυτι τισ πζτρεσ ι τα φυτά. Όμωσ οι αςτερίεσ και τα βακτθρίδια ανικουν ςτθν ενδιάμεςθ κατθγορία ενόσ ςυνεχοφσ με δφο πόλουσ και ο κζμα είναι ςε ποιο ςθμείο αυτοφ του ςυνεχοφσ τα κατατάςςει ο κακζνασ βάςει ςυγκεκριμζνων κριτθρίων κάκε φορά. Η κεωρία των αςαφϊν ςυνόλων είχε και ζχει ευρεία εφαρμογι ςτθ ςθμαςιολογία και ςτθν πραγματολογία, όπωσ, για παράδειγμα ςτισ παραδειγματικζσ ςχζςεισ αντίκεςθσ. υγκεκριμζνα ςτθν αντωνυμία, οι ςχζςεισ που ζχουν μεταξφ τουσ τα μζλθ από τα
ηεφγθ των αντωνφμων λεξθμάτων μεγάλοσ:μικρόσ, ψηλόσ:κοντόσ, όμορφοσ:άςχημοσ κ.τ.λ. δεν χαρακτθρίηονται από πόλωςθ αλλά επιδζχονται διαβακμίςεισ που είναι άμεςα ςυνδεδεμζνεσ με μία ςφγκριςθ. Ζτςι, θ άρνθςθ του λεξιματοσ όμορφοσ δεν ςυνεπάγεται τθν παραδοχι του άςχημοσ. Μεταξφ των δφο πόλων όμορφοσ:άςχημοσ υπάρχει μία ολόκλθρθ αςαφήσ περιοχή (fuzzy area). Κατά ςυνζπεια, ο κακζνασ κα επιλζξει ζνα διαφορετικό ςθμείο του ςυνεχοφσ λιγότερο ι περιςςότερο κοντά ςτον ζνα από τουσ δφο πόλουσ και θ κάκε επιλογι είναι ςυνδεδεμζνθ με κοινωνικά, πολιτικά, πολιτιςτικά και άλλα υποκειμενικά κριτιρια. Με άλλα λόγια εξαρτάται από τθ κεϊρθςθ του κόςμου εκ μζρουσ του κάκε χριςτθ και δεν αποτελεί επουδενί υποχρζωςθ τθσ δαςκάλασ να κζςει τα όρια, τουναντίον μάλιςτα. Δεν αποτελεί ζργο τθσ δαςκάλασ να χωρίηει τεχνθτά τον κόςμο ςε όμορφουσ και άςχθμουσ, καλοφσ και κακοφσ, πλοφςιουσ και φτωχοφσ και άλλεσ τζτοιεσ πολωτικζσ διακρίςεισ, οι οποίεσ αποδεικνφονται ρατςιςτικζσ, ζςτω και αν δεν υπάρχει καμία τζτοια διάκεςθ εκ μζρουσ του εκπαιδευτικοφ. Προφανείσ είναι, νομίηω, και οι αναλογίεσ με τθ διάκριςθ γλϊςςασ-διαλζκτου που μασ ενδιαφζρει. Ζτςι αν κεωριςουμε ζνα ςυνεχζσ του οποίου οι δφο πόλοι είναι γλϊςςα-διάλεκτοσ, τότε το ιδίωμα κα βρίςκεται κάπου μεταξφ των δφο πόλων αλλά θ κζςθ του είναι αςαφήσ (fuzzy) και τα κριτιρια υποκειμενικά και επίςθσ αςαφι: Γλϊςςα Ιδίωμα χ Ιδίωμα ψ Διάλεκτοσ Όμωσ, υπάρχει και ζνασ τρίτοσ όροσ, το ιςόγλωςςο, που κα πρζπει να ορίςουμε ςε αυτό το ςθμείο, επειδι κα μασ χρειαςτεί ςτθ μελζτθ μασ. Το ιςόγλωςςο, ή ιςόγλωςςοσ γραμμή, αναπαριςτά τα ςφνορα τθσ γεωγραφικισ κατανομισ ενόσ μόνο φαινόμενου, ενόσ μόνο γλωςςικοφ ςτοιχείου. Θα πρζπει να ιονιςκεί ότι αποτελεί μόνο μία ςυμβατικι και κατά προςζγγιςθ απόδοςθ ςτο χάρτθ του ορίου ανάμεςα ςε δφο γλωςςικά φαινόμενα. Κςωσ το πιο γνωςτό ιςόγλωςςο είναι το ιςόγλωςςο Centu-Satem που χωρίηει τισ ινδοευρωπαϊκζσ γλϊςςεσ ςε δφο μεγάλεσ ομάδεσ, τθν ανατολικι και τθ δυτικι. 3 Όςον αφορά ςτθν Ελλάδα, το πιο γνωςτό ιςόγλωςςο είναι θ γραμμι που ξεκινάει από τισ ακτζσ τθσ Ηπείρου, διαςχίηει κατά μικοσ τον Κορινκιακό, τζμνει τθν Αττικι και φτάνει μζχρι τθ άμο, τζμνει δθλαδι τθν Ελλάδα ςτα δφο. Οι περιοχζσ που βρίςκονται πάνω από τθ γραμμι είναι οι περιοχζσ των βορείων ιδιωμάτων, ενϊ οι κάτωκεν τθσ γραμμισ οι περιοχζσ των νοτίων ιδιωμάτων, με πολλζσ εξαιρζςεισ βζβαια, όπωσ κα δοφμε παρακάτω. Σα γλωςςικά χαρακτθριςτικά που 3 Γπηηθή νκάδα: γεξκαληθή, βελεηηθή, ηιιπξηθή, θειηηθή, ηηαιηθή, ειιεληθή. Αλαηνιηθή νκάδα: βαιηηθέο, ζιαβηθέο, αιβαληθή, ζξαθηθή, θξπγηθή, αξκεληθή, ηξαληθή, ηλδηθή.
εντοπίηονται ςτα βόρεια ιδιϊματα και όχι ςτα νότια περιλαμβάνουν μεταξφ άλλων κωφϊςεισ, δθλαδι αποβολι των άτονων /u/ και /i/, ι μετατροπι των /o/ και /e/ ςε /u/ και /i/ αντίςτοιχα. Ζτςι θ λζξθ <παιδί> ςε βόρειο ιδίωμα ακοφγεται ωσ /pδi/ ενϊ θ λζξθ <κερίηω> ωσ /κiϋrizu/ ι /ϋκrizu/, όπωσ κα δοφμε αναλυτικότερα παρακάτω, ςτθν παρουςίαςθ των νεοελλθνικϊν ιδιωμάτων. Άλλο ςθμαντικό ιςόγλωςςο που οριοκετείται από τθν ίδια γραμμι, είναι και θ χριςθ τθσ αιτιατικισ ςτα βόρεια ιδιϊματα αντί τθσ γενικισ των νοτίων: «Με είπεσ να πάω» -ι ακόμθ «Μι ίπισ να πάου») - αντί «Μου είπεσ να πάω». Σα ιςόγλωςςα μπορεί να είναι φωνητικά πχ θ προφορά του <λ> ωσ [l] ι ωσ [ ], όπωσ ςτθ λζξθ <λφκοσ> *ϋ ikos], *ϋlikos] ι *ϋ ikus], μορφολογικά π.χ. το αϋ πλθκυντικό του παρατατικοφ ωσ <βλεπόμαςτε - βλεπόμαςταν - βλζπουμάςταν>, λεξιλογικά π.χ. <γάροσ> ι <άρμθ>, και ςυντακτικά π.χ. <από ζναν παπά κουρίτσ>, <ενοφ παπά θ κορ > ι <ενόσ παπά θ κόρθ>. Σζλοσ, ιςόγλωςςα εντοπίηονται και μζςα ςτο πλαίςιο των διαλζκτων, όπωσ θ κτθτικι αντωνυμία <τουσ> που ςε κάποιεσ περιοχζσ τθσ Κριτθσ λζγεται <dωνε> και ςε άλλεσ <dωσ>: «Τα πράματά dωνε» και «Τα πράματά dωσ» (τα πράγματά τουσ). Η ςφμπτωςθ πολλϊν ιςογλϊςςων ςυνιςτά μία δζςμη ιςογλϊςςων, θ οποία μπορεί να ταυτίηεται με τα όρια μιασ διαλζκτου. Δυο διαφορετικά γλωςςικά ςυςτιματα, που διακζτουν όμωσ και ομοιότθτεσ, μποροφν να παραςτακοφν με δυο κφκλουσ που τζμνονται. Αν το κοινό μζροσ τουσ είναι μικρό, μιλάμε για δυο γλϊςςεσ τθσ ίδιασ ομάδασ, αν είναι μεγάλο, μιλάμε για ιδιϊματα τθσ ίδιασ γλϊςςασ. Συμβατική παράςταςη ςυγγενϊν γλωςςϊν Συμβατική παράςταςη γλϊςςασ και διαλζκτου Ωσ τϊρα πράγματι οι διαλεκτολογικζσ ςπουδζσ προχωροφςαν με βάςθ τθν ζκδθλθ ομοιότθτα ι τθ διαφορά που παρουςίαηαν οι γλϊςςεσ δυο γεωγραφικϊν περιοχϊν. Ποια είναι όμωσ θ ςφςταςθ ι θ ζκταςθ αυτισ τθσ ομοιότθτασ ι τθσ διαφοράσ; Όταν ςε μια περιοχι ςυμπζςει μεγάλοσ αρικμόσ ιςογλϊςςων, τότε μποροφμε να ορίςουμε τα ςφνορα, τα όρια ςε αυτι ακριβϊσ τθν περιοχι. Σι είδουσ κα είναι όμωσ τα ιςόγλωςςα, πόςα από κάκε είδοσ και πόςο μεγάλοσ κα είναι ο αρικμόσ
τουσ για να ποφμε πωσ μια διάλεκτοσ ανικει ςτθν Α και όχι ςτθ Β περιοχι, επαφίεται ςτθν υποκειμενικι κρίςθ του ερευνθτι. Επιπλζον θ γραφικι παράςταςθ όλων των ιςογλϊςςων είναι ςυνικωσ αδφνατθ, γιατί πολλζσ χριςεισ εμφανίηονται διεςπαρμζνεσ. Κι όμωσ, ζχουν κι αυτζσ τθ ςθμαςία τουσ για τον κακοριςμό τθσ διαλεκτικισ περιοχισ.
2. Οοιζμόπ ηηπ διαλεκηξλξγίαπ ε αυτό το ςθμείο, κα μποροφςαμε πλζον να επιχειριςουμε ζναν οριςμό για τθ διαλεκτολογία: Διαλεκτολογία είναι ο κλάδοσ τθσ γλωςςολογίασ που αςχολείται με τθ ςυγχρονικι και διαχρονικι μελζτθ, δθλαδι τθν περιγραφι και τθν ερμθνεία των διαλζκτων, είτε γεωγραφικϊν -κυρίωσ παλαιότερα- είτε κοινωνικϊν πλζον ςιμερα. και ςυχνά ςτθ ςυγκριτικι μελζτθ των διαλζκτων μιασ περιοχισ. Όταν, ειδικότερα, λζμε ελλθνικι, ιταλικι, αγγλικι κτλ διαλεκτολογία, εννοοφμε τθ μελζτθ των διαλζκτων τθσ ελλθνικισ, ιταλικισ, αγγλικισ κτλ γλϊςςασ (lngue). Εδϊ πρζπει να τονιςτεί ότι θ ςυγχρονικι διαλεκτολογία μελετά τισ διαλζκτουσ και τισ αμοιβαίεσ ςχζςεισ τουσ με τθν ομιλοφμενθ γλϊςςα, αφοφ βζβαια ζχει προθγθκεί θ ςυγχρονικι τουσ μελζτθ. Οι περιςςότεροι διαλεκτολόγοι κεωροφν ότι θ μελζτθ των διαλζκτων μπορεί να είναι : (α) (β) (γ) (δ) Γεωγραφική, με μονογραφίεσ ι με γλωςςικοφσ άτλαντεσ, τθ χωρικι τουσ ζκταςθ, τθν ανάμειξι τουσ με άλλεσ διαλζκτουσ. Με αυτοφ του είδουσ τθ μελζτθ αςχολείται θ γλωςςογεωγραφία. Κοινωνική, όταν μελετά τισ διαλζκτουσ των κοινωνικϊν τάξεων. Ψυχολογική, όταν αναηθτά το κοςμοείδωλο που υπόκειται ςτθν κάκε διάλεκτο, τθ νοοτροπία και τθν ψυχοςφνκεςθ των ανκρϊπων που τθ μιλοφν. Με αυτοφ του είδουσ τθ μελζτθ αςχολείται θ ψυχογλωςςολογία. Ιςτορική, όταν μελετϊντασ τθ διάλεκτο ιςτορικά, με τθν ζρευνα του ιςτορικοφ βάθουσ τθσ διαλζκτου, όπωσ ονομάηεται, βοθκάει, μετα-γλωςςικά, ςτθν πολιτιςτικι γεωγραφία και τθν ιςτορία των αποικιςμϊν. 3. Ιζηξοικά Η διαλεκτολογία εμφανίςτθκε ςτισ αρχζσ του 19 ου αι., του αιϊνα τθσ ιςτορίασ, ωσ ςυμπλιρωμα τθσ ιςτορικοςυγκριτικισ γλωςςολογίασ. Οι Νεογραμματικοί και οι οπαδοί τουσ ανζλαβαν να αποδείξουν, πρϊτα με μονογραφίεσ για τοπικζσ διαλζκτουσ και ςτθ ςυνζχεια παρακολουκϊντασ με γλωςςικοφσ άτλαντεσ τα
γλωςςικά φαινόμενα ςε ευρφτερεσ περιοχζσ, ότι ςτισ διαλζκτουσ οι φωνθτικοί νόμοι λειτουργοφν χωρίσ εξαιρζςεισ. Ο 19 οσ αι. είναι επίςθσ και αιϊνασ του ρομαντιςμοφ, ο οποίοσ εφριςκε γοθτεία ςτθν ελεφκερθ εξζλιξθ, τα απροςδόκθτα αρχαϊκά αλλά και νεωτερικά ςτοιχεία, τθν απαλλαγι από τουσ κανόνεσ τθσ παγιωμζνθσ ακαδθμαϊκισ και εκκλθςιαςτικισ γλϊςςασ, με κφριουσ εκπροςϊπουσ Γι αυτό δεν είναι παράξενο που οι πρϊτεσ μελζτεσ για τισ διαλζκτουσ ζγιναν ςτθ Γαλλία μετά τθ εμφάνιςθ του J.J. Rousseau (1712-1778), ο οποίοσ πρζςβευε τθν επιςτροφι ςτθ φφςθ και κατά ςυνζπεια τθ μελζτθ και των διαλζκτων τθσ υπαίκρου. Η γερμανικι διαλεκτολογία, από τθν άλλθ μεριά, ενδιαφζρκθκε για τθν ολόπλευρθ μελζτθ των τοπικϊν ιδιωμάτων και τθ μεταξφ τουσ ςφγκριςθ, προςφζροντασ με αυτόν τον τρόπο ςτθ γλωςςοϊςτορικι μζκοδο νζο, αξιόπιςτο, μεκοδικά ςυγκεντρωμζνο, εφχρθςτο υλικό και ανφψωςε τθ διαλεκτολογία από το ςτάδιο τθσ απλισ περιγραφισ ςε επιςτιμθ ερμθνείασ των διαλζκτων. Η δομικι διαλεκτολογία του U. Veinreich (1954) κεωρεί ότι κάκε γλϊςςα και κάκε διάλεκτοσ αποτελείται από ζνα ςφνολο δομϊν, ζνα ςφνολο κανόνων ι μικρϊν πηλίκων, (Καμπάκθ, 2008 α ). Η κατοχι του ςυςτιματοσ από τον ομιλθτι είναι θ γλωςςική ικανότητα - linguistic competence. Όμωσ ο κάκε ομιλθτισ δεν χρθςιμοποιεί πάντα το ςφςτθμα ςφμφωνα με το ςφςτθμα των κανόνων τθσ γλϊςςασ/διαλζκτου. Κοφραςθ, απροςεξία, ςυγκίνθςθ, κυμόσ, μπορεί να προκαλζςουν αποκλίςεισ ( λάθη και ςαρδάμ 4 ) ςτθν πραγμάτωςθ, ςτθν παράςταςθ τθσ γλϊςςασ, ςτθ γλωςςική επιτζλεςη-linguistic performance. Όμωσ, όπωσ γνωρίηουμε, θ δομικι γλωςςολογία δεν ενδιαφζρεται για τθν επιτζλεςθ αλλά για τθν ικανότθτα, δθλαδι το αφθρθμζνο ςφςτθμα που βρίςκεται πίςω από τθν επιτζλεςθ. Κατά τον ίδιο τρόπο, ςτθ διαλεκτολογία πρζπει κανείσ να ςυγκρίνει μεταξφ τουσ πολλζσ τοπικζσ ικανότητεσ, αφοφ πρϊτα ζχει παρακολουκιςει χωριςτά μεμονωμζνα ςτοιχεία (ατομιςτική διαλεκτολογία) των διαλεκτικϊν ςυςτθμάτων, όπωσ φωνιματα, μορφιματα κ.τ.λ. και να τα ςυγκρίνει γεωγραφικά. Ακόμθ, μπορεί να ςυλλζξει τοπικζσ ομάδεσ τζτοιων ςτοιχείων/δομϊν και να τισ ςυγκρίνει διατοπικά. Γενικά, ςτθ διαλεκτολογία εξετάηονται μόνο γλωςςικά φαινόμενα και γλωςςικζσ δομζσ που γνωρίηουν γεωγραφικζσ αντικζςεισ. Με άλλα λόγια, πϊσ ζνα φαινόμενο διαφοροποιείται από τθ μια περιοχι ςτθν άλλθ. Αν λείπουν τζτοιεσ αντικζςεισ, τζτοιεσ διαφοροποιιςεισ, δεν υπάρχει κανζνασ λόγοσ για διαλεκτολογικι ςφγκριςθ, κακϊσ δεν ςυγκρίνονται όμοια πράγματα. Κατά τον E. Coseriou, αντικείμενο τθσ διαλεκτολογίασ πρζπει να είναι θ μελζτθ τθσ όλθσ διαφοροποίθςθσ τθσ ιςτορικήσ γλϊςςασ (διάλεκτοι, γλωςςικά επίπεδα, 4 Σαξδάκ (lapses) νλνκάδνληαη νη αθνύζηνη αλαγξακκαηηζκνί ιέμεωλ ή θξάζεωλ,π.ρ. ηεγάλεο παηαηηζηέο αληί παηάηεο ηεγαληηέο.
γλωςςικζσ μορφζσ) και επιπλζον θ παρακολοφκθςθ τθσ ζκταςθσ των γλωςςικϊν φαινομζνων (α) (β) ςε κάκε μία γεωγραφικι περιοχι χωριςτά, και ςε κάκε γλωςςικό φφοσ χωριςτά. Με άλλα λόγια, δεν μποροφμε να εξετάηουμε ςτθ μία περιοχι τθν φπαρξθ ι όχι ουράνωςθσ και ςτθ διπλανι τθν φπαρξθ ι όχι προρινιςμοφ. Εξετάηουμε το ίδιο φαινόμενο ςε διαφορετικζσ, γειτονικζσ, ι όχι περιοχζσ -ανάλογα με τθν ζρευνά μασ- και ςτθ ςυνζχεια ςυγκρίνουμε, αφαιροφμε και γενικεφουμε με τθ γνωςτι μασ διαδικαςία τθσ γενίκευςθσ και τθσ αφαίρεςθσ. Ζτςι μποροφμε να μελετιςουμε όλα τα φαινόμενα που μασ ενδιαφζρουν ςε όλεσ τισ περιοχζσ, ςε όλα τα επίπεδα και τα φφθ. Άρα θ διαλεκτολογία, από ςυγχρονικι άποψθ είναι αντίκετθ προσ τθ ςτενά εννοοφμενθ δομικι γλωςςολογία. Είναι επίςθσ αντίκετθ προσ τθ λειτουργικι γλωςςολογία, που καταπιάνεται ςυγχρόνωσ με τθν τοπικι, τθ ςτρωματικι και τθ φαςικι γλϊςςα ωσ ζνα αδιάςπαςτο ςφςτθμα. Η διαλεκτολογία περιγράφει τθν κατά τόπου διαφοροποίθςθ και μάλιςτα για κάκε γλωςςικό επίπεδο και κάκε γλωςςικό φφοσ, για κάκε μορφι μιασ ιςτορικισ γλϊςςασ περιλαμβανομζνθσ και τθσ κοινισ και τθσ επίςθμθσ μολονότι φυςικά μπορεί και πρζπει να λαμβάνει υπόψθ και τθ δομικι διαφοροποίθςθ. 4. Υοηζιμόηηηα ηηπ Διαλεκηξλξγίαπ Από όςα είπαμε και κα δοφμε και παρακάτω, διάλεκτοι και τα ιδιϊματα μασ προςφζρουν λεπτομζρειεσ άγνωςτεσ ςυχνά ςτθν κοινι γλϊςςα, όπωσ υπολείμματα αρχαϊκισ προφοράσ ι γραμματικϊν και λεξιλογικϊν τφπων που χάκθκαν από τθν πρότυπθ γλϊςςα. Κατ αυτόν τον τρόπο, με τθ μελζτθ των διαλζκτων φωτίηεται θ ιςτορία τθσ γλϊςςασ ςτθν οποία ανικουν, όπωσ και θ ςθμερινι γλϊςςα διαφωτίηεται από τθ μελζτθ των ςθμερινϊν διαλζκτων τθσ. Από τισ διαλζκτουσ μποροφμε να αντλιςουμε πολφτιμεσ πλθροφορίεσ που αφοροφν ςτθν προφορά, όπωσ θ προφορά του <θ> *i] ςτθν ποντιακι ωσ <ε> *e], π.χ. Ο Γιάννε= ο Γιάννησ, ςτοιχεία που μαρτυροφν τθν αρχαία καταγωγι των διαλζκτων αυτϊν. Ακόμθ αρχαίεσ λζξεισ οι οποίεσ νομίηουμε ότι ζχουν χακεί επειδι δεν ςϊηονται ςτθν κακομιλουμζνθ, όπωσ για παράδειγμα, θ φράςθ «Αυτόσ ιγκριϊκκεν» = Αυτόσ κρεμάςτθκε (ικρίωμα)» που ζχω ακοφςει να χρθςιμοποιείται ςτθ Δ. Μακεδονία, ζχουν διαςωκεί μζςα ςτισ τοπικζσ διαλζκτουσ. Και επειδι οι λζξεισ είναι φορείσ ενόσ οποιουδιποτε πολιτιςμοφ, αντιλαμβανόμαςτε πόςο αναγκαίο είναι να
καταγραφεί το διαλεκτικό υλικό προτοφ εγκαταλειφκοφν οι μορφζσ του λαϊκοφ πολιτιςμοφ, πχ λζξεισ που αντιπροςωπεφουν αντικείμενα του ποιμενικοφ ι του γεωργικοφ βίου. Με τθ διαπίςτωςθ γλωςςικϊν ομοιοτιτων ςε τόπουσ απομακρυςμζνουσ γεωγραφικά θ διαλεκτολογία προκαλεί τθν Ιςτορία να ελζγξει αν ανάμεςα ςτουσ τόπουσ αυτοφσ είχε ποτζ πραγματοποιθκεί αποικιςμόσ, ι κάποια πλθκυςμιακι μετακίνθςθ. Αντίςτροφα, θ διαλεκτολογία ενιςχφει τισ ςχετικζσ πλθροφορίεσ τθσ Ιςτορίασ. Ζτςι, θ ομοιότθτα των ιδιωμάτων τθσ άμου και τθσ Μυτιλινθσ ςτθρίηει τθν πλθροφορία για εγκατάςταςθ των Μυτιλθναίων ςτθ άμο. Ακόμθ, θ εμφάνιςθ θμιβόρειων ιδιωμάτων ςτθν Πρζβεηα μαρτυρεί τθν εκεί εγκατάςταςθ κατοίκων του Πωγωνίου. Κατ αυτόν τον τρόπο θ μελζτθ των γλωςςϊν/διαλζκτων γίνεται μελζτθ ιςτορικοφ αρχείου- «θ γλϊςςα μασ είναι και θ ιςτορία μασ» όπωσ είπε ο Grimm. Επιπλζον ενιςχφεται και άποψθ τθσ διεπιςτθμονικισ μελζτθσ- όπωσ και τθσ διακεματικισ διδαςκαλίασ ςτο ςχολείο. ΜΑΘΗΜΑ 2 Ο Διαλεκηξπξίηζη (dialectalization) 1. Γιζαγωγή Είπαμε ότι θ γλϊςςα είναι ηωντανόσ οργανιςμόσ, ζνα φυςικό φαινόμενο, που αλλάηει με το χρόνο, τουλάχιςτον. Βζβαια, οι ομιλθτζσ όμωσ δεν μποροφν να τθ μεταβάλουν ςυνειδθτά οφτε αντιλαμβάνονται πϊσ μεταβάλλεται. Ακόμθ, απόλυτα ομόγλωςςοσ χϊροσ δεν υπιρξε ίςωσ ποτζ. Όπωσ πολλοί διαλεκτολόγοι πιςτεφουν, ομογλωςςία δεν υπάρχει οφτε ςτα πλαίςια ενόσ χωριοφ, όπου ςτο ςπίτι μιασ γειτονιάσ μπορεί να ακοφςει κανείσ λζξεισ, φράςεισ, φαινόμενα και επιτονιςμοφσ που πικανότατα δεν κα ακοφςει ςε κανζνα άλλο ςπίτι του ίδιου χωριοφ. Όχι μόνο θ γλϊςςα αλλά και θ διάλεκτοσ είναι κεωρθτικζσ ςυλλιψεισ, ζννοιεσ που ςυνίςτανται από το μικρό ι μεγάλο ςφνολο κοινϊν ςτοιχείων που ζχουν οι ιδιόλεκτοι. Αυτό που υπάρχει ςτθν πραγματικότθτα με τθ δικι τθσ φωνθτικι, το δικό τθσ λεξιλόγιο κ.τ.λ. είναι θ ατομικι γλϊςςα, θ ιδιόλεκτοσ. Είναι δυνατόν ςε μια λαϊκι ομάδα τόςεσ να είναι οι διάλεκτοι όςα και τα άτομα που μιλοφν. Αν
παραβλζπουμε τισ μερικότερεσ διαφορζσ των ιδιολζκτων, το κάνουμε για να μελετιςουμε ευκολότερα τισ γλϊςςεσ και τισ διαλζκτουσ, βάηοντασ ςε τάξθ το μζγα πλικοσ των γλωςςικϊν φαινομζνων. Με άλλα λόγια ενεργοποιοφμε κι εδϊ τισ διαδικαςίεσ τθσ αφαίρεςησ και τθσ γενίκευςησ για να κάνουμε εφικτι τθ μελζτθ. 2. Παοάγξμηεπ διαλεκηξπξίηζηπ Ήδθ από τθν ιςτορικι γλωςςολογία οι γλωςςολόγοι ιταν με τισ δφο διαςτάςεισ ςτισ οποίεσ παρατθρείται ποικιλότητα ςτθ γλϊςςα: το χρόνο και το χϊρο. το πλαίςιο, όμωσ, τθσ κοινωνιογλωςςολογίασ, όπωσ ιδθ είδαμε, υπάρχουν και άλλοι παράγοντεσ εκτόσ τθσ διαχρονίασ (χρόνοσ) και τθσ γεωγραφίασ (χϊροσ) που μπορεί να επιφζρουν γλωςςικι αλλαγι και κατά ςυνζπεια διαλεκτοποίθςθ, όπωσ θ κωδικοποίθςθ, θ γλωςςικι επαφι, θ κοινωνικι δομι και οι περιςτάςεισ επικοινωνίασ. το ειςαγωγικό μασ μάκθμα ςτθ νεοελλθνικι διαλεκτολογία, εμείσ κα αναφερκοφμε και ςε ζνα ακόμθ από αυτοφσ τουσ παράγοντεσ, τθ γλωςςικι επαφι. 1 ξπ παοάγξμηαπ διαλεκηξπξίηζηπ: Υοόμξπ Ο χρόνοσ και το πζραςμά του είναι εκείνοσ που προκαλεί τισ γλωςςικζσ διαφοροποιιςεισ. Για να ξαναβροφμε τθν ενότθτα μιασ γλϊςςασ πρζπει να κάνουμε αναδρομή, τθν μία εκ των δφο μεκόδων του Saussure για τθ διαχρονικι μελζτθ τθσ γλϊςςασ, δθλαδι τθν αναδρομική retrospective (θ άλλθ είναι θ προορατική prospective). ε ςυνεχόμενο ζδαφοσ μιασ χϊρασ με πάγιο πλθκυςμό φςτερα από ζνα χρονικό διάςτθμα κα δοφμε πωσ θ ομοιόμορφθ ςε δεδομζνο χρόνο γλϊςςα τθσ (i) (ii) δεν είναι πια ίδια με τον τότε εαυτό τθσ, θ εξζλιξι τθσ δεν είναι ομοιόμορφθ ςε όλθ τθν επιφάνεια του εδάφουσ, αλλά ζχει διαςπαςτεί ςε διαλζκτουσ, δθλαδι ανομοιότητεσ ςτην ενότητα και ενότητεσ ςτην ανομοιότητα (Meillet), (iii) θ γλωςςικι εξζλιξθ ζχει τθ μορφι διαδοχικϊν νεωτεριςμϊν, (iv) κάκε νεωτεριςμόσ ςυντελείται ςε οριςμζνο εμβαδόν που αντιςτοιχεί ςε μζροσ ι και ςτο ςφνολο τθσ περιοχισ αυτισ. Υςτερα από 5-10 αιϊνεσ θ πάλαι ποτζ ομοιόμορφθ γλϊςςα κα ζχει διαςπαςκεί τόςο που οι κάτοικοι δφο ζςχατων ςθμείων δεν κα αλλθλοκατανοοφνται πλζον, ενϊ οι κάτοικοι γειτονικϊν περιοχϊν δεν κα ζχουν δυςκολίεσ ςτθν αμοιβαία τουσ κατανόθςθ. Πρζπει να γίνει ςαφζσ ότι οι διάλεκτοι δεν ζχουν φυςικά όρια, δεν κατζχουν κακοριςμζνεσ εκτάςεισ θ μια δίπλα ςτθ άλλθ. Δεν υπάρχουν φυςικζσ διάλεκτοι, υπάρχουν μόνο διαλεκτικά χαρακτθριςτικά, ι υπάρχουν τόςεσ διάλεκτοι όςα και ςθμεία, δθλαδι οι τόποι, οι περιοχζσ που μιλιοφνται. Οι δυνατότθτεσ που ζχουμε είναι είτε να περιγράψουμε τα χαρακτθριςτικά ενόσ μόνο ςθμείου, είτε να
παρακολουκιςουμε ςτο χϊρο τθν ζκταςθ του κάκε φαινόμενου χωριςτά. Η δεφτερθ άποψθ γζννθςε τθ γλωςςική χαρτογραφία, όπου κάκε χάρτθσ αγκαλιάηει λίγα μόνο διαλεκτικά χαρακτθριςτικά μιασ περιοχισ και επομζνωσ πρζπει να επαναλθφκεί πολλζσ φορζσ με νζα κάκε φορά χαρακτθριςτικά για να μασ δϊςει τθν εικόνα τθσ γλωςςικισ ιδιομορφίασ τθσ ςυγκεκριμζνθσ περιοχισ. Είναι αυτό που γίνεται ςτουσ γλωςςικοφσ άτλαντεσ, όπωσ κα δοφμε παρακάτω. 2 ξπ παοάγξμηαπ διαλεκηξπξίηζηπ: Υώοξπ Εκτόσ από τισ αποκλίςεισ τθσ ατομικισ γλϊςςασ (parole) ωσ αίτιο διάςπαςθσ τθσ γλϊςςασ και τον χρόνο υπάρχουν κι άλλοι παράγοντεσ που ενιςχφουν τθν εν χρόνω πάντοτε διαφορετικι εξζλιξθ τθσ γλϊςςασ και τθ δθμιουργία διαλζκτων και ζχουν ςχζςθ με τον χϊρο. Αυτοί είναι: 1. Η γεωγραφική απομόνωςη, με κάλαςςεσ, ορεινοφσ όγκουσ, ελϊδεισ ηϊνεσ κτλ τμθμάτων ομόγλωςςου πλθκυςμοφ ζχει ωσ αποτζλεςμα τθν απομόνωςι τουσ, τθν ζλλειψθ τακτικισ επικοινωνίασ και ςυνεπϊσ, τθ διαφορετικι εξζλιξθ τθσ γλϊςςασ τουσ από δικι τθσ πια εςωτερικι διεργαςία. τον παράγοντα τθσ γεωγραφικισ απομόνωςθσ οφείλεται θ ςυντιρθςθ των αρχαίων και θ δθμιουργία των νζων ελλθνικϊν διαλζκτων, θ εμφάνιςθ γλωςςικϊν νηςίδων με γλωςςικά απολιθϊματα. Για παράδειγμα, ςτισ πρϊθν αποικίεσ, θ αγγλικι ςτισ ΗΠΑ και θ γαλλικι ςτον Καναδά μεταβάλλονται με βραδφτερο και διαφορετικό ρυκμό από τισ μθτροπόλεισ και βακμθδόν καταλιγουν να γίνουν διάλεκτοι. Η γεωγραφικι απομόνωςθ δεν εμποδίηει τθν εςωτερικι διαφοροποίθςθ τθσ γλϊςςασ που ςυντελείται αναπόφευκτα με τθν πάροδο του χρόνου. Εμποδίηει μόνο τθν ομοιόμορφθ και ταυτόχρονθ διαφοροποίθςθ του ομόγλωςςου χϊρου. Γιατί θ γλωςςικι διαφοροποίθςθ που προκαλείται από τθν απομόνωςθ, προκαλείται επίςθσ και από το αντίκετο ακριβϊσ, τθ γεωγραφικι ςυνζχεια. Αυτό το δεφτερο φαίνεται να ςυνζβθ και με τθ γλϊςςα των Ινδοευρωπαίων, θ οποία διαφοροποιικθκε, κατά μία ιςχυρι κεωρία, πριν ακόμθ χωριςτοφν ςε φφλα. Ο Saussure λζει ότι ςε ςυγγενικά ιδιϊματα, θ απομόνωςθ προκαλεί διαφοροποίθςθ ενϊ θ γειτνίαςθ ομοιότθτεσ. Ζτςι, όταν βροφμε ομοιότθτεσ ςε απομονωμζνα μεταξφ τουσ ιδιϊματα, μποροφμε να τα αναγάγουμε ςε ζναν κοινό κορμό, μιασ και οι διαφορζσ ςυντελζςτθκαν αργότερα. Από τθν άλλθ πλευρά, αν βροφμε κοινά ςτοιχεία ςε ςυνεχόμενα ιδιϊματα, τότε το κοινό ςτοιχείο μπορεί να είναι απλϊσ ζνασ μεταγενζςτεροσ νεωτεριςμόσ χωρίσ αυτό να ςθμαίνει απαραίτθτα και κοινι καταγωγι. Κάτι τζτοιο ςυμβαίνει και με τισ παραμεκόριεσ περιοχζσ τθσ Ελλάδασ, όπου ζχουμε πολλά ςτοιχεία που αφοροφν ςτο λεξιλόγιο και ςτον επιτονιςμό να ζχουν επθρεαςτεί από τισ ςλαβικζσ γλϊςςεσ ι τθν τουρκικι. Η γεωφυςικι μορφι μιασ περιοχισ είναι δυνατόν να κακορίςει τθν κατεφκυνςθ προσ τθν οποία κα επεκτακεί μια γλϊςςα ι διάλεκτοσ. Για παράδειγμα,
ο Κορινκιακόσ κεωρείται ότι χωρίηει τα βόρεια νεοελλθνικά ιδιϊματα από τα νότια, όμωσ τα κεςςαλικά και τα ρουμελιϊτικα προχϊρθςαν ωσ τθν Κόνιτςα αφινοντασ νότια ιδιϊματα ςτθ Θεςπρωτία, ςτθ Β. Ήπειρο, ςτο Πωγϊνι, και ημιβόρεια 5 ςτθν περιοχι τθσ Βοφρμπιανθσ και τθσ Πυρςόγιαννθσ. Βζβαια ο 38 οσ παράλλθλοσ που περνάει από τον Κορινκιακό περνάει και από τθ Αττικι (με νότια ιδιϊματα) και τθ Βοιωτία (με βόρεια ιδιϊματα). Αυτό φζρνει ςτο νου μασ τα όρια τθσ αρχαίασ Αττικισ και Βοιωτικισ διαλζκτου. Ακόμθ, το γεγονόσ ότι το ιδίωμα τθσ Λζςβου ανικει ςτα βόρεια ενϊ τθσ Χίου ςτα νότια, παρόλο που θ Χίοσ βρίςκεται βόρεια του 38 ου παράλλθλου, μασ φζρνει ςτο νου τθν αρχαία Ιωνικι (Χίοσ) και αρχαία Αιολικι (Λζςβοσ) διάλεκτο. Βζβαια δεν πρζπει να περιμζνουμε τθν ταφτιςθ των ορίων μιασ αρχαίασ και μιασ νεότερθσ διαλζκτου μετά από τόςουσ αιϊνεσ αλλά φαίνεται να υπάρχει κάποια ςχζςθ. 2. Τα ιςτορικά γεγονότα, πάλι εν χρόνω, που φζρνει δθλαδι ο χρόνοσ και μπορεί να περιλαμβάνουν, μεταξφ άλλων: τθν κατάκτθςθ μιασ ομόγλωςςθσ χϊρασ από ζναν ι περιςςότερουσ αλλόγλωςςουσ λαοφσ, για παράδειγμα ςτθ Β. Ελλάδα ζχουμε περιςςότερθ τοφρκικθ ι ςλαβικι επίδραςθ ενϊ ςτθν Επτάνθςο περιςςότερθ ιταλικι, τθ μετακίνθςθ, ανάμιξθ, ι παρεμβολι αλλόγλωςςων πλθκυςμϊν, π.χ. οι βλαχόφωνοι και αλβανόφωνοι Ζλλθνεσ, το διαφορετικό γλωςςικό υπόςτρωμα, πχ θ γερμανικι τθσ Αργεντινισ με το ιςπανικό υπόςτρωμα (ι επίςτρωμα), θ κατωιταλικι ελλθνικι με το ιταλικό επίςτρωμα, τθν απουςία ςυγκεντρωτικισ εξουςίασ πχ ςτθ Γερμανία και ςτθν Ελβετία. Σζλοσ, ο Martinet διατείνεται ότι μια ξζνθ γλϊςςα κφρουσ που χρθςιμοποιείται από ζνα ζκνοσ μπορεί να κατακερματίςει και να διαλεκτοποιιςει τθ ντόπια γλϊςςα και τελικά να τθν εξαφανίςει. 3. Η ςυγκοινωνία και το εμπόριο, που ενϊ υπθρετοφν κυρίωσ τθν ενοποίθςθ τθσ γλϊςςασ ςε πρϊτθ φάςθ επθρεάηουν με νεωτεριςμοφσ και τείνουν να αποςπάςουν το ςυγκοινωνιακό ι εμπορικό κζντρο από τον γφρω ομόγλωςςο. Παράδειγμα θ γλϊςςα των διοικθτικϊν κζντρων και των μεγάλων λιμανιϊν. 4. Η αςτικοποίηςη και η ςυγκζντρωςη πληθυςμϊν ςε πόλεισ-πυρήνεσ, όπου μζςα ςε μια ομόγλωςςθ περιοχι, θ γλϊςςα ενόσ μεγάλου αςτικοφ κζντρου, αφοφ διαφοροποιθκεί από τθ γφρω περιοχι με τουσ νεωτεριςμοφσ του, γίνεται ζκτοτε διαλεκτικόσ πυρινασ, πόλοσ ζλξθσ που διαςπά τθ γλωςςικι ςυνοχι, όπωσ π.χ. θ γλϊςςα τθσ Ν.Τόρκθσ ι του Μιλάνου. 3 ξπ παοάγξμηαπ διαλεκηξπξίηζηπ: Γλωζζική επαθή 5 Σην Β Μέξνο, πεξί λενειιεληθώλ ηδηωκάηωλ, ζα δνύκε ηα ηδηώκαηα αλαιπηηθά.
Διαλεκτοποίηςη κοινϊν γλωςςϊν: lingua franca pidgin creole Πολλζσ φορζσ από τθ ςφνκεςθ δφο ι περιςςοτζρων γλωςςϊν μπορεί να διαμορφωκεί ζνασ νζοσ κϊδικασ επικοινωνίασ, μία νζα διάλεκτοσ. Σζτοιεσ περιπτϊςεισ αποτελοφν τόςο μία lingua franca, όςο και οι γλϊςςεσ pidgin, οι οποίεσ (pidgin) είναι δυνατόν να εξελιχτοφν ςε φυςικζσ γλϊςςεσ που ονομάηονται creole. O Αρχάκθσ αναφζρει ότι ςφμφωνα με τον οριςμό τθσ UNESCO, lingua franca είναι θ γλϊςςα που χρθςιμοποιείται ςυνικωσ από ανκρϊπουσ με διαφορετικζσ μθτρικζσ γλϊςςεσ προκειμζνου να διευκολυνκεί θ επικοινωνία μεταξφ τουσ. υνικωσ ρόλο lingua franca αναλαμβάνουν γλϊςςεσ διαδεδομζνεσ ςε μεγάλο γεωγραφικό εφροσ, γεγονόσ που ζχει ωσ ςυνζπεια τθν επαφι και πρόςμειξι τουσ με τοπικζσ γλϊςςεσ. Άλλοι όροι που χρθςιμοποιοφνται για το ίδιο φαινόμενο είναι: γλϊςςα εμπορίου (trade language), γλϊςςα επαφισ (contact language), διεκνισ γλϊςςα (international language) κ.ά. Εκτόσ τθσ ελλθνιςτικισ κοινισ, τζτοιεσ γλϊςςεσ είναι θ αραβικι lingua franca, θ ςουαχίλι τθσ Ανατολικισ Αφρικισ και ςιμερα πλζον θ αγγλικι που χρθςιμοποιείται ς ολόκλθρο τον κόςμο. Εκείνο που χαρακτθρίηει μια lingua franca είναι θ ποικιλομορφία χριςεων και χρθςτϊν. Ζτςι μπορεί να χρθςιμοποιθκεί από άλλουσ ωσ μθτρικι, από άλλουσ ωσ δεφτερθ και από, άλλουσ ωσ ξζνθ γλϊςςα λιγότερο ι περιςςότερο ικανοποιθτικά. Κατά ςυνζπεια δεν χαρακτθρίηεται από κανενόσ είδουσ ομοιογζνεια. Οι γλϊςςεσ pidgin τϊρα είναι υποτυπϊδεισ κϊδικεσ, προϊόντα γλωςςικισ επαφισ με περιοριςμζνο πεδίο του λόγου -ςυνικωσ ψάρεμα ι εμπόριο- και περιοριςμζνο ορίηοντα ςθμαςιϊν που αναπτφςςονται ςε κατάςταςθ πολυγλωςςίασ. Διαμορφϊκθκαν ςτον Ειρθνικό Ωκεανό και ζπαιξαν ρόλο διεκνοφσ γλϊςςασ ςτθν Άπω Ανατολι. Ζχουν ωσ βάςθ τθν αγγλικι από τθν οποία πιραν και το όνομά τουσ, από τθν παραφκορά τθσ λζξθσ business όπωσ τθν άκουγαν και τθν πρόφεραν οι Κινζηοι ςτισ εμπορικζσ ανταλλαγζσ τουσ με τουσ Άγγλουσ. Διακρίνονται από υπεραπλουςτευμζνθ γραμματικι και περιοριςμζνο λεξιλόγιο, κυρίωσ δανειςμζνο από τθ ξζνθ γλϊςςα και κάποιεσ λζξεισ από τθν τοπικι διάλεκτο. Αντίςτοιχα ςτθ Αφρικι διαμορφϊκθκαν γλϊςςεσ με υπόςτρωμα τθ γαλλικι, οι λεγόμενεσ petit-nègre. Οι pidgin είναι πάντα δεφτερεσ γλϊςςεσ, ποτζ μθτρικζσ και κεωροφνται πάντα χαμθλισ ποικιλίασ, νόκεσ γλϊςςεσ (bastard lingo). χετικά με τθν προζλευςθ των γλωςςϊν αυτϊν ζχουν αναπτυχκεί εξαιρετικά ενδιαφζρουςεσ κεωρίεσ (βλ. Αρχάκθσ 2004: 124-132) Οι κρεολζσ αποτελοφν εξζλιξθ τθσ pidgin ςε φυςικι, μθτρικι γλϊςςα και αποτελοφν πλιρθ γλωςςικά ςυςτιματα ωσ προσ όλα τα επίπεδα, φωνολογικό, μορφολογικό, ςυντακτικό και ςθμαςιολογικό. Φυςικά δεν εξελίςςονται όλεσ οι pidgin ςε κρεολζσ αλλά αντίκετα εκλείπουν όταν οι ανάγκεσ που τισ δθμιοφργθςαν εκλείψουν. Ακόμθ, οι διαδικαςίεσ κρεολοποίθςθσ είναι εκ διαμζτρου αντίκετεσ από αυτζσ τθσ πιτηινοποίθςθσ. τθν περίπτωςθ τθσ πιτηινοποίθςθσ οι διαδικαςίεσ είναι
απλουςτευτικζσ, περιοριςμζνο λεξιλόγιο, υποτυπϊδθσ γραμματικι. Αντίκετα ςτθν κρεολοποίθςθ οι διαδικαςίεσ είναι διευρυντικζσ ςε όλα τα επίπεδα τθσ γλϊςςασ. Οι περιςςότερεσ γλϊςςεσ του κόςμου είναι αποτζλεςμα κρεολοποίθςθσ. Ασ δοφμε μερικά παραδείγματα από τθν επίςθμθ γλϊςςα τθσ Νζασ Γουινζασ, θ οποία ονομάηεται Tok-Pisin (talk pidgin) και είναι μία κρεολι βαςιςμζνθ ςε παλαιότερθ pidgin *Αρχάκθσ 2004:126, (Aitchison, 1981:193)]: Mi go Yu go Mi lukim yu Yu lukim mi Mipela go Yupela go Papa bilong mi Haus bilong mipela Papa bilong yu Haus bilong yupela Εγϊ πηγαίνω Εςφ πηγαίνεισ Εγϊ βλζπω εςζνα Εςφ βλζπεισ εμζνα Εμείσ πηγαίνουμε Εςείσ πηγαίνετε Ο πατζρασ μου Ο ςπίτι μασ Ο πατζρασ ςου Ο ςπίτι ςασ Σο επίκθμα pela που χρθςιμοποιείται για τον πλθκυντικό τθσ προςωπικισ αντωνυμίασ είναι από τθν αγγλικι λζξθ fellow = ςφντροφοσ, ενϊ οι κτθτικζσ αντωνυμίεσ ςχθματίηονται με το bilong, από το αγγλικό belong=ανήκω. 2.2. Γίδη διαλέκηωμ Ήδθ ο Coseriu παρατιρθςε ότι ςε μία ιςτορικι γλϊςςα διακρίνουμε τρία τουλάχιςτον είδθ εςωτερικϊν διαφορϊν:
(α) (β) (γ) τισ οριηόντιεσ ι διατοπικζσ (ι γεωγραφικζσ ι χωρικζσ) - ςε ςχζςθ με τον τόπο, που τισ εξετάηει ζνασ ιδιαίτεροσ κλάδοσ τθσ γλωςςολογίασ, θ χωρογλωςςολογία, τισ διαςτρωματικζσ, ανάμεςα ςε κοινωνικοπολιτικά ςτρϊματα, και τισ διαφαςικζσ, ςε ςχζςθ με τον τρόπο, το χαρακτιρα ι τθ διάκεςθ του ομιλθτι. Όςον αφορά τισ κάκετεσ ι κοινωνικζσ ι ταξικζσ διαλζκτουσ, αυτζσ παρατθροφνται ςτον ίδιο χϊρο, οφείλονται όμωσ ςτθν παρουςία κοινωνικϊν ςτρωμάτων. Ήδθ οι αρχαίοι Ζλλθνεσ είχαν προςζξει τισ διαφοροποιιςεισ αυτοφ του είδουσ. Γράφει ο Αριςτοφάνθσ «.διάλεκτον ζχοντα μζςην πόλεωσ,ουτ αςτεία υποθηλυτζραν, ουτ ανελεφθερον υπαγροικοτζραν..». Φυςικά, και ςιμερα εφκολα διαπιςτϊνει κανείσ ότι πράγματι άλλθ είναι θ γλϊςςα των αςτϊν, άλλθ θ γφρω από τθν πόλθ αγροτϊν, άλλο το λεξιλόγιο ενόσ επαγγζλματοσ και διαφορετικό ενόσ άλλου, άλλο των φοιτθτϊν, άλλο των περικωριακϊν κτλ. Αλλιϊσ μιλάμε ςτα παιδιά, αλλιϊσ ςτουσ μορφωμζνουσ κτλ. (πβλ. accommodation theory) Κάκε μια από τισ διαφορετικζσ αυτζσ μορφζσ τθσ γλϊςςασ που αναπτφςςεται ςτθν ίδια κοινωνία ονομάηεται κοινωνιόλεκτοσ και θ επιςτιμθ που τισ μελετά είναι θ γνωςτι μασ κοινωνιογλωςςολογία. Η ζνταξθ ςε μια κοινωνικι, πολιτικι, οικονομικι ομάδα δθμιουργεί γλωςςικι ςυμφωνία, θ οποία με τθ ςειρά τθσ επιςτρζφει και ςυγκρατεί τθν ομάδα. Οι κοινωνιόλεκτοι μπορεί κάποτε να οδθγιςουν ςε κοινωνικζσ διαφοροποιιςεισ ι και ςυγκροφςεισ (δθμοτικι vs κακαρεφουςα) Η δομικι διαλεκτολογία διαπιςτϊνει από τθν πλευρά τθσ ότι ςε μια διάλεκτο/ιδίωμα δεν υπάρχει απόλυτθ ενότθτα: υπάρχουν πολλοί γλωςςικοί τρόποι οι οποίοι διαφζρουν μεταξφ τουσ και που για να περιγραφοφν πρζπει να λθφκεί ωσ μζτρο ςφγκριςθσ ζνασ από αυτοφσ ι μάλλον ζνα ιδεατό καταςκεφαςμα, μία τεχνθτι γλϊςςα, θ οποία κα αποτελζςει τθν πρότυπθ γλϊςςα. Ζτςι ζγινε με τθν ΚΝΕ, θ οποία βαςίηεται ςτο πελοποννθςιακό ιδίωμα. Η διάταξθ των γλωςςικϊν τρόπων δεν πρζπει να ερμθνεφεται μόνο με εξωγλωςςικά ςτοιχεία αλλά και από τθ γενετικι άποψθ. Οι αποκλίςεισ μπορεί να οφείλονται ςε ανάμιξθ ςτοιχείων άλλων γλωςςικϊν ςυςτθμάτων, γειτονικϊν διαλζκτων και προπαντόσ του ςυςτιματοσ τθσ επίςθμθσ γλϊςςασ, γιαυτό και πρζπει να μελετάται θ μεταξφ τουσ ςχζςθ. 2.3. Πεοιξοιζμόπ και εναθάμιζη ηωμ διαλέκηωμ.
Είναι αναπόφευκτο κάκε γλϊςςα να εξελίςςεται και να διαςπάται. Όμωσ, θ δυναμικι τθσ απεριόριςτθσ διάςπαςθσ τθσ γλϊςςασ και τθσ δθμιουργίασ διαλζκτων δεν δρα ανεμπόδιςτθ, γιατί προςκροφει ςε μια άλλθ δυναμικι, τθ δυναμικι τθσ γλωςςικισ ενοποίθςθσ. Η δεφτερθ αυτι δυναμικι λειτουργεί: (α) (β) αρνθτικά, καταπνίγοντασ ζνα νεωτεριςμό μόλισ αυτόσ εμφανιςτεί, και κετικά, ευνοϊντασ τθ διάδοςθ ενόσ άλλου νεωτεριςμοφ, που μζςα ςε κάποιο χρόνο, κατακλφηει το λόγο (parole) των ομιλθτϊν. Η δυναμικι τθσ ενοποίθςθσ (ςφγκλιςθσ) όχι μόνο εμποδίηει τισ διαλζκτουσ να απομακρυνκοφν μεταξφ τουσ αλλά τισ ςυμπλζκει και τισ υποβάλλει ςε ζνα όμοιο, όςο γίνεται, ςχιμα. Ζτςι οι διάλεκτοι τθσ αρχαίασ ελλθνικισ δεν κατακερματίςτθκαν αλλά υποχϊρθςαν ςτθ Αττικι και ςτθν Κοινι - πθλίκα και γινόμενα - παρομοίωσ και με τα νεοελλθνικά ιδιϊματα που ςυγκλίνουν ςτθν ΚΝΕ. Ακόμθ, θ γλωςςικι ενοποίθςθ είναι αποτζλεςμα τθσ άμεςθσ επαφισ των ανκρϊπων που μιλοφν διαφορετικζσ διαλζκτουσ. Η επαφι αυτι υπιρχε και ςτθν αρχαία εποχι με τισ πανελλινιεσ γιορτζσ και τουσ αγϊνεσ, όμωσ ςιμερα είναι ευκολότερθ χάρθ ςτθν ανάπτυξθ του τεχνολογικοφ πολιτιςμοφ: ςφμφωνα με τθ ςυνεπαγωγι: ςυγκοινωνίεσ αςτυφιλία γλωςςικι ενοποίθςθ. Ακόμθ, νόμοσ είναι θ μορφι που χρθςιμοποιείται από τουσ πολλοφσ να νικιςει αυτι που χρθςιμοποιείται από τουσ λίγουσ. Ο καλφτεροσ δάςκαλοσ είναι οι πολλοί, λζει ο Αριςτοτζλθσ, usus facit legem/ usus norma loquend, ζλεγαν οι Λατίνοι. Αυτό ςυμβαίνει ακόμθ και με δυο ιςοδφναμεσ γλωςςικά μορφζσ κι όταν ζχουν λθφκεί μζτρα υπζρ κάποιασ από τισ δφο. Ζτςι, για παράδειγμα, θ γαλλικι δεν εκτόπιςε τθν ιταλικι τθσ Κορςικισ, παρά τα μζτρα υπζρ τθσ γαλλικισ, οφτε θ κακαρεφουςα τθ δθμοτικι, παρά τθ ςκανδαλϊδθ εφνοια τθσ άρχουςασ τάξθσ υπζρ τθσ πρϊτθσ. Εννοείται ότι μια κοινι γλϊςςα δεν διαμορφϊνεται από τθ μια μζρα ςτθν άλλθ και θ διαμόρφωςθ είναι αζναθ, δθλαδι δεν μζνει οφτε ςτιγμι αμετάβλθτθ. ε περιπτϊςεισ που ζχουμε μετάβαςθ από διάλεκτο ςε κοινι, ο λαόσ που διζρχεται αυτι τθν αλλαγι είναι για πολφ καιρό δίγλωςςοσ, όπωσ ςυμβαίνει όταν ζχουμε πολλοφσ πρόςφυγεσ (πβλ. μικραςιατικι καταςτροφι- παλιννοςτοφντεσ). Ιςτορικζσ περιςτάςεισ προκαλοφν αρχικά τθ δθμιουργία μιασ κοινισ. Η γλϊςςα/διάλεκτοσ μιασ δραςτιριασ οικονομικά, πολιτικά, ςτρατιωτικά, πολιτιςτικά, κοινότθτασ εκτείνεται πζρα από τα όριά τθσ, γίνεται λαλοφμενθ, γραφόμενθ και τελικά επίςθμθ ςε περιοχζσ που άλλοτε επικρατοφςε μια άλλθ, όπωσ θ Αλεξανδρινι Κοινι και θ ΚΝΕ. Και ςτισ δφο περιπτϊςεισ κζντρο ακτινοβολίασ υπιρξε θ Ακινα με τθ γλϊςςα τθσ. Ακόμθ, θ λατινικι τθσ Ρϊμθσ, θ ιταλικι τθσ Φλωρεντίασ, θ γαλλικι του Παριςιοφ, θ καςτιλλικι τθσ Ιςπανίασ. Γενικότερα θ διάλεκτοσ ενόσ υπολογίςιμου κζντρου, ακόμθ και ενόσ μεγάλου ι ςπουδαίου χωριοφ είναι θ γλϊςςα περιωπισ ι πρότυπθ ι θγετικι ι υψθλισ
ποικιλίασ (H(igh) variety) ςε αντίκεςθ με τθν άλλθ που λζγεται περιφερειακι ι κατϊτερθ ι χαμθλισ ποικιλίασ (L(ow) Variety). Η διάλεκτοσ περιωπισ επεκτείνεται εξωκϊντασ ι επικαλφπτοντασ τισ περιφερειακζσ διαλζκτουσ και γίνεται διατοπικι διάλεκτοσ και, φυςικά, μπορεί να κακιερωκεί ωσ επίςθμθ γλϊςςα. ΓΡΩΣΗΜΑΣΑ (1) Θετικά τθσ υποχϊρθςθσ των διαλεκτικϊν μορφϊν είναι μεταξφ άλλων θ ενιαία γλϊςςα επικοινωνίασ, πχ θ ΚΝΕ. Μπορείτε να ςκεφτείτε αρνθτικά; (2) Τπάρχουν περιπτϊςεισ που, ςτο πλαίςιο τθσ ίδιασ γλϊςςασ, με τθν πάροδο του χρόνου, οι κάτοικοι δφο ζςχατων ςθμείων δεν κα καταλαβαίνονται πια, ενϊ οι κάτοικοι αλλόγλωςςων γειτονικϊν περιοχϊν κα ζχουν ευκολία ςτθν αμοιβαία τουσ κατανόθςθ. υμβαίνει αυτό ςτον ελλαδικό χϊρο; (3) Ο M. Swadesh (1955) ιςχυρίηεται ότι αν το βαςικό λεξιλόγιο μεταξφ δφο γλωςςικϊν μορφϊν είναι κοινό κατά το 81%, τότε μποροφμε να ποφμε ότι θ μία είναι διάλεκτοσ τθσ άλλθσ. Πϊσ το αντιλαμβάνεςτε αυτό; Ιςχφει κατά τθ γνϊμθ ςασ; Δϊςτε παραδείγματα. (4) φμφωνα με τον Calvet «διάλεκτοσ δεν είναι παρά μια ηττημζνη γλϊςςα», δθλαδι μία γλϊςςα χωρίσ ςτρατό και ςτόλο. υμφωνείτε; ΜΑΘΗΜΑ 3 Ο Γλωζζξγεωγοαθία ή γλωζζική γεωγοαθία
1. Ποξζπάθεια ξοιζμξύ ηηπ έμμξιαπ γλωζζξγεωγοαθία Η γλωςςογεωγραφία ι γλωςςική γεωγραφία κατά τον Coseriu, είναι ο κλάδοσ τθσ γλωςςολογίασ που ενδιαφζρεται να καταγράψει ςε ειδικοφσ χάρτεσ μεγάλο αρικμό γλωςςικϊν τφπων που ζχουν διαπιςτωκεί με ενιαία ζρευνα ςε ζνα πλζγμα ςθμείων μιασ περιοχισ ι τουλάχιςτον λαμβάνει υπόψθ τθν κατανομι των τφπων ςτο γεωγραφικό χϊρο που καλφπτεται από μια γλϊςςα, διάλεκτο ι ιδίωμα. Ιδρυτισ τθσ Γλωςςογεωγραφίασ κεωρείται ο Ελβετόσ Jüles Gilliéron, κακθγθτισ τθσ Διαλεκτολογίασ ςτο Παρίςι και δθμιουργόσ του Atlas linguistique de la France (ALF). Ο Gilliéron ςυνοψίηει τουσ λόγουσ που τον οδιγθςαν ςτθ ςυγκεκριμζνθ μελζτθ ωσ εξισ: (α) (β) (γ) Η ανάγκθ να περιςωκεί από τθν επζλαςθ τθσ γλϊςςασ του Παριςιοφ μζροσ, τουλάχιςτον, των ιδιωμάτων. Η ανάγκθ να υπάρξει υλικό από όλα τα ιδιϊματα χωρίσ ςοβαρά κενά. Η ανάγκθ ομοιογενοφσ ςυλλογισ με επιςτθμονικά κριτιρια, γιατί μονογραφίεσ οφτε υπιρχαν για όλα τα ιδιϊματα και όςεσ υπιρχαν, είχαν ανομοιομορφία κριτθρίων. Ο Gilliéron χρθςιμοποίθςε το φωνθτικό αλφάβθτο για τον ALF, όμωσ το ενδιαφζρον του δεν ςτρζφεται ςτθ φωνθτικι, αφοφ δεν παραδζχεται τθν αυτόνομθ λειτουργία των φωνθτικϊν νόμων, παρά ςτρζφεται ςτθν ιςτορία των λζξεων και παρακολουκεί το ρυκμό που οι διάλεκτοι επθρεάηονται από εξωτερικοφσ παράγοντεσ, ιδιαίτερα από τθν επίςθμθ γλϊςςα του Παριςιοφ. Πρόδρομοι του Gilliéron μποροφν να κεωρθκοφν μεταξφ άλλων ο γνωςτόσ φυςικόσ Leibnitz που είχε ςκεφτεί να κάνει γλωςςο-εκνογραφικοφσ χάρτεσ και ο Γερμανόσ νεογραμματικόσ Georg Wenker (1876). 2. Γλωζζικξί άηλαμηεπ Όργανα τθσ Γλωςςογεωγραφίασ που αποτελοφν και τθ βάςθ γλωςςολογικϊν μελετϊν είναι οι γλωςςικοί άτλαντεσ. Ο γλωςςικόσ άτλασ μιασ περιοχισ αποτελείται από μια ςειρά χαρτϊν τθσ ςυγκεκριμζνθσ περιοχισ, από τουσ οποίουσ κακζνασ ενδιαφζρεται για τθν παρουςίαςθ ενόσ φαινόμενου, του οποίου θ φπαρξθ ζχει διαπιςτωκεί από τον ερευνθτι ςε ζναν αρικμό ςθμείων που ζχουν προεπιλεγεί. Με άλλα λόγια, οι γλωςςικοί άτλαντεσ είναι χαρτογραφικζσ ςυλλογζσ γλωςςικοφ υλικοφ, όπωσ λζει ο Coseriu. Βάςθ κάκε άτλαντα αποτελεί ο κεμελιακόσ χάρτθσ, ο οποίοσ μζνει αμετάβλθτοσ και επαναλαμβάνεται ςε όλα τα φφλλα του άτλαντα με διαφορετικό κάκε φορά υλικό. Ζτςι, ανάλογα με το υλικό ονομάηεται: (α) φωνητικόσ, όταν περιλαμβάνει φωνθτικό υλικό, πχ